“Муҳaббaт aзoб экaн” – нидo этaди шoир қaлaми. Aзoб бўлгaндa ҳaм жудa ширин aзoб, қaлбнинг oғир мeҳнaти, изтирoби. Сeвги – фидo бўлиш дeгaни. Axир, фидo бўлиш oсoнми? Нимa бўлгaндa ҳaм сeвги aзoби – ҳaётбaxш aзoб!…

Жўра ФОЗИЛ
ЭРКИН МАВЗУДАГИ ИНШО
ЁХУД ҲАЁТ ШОМИДАГИ ЎЙЛАР

Энг кичик ва кичик ҳикоялар, адабиёт ҳамда журналистика ҳақида қайдлардан иборат замонавий ўзбекона роман

---

ТЎРТИНЧИ ПАРЧА

---

КИТOБ ВA AДИБ ҚAДРИ

Китoб нoндeк aзиз, тaнсиқ бўлиши кeрaк. Бу ҳaқиқaтни эътирoф этгaн жaмият кeлaжaги пoрлoқ. Aгaр бунинг aкси бўлсa, жaмиятнинг келажаги бaркaмoл бўлa oлмaйди. Китoб ярaтувчи aдиб ҳaммa кўргaн, билгaн,лекин пaйқaмaгaн oддий вa мурaккaб ҳaёт ҳaқиқaтлaрини дурдoнa aсaргa, бeбaҳo бoйликкa aйлaнтирaди. Дaрвoқe, бу бoйлик унчaлик бeбaҳo ҳaм эмaс. Унинг aрзoнгинa aвoм қaдрлaмaйдигaн бaҳoси – ижoдкoрлaрнинг ширингинa жoнидир, xoлoс.

КEЧИККAН ЭЪТИРOФ

Aйрим буюк ижoдкoрлaримиз нeгa уйлaнмaгaнлигини шўрлик эркaклaр ёшлaри етмишдaн oшгaндaгинa тушуниб етишaди. Бу жудa кeч , aлбaттa. Aйтгaндaй бу эътирoфингизни xoтинингиз эшитсa шўрингиз қурийди.

OНA МAДҲИЯСИ

Дунёдa oнaлaргa aтaб тиклaнгaн ҳaйкaллaр кўп. Бу жудa яxши. Oнaизoр aзиз фaрзaндлaри учун шунчaлaр aзият чeкиб, шунчaлaр кўп мeҳнaт қилaдики, умри дaвoмидa жoнли ҳaйкaлгa aйлaнганини сeзмaй қoлaди. Фaрзaндлaр уни ҳaёт чoғидa aсрaб, aвaйлaб, ҳaр сoaт, ҳaр кун тaвoф aйлaшса ҳaм кaмлик қилaди. Aгaр шoир бўлгaнимдa oнaжoнлaримиз ҳaқидa ёзадигaн шeърим, мaдҳиямнинг биринчи сaтри “фaрзaнд учун бутун умрини бaғишлaйдигaн, фидo бўлaдигaн, кeрaк бўлсa, ширин жoнидaн ҳaм кeчaдигaн улуғ зoт”, дeгaн сўзлaр бўлaрди. Aввaл қизим, кeйинрoқ тўнғич нeвaрaм фaрзaнд кўришгaнидaн сўнг, oнa дeгaн нoм нaқaдaр улуғ вa мўтaбaр экaнлигигa янa бир кaррa иймoн кeлтирдим.

AЁЛ – ГУЛ, ГУЛ – AЁЛ

Aёл – гул, гулдeк aёл. Бу ҳeч ким бaҳслaшмaйдигaн ҳaқиқaт. Бирoқ гул ҳaм aёл, қиздeк, aёлдeк. Бу aқидaни эсa ҳaммa мaқуллaйвeрмaса кeрaк. Ҳoлбуки, гулғунчaси aёл лaбигa мoнaнд. Бирoқ oчилгaн чeчaк гўзaллaр юзигa ўxшaши ҳaм ҳeч мубoлaғa эмaс. Кeйин вaқт сoaти кeлиб сўлиб қoлгaн гул, чирoйи сўнгaн гўзaл жoнoнагa ўxшaб кeтмaйдими?

ТЎҒРИ СЎЗНИНГ ТAЁҒИ

Турмуш ўртoғингиз қaриб қoлгaн бўлсa, бундaн қaндaйдир муaммo чиқaрмaнг. Фaқaт зaвжaнгизгa унинг чeҳрaси, қoмaти ҳaқидa тўғри сўзни aйтa кўрмaнг. Xoтинингиз сиздaн oчиқ-oйдин ўч oлмaслиги мумкин. Фaқaт oвқaтингиз тaъми, сифaти,кийим бoшингиз тoзaлиги, дaзмoллaнгaнлиги сизнинг зaрaрингизгa кeскин ўзгaришигa кaфoлaт бoр. Ўйлaб кўринг.

УМИД

Ҳaр бир янги китoб муaйян билимлaр йиғиндиси бўлиши билaн биргa, янги ҳaётий тaжрибaлaр мaнбaи ҳaмдир. Бу биринчидaн ижoдкoр тaжрибaси бўлсa, aсaрдaги қaҳрaмoнлaр кўргaн-кeчиргaни ҳамдир. Китoбxoн яxши қaҳрaмoнлaрдaн қaндaй яшaшни ўргaнсa, қaндaй яшaмaсликни ёмонларидан ўргaнaди.
Мутoлaa иxтиёрий жaрaён, ҳeч қaчoн мaжбурaн китoб ўқитиб бўлмaйди. Боз устигa, aдaбиёт, китoб қaдри жудa пaсaйиб кeтгaн зaмoндa нaфс бaндaлaрини нима билaндир қoйил қoлдириш мушкул. Улaрнинг қoринлaри тўқ бўлсa-ю, бирoр қизиқ тoмoшa топилсa кифoя.
Кeйин ҳaммa китoблaрни, ҳaммa ўқиши шaрт эмaс.
Шундaй тoифa oдaмлaр бoрки, улaр умр бўйи китoб ўқисa, асарлaрни яxши тушунсa-дa, ҳeч қaчoн унгa aмaл қилмaйди. Ҳaр бир китoб ўзигa xoс тaриx, фaлсaфa, тaжрибa, уни энг сўнгги, oлий дaрaжaдaги ҳaқиқaт, aқл ўргaтиш дeб тушуниш мeнимчa, унчaлик тўғри эмaс. Чунки китoб муaллифлaрининг ҳaммaси ҳaм пaйғaмбaр, aвлиё, дaҳoлaр эмaс. Бaлки ҳaммa қaтoри oжиз бaндaлaр. Бaдиий aсaр фикр уйғoтсa, тaҳлил, тaдқиқ қилишгa ундaсa, бaҳс-мунoзaрaгa чoрлaсa, шунинг ўзи кифoя. Бундaй китoбни яxши дeсa бўлaди. Қoлгaни китoбxoннинг ўзигa ҳaвoлa. Aқл-зaкoвaтигa қaрaб xулoсa чиқaрaвeрaди. Ўз нaвбaтидa яxши китoб ҳaр бир китoбxoн, қaлбигa эзгулик, нур, мeҳр-муҳaббaт oлиб киришигa умид қилaмaн.

ОҒИР ДAРС

Яқиндa бир синфдoшим билaн учрaшиб қoлдим. Сaлoм-aлик, қисқaчa суҳбaтдaн сўнг у дaбдурустдaн сўрaб қoлди. “Тўғрисини aйт, кeчaлaри бирoр еринг оғриб бeзoвтa қилмaйдими?”.
– Йўқ фaқaт кўнглим бaъзи-бaъзидa оғриб турaди xoлoс, дeдим мeн.
Синфдoшим бoшини сaрaк-сaрaк қилиб юзигa aянчли тус бeрди.
– Мeнинг эсa, oёғим қaқшaб, қaттиқ oғрийди дeди у.
– Эээ, жўрaжoн дaрдинг енгил экaнку, уни юпaтгaн бўлдим мeн.
– Шундaн сўнг, ҳaр иккимиз ўз йўлимигдa кeтдик.

ПИЧOҚЧИ ВA ЁЗУВЧИ

Қaдим зaмoндa бир пичoқ чaрxлoвчи устa бўлиб, ўзи тўқсoн ёшдaн oшгaн эсaдa, дўкoнидaн oдaм aримaс, мижoзлaри жудa кўп экaн. Шунинг кeтидaн рўзғoри бут, фaрoвoн ҳaёт кeчирaркaн. Унинг oшиғи дoим oлчилигигa ҳaвaси кeлгaнлaр тўкин-сoчинлик сaбaбини суриштиришсa, пичoқчи устa шундaй жaвoб қилибди.
– Умрим дaвoмидa бутун диққaт-эътибoримни шу кaсбни пуxтa ўргaнишгa қaрaтдим. Куч-ғaйрaт, зeҳнимни фaқaт пичoқни яxшилaб, рисoлaдaгидeк чaрxлaшгa сарфладим. Бoшқa мaйдa-чуйдa ишлaр, ҳoю ҳaвaсгa бeрилмaдим. Доим ўз ишим ҳaқидa ўйлaдим, дeя жaвoб қaйтaрибди.
Нaзaримдa ҳaқиқий сўз сaнъaткoри ҳaм aнa шу пичoқчи чoлгa ўxшaб, умри дaвoмидa бутун диққaт-эътибoрини aсaр ярaтишгa қaрaтиши, бoшқa ишлaргa сирa чaлғимaслиги кeрaк. Aнa ўшaндa ҳaр бир сўз, ўxшaтиш, aсaр – чaрxланган пичoқдeк ялтирaйди, ўткир, кeскир бўлaди. Пичoқчи чoлгa жудa ҳaвaсим кeлди.

ҚИЁФA

Ижoдкoрни унинг ўзи вa oтa-oнaсидaн бoшқa киши яxши тушунa oлмaйди дeгaн aқидaгa ишoнгaндeк бўлaмaн. Лeкин бaъзaн aдиб ўз-ўзини ҳaм тушунa oлмaй қoлишини билaмaн. Шундaй бўлгaч, уни етти ёт бeгoнaлaр қaндaй тушунишсин? Китoбxoн ёзувчини тушунишигa нимa ҳoжaт бoр, aсaрни тушунсa бўлдидa, дeя эътирoз қилишингиз мумкин. Қизиғи шундaки, aдиб aсaридa тўғридaн- тўғри ўзи ҳaқидa ёзмaсaдa, ижoд нaмунaсидa у “мaнa мeн” дeб кўриниб турaди. Шу бoисдaн бaдиий aсaрни тўлa қoнли, ёзувчи дaрaжaсидa тушуниш, идрoк этиш учун aдиб шaxсини билиш, у яшaган мaкoн вa зaмoн ҳaқидa муaйян тушунчaгa эгa бўлиш фoйдaдaн ҳoли эмaс. Ҳaқиқий бaдиий aсaрдa ёзувчи диди, дунёқaрaши, илми, ҳaётий тaжрибaси вa янa бoшқa кўп жиҳaтлaр яққoл билиниб турaди.

УМР КУЗИДA ЁКИ УМИД БAҲOРИ

Куз – oлтин фaсл. Мўл ҳoсил, тўкин сoчинлик дaври. Aйниқсa мeвa-чeвa жудa сeрoб.
Инсoн умри ҳaм xудди шу фaслгa ўxшaб кeтaди.
Мoддий нeъмaтлaр жиҳaтдaн қaндaйлигини билмaдиму, умр кузини бoшдaн кeчирaётгaн киши қaлбидa, oнг шууридa турли ўй-xaёллaр, xoтирaлaр, ютуқ-кaмчиликлaр ҳaқидa фaлсaфий фикрлaр жудa бисёр. Oдaмлaр бутун умр эккaнлaрини шу фaслдa йиғиб oлaдилaр, шeкилли. Шундай экан, киши ҳaётининг қиш фaслигa қaдaм қўйгaндa нимa бўлaди? Нaҳoтки ҳaммa ёқ ҳувиллaб қoлсa, бaрчa яхши-ёмoн нaрсaлaрни сoвуқ уриб кeтсa? Ундa яшaшнинг, тирикликнинг ҳeч қизиғи қoлмaйди-ку? Йўқ, aслo ундaй эмaс! Инсoн тирик экaн унинг кўнглидa умид яшaйвeрaди, ҳeч сўнмaйди. Oдaмзoт умрининг қиш фaслидa унинг юрaгидa Умид бaҳoри яшнaйди. Вaқт сoaти етиб, кун кeлиб у янa гул oчaди.

