Мирзо Бобур таваллудининг 539 йиллиги олдидан
Мақолада Алишер Навоий ва Заҳириддин Бобур ижодида айрим жанрлар, фард, туюқ ва маснуъ шеърлари ва уларнинг санъат даражасида фойдаланилган ўринлари ҳақида сўз юритилади.
НАВОИЙ ВА БОБУРДА ТУЮҚ, ФАРД ВА МАСНУЪ
Хосият Бекмирзаева
“Кўнгул ва ғам камлиги асру ғамдур
Алам йўқиғи дағи қаттиқ аламдур”
деб беиз айтмаган. Шеър – оғриқли оҳанг.
Таассуфки, шоир Бобур барҳаётлигида кўчирилган ва муаллиф кўздан кечирган девон ҳали қўлга киритилгани йўқ. Кутубхоналарда, қўлёзмалар фондларида сақланилаётган девонлар камчиликлардан холи эмас. Ҳатто афғонистонлик бобуршунос олима Шафиқа Ёрқин нашри ҳам бундан мустасно эмас.
Қуйида Навоий ва Бобур шеъриятидаги айрим жанрларга тўхталиб ўтамиз.
Туюқ
Туюқ айтиш мумкунки, ўзбек шеъриятигагина хос бўлган жанр. У асосан омонимик сўзлар иштирокида яратилади. Баъзан айтилиши ва ёзилиши ўхшаш сўзларгоҳо сўз бирикмалари ёрдамида ижод қилинади. Туюқда шоирнинг сўз ўйинига чеварлиги ҳам намоён бўлади. Масалан, ҳазрати Алишер Навоийда шундоқ туюқ бор:
Чарх тортиб ханжари ҳижрон бу тун
Қўймади бир зарра бағримни бутун
Тунга бориб бизни беҳол айладинг,
Не балолиғ тун эмиш, ё раб, бу тун!
Туюқ одатда а – а – б – а шаклида қофияланади. Мазкур туюқнинг мзмуни мана бундай:
Бу кеча осмон айрилиқ ханжарини тортиб бағримнинг бирор бўлагини ҳам бутун қўймади. Сен тунга бориб бизни беҳол айладинг, ё Раб, бу тун қандайин кулфатли тун экан?!
Навоий бу туюқда ҳижрон аламларини ифодалаган. Биринчи мисрада “бу тун” – бу кеча маъносида, иккинчи мисрада “бутун” – бир бутун маъносида, сўнгги мисраъда “тун” – кеча маъносида, “Тун” – жой номини билдиради.
Ҳазрат ахлоқий табиатидан келиб чиқиб хокисорлик билан ҳасрат қилади. Ўшанинг учун ҳам қадимда кишиларнинг ёзувларига қараб фол очувчи фолбинлар бўлганлар.
Шоир Бобур мирзо ижодида туюқ жанри ҳадди аълосига етди десак, хато қилмасмиз:
Васлидин сўз дерга йўқ ёро манга,
Ҳажр аро раҳм айлагил, ёро манга.
Ўқунг этти кўп ямон ёро манга,
Марҳами лутфунг била ёро манга.
Насрий шарҳи: Висоли хусуси сўз айтишга имкон йўқ менга; айрилиқ ғурбати ичидаман, раҳм қил, эй ёр отган ўқинг қаттиқ яралади мени, энди лутф малҳаминг билан ёрдам бер менга.
Улки, ҳар кўзи ғазали Чиндурур,
Қошида пайваста онинг чиндирур,
Чунки кўп ёлғон айтти ул манга,
Гар десам ёлғончи они, чиндурур.
Насрий шарҳи: унинг кўзлари Хитой оҳусининг кўзлари кабидир, унинг ҳузурида жуфт оҳу муҳайёдек. У ёлғон гапириб кўп алдади мени, уни ёлғончи десам, рост айтган бўламан.
Мени беҳол айлаган ёр – ойдурур,-
Ким, онинг васли менга ёройдурур
Гар висоли бўлмаса, кетар ерим-
Ё Хуросон, ё Хитой, ё Ройдурур.
Насрий шарҳи: мени иложсиз қилган ёр-ойдир, ва-лекин висоли менга хўп манзурдир. Агар васлига етмасам ё Хуросон, ё Хитойга, ё Рой шаҳрига кетаман.
Жонға солди даҳр ғурбат норини,
Кўз ёшим бўлди мўғулнинг норини.