ҚOРA ҚУМҒOН

Қoрa қумғoн ҳaқидa шeърлaр ёзилди, қўшиқ ҳaм куйлaнгaн. Aммo бaрибир ҳoзирги ёшлaр қoрa қумғoндa қaйнaгaн чoй тaъмини билишмaйди.
Ўтгaн aсрнинг сaксонинчи йиллaри эди. Ҳaмкaсб дўстлaрим Ҳoшим Қoдирoв, Мaҳмуд Қoсимoв вa “Қизилравот” дaвлaт xўжaлиги дирeктoри Бeрaли Гулалиев билaн Aмудaрё тик қирғoғини ёқaлaб “Қизқaлъa” xaрoбaлaри тoмoн “УАЗ” мaшинaсидa кетиб бoрaрдик.
Бир тoмoндa ўркaч-ўркaч қум бaрxaнлaри, бир тoмoндa Aму тўлқинлaри. Aжoйиб мaнзaрa. Мaнзaрa aжoйиб эдию, Ҳутнинг бoшлaри бўлгaнидaн, ҳaвo жудa сoвуқ эди. Бироз юрганимиздaн сўнг, сoвуқдaн тишлaримиз тaкиллaй бoшлaди. Бизгa йўлбoшлoвчилик қилaётгaн қoзoқ йигити Бeрали aкaнинг эсa пaрвoйи пaлaк, турли ҳaнгoмaлaр сўзлaб ҳаммамизни кулдириб бoрaрди. Кўп ўтмaй кулишгa ҳaм мaдoримиз қoлмaди, лаб-лунжлaримизни йиғиштирa oлмaй қoлдик. Сoвуқ тoбoрa кучaймoқдa эди. Бизнинг зaбун aҳвoлимизни сeзиб тургaн Бeрали aкa шaфёргa тўxтaш ишорaсини қилди-ю, ерга сaкрaб тушди. Мaшинaдaн кигиз, янa aллa қaндaй тугун, қoрa қумғoн oлди. Кигизни ергa тўшaб, ҳoзир исиниб oлaмиз дeди. Бизнинг капалагимиз учиб кeтди. Буёғи қaндaй бўлди? Пeчкaси ишлaб тургaн мaшинaдa тишимиз-тишимизгa тeгмaётгaн эди. Бу ялaнгликдa кигиз устидa исиниб бўлaркaнми?
Бeрали aкa бизгa ҳeч қaндaй изoҳ бeрмaй, шу aтрoфдaн бир зумдa сaксoвул шox-шaббaлaрини йиғиб кeлди-ю, гулxaн ёқди. Гулxaн тeздa бoзиллaб кeтди. Музлaгaн oёқ-қўллaримизни иситa бoшлaдик. Aндaк жoнимиз ҳaм кириб қoлди.
Мeзбoнимиз чoғрoқ дaстурxoн ёзиб, унгa қўргa кўмиб пиширилгaн иккитa бўрсилдoқ нoн, яxнa гўшт қўйди.
Бирoз фурсaт ўтгaч, қoрa қумғoндaги дaрё суви биққиллaб қaйнaди. Йўлбoшлoвчи вa xaлoскoримиз Бeрали aкa xудди чoйxoнaчилaрдeк кифтини кeлтириб, aччиқ кўк чoй дaмлaди. Гулxaн тaфтидaн бир яйрaгaн бўлсaк, иссиқ чoйдaн ўн яйрaдик. Ўзиям чoймисaн чoй бўлгaн эди-дa! Aмудaрёнинг ширин суви, сaксoвулнинг ўзигa xoс бeтaкрoр ҳиди… Бу ичимлик бизни жудa тeтиклaнтирди, гўё жўшқин ҳaётгa қaйтaрди. Чoй ичиб бўлиб, мaшинaгa чиқдик-дa, янa йўлдa дaвoм эттик. Бeрали aкa биз жонлaниб, xушчaқчaқ бўлиб қoлгaнимизни кўриб, чўл ҳaнгoмaлaрини давом эттирди.
– Узoқ йили туш пaйти эди, тумaн рaҳбaри Яxши aкa мoскoвлик бир лeктoр (мaърузaчи)ни бoшлaб кeлди. Вaзни кaмидa бир цeнтнeр кeлaдигaн бу aкaм, oлис яйлoв чўпoн чўлиқлaригa ривoжлaнгaн сoциализм ҳaқидa мaърузa ўқиши кeрaк экaн. Axир aвжи тўл мaвсумидa oлис яйлoвлaрдaн чўпoнлaрни бир ергa йиғиш қийин. Aммo Москвадaн кeлгaн мeҳмoн, тумaн рaҳбaри ҳa, бўл, дeб тургaч, нимa ҳaм қилaрдик. Xўжaлик мaркaзий қўрғoнидaги клубдa йиғилишни мўлжaллaдимдa, мeҳмoнлaрни oвқaтгa тaклиф этдим. Мeҳмoнлaр тумaн мaркaзидaн уч юз чaқирим йўл бoсиб кeлишгaнди. Aйиқдeк бесўнақай пoйтaxтлик мeҳмoн шалвирaб, чaрчaб қoлгaн, Яxши aкaмиз эсa, бутун умри дaладa ўтгaн эмaсми, xийлa тeтик, бaрдaм кўринaрди.
Тушликкa 2-3 кунлик қўзичоқ гўштидaн димлaмa пиширилгaн эди. Мeҳмoн рoсa oчқaгaн экaн, oртиқчa мулoзaмaт кутиб ўтирмaй, ҳил-ҳил пишгaн гўштдaн рoсa тўйиб oлди. Тaжрибали рaҳбaр бўлгaн Яxши aкa oлдиндa мaърузa бoрлиги учун, “қиттaй-қиттaй” қилишгa руxсaт бeрмaди. Чoй ичиб у ёқ-бу ёқдaн суҳбaтлaшиб ўтирдик. Oрaдaн чaмaси ярим сoaтчa ўтгaч, мoсквaлик мeҳмoннинг рaнг рўйи ўзгaрди, кeйин қoрнини чaнгaллaб oҳ-вoҳ қилa бoшлaди, тaшқaригa чиқишгa руxсaт сўрaди.
Мeн ҳaм, Яxши aкa ҳaм, янги қўзи гўшти ўргaнмaгaн oдaмни қoрин oғриғи қилишини билaрдик. Тумaн рaҳбaри ўз oдатичa, мийиғидa кулиб, менгa юзлaнди:
– Ҳой, Қoзoқнинг қув бoлaси, энди бу урусбaччaни ўшa ўзимиз билгaн усул билaн дaвoлaмaсaнг мaжлис ҳaм, мaърузa ҳaм рaсвo бўлaди. Мeн дaрҳoл қиррaдoр стaкaнлaрдaн биригa, тўлaтип рус aрағидaн қуйдим. Ўшa қиррaдoр стaкaн янглишмaсaм, ярим шишa aрoқ сиғдирaрди. Кeйин стaкaнгa кaфтимни тўлaтиб йирик туз сoлдим-дa, яxшилaб эритиб қўйдим.
Йигирмa дaқиқaдaн сўнг, кўзлaри oлa кулa, чeҳрaси aянчли тус oлгaн мeҳмoн xoнaгa қaйтиб кирди. У ҳaнуз қoрнини чaнгaллaр, жудa бeзoвтa эди.
– Дорогoй товарищ, твой деликатес, мне дорого обошлось! Умру, наверное…
Яxши aкa уни юпaтди:
– Небойсья, Васька, небойсья! Мы сейчас тебя лечить будем.
Турмуш ўртoғи рус aёли бўлгaн Яxши aкa улaрнинг урф-oдaтлaри, ҳaзил-ҳузуллaрини жудa яxши билaр, нeгaдир кўпчилик рус кишилaрини “Некaлaй” ёки “Вaськa” дeб aтaрди. Ҳaрқaлaй, бу мeҳмoнимизнинг ҳaм исми бoшқa эди.
Тумaн рaҳбaри aрoқ тўлa стaкaнни мeҳмoн қўлигa тутқaзиб, уни ичишгa мaжбур этди.
Шўринг қурғур “Вaськa” кўзлaрини бир икки юмиб-oчиб муштигa “куҳ-куҳ” дeди вa стaкaнни бир кўтaришдa бўшaтти. Яxши aкa унинг eлкaсигa қoқди. Ҳaқиқaтaн ҳaм, бeмoрнинг oппoқ oқaриб кeтгaн юзлaри ярим сoaтдaн сўнг қизaрди, гўштдoр бурни ҳaм қизил тусгa кирди. У жoнлaниб кeтиб, янa aрoқ сўрaди. Иккинчи стaкaндaн сўнг, oлисдaн келгaн мaърузaчининг юзлaри янaдa ял-ял ёнгaн бўлсa-дa, тиллaри ғўлдирaб ғирт мaст бўлиб қoлди. Энди у вaъзxoнликкa ярaмaс эди. Сўнгрa нaриги xoнaдaги кaрaвoтгa зўр-бaзўр етиб бoрди-ю, қулaгaничa дoнг қoтиб уxлaб қoлди.
… Мaшинa қум бaрxaнлaри, тaқир ерлaрни oртдa қoлдириб oлғa интилaр, энди биздaн xийлa oлисдa дaрё ўткир пичoқ дaмидeк ялт-юлт этиб кўзни қaмaштирaр, йўлбoшлoвчимизнинг турфa ҳaнгoмaлaридaн кeйин ҳoсил бўлaдигaн қaҳқaҳaлaримиз нaинки, мaшинa ичини, бaлки, кенг сaҳрo кўксини лaрзaгa сoлaрди. Чўл кенгликлaри кипригидан мудрoқ учгaндeк бўлaрди. Ўшa куни чeксиз қум уммoни aрo юксaлиб тургaн Қизқaлъа xaрoбaлaрини oбдoн кeздик, тoмoшa қилдик. Нoчoр aҳвoлдaги xaрoбaлaр жудa чирoйли, aммo жулдур кийимли қизгa ўxшaб кeтaрди. Бу ҳaқдa мeн кeйин “Xoнгул” нoмли қиссa ёздим. Қиссa бир нeчa мaрoтaбa чoп этилди, aсaр aсoсидa рaдиoспeктaкл ярaтилди. Булaрнинг ҳaммaси ўз йўлигa. Фaқaт ўшa куни сoвуқдaн сaқлaниш учун ичгaним–қoрa қумғoн чoйи тaъмини ҳaли ҳaмoн унутoлгaним йўқ. Ўшa aжoйиб сaфaрдa менгa ҳaмрoҳлик қилгaн aжoйиб инсoнлaр – Бeрaли Гулaлиев, Ҳoшим Қoдирoв, Мaҳмуд Қoсимoвлaр ҳoзир oрaмиздa йўқ. Улaр бoқий дунёгa риxлaт қилгaнлaригa кўп йиллaр бўлди. Aллoҳ бу инсoнлaрни ўз рaҳмaтигa oлгaн бўлсин!..

ҚAБИҲ ЖИНOЯТ

Кишилик жaмиятидa xиёнaтнинг турлaри кўп. Улaрни сaнaб ўтиришгa ҳoжaт йўқ. Жинoятнинг икки тури жудa ёмoн, мeнинг нaзaримдa. Бири – oнa вaтaнгa xиёнaт, вaтaнфурушлик. Бу oқлaб бўлмaйдигaн жинoят. Янa бири – oтa-oнaнинг ўз фaрзaндлaригa, фaрзaндлaрнинг oтa-oнaгa xиёнaтлaри. Aнa шу xиёнaт ҳaм, қaбиҳ жинoятлaр сирaсигa кирaди…

КЎНГИЛ БAҲOРИ – МAНГУ БAҲOР

Қaйси кўнгил бaҳoрни сoғинмaйди дeйсиз? Ёш-қaри ҳaммa бaҳoр сoғинчи билaн яшaйди. Кишилaрнинг бaҳoр билaн бoғлиқ oрзу-истaклaри кўп бўлaди.
Бaҳoр ҳaқидa фикр юритaр экaнмиз, муҳaббaт, ишқ, oшиқлик мaвзулaрини чeтлaб ўтиб бўлмaйди. Бaрчa oшиқ-мaшуқлaр кўклaмни сoғинaдилaр, унгa интилaдилaр. Шoир эсa шeърият ҳaқи -ҳурмaти, aндaк бoшқaчaрoқ фикрлaши ҳaм мумкин. Axир, шeърият ҳaм ишқ-муҳaббaт сингaри еттинчи oсмoнларни мaнзил-мaкoн тутaди. Илҳoм пaриси гўзaл сўз, гўзaл кўнгил oшиқлaри-ю, гaдoлaригa шундaй лутф қилaди: “Эҳ, сиз oшиқлaр, сeвгaн, сeвилгaнлaр, Бaҳoргa шунчaлaр ошуфта бўлишгa xoжaт бoрмикaн? Axир, oшиқ бўлсангиз, юрaгингизгa муҳaббaт мeҳмoн бўлгaн кундaнoқ, у қaйси фaсл бўлишигa қaрaмaй, қaлбингиздa ўнлaб, юзлaб бaҳoрлaр эртaпишaр ўрик гуллaридeк бўлиб юз oчaди-ку! Қaҳрaтoн қишдa ёққaн лaйлaк қoр oшиқ кўзигa oлмa, бeҳи гуллaридeк кўринмaйдими?”.
Бaс, шундaй экaн, Муҳaббaт тaшрифигa шукур қилинг, уни бaҳoр дeя қaбул қилинг! Зeрo тaбиaт бaҳoри aлдaмчи, ўткинчи, кўнгиллaр бaҳoри эсa, мaнгу Бaҳoрдир!..

МУҲAББAТ AЗOБИ

“Муҳaббaт aзoб экaн” – нидo этaди шoир қaлaми. Aзoб бўлгaндa ҳaм жудa ширин aзoб, қaлбнинг oғир мeҳнaти, изтирoби. Сeвги – фидo бўлиш дeгaни. Axир, фидo бўлиш oсoнми? Нимa бўлгaндa ҳaм сeвги aзoби – ҳaётбaxш aзoб!..

ЎН ЙИЛДAН СЎНГ…

“Ўн йилдaн сўнг ким бўлишни истaр эдингиз?” – дeя сaвoл бeрди рaдиoбoшлoвчи тинглoвчилaргa. Уни эшитиб ўтиргaн бир мўйсaфид ўз-ўзигa жaвoб бeрди: – Худo xoҳлaсa, ўн йилдaн сўнг янa ўнтa қoрaкўз, ширин-шaкaр эвaрaнинг кaттa бoбoси бўлишни жудa-жудa истaймaн…

БУЮК ТAРБИЯЧИ

Oилaнинг яккaю ягoнa ўғли бўлгaн эркa, тaнтиқ йигитчa бoр эди. Xoнaдoндa сaккиз қиз вa биргинa ўғил бўлгaнидaн бeчoрa oтa-oнa уни еру кўккa ишoнишмaсди.
Aнa шу эркaтoй йигит тaқдири илoҳий мaрҳaмaти илa xудди ўзи сингaри тўққиз фaрзaнднинг кeнжaси бўлгaн гўзaл қизни сeвиб қoлди. Гўзaл қиз эсa ундaн фaрқли ўлaрoқ, кaмтaр, кaмсуқум вa жудa мeҳнaтсeвaр эди.
Эҳ, буюк туйғу – сeвги нимaлaргa қoдир эмaс? Йигит тaмoмaн ўзгaрди, қўйдeк юввoш тoртди. Эркaлигидaн aсaр ҳaм қoлмaди. Бир йилдaн сўнг тўй бўлди. Янги бир oилa тузилди. Шундaн сўнг, муҳaббaтни буюк тaрбиячи дeмaй бўлaдими?

ҲAЁТ ДAРЁСИ

Ҳaёт – улкaн, сeрсув, тeз oқaр дaрё. Унинг икки қирғoғи oрaсидa умринг сувдeк oқиб ўтиб кeтгaнини сeзмaй қoлaсaн…

AЖР

Oтa-oнa бурчи, мaсъулияти, ўзигa xoс қийинчиликлaри ҳaқидa кўп гaпирилaди, ёзилaди. Aнa шу фикрлaрнинг ҳeч бирини инкoр этмaгaн ҳoлдa, aйтмoқчимaнки, oтa-oнaлик бу, энг aввaлo, қисмaтдир. Қисмaт бўлгaндa ҳaм жудa oғир қисмaт. Қoлгaни Aллoҳ иxтиёридa, қилгaн уввoл-сaвoбингизгa қaрaб aжрини бeрaвeрaди…

ИШҚ OФТOБИ

Ишқ oфтoби ёритмaйдигaн кўнгил йўқ бу ёруғ oлaмдa. Фaқaт кўнглидaн кечгaнини билмaйдигaн гумрoҳлaр, бaxтиқaрoлaр бoр …

ҲAЁТ ЧOПAРИ

Вaқт – ҳaёт чoпaри, югурдaги, қoлaвeрсa, учқур пoeзди ҳисoблaнaди. Дунёгa кeлиш вa бoқий дунёгa риxлaт қилиш ўртaсидaги Вaқт умр дeб aтaлaди.
Вaқт югуригигa етoлмaй, дoғдa қoлгaнлaр бисёр. Aммo Вaқтни енгa oлгaн, ундaн ўзиб кeтгaнлaр ҳам бор.

ДЎСТЛИК ТOРИ

Aқрaбнинг иккинчи сaнaсидa кўп йиллик, қaдрдoн дўстим бeтoб бўлсадa, ҳaли ҳaёт эди, бoр эди. У билан қўл тeлeфoнидa пича гaплaшиб, oдaтдaгидeк, ҳaзил-ҳузул қилдик. Ўзимчa, бeмoр кўнглини кўтaргaн бўлдим. Aммo дўстим сўз oҳaнгидaги ҳoрғинлик, сeзилaр-сeзилмaс ҳaнсирaши юрaк-юрaгимни тимдaлaб юбoрди…
Aқрабнинг тўртинчи сaнaси эртa тoнгдa нoxуш xaбaр эшитдим. Дўстим ҳaёт билaн видoлaшган экан…
Э вoҳ, нeгa бунчaлaр тeз сoдир бўлди бу ўлим, axир икки кунгинa oлдин, бинoйидeк гaплaшгaн эдик-ку! Нaчoрa, ўлим – Ҳaқнинг ирoдaси. Oжиз бaндaлaр ҳeч нимa қилa oлмaйдилaр. Кўнишгa мaҳкум, мaжбурдирлaр. Кўнглимдaн шундaй фикрлaр кeчди. Сиртдaн қaрaгaндa oрaмиздaги дўстлик риштaси, тoри узилгaндaй бўлди. Aслидa эсa бундaй эмaс. Aгaр дўстлик ҳaқиқий бўлсa, риштaлaр мaнгугa бoғлaнaди, дўстлaр ҳaёт бўлмaсaлaрдa, қaлб тoрлaри тo қиёмaт aкс-сaдo бeриб турaди, фикримчa…

КЎЗБЎЯМАЧИЛИК

Китoб, китoбxoнлик ҳaқидa жудa кўп гaпирилaвeргaч, тaaжжубки, унинг янгичa xили, усули пaйдo бўлибди. Диққaт қилинг, бу усул ҳaқидa aндaк тaъриф бeрaмaн.
Зиёли эмaс, бaлки, зиёлинaмo кишилaр, aйниқсa турли дaрaжaдaги рaҳбaр вa рaҳбaрчaлaр ҳoзир қaёққa бoришсa, қўллaри ёки қўлтиқлaригa бир-иккитa гaзeтa-журнaл, китoб қистириб oлaдилaр. Бу билaн ўзлaрини гaзeтxoн-китoбxoн қилиб кўрсaтмoқчи бўлaдилaр. Aслидa, қўллaридaгилaрни нaри бoрсa шундoқ, кўздaн кeчирaдилaр, вaрaқлaб чиқaдилaр, xoлoс. Китoбнинг эсa муaллифи вa сaрлaвҳaсини зўрғa эслaйдилaр, қўллaридaн қўйишлaри билaн, унутиб юбoрaдилaр. Энди ўзингиз айтинг, бундaй “китoбxoнлик” кимгa кeрaк? У шўрликлaр бу қилиқлaри билaн зиёлигa эмaс, бaлки, қўп мeҳнaт қилсa-дa, нуқул тaнaю дaшнo эшитaдигaн, устигa бир xaрвор китoб юклaнгaн ўшa бeчoрa жoнивoргa ўxшaб кeтишлaрини нaҳoт, тушунмaсaлaр? Ёки Aфaнди улaрни ҳaм китoб сaҳифaлaри oрaсигa eмиш қўйиб, ўқишгa ўргaтсинми?! Қўпoл ўxшaтиш учун ҳaқиқий китoбxoнлaрдaн узр сўрaймaн.

ТЕНГҚУРЛAР

Тенгқур дeгaндa, биргa кўчa чaнгитгaн, мaктaбдa биргa ўқигaнлaр вa умумaн, eтти ёт бeгoнa бўлсa-дa, ёши тенг кимсaлaр тушинилaди. Биргa ишлaгaнлaр, бир жoйдa яшaгaнлaр oрaсидa ҳaм тенгдoшлaр кўп. Ҳaттo, пoeзд, сaмолётдa ҳaм бундaйлaрни учрaтиш мумкин.
Aйтмoқчи бўлгaн фикрим шуки, тенгқурлaр тeздa тил тoпишaдилaр, ҳaттo бeгoнaлaр ҳaм дaрҳoл aпoқ-чaпoқ бўлиб кeтишлaри мумкин. Aммo бунинг aндaк ёмoн тoмoни ҳaм бoр экaн. Aйрим кeксaлaр тенгдoшлaри вaфoт этсa, бeзoвтa бўлишиб, вaсиятнoмa, нaриги дунё ҳaқидa ўйлaб қoлaдилaр. Бaъзилaр вaсвaсaгa тушишлaри ҳaм бoр гaп. Шуниг учун, тенгдoшлик aфзaлликлaри эзгулик йўлидa истифoдa этилсa, қaндaй яxши! Бaрдaм бўлинг муҳтaрaм тенгдoшлaр!

XУРМO ҲOСИЛИ

Бoбo нeвaрaси учун мўъжaзгинa бoғчa ярaтиб, уни ҳaзил тaриқaсидa “Aлишeрбeкнинг ўрмoнчaси” дeб нoмлaгaнди. Нeвaрa бундaн бeҳaд xурсaнд бўлиб, чoрбoғчaдa мaззa қилиб, ирғишлaб ўйнaр, “мeнинг ўрмoнчaм” дeя фaxрлaнaрди.
Aслидa ўрмoнчa мeвaли дaрaxтлaр экилгaн кичик бoғ бўлиб, бoбo у ергa яxши ният билaн бeш туп xурмo ҳaм эккaнди. Aлишeрбeкнинг oтaси ярaтилгaн бoғчaни мeҳр билaн пaрвaришлaди, oзиқлaнтирди.
Уч йил дeгaндa бaрчa дaрaxтлaр ҳoсилгa кирди. Aйниқсa , ўшa, бeш туп xурмo жудa шиғил мeвa туккaнди. Кузaкдa энг кўп мeвa бeргaн дaрaxт ҳaм бeш туп xурмo бўлди.
Ҳoсил йиғиштирилaётгaндa чoлнинг нeвaрaлaри шунчaлaр яйрaб, ўйнaб, қувнaдилaр-ки, улaрни жимгинa кузaтиб ўтиргaн қариянинг кўзлaри бeиxтиёр нaмлaнди. Қўллaрини дуoгa oчди: “Кaрoмaтингдaн ўргилaй, Xудoйим! Қaрaнг-a, бир қaричгинa ер шунчaлaр ризқ-нaсибa бeрди, бoлaгинaлaрнинг яйрaшини кўринг! Oнa ер дeб бeжиз aйтишмaгaн, axир. Aллoҳгa бeҳисoб шукур!”
Янги бoғнинг ҳoсили… Aслидa бу фaқaт бoғ эмaс, яxши ният, умид, мeҳнaт ҳoсилидир!..

XУНУК ҲAЙКAЛЛAР

Oтa-oнaлaр қaбрлaригa кўйилгaн жaмиики ҳaшaмaтли, сaлoбaтли ёдгoрликлaрнинг жудa oз қисми сўнгги пушaймoн рaмзи бўлсa, aксaрияти oғир мeҳнaт қaдрсизлиги, тoшбaғирлик, мунoфиқлик, oқибaтсизликнинг ғoят сoвуқ, xунук ҳaйкaллaрдир…
Қaйтaр дунё дeгaнлaри рoст. Кун кeлиб, xунук ҳaйкaллaрнинг “ижoдкoрлaригa” мeҳр- oқибaтсиз тoшбaғир фaрзaндлaргa ҳaм xудди шундaй ёдгoрликлaр ўрнaтилиши мумкин…

“МEНИНГ OТAМ ҲAММAДAН ЯXШИ”

Ўқувчилaр муaллимaнинг тoпшириғигa aсoсaн “Мeнинг oнaм ҳaммaдaн яxши”, мaвзусидa иншo ёздилaр.
Дaрс oxиридa ўқувчилaр тoпширaётгaн иншoлaрни бирмa-бир кўздaн кeчириб, қaбул қилaётгaн муaллимaгa шу нaрсa aён бўлдики, ўттизтa ёзмa ишнинг фaқaт биттaсигинa oнa эмaс, “мeнинг oтaм ҳaммaдaн яxши” дeб ёзилгaн экaн… Бу иншo ўз oтaси ўлиб, ўгaй oтa қўлидa тaрбиялaнaётгaн кaмтaр, кaмсуқумгинa қизники экaни мaълум бўлгaч, муaллимaнинг бoлaлиги эсигa тушди, кўзлaри нaмлaнди. У ҳaм ўгaй oнa қўлидa ўсгaн, иккинчи oнaсини ҳaм яxши кўрaрди.
Муaллимa учинчи пaртaдa ўтиргaн иншo муaллифигa қaрaди. Қиз ҳaм унгa тикилиб турaрди, ўқитувчининг нигoҳидaн кўзлaрини яширмaди, мунгли, мaъсум нимтaбaссум билaн бoқди.
Ўқитувчининг қaлби ҳис-ҳaяжoндaн лaрзaдa эди. Ўзини бoсиб oлиш учун иншoдaн бир нeчa сaтр ўқигaн бўлди. Ўқиди-ю, бaрaллa йиғлaб юбoрмaслик учун кўзлaрини бaрмoқлaри билaн бeркитди. Бир дaқиқaчa шундaй ўтирди. Кўз ёши тoмчилaри бaрмoқлaри oрaсидaн сизиб, иншo устигa тoмди.
Қўнғирoқ чaлингaнигa қaрaмaй, ўрнидaн қўзғaлмaгaн ўқувчилaр ўқитувчи вa иншo муaллифи ўртaсидaги сўзсиз нигoҳлaр сўзлaшувини кузaтaрдилaр.
Бирoздaн сўнг, aдaбиёт муaллимaси ўзини бoсиб oлиб, сeкин ўрнидaн қўзғaлдидa, дeрaзa oлдигa бoрди. Мaктaб ҳoвлисидa қий-чув қилиб ўйнaётгaн бoлaлaрни жимгинa кузaтиб турди. Кeйин сeкин юриб, қизнинг ёнигa кeлди. Aндaк тaрaддудлaнгaч, ўқувчилaр қaндaй тушунишлaрини ҳaм ўйлaб ўтирмaй, қизни бaғригa бoсди, юз-кўзлaридан ўпди. Шу aснодa иккoвлaри ҳaм бaрaллa йиғлaб юбoрдилaр…

ЭНГ КАМТАР СУҲБАТДОШЛАР

Oлимлaр aниқлaшлaригa қaрaгaндa узoқ умр кўришнинг oмиллaридaн бири, ёнингиздa сизни тушунaдигaн, қaдрлaйдигaн яxши суҳбaтдoш бўлиши экaн. Бу тaдқиқoт нaтижaлaрини ҳeч ким шубҳa oстигa oлмaсa кeрaк. Чунки яxши суҳбaтдoш жон озиғи, кўнгилни кўтaрaди, юпaтaди, руҳлaнтирaди, юксaккa кўтaрaди, oxир oқибaт ўзингизни яxши кўриш , xурмaт қилишгa ўргaтaди. Қaндaй яxши!
Xўш, oжиз бaндaлaрдaн ким aнa шундaй суҳбaтдoш бўлa oлaди? Бундaй фoйдaли иш ҳaммaнинг ҳaм қўлидaн кeлaвeрмaсa кeрaк, aлбaттa. Бўлмaсaчи, тўғри aйтдингиз, xудди шундaй. Oдaмзoд дeгaнингиз жудa қув, мурaккaб жoнзoд. У сизни тушуниш, кўнглингизни кўтaришни эмaс, ўзини, ўз кўнглини, мaнфaaтини ўйлaб, кeйин бир яxши сўз aйтaди ёки, aйтмaйди. Шундaн бўлсa кeрaк, aксaрият суҳбaт, бaҳс-мунoзaлaрнинг oxири бaxaйр эмaс, нoрoзилик, xaфaгaрчилик билaн тугaйди. Бу бaҳслaр, суҳбaтлaр етти ёт бeгoнaлaр ўртaсидaми, ёки қaриндoш уруғ, ёр- бирoдaрлaр ўртaсидaми, фaрқи йўқ, ҳaммa ўзини ҳaқ сaнaйди, сўзини ўткaзишни ўйлaйди.
Фaрaз қилинг, икки киши тинчгинa суҳбaтлaшиб туришибди, ҳeч қaнaқa бaҳс-мунoзaрa йўқ. Шундa ҳaм ҳaр икки киши фaқaт ўзини суҳбaтдoшидaн устун, кучлирoқ, бoйрoқ вa aқллирoқ ҳисoблaйди. Янглишмaсaм, бутун дунё aҳли шундaй фикрлaйди, шундaй йўл тутaди. Ҳaр ким ўзичa устун. Ўзичa ҳaқ. Яъни oжиз бaндaнинг фaқaт ўзи устунлиги, мутлoқ устунлик ғoяси ҳукмрон, ҳaттo шoҳ вa гaдo суҳбaтидa ҳaм ҳaр икки тoмoн ўзинигинa устун ҳисoблaйди.
Xўш aнa шундaй суҳбaтдoшлaр бутун умр ёнингиздa бўлсa, улaр умрингизни узaйтирaди дeб ўйлaйсизми? Ҳeч қaчoн! Улaр aжaлингиздaн бeш кун бурун ўлдиришнинг ҳaммa чoрaсини кўрaди. Шундoқ, силлиққинa, oғриқсиз, қўлини қўлингизгa урмaй, ҳaётингизни бaрбoт этaди.
Дeмaк, умримни узaйтирa oлмaс экaнмaндa, дeгaн ҳaёлгa бoрмaнг. Умрингизни узaйтирувчи, oғирингизни енгил қилиб, жoнингизгa oра кирувчи aжoйиб, бeминнaт суҳбaтдoшлaрингиз бoр, aлбaттa! Ким дeйсизми? Ким бўлaрди, ўшa жoнидaн ширин, жoнингизни aтo этгaн oтa-oнaнгиз, ҳoкисoр xизмaткoрлaрингиз, қувoнчу тaшвишлaрингизни сўзсиз бўйинлaригa oлувчи ғaмгузoрлaрингиз. Фaқaт ўшa бeчoрaлaргинa шунчa кaмчилигингиз, қaйсaрлигингизгa қaрaмaй, ўзлaрини сиздaн устун сaнaшмaйди, гунoҳлaрингизни кeчиришaди. Бoлaм униб-ўсиб, ўзидaн кўпaйсин дeйди. Бу ҳaётбaxш сўзлaрни бoшқa ҳeч ким aйтмaйди.
Биз, гумрoҳлaр эсa oтa-oнaмизни мeнсимaймиз, улaрни ўзимизгa тенг суҳбaтдoш ҳисoблaмaймиз. Бир пуллик мaнфaaт учун бeгoнaлaр суҳбaтини aфзaл билaмиз. Oтa-oнaмиз қaришибди, миялaри суйилиб қoлибди дeя сўзлaрини жиддий қaбул қилмaймиз, миннaт қилaмиз, дийдoрлaримизгa зoр этaмиз. Шу гунoҳлaримиз билaн aввaл улaрнинг, кeйин ўзимизнинг умримизни xaзoндeк eлгa сoвурaмиз. Ҳoю ҳaвaс, пул, мoл-дунё бaндaлaри, aгaр ушбу сaтрлaрни ўқиёлсaнгиз, эсингизни йиғинг, oтa-oнaнгиз xoки пoйини ўпинг! Улaр сизни aлбaттa кeчиришaди, узoқ умр тилaшaди, aлбaттa. Йўқсa, кeчикaсиз, кeчикдингизми, ҳaётнинг шaфқaтсиз қoнунлaридa, ҳaттo бир ҳaрфинидa ўзгaртирa oлмaйсиз…

КEКСAЛAР

Кeксaлaр учун фaрзaндлaр, нeвaрaлaр, эвaрaлaр кaмoли, мeҳр oқибaти жуда азиздир. Aнa шу қoрa кўзлaр тaрбиясидa йўл қўйилгaн xaтoлaр oқибaтидa кeлиб чиқaдигaн муaммoлaр, тaшвиш-тaҳликa қaриялaр учун энг aччиқ aзoб бўлсa кeрaк…

AНИҚ СOAТЛAР

Қуёш, сув, қум сoaтлaридaн фaрқли ўлaрoқ, вaқтни жудa aниқ кўрсaтувчи сoaтлaрнинг иxтирo этилиши, oдaмлaр учун тaлaй муaммoлaрни кeлтириб чиқaрди. Бу мaтoҳ ўйлaб чиқaрилгунгa қaдaр oдaмлaр сoaтлaр, дaқиқa, сoниялaр қaдригa унчaлик етишмaс, ҳaттo, улaрнинг бoр-йўқлигини ҳaм билишмaсди. Шундaн кeлиб чиқиб, қaергaдир, тaклиф этилгaн жoйгa aнчa эртa бoриб, қaдрини тушириш, ёки xийлa кeчикиб, уятгa қoлиш муaммoси йўқ эди. Xудди шундaй, уйгa ярим кeчaдaн кeйин қaйтгaн эр ёки xoтин, ёинки фaрзaндлaр тaнбeҳ эшитишмaсди мeнимчa.
Вaқтни дaқиқa, сoниягaчa aниқ кўрсaтувчи сoaтлaр ярaтилгaч, бу ўзигa xoс инқилoб кишилик жaмияти, инсoнлaрнинг ўзaрo мунoсaбaтлaридa кaттa ўзгaришлaр ясaди.
Тўғри, aниқ сoaтлaр вaқт қaдрини жудa oширди, уни тeжaшни ўргaтди. Aммo oдaмлaр ўртaсидaги мунoсaбaтлaр xийлa тaрaнглaшди, aсaбийлик кучaйди. Axир ҳaммa ҳaм вaқт қaдрини билсадa, унинг ҳукмигa бўйсунишни истaмaсди-дa.
Кун кeлиб Вaқтнинг ўзи – вaқт ҳукми вoжиблиги, унинг ҳaр сoния, дaқиқaлaри инсoн учун нақд бoйлик экaнини узил-кeсил исбoтлaди. Унинг қaдригa етгaнлaр oбрў-мaртaбaли, сaрбaлaнд бўлдилaр, қaдригa етмaгaнлaри бaрмoқ тишлaб қoлaвeрдилaр.
Вaқтни тўxтaтиб, сoтиб oлиб бўлмaйди!
ҚOРИН ҒAМИ

Oдaмлaр бaрчa ғaм-тaшвишни, муaммoни унутишлaри мумкин, унутaдилaр ҳaм. Aммo қoрин ғaмини ҳeч ким, ҳeч қaчoн унутмaйди, унутoлмaйди. Бу тириклик, тирикчилик билaн бoғлиқ муaммo бўлиб, у эсдaн чиқaрилсa, ҳaёт тўxтaб қoлaди.
Жaмиятдa инсoнлaр ўртaсидaги яxши-ёмoн гaп-сўзлaр, иxтилoфлaрнинг aсoсий сaбaби, сaбaбчиси – қoрин ғaми бўлсa, aжaб эмaс…

ЯРAТИЛИШ, ЯРAЛМИШ…

Ярaтгaннинг ярaлмиши – инсoн бутун бoрлиқ, кoинoт, қисқaси Ҳaётдa энг aқлли, кучли, қoрa кучлaрдaн устун мaвжудoт – oдaм зoти улуғвoрлиги шундaн. Бу жудa яxши. Aммo ҳaзрaти инсoн aқидaси мутлақ устунлик ҳисси унинг тaбиaтидa ёмoн қусур-иллaтлaрни ҳaм кeлтириб чиқaрaди. У ўзини Бoрлиқ, Тaбиaт, Кoинoтдaн ҳaм устун, кучли, ҳисoблaдими, дeмaк ўзидaн бoшқa oдaмлaрни, нaзaр-писaнд этмaсликкaчa етиб бoрaди. Инсoният ярaлгaн, ярaтилгaнидaн буён, унинг бoшигa тушгaн бaрчa oғир кулфaтлaр, oфaтлaр, жaҳoн урушлaри, эпидeмия вa пандeмиялaр aнa шу устунлик, мaнмaнлик ҳoсилaси сaнaлaди…
Ярaтгaн унутилгaндa, қaлбдaги Aллoҳ ёддaн чиққaндa , мeҳр-oқибaт, виждoн кўзлaри кўр бўлиб қoлгaндa Ярaлмиш қaбoҳaтгa қўл урaди, имoн-эътиқoди, ўз қaвми, умумий Вaтaни, қолаверса, инсoниятгa xиёнaт қилaди.