Бу арода мен дегандек бўлмаса
Кўзлай Иссиғ кўлу андин Норинни.
Насрий шарҳи: дунё жонимга ғурбат нор туясини ҳайдади; кўз ёшим мўғулларнинг норин таоми сингари бўлди. Бу муддатда агар мен истагандек бўлмаса Иссиқкўл тамонга, ундан нарига йўл оламан.
Бобур мирзо “Иссиқкўл” деб ёзяпти, бинобарин ахоли кўлнинг табиатини билган ва уни “Иссиқкўл” деб атаган. Бу фикр Иссиқкўлни тадқиқ қилган унинг геодезиясини тузган ва харитага солган рус олимлари Прежевальский ва Семёнов-Тяншанскийларга ерлик аҳоли, яъни ўзбек тилида сўзловчи кишилар айтганига далил бўлади(чунки қирғиз тилида “иссиқ” деган сўз йўқ, “жилув”дейилади “иссиқ”).
Фард
Фард ҳам ўзича мустақил жанр ҳисобланади. Фард дегани ёлғиз-якка маъносини билдиради. Тўлақонли девонда мумтоз шеъриятимизга тегишли барча жанрдаги шеърлар бўлиши шарт ҳисобланган.
Ҳолимни санга айтиб ҳажр ўтиға ўртандим,
Эй ёр, ямон қилдим, ҳар неки дедим, ёндим.
Насрий шарҳи: ҳол-аҳволимни ҳор этиб қўйиб айрилиқ аловида ўртандим – ёндим; эй ёр, чакки иш қилдим, нимайки айтган бўлсам, барини қайтариб олдим.
Тутмағил, ей гул, равоким, ишқинг ичра бир ғариб-
Ерга бош қўйғай хазон яфроғи янглиғ сарғариб.
Насрий шарҳи: эй гул, йўл бермагинки, ишқинг ичида бир ғариб хазон япроғидай сарғайиб, ерга бош қўяди.
Сабзаю гуллар била жаннат бўлур Кобул баҳор,
Хоса бу мавсумда Борон ёзисию Гульбаҳор.
Насрий шарҳи: баҳор фаслида Кобул майсаю гуллардан жаннатдай бўлади, бу ҳол Борон ва Гулбаҳорга ҳам хос.
Ғайрига неча ул ой вафо қилур,
Неча жонима менинг жафо қилур.
Насрий шарҳи: у ой бегонага қанчалар вафо қилса, менинг жонимга шунчалар жафо қилади.
Қадди фироқи мени дуто қилур,
Қоши ҳажри қоматимни ё қилур.
Насрий шарҳи: қадди-қоматининг фироқи мени синдиради, қошларидан айрилиш менинг қаддимни букади.
Маснуъ
Маснуъ – санъатпардозлик билан ёзилган шеър. Бобур биринчи бўлиб ўзбек адабиётига маснуъ асарини олиб кирди:
Балодур менга ҳажринг, даводур менга васлинг,
Итобинг менга офат, ҳадисинг менга дармон.
Дармон менгаа ҳадисинг, оат менга итобинг,
Васлинг менга даводур, ҳажринг менга балодур
Бобур чу санга қулдур, назар қил анга зинҳор,
Топилмас яна бир қул анингдек, сенга, эй жон.
Эй жон, сенга анингдек бир қул яна топилмас,
Зинҳор анга назар қил – қулдур сенга чу Бобур.
Ёсотуб тиғингни ўқу ё тила,
Ё сотиб тиғингни ўқу ёт ила.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1) Bobur Z.M., Boburnoma, — Toshkent: Sharq, 2002y.
2) Bobur Z.M., Sochining cavdosi tushti. Nashrga tayyorlovchi Ergash Ochilov. – Toshkent: Sharq, 2007y.
3) Bobur devoni. Kobul nashriga takmila(qoshimcha). Nashrga tayyorlovchi Shafiqa Yorqin. – Toshkent: Sharq, 2004y.
4) Bertels Ye., Izbrannыye trudы, Nizami i Fuzuli, M.,1962y.
5) Erkinov S.,Gʻanixonov M., Nizomiy Ganjaviy, Toshkent: 1992y.
6) Alisher Navoiy. Mukammal asarlar toʻplami. 20 tomlik. – Toshkent: Fan, 2001y.
7) Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lugʻati. Toʻrt tomlik. – Toshkent: Fan, 1983y.
Mirzo Bobur tavalludining 539 yilligi oldidan
Maqolada Alisher Navoiy va Zahiriddin Bobur ijodida ayrim janrlar, fard, tuyuq va masnu’ she’rlari va ularning san’at darajasida foydalanilgan o’rinlari haqida so’z yuritiladi.
NAVOIY VA BOBURDA TUYUQ, FARD VA MASNU’
Xosiyat Bekmirzayeva
“Ko’ngul va g’am kamligi asru g’amdur
Alam yo’qig’i dag’i qattiq alamdur”
deb beiz aytmagan. She’r – og’riqli ohang.
Taassufki, shoir Bobur barhayotligida ko’chirilgan va muallif ko’zdan kechirgan devon hali qo’lga kiritilgani yo’q. Kutubxonalarda, qo’lyozmalar fondlarida saqlanilayotgan devonlar kamchiliklardan xoli emas. Hatto afg’onistonlik boburshunos olima Shafiqa Yorqin nashri ham bundan mustasno emas.
Quyida Navoiy va Bobur she’riyatidagi ayrim janrlarga to’xtalib o’tamiz.
Tuyuq
Tuyuq aytish mumkunki, o’zbek she’riyatigagina xos bo’lgan janr. U asosan omonimik so’zlar ishtirokida yaratiladi. Ba’zan aytilishi va yozilishi o’xshash so’zlargoho so’z birikmalari yordamida ijod qilinadi. Tuyuqda shoirning so’z o’yiniga chevarligi ham namoyon bo’ladi. Masalan, hazrati Alisher Navoiyda shundoq tuyuq bor:
Charx tortib xanjari hijron bu tun
Qo’ymadi bir zarra bag’rimni butun
Tunga borib bizni behol aylading,
Ne balolig’ tun emish, yo rab, bu tun!
Tuyuq odatda a – a – b – a shaklida qofiyalanadi. Mazkur tuyuqning mzmuni mana bunday:
Bu kecha osmon ayriliq xanjarini tortib bag’rimning biror bo’lagini ham butun qo’ymadi. Sen tunga borib bizni behol aylading, yo Rab, bu tun qandayin kulfatli tun ekan?!
Navoiy bu tuyuqda hijron alamlarini ifodalagan. Birinchi misrada “bu tun” – bu kecha ma’nosida, ikkinchi misrada “butun” – bir butun ma’nosida, so’nggi misra’da “tun” – kecha ma’nosida, “Tun” – joy nomini bildiradi.
Hazrat axloqiy tabiatidan kelib chiqib xokisorlik bilan hasrat qiladi. O’shaning uchun ham qadimda kishilarning yozuvlariga qarab fol ochuvchi folbinlar bo’lganlar.
Shoir Bobur mirzo ijodida tuyuq janri haddi a’losiga yetdi desak, xato qilmasmiz:
Vaslidin so’z derga yo’q yoro manga,
Hajr aro rahm aylagil, yoro manga.
O’qung etti ko’p yamon yoro manga,
Marhami lutfung bila yoro manga.
Nasriy sharhi: Visoli xususi so’z aytishga imkon yo’q menga; ayriliq g’urbati ichidaman, rahm qil, ey yor otgan o’qing qattiq yaraladi meni, endi lutf malhaming bilan yordam ber menga.
Ulki, har ko’zi g’azali Chindurur,
Qoshida payvasta oning chindirur,
Chunki ko’p yolg’on aytti ul manga,
Gar desam yolg’onchi oni, chindurur.
Nasriy sharhi: uning ko’zlari Xitoy ohusining ko’zlari kabidir, uning huzurida juft ohu muhayyodek. U yolg’on gapirib ko’p aldadi meni, uni yolg’onchi desam, rost aytgan bo’laman.
Meni behol aylagan yor – oydurur,-
Kim, oning vasli menga yoroydurur
Gar visoli bo’lmasa, ketar yerim-
Yo Xuroson, yo Xitoy, yo Roydurur.
Nasriy sharhi: meni ilojsiz qilgan yor-oydir, va-lekin visoli menga xo’p manzurdir. Agar vasliga yetmasam yo Xuroson, yo Xitoyga, yo Roy shahriga ketaman.
Jong’a soldi dahr g’urbat norini,
Ko’z yoshim bo’ldi mo’g’ulning norini.