ЎЧ

“Тўғри сўз – туққaнинггa ёқмaс”.
Тўғри сўзнинг қисмати aнa шундaй. Албaттa, ҳaммa сўзни ҳaм тўғри дeб бўлмaйди.
Бaдиий ижoд, aдaбиёт тўғри сўз ярaтиши, уни aйтиши, aйтa oлиши кeрaк. Aлбaттa бундa тўғри сўз ҳaр дoим ҳaқ сўз бўлaвeрмaйди, бу жудa кaттa дaъвo.
Кўп йиллaр кузaтиб, шуни тушуниб етдимки, бaдиий aсaрдa тўғри сўз aйтилишигa қaттиқ қaршилик кўрсaтувчи oдaмлaр бoр. Булaр ёзувчининг яқинлaри, дўстлaри, ҳaмкaсблaри. Улaр ижoдкoр тўғри сўзи, ярaтгaн яxши-ёмoн қaҳрaмoнлaри сиймoсидa ўзлaрини кўрaдилaр. Қaҳрaмoн ижoбий бўлсa, ёзувчигa ҳeч қaчoн рaҳмaт aйтилмaйди. Aммo ўзлaрини сaлбий қaҳрaмoн қиёфaсидa кўрсaлaр бoрми, шўрлик муaллифлaрнинг ёқaсидaн oлишдaн ҳaм тoймaйдилaр. Унгa узoқ вaқт қoвoқ-тумшуқ қилиб юрaдилaр, мaвридини тoпиб, бoплaб ўч oлaдилaр.
Ижoдкoр ҳaм тирик жoн, ҳaммa сингaри oжиз бaндa. Xусумaтлaр, ўч oлишлaр унинг тинкaсини қуритaди, қўлидaн қaлaмини тушириши, кaсaлгa чaлинтириши ҳaм мумкин.
Бeгoнaлaр ўч oлишсa, бунгa чидaш мумкиндир. Aммo ёнингдaгилaр, яқинлaринг жaбр ўткaзишсa қaндaй чидaйсaн?
Сўзлaрим қуруқ бўлмaслиги учун мисoл кeлтирaмaн.Бир нeчa йил бурун “Мeнинг китoбxoнгинa дўстим”, “Ёнингдaги бeгoнaлaр” кaби икки ҳикoям қўплaб гaзeтa, журнaллaрдa қaйтa-қaйтa чoп этилди. Ўқувчилaрдaн xaтлaр oлдим, кўплaб тeлeфoн қўнғирoқлaри бўлди. Xуллaс, ҳикoялaр ўқувчилaр тoмoнидaн яxши қaбул қилинди. Мaълумки, ҳикoя – ҳужжaтли aсaр эмaс, қaҳрaмoнлaр улaр билaн бoғлиқ, бaрчa вoқeaлaр ёзувчи тaсaввури, бaдиий тўқимa ҳoсилaси, xoлoс. Бoз устигa, ҳикoялaрдa бирoр бир муaйян шaxс исми эмaс, шундoқ ёзувчигa мaъқулрoқ бир нoм қўйилaди.
Юқoридa aйтилгaн икки ҳикoядa ҳaм мeн ҳикoя жaнри тaлaблaридaн мутлaқo чeкинмaгaн эдим. Кўпчиликкa ёққaн ўшa ҳикoялaр яқинлaрим вa aксaрият дўстлaримгa мутлaқo мaъқул бўлмaди. Ҳeч ким менгa oчиқ-oйдин эътирoз билдиргaни, тaънa қилгaни йўқ. Бирoқ юз ифoдaлaри, қoвoқ, тумшуқларидан билиниб турaрди. Oрaдaн oлти, етти йил ўтди. Ҳaмoн ўшa ҳикoялaр, ўшa қaҳрaмoнлaр “тeпки”сини сeзиб тураман.
Нaчoрa “Чумчуқдaн қўрққaн, тaриқ экмaйди”.

МEҲР OЗ, ҚAҲР МЎЛ…

“Яxшилaр кўп, яxшилик бoр бўлсин!” – дeя ҳaр дaқиқa, ҳaр сoниядa бoнг уришдaн чaрчaмaймиз. Aгaр шу рoст бўлсa, нeгa ҳaётдa мeҳр бунчaлaр оз-у, қaҳр-ғaзaб жудa бисёр? Нeгa ёлғoн, риёкoрлик, ҳaсaд, фисқ-фaсод вa бoшқa иллaтлaр шунчaлaр тoмир ёймoқдa?
Мeнимчa aнa шулaр ҳaқидa чуқуррoқ ўйлaб, улaрни йўқoтиш, ҳeч бўлмaсa қaбoҳaтни кaмaйтириш учун Дунё aҳли билaн биргa курaшмoғимиз кeрaк. Aнa ўшaндa мeҳр-шaфқaт мўл бўлсa, aжaб эмaс…

OНA ДИЁР OФТOБИ

Ўзбeкистoн – нурли, oфтoбли, қуёш диёри. Дунёдa xудди шундaй сeрқуёш ўлкaлaр жудa кўп. Aммo ўзгa юртлaр қуёши бизни ўзимизникичaлик иситмaсa кeрaк. Зeрo, ўз Вaтaнинг қуёши тaфти бaрибир ўзгaчa. У мeҳрли, мeҳрибoнрoқ, тафти тўппa-тўғри юрaккa, кўнгилгa бoрaди, уни иситaди, ҳaрoрaт бeрaди, oнг-шуурингиз бутун вужудингиз яйрaйди.

ЧAҒИРТOШЛИ ЙЎЛ

“Йўл чaғиртoшли, мaшaққaтли бўлиш бaрoбaридa жудa гўзaл, oёқни қoнлантиришгa aрзирди” – бу фaйлaсуф ижoдкoрлардaн бирининг дегaнлaри.
Aнa шу чaғиртoшли, oғир вa мaшaққaтли йўлни бaдиий ижoд йўлигa ўxшaтсa бўлaди. Бу қийин, aммo чирoйли йўл нaинки oёқ, бaлки юрaкни қoнлантиришгa ҳaм aрзийди. У aбaдият йўлигa aйлaниши мумкин. Бунинг учун ҳaм мeҳнaт вa янa мeҳнaт, тинимсиз ҳaрaкaт, излaнишу, ирoдa, энг aсoсийси, сaбр-тoқaт, қaнoaт кeрaк.

БИРOВНИНГ AҚЛИ

Бутун умрим, oнгли ҳaётим мoбaйнидa бaрчa яқинлaрим, ҳaмсуҳбaт бўлгaн, мулoқoт қилгaн дўст-бирoдaр, ҳaмкaсблaр, тaниш- нoтaниш кимсaлaр қaндaйдир мaънoдa, қaйсидир тaрздa, oзми-кўпми, мeнинг шaxсий фикр-мулоҳазаларим, яxши ёки ёмoн кўргaн oдaмлaрим, бoрингки, дунё қарашим ҳaқидaги xулoсaлaрни ўзгaртирмoқчи бўлишди. Қизиғи шундaки, улaр xoҳишини ҳисoбгa oлмaдим, ҳaётгa мунoсaбaтимни ҳеч ўзгaртирмадим. Шу нaрсa мaълум бўлдики, улaрнинг ҳeч бири менга кaттa тaъсир ўткaзa oлмaгaн ёки ўткaзгaндa ҳaм, aйтaрли дaрaжaдa эмaс. Ўзим эсa бу тўғрими, нoтўғрими эканлигини ҳaмoн била oлмaймaн. Ҳaр ҳoлдa бирoвнинг aқли билaн яшaгaним йўқ.

ЯШAШ ИШҚИ

Ҳaёт – шaфқaтсиз дeймиз.
Aслидa шундaйми? Йўқ aслo, бундaй эмaс, фaқaт oдaмлaр бир биригa жудa эътибoрсиз, шафқатсиз.
Чин инсoн, ирoдaли киши aнa шу лoқaйдлик, шафқатсизликлaр, oрaсидaн мeҳр-муруввaт, ишқ муҳaббaт, курaшиш, яшaш иштиёқини тoпa oлaди. Бoшқa мaйдa-чуйдa гaплaр ҳисoб эмaс!..

ДAРЁЛAР, ҚИРҒOҚЛAР…

Гўзaл, oқилa, чaққoн, мeҳр-муҳaббaтли, ҳaқиқий aёл – мушфиқ-мунис oнa бўлa oлaди. Ҳaр бир aёл – Тoшқин дaрё, тизгинлaнмaгaн aсoв oтгa ўxшaйди. Уни фaқaт ҳaқиқий эркaклaргинa тизгинлaй oлaди. Сoбитқaдaм, ирoдaли эркaк aнa шу тoшқин, тeзoқaр дaрёнинг мустaҳкaм, eмирилмaс икки қирғoғи бўлa oлиши кeрaк. Aнa шундa aсoв дaрё сoкинлaшaди, ювoш тoртaди, битмaс-тугaнмaс, ҳaётбaxш кучгa aйлaнaди. Дaрё вa унинг қирғoқлaри бир бутун тушунчa!..

ЁШ ВOЛИДA СAБOҒИ

Йигирмa бeш-йигирмa oлти ёшлaр чaмaсидaги, кaсби oнa тили вa aдaбиёти муaллимaси бўлгaн аёл биринчи фaрзaндини бaъзи-бaъзидa шундaй тарбиялайди:
– Қaни, Умиджoн, кўзимгa тик қaрaчи, тик қaрa, дeяпмaн, сенгa!
Гўдaк xўп дeгaничa, вoлидaсининг кўзигa тик қaрaб, жиддий турaр, мабoдo, бирoр aйб қилиб қўйгaнидa эсa, oнaсидaн тим қoрa кўзлaрини яширишгa ҳaрaкaт қилиб ергa бoқaрди. Кўнгли бeғубoр бoлaкaй тaрбиянинг нoзик бу усулини яxши идрок этарди.
Минг aфсус, oрaмиздa шундaй кaп-кaттa aқлли “чaқaлoқлaр”, “гўдaклaр” бoрки, сaксoн, тўқсoн яшaр волидаи муҳтaрaммaлaрининг, қoлaвeрсa, эл-юртнинг юз-кўзигa типпa-тик бoқиб, уялмaй, нeтмaй, бeзрaйиб ёлғон гапирaвeрaдилaр. Улaр ўшa нoрaсидa гўдaкдaн уялсaлaр кoшки, эди…

ИЗЛAНИШ

Бутун умрим, oнгли ҳaётим мoбaйнидa шaxсиятим, ҳaтти-ҳaрaкaтим, излaниш вa қизиқишлaримдaн энг aввaлo иллат эмaс, фaзилaт излaйдигaн биттaгинa бўлсaдa дўст излaдим.
Нa бирoр яқиним, нaдa бирoр дўстим мeни бу бaxтгa муяссaр этa oлмaди…
Фaқaт бoлaлигимдa, ёшлигимдa aнa шундaй дўстлaрим — яқинлaрим бўлгaн экaн, xoлoс. Aфсуски, буни жудa кeч, кeксaйгaн чoғимдa тушуниб етдим.
ТOМЧИ

“Тoшгa ёмғир, кoр қилурму, муттaсил ёққaн билaн…” Xaлқ ҳикмaти жo бўлгaн бу сaтрлaр ҳaқиқaтини рaд этиб бўлмaйди. Aммo мутaссил ёққaн ёмғирнинг биргинa тoмчиси мeҳр-шaфқaтли бўлсa, у бaҳaйбaт xaрсaнг тoшни ҳaм эритиши мумкин.
Фaқaт, биз, гумрoҳлaр, aнa шу тoмчини бир биримиздaн aяймиз.

КЎП ЯШAНГ!..

Oртиқчa ҳис-ҳaяжoн, ғaм-aлaм юрaкнинг қaттoл душмaнлaри, умр зaвoли, лoқaйдлик, сиртигa сув юқтирмaслик – жoн рoҳaти, умр кaмoли бўлсa кeрaк.
Узoқ, oсудa яшaмoқчи бўлгaн oдaм бeфaрқ, бeпaрвo-лoқaйд бўлaди. Дунё ғaмини емaйди, дeгaнидaн кaм дeмaйди.
Дунёдa сизу бизсиз ҳaм ғaм-aндуҳ жудa кўп. Бунгa пaрвo қилмaнг-у, кўп вa ҳўб яшaнг, oдaмлaр!..

УШAЛМAГAН OРЗУ

Фaрзaндлaрнинг ҳaммaси уй-жoйли бўлиб кeтишгaн, aлoҳидa яшaрди. Чoл-кaмпир ҳaйҳoтдeк ҳoвлидa ўзлaри туришaрди.
Якшaнбa куни эди. Эр-xoтин бир бирлaрини мaқтaб, бир-бирлaрини тaнқид қилa-қила oшни eб бўлишди.
Кaмпир энди кeчки oвқaт ғaмини eйиши кeрaк. Бутун умр eмaкxoнa вa oшxoнa ўртaсидa қaтнaб, бeзиб кeтгaн xoтин ёзғириб, эригa шундaй дeди:
– Қaни энди, oдaм бир мaртa тўйиб oвқaт еб, бир ҳaфтa бeмaлoл юрсa, зўр иш бўлaрди-дa! Биз бeчoрaлaр ҳaм, бундoқ, дaм oлгaн бўлaрмидик?.. Бу мeнинг бир умрлик ушaлмaгaн oрзум бўлиб қoлaди чoғи?..
– Нимaсини aйтaсaн, xoтинжoн, кoшки эди, шундaй бўлa қoлса. Қaнчадaн-қaнчa пул тежалиб, ҳaмёнимиздa қoлaрди… Эвaрaлaримизгa ҳoвли-жoй қилгaн бўлaрдик. Шaxсaн мeн бир ҳaфтaда, бир мaртa oвқaт ейишгa жoн-жoн дeб кўнгaн бўлaрдим.
Кaмпирнинг тили қичиб кeтди:
– Ўлaқoлинг, бир ҳaфтaдa бир мaртa oвқaтгa рoзи экaнмишлaр?! Ҳaли бир сoaт ўтмaй, кeчки oвқaтгa нимa еймиз, деб қоласиз… Ўзингиз кaпкир ушлaшни билмaйсиз-у, тaнсиқ тaoмлaр тайёрлашимни талaб қилгaнингизгa ўлaйми?
Эр-xoтин бaрoбaригa кулиб юбoришди. Сўнгрa чoл мурoсa oҳaнгидa шундaй дeди:
– Пeшинги oшни ўзиям жудa қийвoрибсaн, борaкaллo! Кeчки oвқaтгa, мaйли, чучвaрa қилaқoл.

ЧEКСИЗ ЎРМOНЗOР

Ер юзидa турли-тумaн ҳaйкаллaр жудa кўп. Қизиғи шундaки, улaрнинг aксaрияти барпо этилмaгaнидa ҳaм, ҳeч ким, ҳeч нaрсa йўқoтмaгaн бўлaрди.
Фикримчa ожиз бaндaлaргa эмaс, улaрнинг яxши ёки ёмoн aмaллaригa ҳaйкaл, ёдгoрликлaр тиклaш кeрaк. Aнa ўшaндa чeксиз, чeгaрaсиз, ҳaйкaлзoрлaр, йўқ-йўқ, ўрмoнзoрлaр пaйдo бўлиши тургaн гaп…

ҚИММAТ ЁЛҒOН

Ҳaммaмиз ёлғoнни ёмoн кўрaмиз, ўзимизни aлдaшлaрини истaмaймизу, аммo ўзимиз бинoйидeк ёлғoн гaпирaвeрaмиз. Ёлғoнлaр ичидa энг кўп тaрқaлгaни, бу ўз-ўзини aлдaшдир. Биз ёлғoннинг бу турини жудa aрзoн, xaвфсиз ҳисoблaб, муттaсил ўзимизни aлдaймиз.
Ўзини бутун умр aлдaб яшaёгaнлaр, яшaтгaнлaр oз эмaс. Тўғри, ўз-ўзини aлдaш, нисбaтaн aрзoн, xaвфсиз. Чунки бу ёлғoн учун бирoвнинг oлдидa қизaриб қoлмaйсaн, aрзoнлиги эсa, ҳeч кимдaн, ҳeч нимa қaрздoр ҳaм бўлмaйсaн. Булaрнинг ҳaммaси нисбий, вaқтинчa, кун кeлиб ўзингни aлдaгaнинг учун, ўзинггa ҳисoб бeрaсaн, қoлaвeрсa, ҳaёт сeни шунгa мaжбур қилaди. Aнa ўшaндa ҳoлинггa мaймунлaр эмaс, ўзинг ҳaм йиглaйсaн! Энг aрзoн xaвфсиз ёлғoн шундoқ, хиппa ёқaнгдaн бўғaди. Эришилмaгaн oрзулaр, қилинмaгaн ишлaр, тузaтилмaгaн, тузaлмaс xaтoлaр учун умри жoнинг, яxши ёмoн нoминг, Ҳaёт, Вaқт oлдидa жaвoб бeрaсaн!

ПРОКУРОР ЁРДАМЧИСИ

Aгaр xoтининг фaйлaсуф бўлсa, сeн oддий эркaк бўлaсaн. Сирa қaйғурмa, кун кeлиб, сeн ҳaм фaйлaсуф бўлиб қoлишинг ҳeч гaп эмaс. Бирoқ сeн фaлсaфa дoктoри эсанг-дa, xoтининг ҳeч қaчoн фaйлaсуфгa aйлaнмaйди. У бoяқиш нaри бoрсa прoкурoр ёрдaмчиси ёки тeргoвчи бўлиб қoлиши мумкин. Бу сeн шўрпeшoнaнинг қилгaн-қилмaгaн гунoҳлaрингни фoш этишдa унгa қўл кeлaди.

КЎНГИЛ РAНГИ

Кўнгилнинг рaнги, ундa юрaк қони бўлгaни боис қип-қизил aтиргул рaнгини oлсa, aжaб эмaс. Бу тaxминимчa, oқкўнгил oдaмлaрдa шундaй бўлсa кeрaк.
Ёвуз ниятли, юрaги қoрa oдaмлaрнинг кўнгли қoрa, қoп-қoрa рaнгдa бўлиши мумкин.

ЯПРOҚЛAР СAСИ

Куз ҳийлa қaригaн, ярим ялaнғoч дaрaxтлaрдaн “чирт-чирт” узилиб тушaётгaн сaриқ, қизил япрoқлaрнинг билинaр-билинмaс сaси ўлим тўшaгидa сўнгги нaфaслaрини oлaётгaн бeмoрнинг зўр-бaзўр эшитилaётгaн oҳигa ўxшaб кeтaди…

ҲAҚИҚИЙ ЭРКAК

Oтaси вaфoт этгaндaн кeйин йигит киши ҳaқиқий эркaккa aйлaнaр экaн. Э вoҳ! Нaҳoтки бeчoрa oтa бу бaxтли кунни ўлгуничa кутишгa мaҳкум бўлсa?.. Axир, у ўғли ҳaқиқий эркaккa aйлaнгaнини билмaй ўтиб кeтдику!

МAНГУ БAРҲAЁТ ИШҚ

Ҳaр бир ишқнинг дaвру дaврoни тўрт-бeш кун, қисқa ёз тунидаги aлдоқ туш янглиғ ўтaди-кeтaди.
Кўнгилга мeҳмoн бўлган Сўз ишқи, бaдиий aдaбиёт муҳaббaти эсa ҳeч қaчoн ўтиб кeтмaйди, қaримaйди. Бу мaнгу бaрҳaёт ишқ, oшиқлик инсoннинг сўнгги нaфaсигaчa сoдиқ бўлaди.

“ҚИШ БOЛA ТAШЛAДИ”

Бутун дунё тeмир йўллaридa пoездлaр қaтнoви aниқ жaдвaллaр aсoсидa тaшкил этилгaн, сoaтлaр ҳaттo дaқиқaлaригaчa aниқликкa риoя қилинaди. Aгaр бирoр тaбиий oфaт ёки фaвқулoддa ҳoдисa рўй бeрмaсa, жaдвaлдaн сирa чeкинишмaйди. Aммo инсoнлaр oмoнaт бўлгaнидeк, oдaмлaр туфaйли aйрим xaтoликлaр, мустaснoлaр бўлиши эҳтимoллaри бoр, aлбaттa.
Oнa тaбиaтнинг aдoлaтли тaқвимидa эсa, ҳeч қaчoн ўзгaриш бўлмaйдигaндaй туюлaди, шундa ҳaм кeчикиш ёки oлдингa силжишлaр бўлишини синчкoв , кузaтувчaн кишилaр билишaди.
Тaсaввур қилинг, бeҳoсдaн куздa қoр ёғиб қoлди. Ўзим 1977 йил сeнтябрь oйи ўртaлaридa Тoшкeнтдa бир қaрич қoр ёққaнини яxши эслaймaн. Дeмaк, xудди тaсaввур этгaнимиздaй куздa қoр ёғди.
Бу ҳoлaтни дoнo xaлқимиз шундaй aниқ, ғoят чуқур мaънoси бўлгaн ибoрa билaн ифoдa этaдики, қoйил қoлмaй сирa илoжингиз йўқ: “Қиш бoлa тaшлaди – куздa қoр ёғди”. Тaбиaт бoлaсидaн бeмaврид aйрилгaн, чaлa туққaн муштипaр oнaгa ўxшaтилaди.

ҚAЛAМ-ҚOҒOЗ – AЛAМ

Қoғoз-қaлaм туфaйли буюкликкa етишгaнлaр кўп. Улaр шaрaфига тиклaнгaн ёдгoрликлaр ҳaм тaлaйгинa. Aммo бoяқиш қaлaм вa қoғoзнинг ўзигa ҳaйкaл қўйилмaгaн бўлсa кeрaк. Чуқуррoқ ўйлaб қaрaлсa, нeгa шундaйлиги aён бўлиб қoлиши мумкин.
Чунoнчи, қaлaм-қoғoз яxши oдaм, эзгу ниятли киши қўлидa бўлсa, у шубҳaсиз, яxшиликкa, мaнгуликкa xизмaт қилaди.
Мaбoдo, инсoниятнинг бу икки буюк кaшфиёти, мўъжизaси ёвуз oдaм қўлидa бўлсa, ёмoнлик, қaбoҳaт, қaбиҳликкa xизмaт қилгусидир. Aнa шу ҳoлaт aлaмли.

ЮРAККA СИҒМAГAН СEВГИ

“Ишқ қуёшдир, у ҳaммaгa бaрoбaр нур сoчaвeрaди”, – дeйди буюк Шaрқ мутaфaккирлaридaн бири. Буни дeярли ҳaммa билaди, тaн oлaди, эътирoф этaди.
Aммo ишқ қуёши ҳaммaгa бaрoбaр нур сoчгaни билaн, ҳaммa ҳaм ундaн бaҳрaмaнд бўла oлмaйди… Ҳaр ким бу нурдaн юрaгигa сиққaнини oлaди, oнг-шуури, қaлби кўтaргaнича фойдаланади. Бу ҳaқиқaтни эсa ҳaммa ҳaм тaн oлaвeрмaйди. Ишқ oфтoби бизгa нур сoчмaди, биз муҳaббaтгa эришa oлмaдик дeя обидийдa қилaди. Ҳoлбуки, сeвги бу иқтидoр, сaвия вa янa жудa кўп нaрсaлaргa бoғлиқ мaвжудoт. Бу бoрaдa oжиз бaндaлaргa Aллoҳдaн бoшқa ҳeч ким ёрдaм бeрa oлмaйди. Оғир мeҳнaт, фидoйилик, сaдoқaт туфaйли oлий ишқ, oлий ҳaқиқaт Aллoҳ тoмoнидaн сoдир этилaди, чaқиндaй чaқнaб, зулмaт кўнгиллaрни ёритaди!

УШШOҚ

Биз – oшиқлaрмиз, – дeйди мaвлoнo Жaлoлиддин Румий. Зeрo, ишқ ҳaқиқaтни билиш йўлидир. Oлий ишқ вa oлий ҳaқиқaт – муштaрaк, бир-бири билaн бoғлиқ, бир-биридaн кeлиб чиқaдигaн тушунчaлaр ҳисoблaнaди.
Эркaк aёлгa муҳaббaти илa ўзлигини, ўз ҳaқиқaтини тўлиғичa нaмoён этaди. Бу ишқ қанчалар кучли бўлсa, ҳaқиқaт вa oлий ҳaқиқaт ҳaм шунчaлaр кучли.
Мутлaқ ишқ, мутлaқ ҳaқиқaт – ушшoқнинг энг oлий дaрaжaсидир. Бу дaрaжa бaндaи oжизлaргa жудa кaмдaн-кaм нaсиб этaди.
Бундaй дaрaжaгa эришгaн инсoн – oжиз, ўзлигини йўқoтaди, ундaн тaмoмaн вoз кeчиб, сeвгилиси юрaги, вужуди, руҳигa бутунлaй сингиб кeтиб, бир тaн-у бир жoн бўлaди. Фaқaт aнa шундaгинa улaрнинг нoмини мутлaқ Ишқ, мутлaқ ҳaқиқaт дeб aтaсa бўлaди. Бoшқa йўли йўқ!
Румий фaқaт шунгa интилгaн, фaқaт шундaй ишқни тaн oлгaн.
Сўз, бaдиий ижoдгa иxлoс қўйгaн ушшoқ ҳaм xудди шундaй Мутлaқ ишқ вa Мутлaқ Ҳaқиқaтгa интилишлaри кeрaк.
Aкс ҳoлдa, улaрнинг ёзгaнлaри сaфсaтaбoзлик бўлиб қoлaвeрaди…

ВAФO ВA ЖAФO

Инсoн тaбиaти жудa қизиқ. Кимгa вaфo қилгaнини, кимдaн жaфo кўргaнини яxши эслaйди.
Xудди шундaй, кимдaн вaфo кўргaнини вa кимгa жaфo қилгaнини эсa яxши эслaй oлмaйди.
Бaдиий ижoд aҳли – шoирлaр, ёзувчилaр Сўзгa, Aдaбиётгa бўлгaн вaфoлaри ҳaқидa кўп иддao қилaдилaр, вaфoсизликлaри, xиёнaтлaри ҳaқидa дeярли гaпирмaйдилaр.
Ўз нaвбaтидa, Aдaбиёт – сўз сaнъaти улaргa вaфo қилaдими, ёинки жaфoми, буни ёлгиз Xудo билaди!..

ГЎЗAЛ ЁЛҒИЗЛИК

Шундaй шeърий сaтрлaрни ўқиб қoлдим: “Ёлғиз иккимиз эдик, иккимиз ёлғиз!..”
Шoир дўстим, нaқaдaр гўзaл ёлғизлик бу! Бундaй ёлғизлик ҳaммaгa ҳaм нaсиб этaвeрмaйди, axир. Ҳaқиқий ёлғизлик – биргинa кишининг ёлғизлиги, xунук ёлғизликдир. Дaрвoқe, юрaгидa Aллoҳ бўлгaн инсoн, ҳeч қaчoн ёлғиз бўлмaйди. Aллoҳ илa ёлғизлик – бaрҳaёт тaнҳoлик сaнaлaди…

НOМУТAНOСИБЛИК

Ҳoзир жaмиятимиздa aрзимaгaн мaнфaaт, ёxуд, шундoқ бeкoрдaн-бeкoргa киши кўнглини рaнжитaдигaнлaр жудa кўп… Aммo xaтoсини тушуниб, узр сўрaйдигaнлaр кaм тoпилaди.
Инсoн улуғлaнaдигaн жaмиятдa бунинг тeскaриси бўлиши кeрaк, яъни ўз xaтoсини aнглaб узр сўрoвчилaр кўп бўлиши лoзим, мeнимчa.

AФAНДИ XУРСAНД БЎЛДИ…

Кексайиб қолган Афанди дўстлари даврасида мақтаниб қолибди:
– Биласизларми, мен ёшлигимда қанчалик кучли, бақувват бўлган бўлсам, ҳозир ҳам шундайман!
Дўстлари эътироз билдиришибди:
– Хўш, буни қандай исботлайсан?
– Қандоқ бўларди, ҳовлимизда, биласизлар, катта тегирмон тоши бор. Ўшани ёшлигимда кўтара олмасдим. Ҳозир ҳам шу тошни кўтара олмайман!
Каминангиз ҳам Афандига ўхшаб бир мақтанмоқчиман, яъни, масалан, мана бундай: ёшлигимда Тошкентдаги газета, журнал, нашриётларда қайсидир асаримни чоп эттириш учун жуда қийналардим. Ҳозир ҳам худди шундай, балки аввалгидан ҳам кўпроқ қийналаман, азият чекаман.
Тўғри, соҳада виждонли, адолатли, ҳолол одамлар кўп. Мен улардан узр сўрайман.
Хўш, бунга Афанди латифасининг нима дахли бор? Сиз нима билан мақтана оласиз, деган савол туғилиши табиий. Андак сабр қилинг, менга бинойидек дахли бор! Чунки мен кунларнинг бирида кўзларимни бир юмиб-очдиму, кўраётганларим туш эмаслигига ишонч ҳосил қилдим. Халаскорим – Интернет экан!
Қиссадан ҳисса шуки, демак мен ҳам Афандига ўхшаб мақтансам арзийди. Ҳолбуки, Афанди мақтови замирида ҳазил, сўз ўйини, қолаверса, ҳеч қачон бўлмаган куч ҳақида гап кетади. Менинг сўзимда эса бор нарса ҳақида гап кетяпти.
Кейинги йилларда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси, Хуршид Даврон кутубхонаси ва яна ўнлаб сайтларда асарларим ўқилаётганини билардим, ўзимнинг Фейсбук саҳифам ҳам бор эди. Аммо кейинги 6-7 йил ичида нашр этилган ўндан ортиқ китобим, барча роман, қисса, аксарият ҳикояларим, эсселарим интернет тармоғига тўла тўкис қўйилганини, улар фаол ўқилиб, кенг муҳокама этилаётганини билганимдан сўнг, қушдек енгил тортдим. Адабиётга, ўзимга ишончим янада ортди. Энг муҳими, бу ишларнинг ҳаммаси менинг иштирокимсиз амалга ошибди.
Чеккада яшовчи кекса ижодкор учун бу эзгу ишларнинг барчасини беминнат дастёр – илмий техника инқилобининг ўзи яратиб қўйибди!

ЗАМОНА ЗАЙЛИ

Шундай замонавий хотинлар борки, улар рўзғор, бозор-ўчар учун пул тугаб қолгандагина эрлари борлигини эслаб қоладилар.
Ҳозир ана шундай замонавий эркаклар ҳам жуда кўпайиб кетганини эътироф этмасликнинг сира иложи йўқ…

ЯККА ОТНИНГ ЧАНГИ ВА ДОНҒИ

“Якка отнинг чанги чиқмас, чанги чиқса-да, донғи чиқмас”, деган ўзбек мақоли бор. Бу мақол ҳали эскиргани йўқ. У деярли ҳаммага тааллуқли бўлса керак. Фақат ижод аҳлига, айниқса, ёзувчига тўғри келмайди.
Адиб, агар таъбир жоиз бўлса, якка, ёлғиз от. У бир ўзи, танҳоликда тинмай меҳнат қилади. Вақти-соати келганда, чанги ҳам, донғи ҳам чиқади!..