Bu aroda men degandek bo’lmasa
Ko’zlay Issig’ ko’lu andin Norinni.
Nasriy sharhi: dunyo jonimga g’urbat nor tuyasini haydadi; ko’z yoshim mo’g’ullarning norin taomi singari bo’ldi. Bu muddatda agar men istagandek bo’lmasa Issiqko’l tamonga, undan nariga yo’l olaman.
Bobur mirzo “Issiqko’l” deb yozyapti, binobarin axoli ko’lning tabiatini bilgan va uni “Issiqko’l” deb atagan. Bu fikr Issiqko’lni tadqiq qilgan uning geodeziyasini tuzgan va xaritaga solgan rus olimlari Prejevalьskiy va Semyonov-Tyanshanskiylarga yerlik aholi, ya’ni o’zbek tilida so’zlovchi kishilar aytganiga dalil bo’ladi(chunki qirg’iz tilida “issiq” degan so’z yo’q, “jiluv”deyiladi “issiq”).
Fard
Fard ham o’zicha mustaqil janr hisoblanadi. Fard degani yolg’iz-yakka ma’nosini bildiradi. To’laqonli devonda mumtoz she’riyatimizga tegishli barcha janrdagi she’rlar bo’lishi shart hisoblangan.
Holimni sanga aytib hajr o’tig’a o’rtandim,
Ey yor, yamon qildim, har neki dedim, yondim.
Nasriy sharhi: hol-ahvolimni hor etib qo’yib ayriliq alovida o’rtandim – yondim; ey yor, chakki ish qildim, nimayki aytgan bo’lsam, barini qaytarib oldim.
Tutmag’il, yey gul, ravokim, ishqing ichra bir g’arib-
Yerga bosh qo’yg’ay xazon yafrog’i yanglig’ sarg’arib.
Nasriy sharhi: ey gul, yo’l bermaginki, ishqing ichida bir g’arib xazon yaprog’iday sarg’ayib, yerga bosh qo’yadi.
Sabzayu gullar bila jannat bo’lur Kobul bahor,
Xosa bu mavsumda Boron yozisiyu Gulьbahor.
Nasriy sharhi: bahor faslida Kobul maysayu gullardan jannatday bo’ladi, bu hol Boron va Gulbahorga ham xos.
G’ayriga necha ul oy vafo qilur,
Necha jonima mening jafo qilur.
Nasriy sharhi: u oy begonaga qanchalar vafo qilsa, mening jonimga shunchalar jafo qiladi.
Qaddi firoqi meni duto qilur,
Qoshi hajri qomatimni yo qilur.
Nasriy sharhi: qaddi-qomatining firoqi meni sindiradi, qoshlaridan ayrilish mening qaddimni bukadi.
Masnu’
Masnu’ – san’atpardozlik bilan yozilgan she’r. Bobur birinchi bo’lib o’zbek adabiyotiga masnu’ asarini olib kirdi:
Balodur menga hajring, davodur menga vasling,
Itobing menga ofat, hadising menga darmon.
Darmon mengaa hadising, oat menga itobing,
Vasling menga davodur, hajring menga balodur
Bobur chu sanga quldur, nazar qil anga zinhor,
Topilmas yana bir qul aningdek, senga, ey jon.
Ey jon, senga aningdek bir qul yana topilmas,
Zinhor anga nazar qil – quldur senga chu Bobur.
Yosotub tig’ingni o’qu yo tila,
Yo sotib tig’ingni o’qu yot ila.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1) Bobur Z.M., Boburnoma, — Toshkent: Sharq, 2002y.
2) Bobur Z.M., Sochining cavdosi tushti. Nashrga tayyorlovchi Ergash Ochilov. – Toshkent: Sharq, 2007y.
3) Bobur devoni. Kobul nashriga takmila(qoshimcha). Nashrga tayyorlovchi Shafiqa Yorqin. – Toshkent: Sharq, 2004y.
4) Bertels Ye., Izbrannыye trudы, Nizami i Fuzuli, M.,1962y.
5) Erkinov S.,Gʻanixonov M., Nizomiy Ganjaviy, Toshkent: 1992y.
6) Alisher Navoiy. Mukammal asarlar toʻplami. 20 tomlik. – Toshkent: Fan, 2001y.
7) Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lugʻati. Toʻrt tomlik. – Toshkent: Fan, 1983y.