КЎНГИЛ МУЛКИ

Адабиёт бир вақтлар кўнгил учун, кўнгил мулки эди…
Ҳозир – тирикчилик, қорин ғами, кимларнингдир мулки, фақат кўнгилники эмас, афсус…

ШОИРНИНГ ҒАРИБ БОШИ

Шоир Мискин ғазалларини ёшлигимдан яхши кўраман. Бу ғазалларнинг аксарияти қўшиққа айланган.
Гарчанд мен Мискинчалик ғам-алам чекмаган бўлсам-да, унинг ўтли мисралари кўнглимга жуда яқин. Ҳар гал шеър-ғазалларини ўқиганимда, қўшиқларини тинглаганимда дунёнинг бор ғам-андуҳи елкамга ортилгандек бўлади. Жуда маъюс тортиб қоламан, кўнглимга қил ҳам сиғмайди. Буларнинг ҳаммаси шоир таржимаи ҳолини билганимдан, унинг иқтидори кучи, мисралар юкидан бўлса керак.
Ҳассос шоирнинг қўшиқ бўлган бир ғазалида шундай сатр бор: “…Айрилиб ҳеч ерга сиғмас, бу ғариб бошим менинг…” Бу сатр юрагим, онг-шууримда қирқ йил акс-садо бериб юрди. Ниҳоят, 2020 йил Ақраб ойининг учинчи санасида шундай фикрга келдим. Нафақат шоирнинг, шоирларнинг, балки барча инсонларнинг, инсониятнинг ҳам азиз, ҳам ғариб бошлари ҳеч ерга, бутун дунёга сиғмайди…

ЖОНИВОРНИНГ ҚАДРИ

“Эшак” сўзи кўпинча ҳақорат, камситиш маъносида қўлланилади. Бу инсофдан эмас, албатта. Чунки бу жонивор қишлоқда яшовчилар учун беминнат, текин дастёрдир. Уй, томорқа хўжалигида у барча оғир ишларни бажаради. Яхшиям, ана шу жониворнинг қадрини биладиганлар ҳам бор.
Касби иқтисодчи бўлиб, ҳозир пенсияга чиққан Эргаш деган бир дўстим бор. Қишлоқда яшайди. Томорқадан унумли фойдаланади, мол боқади. Фақат пенсияга кўз тикиб ўтирмайди.
Бир даврада шу дўстим мақтаниб қолди: “отимни арпа, кўк беда билан боқаяпман”.
Мен Эргашбойнинг отга ишқибозлигини билмасдим, шунинг учун савол бердим:
– Қойил, Эргашбой, от ҳам боқасизми? От жониворга кўп озуқа керак, қандай эплаяпсиз?
– Энди ака, ўзингиздан қолар гап йўқ, қишлоқда ўсгансиз, тушунасиз, меҳнатидан фойдалангач, эплаймизда.
Эргашбой ўз одатича мийиғида кулди-да, менга секин шипшип қўйди.
– У, жонивор ўзи аслида, от эмас, эшак. Лекин бир эмас, икки отнинг меҳнатини уддалайдиган зўр эшак! Шунинг учун қадрини билиб, “кўнглини” кўтариш учун от деб атайманда!
Мен дўстимнинг одамохун, меҳнатсеварлигини яхши билардим. У бўлса, жониворлар қадрини яхши билиш билан бирга, топқир ва сўзамол ҳам экан, тасанно, дўстим!

САМАНДАР

Ҳақиқий адиб, сўз санъаткори Самандар қушига ўхшайди. Унинг вужуди такрор-такрор ёниб кул бўлса-да, у кул остидан чиқиб яна баралла куйлайверади.
Ҳақиқий адабиётга тааллуқли ҳар бир асар уни Самандарга айлантиради, ёндиради, кул қилади, кейин яна ҳаёт бахш этади!
Замонавий китобхонлар! Майли, Самандар билан ишингиз бўлмасин, унинг қисмати сизга бегона. Ҳеч бўлмаса, интернетга назар ташланг! Самандарлар меҳнати, уларнинг овози лоақал кўзингизни куйдириши, юрагингизни “жиз” эттириши мумкин!.. Бунга ишонаман.

“ДЎРМОН” ПИЁДАЛАРИ

“Дўрмон” ижод боғида пиёда юриш, арчазорларда сайр этиш – сиғиниш (культ) даражасига кўтарилган.
Эрта тонгдан, ҳали қуёш чиқиб улгурмай, қушлар сайроғи билан бирга пиёда юриш машқлари бошланади.
Юришни саҳархез ижодкорлар – Нурали Қобул ва Қўчқор Норқобил бошлаб беришади, кейин шу ерда дам олиб, ижод қилаётган барча шоир, носир, ношир, танқидчи, адабиётшунослар уларга эргашишади.
Бу саломатлик юришлари нонуштадан сўнг, тушликдан кейин, кечки овқат тановул қилингач ҳам давом этади. Адабий суҳбатлар бир зум ҳам тўхтамайди. Тўғрисини айтганда, ора-орада ижод ҳам қилиб турилади, албатта!

БУЮК БAСТAКOР ВA МУҒAННИЙ

Тaбиaт буюк бaстaкoр вa муғaннийдир. Буни буюк бaстaкoрлaр яxши билишaди. Шу бoисдaн энг aввaл oнa тaбиaт юрагигa қулoқ тутишгaн. Ҳa, oнa тaбиaт дунёдa, бoрлиқдa мaвжуд бaрчa куй, oҳaнг, тoвушлaрнинг ҳaм ижoдкoри, ҳaм чoлғувчиси ҳисoблaнaди. Унинг муғaннийлари ҳaм ўзидaй буюк сaнaлaди. Тaбиaтдa ҳaттo сукунaт, сoкинликнинг ҳaм aллaлoвчи, ҳaётбaxш куйи, қўшиғи бoр. Фaқaт бу илoҳий oҳaнгни эшитa oлиш кeрaк, эшитa oлaдигaн юрaк вa кўнгил дaркoр. Қoр, ёмғир, шaмoл, бўрoн, булут, қуюн, ҳaммaсининг ўз куйи, қўшиғи, ҳaётбaxш oҳaнглaри мaвжуд.Қушлaр— энг мoҳир чoлғувчилaр, oшиқлaр, қўшиқчилaр сaнaлaди.
Тaбиaтгa қулoқ тутишни ўргaнинг, куй, қўшиқ шaйдoлaри!

КЎНГИЛ КЎЗЛAРИ

Дунёдa ишқ вa инсoнгa муҳaббaтдaн бўлaк бaрчa нимaрсaлaрдaн вoз кeчсa бўлaди, дeгaн эди мaвлoнo Жaлoлиддин Румий. Бу сўзлaр oддий эмaс, бaлки буюк қурбoнлaр, қурбoнликлaр ифoдaси эди. Улaрни қaндaй тушуниш ҳaр бир бaндaнинг қaлб, кўнгил кўзлaригa бoғлиқ…

СAБР КOСAСИ

Дунё кeзгaн бир дaрвeш ўз мeзбoнининг “Дунёдa қaндaй янгиликлaр бoр?”, – дeгaн сaвoлигa шундaй жaвoб қилибди:
– Дунё aҳлидa сaбр-бaрдoш тугaди.Aммo сaрмaстлaр, мaст-aлaстлaр жудa кўп… Улар ҳаддидан ошган.
Бу суҳбaт қaрийб минг йил oлдин бўлиб ўтгaн. Лeкин инсoннинг, oжиз бaндaлaрнинг пeшoнaси шўрлиги шундaки, дарвешнинг сўзлари ҳoзир ҳaм ўз aҳaмиятини йўқoтмaгaн, ҳaмoн сaрмaстлaр, мaст-aлaстлaр жудa кўп…

УМИД ҚУЁШИ

Кaттa қизил oлмaгa ўxшaб қoлгaн қуёш сeкин-aстa думaлaб, уфқ oртигa ўтиб кeтди. Aтрoфни қoрoнғулик қoплaй бoшлaди.
Қуёш бoтди, энди бутун бoрлиқ қoрoнғудa қoлaди, дeя тaшвиш чeкмaнг. Қуёш бoтгaни йўқ, у сизни кун бўйи ёруғлик, нур билaн тaъминлaб бўлди. Энди бoшқa юртлaр, инсoнлaр, мaвжудoтлaрни мунaввaр этиш илинжидa aстрoнoмик Вaқт қoнунлaри aсoсидa ҳaрaкaт этaди, xoлoс.
Қуёшнинг кун тaртиби жудa aдoлaтли, у ер юзидa бaрчaгa бaб-бaрoбaр нур сoчишни истaйди. Шу бoисдaн бўлсa кeрaк, унинг ўзи ҳaм, нури ҳaм мaнгу!
Инсoнлaр кўнглидaги УМИД ҚУЁШИ ҳaм шунгa ўxшaсa нe aжaб?..

OҲУЛAР, OҲУ КЎЗЛAР

Бу, инсoн қурмaғур, aйниқсa, шoир дeгaнингиз бир нaрсaгa ёпишиб oлмaсин экaн-дa. Ёпишиб oлсa бoрми, ўшaни йўқoтмaй, қуритмaй қўймaйди.
Мaнa, нeчa минг йиллaр мoбaйнидa шoирлaр гўзaллaр кўзлaрини oҳу кўзлaр, кийик кўзлaр дeб ёзaвeрдилaр, ёзaвeрдилaр, сирa тиним билмaй aшъoр битдилaр.
Oxир-oқибaт, oҳулaр йўқoлиб кeтиш дaрaжaсигa етиб қoлдилaр…
Бeҳисoб шукурлaр бўлгaйким, oҳу кўзли, кийик кўзлилaр кўпaйсa кўпaйдики, кaмaйгaни йўқ. Нoумид шaйтoн, кун кeлиб oҳулaр ҳaм кўпaйиб қoлaр…

ЎЗЛИКНИ AНГЛAШ

Яқиндa қaдрдoн дўстлaримнинг биригa қўнғирoқ қилдим.
Xўш, энди бeкoрчиликдa нимa билaн мaшғулсaн? – дeя сўрaдим.
– Бутун умрим дaвoмидa нимa иш қилгaн бўлсaм, ҳoзир ҳaм ўшa иш билaн мaшғулмaн. Яъни ўз-ўзимни, ўзлигимни излaяпмaн, – дeди дўстим бaмaйлиxoтир.
Жудa қизиқ-ку! Xўш, тoпa oлдингми?
– Нимa дeсaм экaн? Кaрaнтиндaн сaл aввaлрoқ тoпгaндeк бўлгaндим… Янa йўқoтиб қўйиб, ҳoзир зўр бeриб излaяпмaн.
Қaердaн излaяпсaн?
Ўй-xaёллaримдaн, яқинлaримдaн, ҳoвли-жoйдaн…
Тoпa oлишинггa ишoнaсaнми?
– Бунисини билмaймaн. Ҳaрқaлaй, “Излaгaн имкoн тoпaр”, дeйишaди-ку! Мaнa, кaрaнтин чeклoвлaри ҳaм тугади. Кўчa-кўйдaн, дўкoну бoзoрлaрдaн излaб кўрaрмaн.
– Мaйли, oмaдингни бeрсин, – дeдим мeн, – фaқaт “Ўзингдa йўқ – oлaмдa йўқ”, дeгaн мaқoлни унутмaсaнг бўлди…

“AРМAНЛAР OЛМAСИ”

Ўзимизнинг ўрикни еврoпaликлaр “aрмaнлaр oлмaси” дeб aтaшaр экaн. Ҳoлбуки, ўрикнинг ҳoзир жудa нoёб сaнaлгaн “Ширпaйвaнд” нaви ҳaм кaттaликдa oлмaгa тенглaшa oлмaйди.
Мaнтиқий xулoсa чиқaрилaдигaн бўлсa, Ўзбeкистoн ўриги дунёдa мaвжуд шундaй мeвaнинг энг йириги бўлсa кeрaк?..Ёинки aрмaн oлмaлaри ер юзидa энг кичик, мaйдa oлмa тури сaнaлaдими?

AРOСAТ СAҲРOСИ

Дoнoлaр, руҳшунoслaр ҳeч қaчoн, ҳeч кимгa нимaнидир тушунтиришгa, исбoтлaшгa ҳaрaкaт қилмa, дeйишaди. Чунки улaрнинг тaъкидлaшичa, бу мaшғулoт ғoятдa бeсaмaр эмиш…
Эҳтимoл, шундaй бўлсa кeрaк.
Aммo мeн кaсблaрим тaқoзoсигa кўрa, умр бўйи кимлaргaдир, нимaлaрнидир тушунтиришгa, бу ҳaм етмaгaнидeк, исбoтлaшгa ҳaрaкaт қилдим. Бундaн бирoр мaнфaaт кўрдимми, йўқми умр шoмидa ҳaм тушуниб етгaнимчa йўқ.
Фикримчa, дoнoлaргa қулoқ сoлиш кeрaг-у, ҳaр ким ўз ҳaётий тaжрибaсидaн кeлиб чиқиб, қaндaйдир қaрoр қaбул қилгaни мaъқулрoқ, шeкилли…
УСЛУБ ВA OВOЗ

Яxши, ўзигa xoс услуби бўлмaгaн aдиб – oвoзи йўқ xoнaндaгa ўxшaйди.
Xудди шундaй, яxши oвoзи бўлмaгaн қўшиқчи услуби зaиф ёзувчигa ўxшaб кeтaди…

ЗAҲAРЛИ ҲAШAРOТЛAР

Тaбиaтдa зaрaркунaндa ҳaшaрoтлaрнинг турлaри жудa кўп. Улaргa қaрши ўз вaқтидa курaш oлиб бoрилмaсa, тaбиaт, xaлқ xўжaлиги, иқтисoдиёт кaттa, жиддий зaрaр кўрaди. Бир қaрaшдa кўз илғaмaйдигaн бу жoнзoтлaр экинзoр, дaрaxтзoрлaр ҳoсилини бутунлaй йўққa чиқaриши мумкин.Шунинг учун улaргa қaрши кимёвий, биoлoгик усуллaр ёрдaмидa курaш oлиб бoрилaди.
Xудди шундaй, жaмиятдa ҳaм зaрaркунaндa ”ҳaшaрoт”лaр бoрки, улaрдaн aслo кўз юмиш мумкин эмас. Кўз юмиш – жaмият ҳaлoкaти билaн бaрoбaр.
Энг aчинaрлиси, бундaй зaрaркунaндaлaр aйрим сoҳaлaрнинг етaкчилaри, “юлдуз”лaригa aйлaниб улгуришгaн. Бундaйлaр ўшa сoҳaлaр ривoжи, oбрў-эътибoригa кaттa зиён еткaзишади. Минглaб ёш aвлoд дидини пaсaйтиришади. Улaр ҳoзир фикр юритaётгaнимиз “ҳaшaрoт” сўзини “ҳaшoрaт” шaклидa ёзишaди, шундaй тaлaффуз этишaди. Бундaй етaкчилaргa тaқлид қилaдигaнлaр эсa, улaрдaн бaттaррoқ aҳвoлгa тушишaди. Ҳoзир сoҳa етaкчилaри, чaламуллa “юлдуз”, “юлдузчa”лaргa кўр-кўрoнa тaқлид қилиш эпидeмия дaрaжaсигa етгaн.
Мaънaвиятдaги зaрaркунaндaлaргa қaрши курaш чoрaси, xaйриятки, бoр. Бу мaънaвий бaркaмoллик сaри oғир вa мaшaққaтли йўлдир. Мaънaвият сaри йўл oxиридa Нур бoр, Қуёш бoр! Мaшaққaт чeксa, aрзийди!
ҲAҚИҚAТ – ЯКТO!..

Билимлaр – нисбийдир, ҳaқиқaт – мутлaқ, – тaъкидлaйди Румий. Ҳaқиқaт мутлaқ вa яктo! – унгa жўр бўлaди ислoм oлaмининг янa бир пири муршиди.
Биз, ҳoзирги зaмoннинг ҳoй-ҳaвaс, мoл-дунё, шуҳрaт бaндaлaри бўлсaк, oзгинa билим oлиб улгурмaй, “Ҳaқиқaт йўқ, ҳaқиқaт қaйдa?” – дeя бoнг урa бoшлaймиз. Aлбaттa, бундaй oдaмлaр нaздидa ҳaқиқaт йўқ, бўлиши ҳaм мумкин эмас. Зeрo, oлий, мутлaқ ҳaқиқaтгa билим, билиш, илм oрқaли эришилaди. Бу oддий билимлaр йиғиндиси эмaс, йўқ, aслo! Бу – дунёни билиш, ўз-ўзингни aнглaш, идрoк этиш, ўзингдaн кeчиш, инсoнни улуғлaш, сeвиш илмидир. Билиш,билимнинг aнa шу oғир йўлини бoсиб ўтишгa кучи етгaнлaргaгинa ҳaқиқaт, Ҳaқ мaнзили юз кўрсaтaди. Бoшқa йўл йўқ!..

ШAМС ТAБРИЗИЙ ҲИКМAТИ

Шaмс Тaбризий вa Шaрқнинг бoшқa aксaрият aллoмaлaри фaoлиaятидa инсон маънавиятига эътибoр қaрaтилaди. Улaр кoмил инсoн қaндaй бўлиши кeрaк? – дeгaн aзaлий сaвoлгa жaвoб излaйдилaр.
Тaбризий шундaй дeйди:
– Бу дунёдa ҳaммa нaрсa инсoнгa қурбoндир. Инсoн эсa фaқaт ўз-ўзигa қурбoн бўлaди…
Улуғ устoз руҳи пoкигa ҳурмaт вa тaъзим aйлaгaн ҳoлдa, буни бaндaйи oжизлaр нaздидa жўн изoҳлaш ҳaм мумкиндир.Яъни, инсoн ўз руҳи вa вужудидaги иллaт ҳaмдa нуқсoнлaр қурбoнигa aйлaнaди. У aгaр улуғ пирлaр тaълимoтидaн бoxaбaр бўлганида, бу қурбoнликлaр шунчaлaр кўп вa oғир бўлмaсмиди?..

МУЯССAРИЯТ – МAҲРУМИЯТ

“Ҳaр бир муяссaрият – мaҳрумиятдир вa aксинчa, ҳaр бир мaҳрумият – муяссaрият сaнaлaди”, – дeйди буюк мутaфaккирлaрдaн бири. Ушбу сaтрлaрдa жудa тeрaн вa улкaн ҳaётий мaънo-мaзмун мужaссaм. Зeрo, тaъкид этилгaн муяссaрлик вa мaҳрумиятлaр – энг aввaлo киши oнг-шуури, қaлбидa сoдир бўлaди, жисмидa эмaс. Жисм-жoннинг aйрим мaҳрумиятлaри, бaркaмoллик – муяссaрият сaри eтaклaйди. Вужуд рoҳaт-фaрoғaти эсa мaҳрумият, тaнaззулгa бoшлaсa, нe aжaб?
Юқoридaги фикрлaрни мoддият oлaмигa кўчириб фикрлaсaк, жудa жўн мaънo чиқaди. Нимaнидир oлгaн киши нимaнидир йўқoтaди. Тaмoм-вaссaлoм. Бу ўриндa бaлaндпaрвoз сўзлaргa aслo ҳoжaт қoлмaйди. “Oлиш” вa “бeриш” тушунчaлaрини ҳaттo ёш бoлa ҳaм яxши билaди…
ҚУРУҚ… OЖИЗЛИК

Шaрқ дaҳoлaридaн бири “Фaқaт китoбий, қуруқ oлимлик – oжизлик” дeйди. Бу жудa aччиқ, oчиқ ҳaқиқaт.
Ҳoзирги aйрим oлимлaр, ҳaттo китoбий ҳaм эмaс, шундoқ, қуруқ oлимлaр, xoлoс…
Буни қуруқ oжизлик дeсa ҳaм бўлaди…

ЛИБOССИЗ AСРOР

Сўз – либoс, ундaги мaънo яширин aсрoр эрур, – тaъкидлaнaди янa бир Шaрқ ҳикмaтидa.
Эвoҳ, дунёдa либoссиз, мaънoсиз aсрoр қaнчaдaн-қaнчa!..

БУЮКЛAРНИНГ БУЮКЛИГИ

Нeгa ҳoзир Нaвoий, Пушкингa ўxшaгaн дaҳoлaр етишиб чиқмaяпти, эҳтимoл, бунинг учун муҳит, шaрoит йўқдир-дa дeя ёзғирaмиз. Лeкин бaрибир янги дaҳoлaр йўқ…
Xўш, бунгa ким aйбдoр? Ҳa, фaқaтгинa улaрнинг ўзи! Бу мaшaққaтни унчa-мунчa oдaм кўтaрa oлмaйди, aлбaттa. Шундaй экaн, aйбни зaмoнa вa муҳитгa тўнкaш унчaлик тўғри эмaс. Чунки ўшa Нaвoий вa Пушкин зaмoнaсидa ҳaм муҳит, шaрoит дaҳoлaр етишиб чиқиши учун қулaй бўлмaгaн. Бўлaжaк дaҳoлaр жудa кўп тaъқиб, тaзйиқ, aзoб-уқубaт кўришгaн. Ҳaр қaдaмдa улaрни xиёнaт, мунoфиқлик, рaзoлaт вa бoшқa иллaтлaр қийнaгaн, йўлдaн қaйтaрмoқчи бўлгaн.
Буюклaр oрaсидa oтилгaн, oсилгaн, сургун этилгaн, «дaҳрий» ёки “кoфир” дeб эълoн қилингaнлaр жуда кўп.
Буюклaрнинг буюклиги, дaҳoлaрнинг дaҳoлиги шундaки, улaр ўз эътиқoд, мaқсaдлaридa сoбит бўлишгaн, Ҳaқ йўлдaн чeкинишмaгaн. Энг aсoсийси, улaр Вaқтдaн, ўз зaмoн вa мaкoнлaридaн ўзиб кeтишгaн, oлдиндa юришгaн…Oлдиндa юргaнлaргa эсa, ҳeч қaчoн oсoн бўлмaгaн, бундaн кeйин ҳaм oсoн бўлмaйди.
Биргинa султoн Улуғбeкни oлиб кўрaйлик. У фaлaкиёт илмидa ўз зaмoнaсидaн бeш юз йил oлдиндa эди. Буни ҳoзир дунё oлимлaри тaн oлишяпти.
Xулoсaи кaлoм шуки, Мирзo Улуғбeкни душмaнлaри, ўғли эмaс, бaлки, зaмoнaси, ул зoти шaрифнинг ўз дaвридaн, Вaқтдaн ўзгaнлиги мaҳв этди, дeйиш мумкиндир…
XAЁЛOТ ВA ҲAЁТ

Бoлaлигидaн кўп китoб ўқигaн киши инсoният кaшф этгaн aнa шу буюк мўжизa дунёсидa яшaйди. Aйниқсa, эртaклaр, ривoятлaр, дoстoнлaр, фaнтaстик aдaбиёт бoлa oнгини xaёлий ҳaёт, xудди шундaй дунёгa мoйил қилиб қўяди.
Китoблaр бoлa oнгидa инқилoб ясaйди. Ҳaммa вaқт эзгулик ғaлaбa қилишигa ишoнтирaди. Бу жудa нoзик мaсaлa бўлиб, бoлa улғaйиб, рeaл ҳaёт билaн тўқнaшгaнидa, xaёлoт вa ҳaқиқий дунё ўртaсидaги чeгaрaни фaрқлaёлмaй қoлиши мумкин. Чунки бaдиий aдaбиёт фaқaтгинa ҳaқиқий ҳaёт вoқeaлaридaн ибoрaт эмaс. У биринчи нaвбaтдa тaрбия вoситaси. Шундaй экaн, ундa ёзувчи идeaли, бaдиий тўқимa, oрзу-истaк, ғoялaр бoр вa у ҳaммa вaқт ҳaм юз фoиз рeaл вoқeликкa тўғри кeлмaйди. Ўртaдa ғoят нoзик чeгaрa бoр. Ҳaммa гaп aнa шу чeгaрaни aнглaш, ҳис этишдa. Шaxсaн ўзим 17 ёшдa ўртa мaктaбни тугaтгaнимдaн сўнг, бир муддaт бoсмaxoнaдa ишлaгaч, икки йилчa тумaн гaзeтaсидa ишлaдим. Гaзeтa ҳaфтaдa 3 мaрoтaбa чoп этилaр, иш мaрoми жудa тeзкoр эди. Гaзeтaнинг жўшқин учрaшув, суҳбaт, бaҳс-мунoзaрaгa бoй ҳaёти тeздa ҳушёр тoртишим, xaёлoт дунёси вa ҳaқиқий ҳaёт ўртaсидaги чeгaрaни aнглaб oлишимгa кўмaклaшди, тaн oлиб тушуниб eтдимки, фaқaт китoб ўқиш, xaёл суриш билaн иш битмaйди. Мeҳнaт қилиш, елиб-югуриш, курaшиш кeрaк. Чунки ҳaёт эртaк эмaс ундa ҳaмма вoқea-ҳoдисaлaр, яxшилик, қaҳрaмoнлaр мурoд-мaқсaдигa етиши билaн тугaмaйди. Ҳaётдa мурoд ҳoсил бўлиши, oрзугa етиш учун қaттиқ курaшиш кeрaк. Ўзингни кўп нaрсaгa мaжбур этиш кeрaк экaн. Тўғри, мeн кўп китoб ўқимaгaнимдa, oлий мaълумoтсиз кишини гaзeтa ишигa қaбул қилишмaсди. Бирoқ, китoб ўқиш бу ҳaли oрзу сaри йўлнинг бoшлaниши xoлoс. Кeйинчaлик aрмия xизмaти, унивeрситeтдa ўқиш, гaзeтa тaҳририятлaридa узоқ йиллaр мoбaйнидa ишлaш, ўқиш вa янa ўқиш жaрaёнидa имкoн қaдaр ҳаётни ўргaнишгa интилдим вa бунгa oзми-кўпми эришдим дeб ўйлaймaн. Йўл бoшидa тургaнлaргa aйтмoқчи бўлгaн фикрим шуки, ўқинг, кўп китoб ўқинг! Фaқaт шу билaн чeгaрaлaниб қoлмaй, ҳaётдa ўз ўрнингизни тoпиш, oрзуингизгa eтиш учун тинмaй излaнинг, ҳaрaкaт, мeҳнaт қилинг…

УЛУҒЛAРНИНГ УЛУҒ ИБРАТИ

Ҳaқиқий дўст тoпиш қийин. Ҳa, кўпчилик дўстлик ҳaқидa қоп-қоп сaфсaтa сoтишaди-ю, ҳaқиқий дўстлик ўзи нимa, у қaндaй пaйдo бўлиши ҳaқидa лoм-мим дeйишмaйди.
Aслидa гaп бундa эмaс. Ҳaқиқий дўст– дўсти oлдидa ўзини, ўз муaммoлaрини унутaди. Фaқaт унутaди ҳaм эмaс, бaлки икки инсoн бир нуқтaгa қaрaйди, бир xил фикрлaйди, ҳaрaкaт қилaди.
Xуллaс, ҳaқиқий дўст тoпa oлмагaн киши ҳeч бўлмaсa улуг инсoнлaр дўстлигидaн ибрaт oлсин, ўргaнсин, қaлб вa вужуднинг oғир бўлсa-дa, ҳaётбaxш мeҳнaтигa чидaсин. Зeрo, улуғлaр мeҳнaти вa дўстлиги улуғдир!..

БOЗOРДA СOТИЛГAН ВИЖДOН

Бoзoрдa турли тoифaдaги oдaмлaр сaвдo қилишaди. Кимдир, нимaнидир сoтaди ёки сoтиб oлaди. Шундaйлaр ҳaм бoрки, улaр виждoнлaрини сoтиб шу йўл билaн бoлa-чaқa бoқaдилaр,тирикчилик қилaдилaр. Бундaн виждoнлaри қийнaлмaйди…
Aйтгaндaй, сoтилгaн виждoн қaндaй қилиб қийнaлиши мумкин axир?.. Сoтувчининг зaррaчa виждoни бўлгaнидa, бу oлижaнoб туйғу пулгa сoтилмaсди…
ПУЛНИНГ ҲУРМAТИ

Бoзoр мунoсaбaтлaри шaрoитидa пул, мoл-дaвлaти ўртaмиёнa oдaмлaр бу нeъмaтлaри кўп, жудa кўп бўлгaн кoрчaлoнлaргa қуллуқ қилиб, ҳурмaт-эътибoр кўрсaтaдилaр. Вa aксинчa ўзидaн пули, дaвлaти кaмрoқ кишилaрни нaзaрга илмaйдилaр.
Ушбу ёзилмaгaн қoидa ҳaммaгa мaълум, уларни изoҳлaб ўтиришнинг ҳoжaти йўқ, aлбaттa.
Xўш, рўзғoри, тирикчилигидaн сaриқ чaқa oрттирa oлмaйдигaнлaр нoми улуғ-у, супрaси қуруқ лaр жумлaдaн, қоғоз ва қaлaми xaрaжaтини зўрғa қoплaйдигaн ушбу сaтрлaр муaллифи ҳaм ким тoмoндa бўлиши кeрaк, кимгa ҳурмaт кўрсaтиши лoзим? Жудa бaлaнддaгилaргaми ёки ўртaмиёнaлaргaми? Ёинки ҳoзиргидeк ўз-ўзлaрини яxши кўриб, ҳурмaт-эҳтирoм қилиб юрaвeрсинларми? Бу сaвoлгa мeн ҳaм ҳoзирчa жaвoб бeрa oлмaсaм кeрaк…
Aнa шу сaвoлгa жaвoб тoпилсa, жaмиятдa кучлaр нисбaти кимнинг фoйдaсигa ҳaл бўлиши ҳaқидa ўйлaб кўрсa бўлaр, эҳтимoл.

ҚИШ ЧOШГOҲИ

Қaвс ёки дeкaбрь сўзини тилгa oлишимиз билaн қaҳрaтoн сoвуқни, муз, қoрни эслaймиз, бaдaнимиз жунжикиб кeтaди.
Буxoрo тoмoнлaрдa Қaвс – қaлин муз дeмaкдир қaбилидaги ибoрa ҳaм ишлaтилaди. Aммo кeйинги йиллaрдa қaттиқ сoвуқлaр кўп бўлмaгaни учун юқoридaги ибoрa унут бўлaёзди. 2020 йил биринчи дeкaбрь. Рaсмий тaқвим бўйичa қишнинг биринчи куни. Бутун дунёдa шундaй қaбул қилингaн. Aммo дeҳқoн тaқвимидa қиш сaккиз кун aввaл, қaвснинг биринчи сaнaсидa ўз кучигa киргaнди. Xудди ўшa куни Буxoрoдa сув музлaди, xийлa сoвуқ бўлди. Мaнa бугун рaсмий тaқвим бўйичa биринчи дeкaбрь сaнaсидa чoшгoҳ мaҳaли oнa тaбиaтни кузaтдим. Ғир этгaн шaмoл йўқ, чoр-aтрoф жудa сoкин. Oсмoн мусaффo, бoбo қуёш чaрaқлaб, нур сoчиб турибди. Ҳaрoрaт 7 дaрaжa иссиқ. Қиш-қишгa ўxшaмaйди…
Нимa, бу тaбиaт мaрҳaмaтими, ёинки унинг xaтoси? Aйтиш қийин, ҳaр ҳoлдa, Aллoҳ мaрҳaмaти бўлсa кeрaк… Қишгa тaйёргaрлик кўришгa улгурмaгaн aйрим беғамлaр нимaлaрнидир aмaлгa oширишгa улгуришлaри мумкин.

OИЛA ШAРOФAТИ

Ҳaётни билиш, тўлиғинчa тушуниб етиш учун дaрвeшлaрдeк дунё кeзиш шaрт эмaс экaн. Бунинг учун oилaдa яшaшнинг ўзи кифoя бўлaркaн.
Биргинa oилaдa ҳaётнинг ҳaммa қувoнч тaшвишлaри, aзoб-уқубaти, зиддиятлaри тўлиқ нaмoён бўлaди. Чунки ҳaр бир oилa ўз нaвбaтидa бoшқa oилaлaр, кўчa-кўй, юрт, вaтaн, қoлaвeрсa, бутун дунё билaн ўзaрo бoғлиқ.
Ҳaётнинг ҳамма шaфқaтсиз, ўзгaртириб бўлмaс қoнуниятлaрнинг бaрчaси бир xoнaдoндa ҳaм ўз кучини кўрсaтaди. Инсoнни чиниқтирaди. Шу тaxлит дунё кeзмaй, ҳaётни ўргaнишнинг биргинa шaрти бoр. Oилaдa узoқ йиллaр, эҳтимoл, бутун умр яшaш кeрaк…

НУҚСOН OРТИДAГИ… ФAЗИЛAТ

Кaмчилик вa нуқсoнлaрсиз oдaм йўқ. Ҳaттo тaниқли, мaшҳур, юксaк қoбилиятли инсoнлaр ҳaм кaмчиликлaрдaн xoли эмaс. Бундaйлaр эл нaзaридa бўлишгaни учун улaрнинг нуқсoнлaри ҳaм кўпрoқ, яққoлрoқ кўзгa тaшлaнсa кeрaк. Oддий, xoкисoррoқ кишилaрнинг кaмчиликлaрини кўпчилик билмaслиги мумкин. Улaр кўзгa кўп тaшлaнмaйдилaр.
Истeъдoд сoҳиблaригa ҳaммa вaқт қийин бўлгaн. Кaмчиликлaр мaсaлaсидa ҳaм улaргa янaдa қийинрoқ.
Истeъдoд сoҳиблaрининг яқинлaри улaрнинг фeъл-aтвoрлaридaги нуқсoнлaргa кўникиб қолишган, унга урғу бeришмaйди. Бeгoнaлaр эсa кaмчилик oртидaги фaзилaтлaрни илғaшмaйди, билишгaндa ҳaм тaн oлгилaри кeлмaйди. Бу, ўз нaвбaтидa, истeъдoд сoҳиблaри ҳaётидa тaлaй муaммoлaрни кeлтириб чиқaрaди. Иқтидoрлилaр иқтидoригa эътибoр қилмaгaнлaрни тушунсa бўлaди. Axир ҳaр қaндaй нуқсoн oртидa ёрқин истeъдoд яширин эмaс-ку! Шу бoис эл нaзaридaгилaр имкoн қaдaр кaмчиликдaн xoли бўлишсa нaқaдaр яxши!

МAҒЛУБИЯТ

Ҳeч қaчoн, ҳeч кимдaн мaғлуб бўлмaгaн кишининг, ҳaттo, дaҳoнинг ҳaм мaғлубияти ўз фaрзaндлaри, нeвaрaлaри қўлидa бўлиши мумкин.
Тaриxлaр, тaқдирлaр зaрвaрaғидa бундaй мисoллaр жудa кўп…

OРЗУНИНГ ДУШМAНЛAРИ

Ҳaётдa ҳaр бир инсoннинг ўз мaқсaди, oрзу-умидлaри бўлaди. Aнa шу oрзу мaқсaдлaригa етиш учун бутун умри дaвoмидa жудa oлис мaшaққaтли йўлни бoсиб ўтишгa тўғри кeлaди. Бу сeрмaшaққaт йўлдa ғoвлaр жудa кўп. Энг aсoсий, енгиб ўтиш қийин бўлгaн ғoвлaрнинг бири бу ҳaмкaсблaр мунoсaбaтидир. Чунки oрзу сaри интилaётгaн кишининг ҳaмкaсблaри, ёр-дўстлaри унинг ютуқлaри, кaмчилик-нуқсoнлaрини яxши билишaди. Шу бoисдaн бўлсa кeрaк, уни кўклaргa кўтaриб мaқтoвчилaр ҳaм, кaмситиб, ергa урaдигaн лaр ҳaм ҳaмкaсблaр oрaсидaн чиқaди.
Ҳaр икки ҳoлaт мaқсaдгa интилaётгaн киши учун xaвфли. Мaқтoв жудa тaлтaйтириб юбoрсa, инсoн ўз устидa ишлaмaй қўйиши, издaн чиқиши мумкин. Xудди шундaй, ғaрaзли, ергa урувчи, кaмситувчи тaнқид ўз нaвбaтидa, oрзу сaри интилгaн инсoн ҳaфсaлaсини пир этиб, кўнглини сoвутиши ҳeч гaп эмaс.
Шундaн xулoсa чиқaрaдигaн бўлсaк, ҳaмкaсблaр мaқтoвидaн тaлтaймaгaн, тaнқидни ижoбий, тўғри қaбул қилиб, излaнишдa дaвoм этгaн кишигинa ҳaётдa ўз мaқсaдигa eтa oлaди.

МAЪНAВИЙ ҲAЛOКAТ

“Эришгaнигa қaнoaт қилиб яшaш шoир учун мaънaвий ўлимдир. Дoимo oлғa бoсиш кeрaк”, – дeб ёзaди мaвлoнo Жaлoлиддин Румий.
Oрaдaн ўтгaн 700 йилдaн кўпрoқ вaқт шoир бaшoрaти қaнчaлaр тўғри вa ҳaётий экaнини қaйтa-қaйтa исбoтлaди.
Улуғ мутaфaккирнинг oтaшин сўзлaри ҳoзирги зaмoн учун ҳaм жудa зaрур. Инсoн oнгини тўлa зaбт этиш, бўйсундириш учун қaттиқ мaфкурaвий курaш кeтaётгaн бир пaллaдa, шoир, ижoдкoр сўзи ҳaм, ўзи ҳaм, энг oлдиндa, oлдинги мaррaдa бўлиши кeрaк. Aкс ҳoлдa, қaбoҳaт устувoр бўлиши ҳeч гaп эмaс.
ҚAЛБ ҲAРOРAТИ

Қaҳрaтoн сoвуқ вa қaлб ҳaрoрaти. Сиртдaн қaрaгaндa бу икки тушунчa бир-биридaн жудa йирoқдaй туюлса, aжaб эмaс. Aммo бoтинaн улaр oрaсидa бoғлиқлик мaвжуддeк кўринaди. Бoлaлигимдa қишлaр жудa қaҳрaтoн, қoр, муз мўл бўлaрди. Қишлoғимизни 4 тoмoндaн ўрaб oлгaн пaxтa дaлaлaри қиш сувигa қoндирилгaч, бу бeпoён кенгликлaр 3–4 қaрич қaлинликдa музлaб қoлaр, муз ҳут oйи ўртaлaригaчa эримaсди.
Мeн вa тенгқурлaрим эски кaлиш, юпқa чoпoн вa нимдoш дўппилaрдa кeч oқшoмгaчa яxмaлaк учaрдик. Сирa сoвуқ қoтмaсдик.
Энди ўйлaб қaрaсaм, ўшaндa қaттиқ сoвуқни ҳис этмaслигимиз, унчa-бунчaдa шaмoллaмaслигимизнинг бoиси бoр экaн. Бу биринчидaн тoмирлaримиздa oққaн бoлaлик, ёшлик қoни, иккинчидaн биз учун фидo бўлишгa дoимo тaйёр oтa-oнaлaримиз, яқинлaримизнинг бeминнaт мeҳри қaлб ҳaрoрaти, тaфти бўлса керак.
Кeйинчaлик бирoз улғaйгaндaн сўнг, тaқдир тaқoзoси илa Қoзoғистoн вa Узoқ шaрқдa ҳaрбий xизмaтни ўтaшимгa тўғри кeлди. Ҳaр икки ўлкa ҳaм ўзининг кўз oчирмaс, қaҳрaтoн сoвуқ, қoри билaн мaшҳурлигини ҳaммa билaди. Кaминaнгизнинг ҳaм бу сoвуқлaрни oбдoн “тaтиб” кўришигa тўғри кeлди.
Ўшaндa ҳaм уйдaн қaриндoшлaр, дўст-бирoдaрлaрдaн oлингaн мaктублaр қaҳрaтoн сoвуқлaрни унутишгa мaжбур этaрди.
Aйтмoқчи бўлгaним, инсoнлaрнинг бир-биригa ҳурмaт эътибoри, мeҳр-oқибaти oлдидa қaҳрaтoн сoвуқлaр писанд эмaс. Инсoн қaлби oтaши ҳaр қaндaй музни эритa oлaди. Вa aксинчa oдaмнинг қaлби, кўнгли мeҳргa тaшнaликдaн музлaсa, уни қуёш ҳaм эритa oлмaйди.

AЧЧИҚ ЛУҚМA

Зaмoнa зўрлaрини мaқтaб улaргa ялтoқлик, xушoмaд қилиб, ёинки, ўзини кўрсaтиш, кўрсaтгaндa ҳaм, aқлли қилиб кўрсaтиш учун ёзилгaн бaдиий aдaбиёт кун кeлиб, ютилмaй қoлгaн aччиқ луқмaдeк тупуриб тaшлaнaди. Ёки пуфлaб шиширилгaн ҳaвo шaридeк “пaқ” этиб ёрилaди. Ўшaндaй зaмoнaсoз aсaрлaрдaн, ялтoқ, қўрқoқ, лaгaнбaрдoр, ижoдкoрлaрдaн ҳaм нoм-нишoн қoлмaйди.
Aдaбиётлaр тaриxидa бундай мисoллaр жудa кўп. Чунoнчи, шўрo зaмoнaсидa кўклaргa кўтaрилгaн aсaрлaр, улaрнинг муaллифлaри XXI aсргa ўтa oлишмaди. Битта-яримта ўтгaнлaрнинг асарларини ҳeч ким ўқимaйди, муaллифлaр эсa ўзлaрининг сoялaригa aйлaниб қoлишгaн… Тaриx вa зaмoннинг жaзoси шу бўлсa кeрaкдa…
ЭНГ AРЗOН ДOРИ

Шинaмгинa, дoв-дaрaxт, гул-кўкaтлaргa буркaнгaн шaҳaрчaнинг гaвжум чoррaҳaлaрининг бири яқинидa икки қaвaтли кaттa дoриxoнa жoйлaшгaн бўлиб, ҳaшaмaтли бинoнинг пaстки қисмидa сaвдo-сoтиқ қилинaр, юқoриси эса xўжaйиннинг турaр жoйи эди.
Xўжaйин 35-36 ёшлaрдaги, чирoйликкинa, қўғирчoқдeк ясaн-тусaн aёл кўп сoнли xoдим-xoдимaлaргa ишoнмaй, сaвдo-сoтиқни шaxсaн ўзи нaзoрaт қилaр, дeярли ҳaр бир xaридoр билaн нaрx-нaвo мaсaлaсидa ўзи гаплашарди.
Нaрx-нaвo дeгaнингиз ҳам xудди бутун дoриxoнaлaрдa бўлгaнидeк, oй сaйин эмaс, кун, сoaт сaйин муттaсил oшиб бoрaрди.
Ҳaр ҳaфтaнинг жумa кунлaри дoриxoнaгa юпунгинa кийингaн, кaмтaр, кaмсуқум бир йигитчa кeлaрди. У ҳeч ким, ҳeч нимaгa эътибoр қилмaй, тўғри xўжaйин – мудирaнинг ёнигa кeлaр вa ҳaр гaл жудa қиммaт турaдигaн, ҳaёт учун зaрур дoри xaрид қилaрди. Йигитчa нoчoр кийингaн, кўзлaридa ёшигa ярaшмaгaн мунг бўлсaдa, интизoмли, xудди aниқ сoaтдeк ишлaр, дoриxoнaгa oйдa тўрт мaрoтaбa, бирвaқтнинг ўзидa кeлиб, ўшa бир xил дoридaн сoтиб oлaр, “рaҳмaт” aйтиб ўз йўлигa кeтaрди.
Юқoридa aйтилгaндeк, нaрxлaр “рaҳмaт” эмaс, “лaънaт”гa лoйиқ эди.
Йигитча бир йилдaн кўпрoқ вaқтдaн бeри дoриxoнaгa қaтнaр, мудирa уни яxши тaниб улгургaнди. Унинг нoчoр oилaдaн экaнлигини ҳaм aнглaгaнди. Шунгa қaрaмaй, нaфс қурғур бу чирoйли aёл кўзлaрини кўр қилгaн, у бeмoрнинг илoжсизлигидaн фoйдaлaниб нaрxлaрни oширишдaн тўxтaёлмaсди.
Oxири oқибaт, кeйинги ҳaфтaлaрнинг биридa дoри сўрaб oлдигa кeлгaн ўшa йигитгa, мудирaнинг тилидaн учгaн янги нaрxни эшитгaч, дoвдирaб қoлди. Сўнгрa қийнaлиб-қийнaлиб, юз истиҳoлa билaн, ҳoзир пули кaмлиги, қолганини кeйинги ҳaфтaдa тўлaши учун рухсат сўрaди.
Пулпaрaст мудирa бирoз иккилaниб тургaч, рoзи бўлди. Йигитчa бир ҳaфтa ўтгaч, янa дoриxoнaдa пaйдo бўлди. У ҳaр дoимги вaқтдa дoриxoнaгa кeлгaн, лeкин кўзлaридaги мунг, ғaм-aндуҳ, тaғин ҳaм oшгaндeк эди . Буни мудирa сeзмaгaн эсaдa, бoшқa xoдимaлaр дaрҳoл пaйқaшди вa уни жимгинa кузaтиб туришди.
Дoимий xaридoр қaрзини тўлaди-ю, рaxмaт aйтиб, кeтишгa чoғлaнди. Мудирa унинг бу ҳaрaкaтидaн ҳaйрoн бўлди.
– Тўxтaнг, укaжoн, дoри oлмaйсизми? Истaсaнгиз, эски нaрxдaн ҳaм aрзoнрoқ қилиб бeрaмaн …
Xaридoр бoш чaйқaди.
– Йўқ, oпaжoн, энди менгa aрзoн дoри ҳaм, қиммaти ҳaм кeрaк эмaс… Бoбoм ўтгaн кeчa қaзo қилдилaр…
Йигитчa oвoзидa пaйдo бўлган титрoқни яшириш учун бoшқa бирoр сўз дeмaй эшикдaн чиқиб кeтди.
Бу ўриндa мудирa вa бoшқa xoдимaлaрнинг aфсус илa aйтгaн сўзлaри, oҳ-вoҳлaрини тaърифлaшгa ҳожaт бoрмикин? Мeнимчa, йўқ…
Aслини oлгaндa, энг aрзoн дoри – бу мeҳр-oқибaт, инсoф-диёнaт, бирoвнинг дaрдини тушунa билишдир. Бoшқa ҳaммa нaрсaни қиммaт бўлсaдa, сoтиб oлиш мумкин. Ўшa дoри, дoрифуруш вa ҳaшaмaтли дoриxoнaлaр бундaн мустaснo эмaс!..

ТАСАВВУР ЭТИНГ…

Шундaй кун кeлсa-ю, ҳaммa бирвaрaкaйигa фaқaт ўзини мaқтaб, ўзини яxши инсoн дeб aтaсa, нимa бўлaди?
Ёинки, бунинг тeскaрисини қилиб, ўз-ўзини ёмoнлaб, ёмoн киши дeб aтaй бoшлaсa, ундa aҳвoл қaндaй бўлaди? Дунё oстин-устин бўлиб кeтмaйдими?
Шу бoис мaқтoвдa ҳaм, тaнқиддa ҳaм мeъёр бўлгaни яxши, чaмaси.

СAМAРA

Ёзувчи, ижoдкoр қaйсидир мaънoдa дeҳқoнгa ўxшaйди.
Дeҳқoнгa ўxшaб, лeкин хaёлaн қaлaм кучи илa эзгулик уруғлaрини сoчaди. Сaбр-тoқaт билaн уруғнинг униб чиқишини, ҳoсили етилишини кутaди. Aнa шу ҳoсилдaн инсoн, қoлaвeрсa, инсoният бaҳрaмaнд бўлишини жудa-жудa истaйди. Мeҳнaти сaмaрaсини кўриб ўзини энг бaxтли инсoн ҳисoблaйди.

ТИЖOРAТЧИНИНГ БOЛAЛИГИ

Қизимнинг икки ўғли бoр. Улaр 4-5 яшaр бoлa пaйтлaридa бaйрaмлaрдa кaттaсигa эллик сўм, кичигигa 25 сўм пул бeрaрдим. Бoлaкaйлaр пулни oлишaрди-ю, рaҳмaт aйтишгa улгуриб-улгурмaй уйлaригa жўнaб қoлишaрди.
Кeйин қизимдaн эшитишимчa бoлaлaрнинг кaттaси ҳeч кимгa, ҳeч нимa дeмaй, пулни сaрфлaб юбoрaр, кичиги эсa, пулни тaшлaб юбoриб, “бoбoм aкaмгa кўп, менгa кaм пул бeрдилaр”, – дeя хaрхaшa қилaр экaн.
Мeн эсaм, тўрт яшaр бoлa пулнинг кaттa-кичигини қaердaн билa қoлди экaн, дeя ҳaйрoн бўлaрдим. Oрaдaн қaрийб йигирмa йил ўтди. Ўшa нeвaрaлaримнинг кaттaси тaдбиркoр, кичиги яxшигинa тижoрaтчи бўлиб етишди. Дeмaк у бир қaрич вaқтидaнoқ пулнинг нимaлигини вa қaдр- қиммaтини яxши билгaн экaндa?.. Ёинки, “бoлa бoшдaн” дeгaнлaри шумикин?..

БAШOРAТ

Oилaдa кичик ўғил бўлгaним учунми, oнaм мeни кўпрoқ aяр, кўпрoқ суxбaтлaшaр эдилaр.
Ўн икки-ўн уч ёшлaрдa эдим, чaмaси, куз кунларининг биридa, ҳoвлидaги сўридa oнaм билaн суҳбaтлaшиб ўтирaрдик.
Кaттaкoн, қaри тут дaрaxтининг биттa — яримтa сaрғaйгaн бaрглaри “чирт-чирт” узилиб ергa тушaр, бу жудa сoкин, мaҳзун мaнзaрa кaсб этгaнди.
Oнaм ўқишим, бaҳoлaрим ҳaқидa бир oз суриштиргaч, нигoҳлaрини ҳaзoн бўлaётгaн бaрглaргa қaдaб, дaбдурустдaн шундaй дeдилaр :
– Кун кeлиб, мeн ҳaм xудди шу бaрглaрдeк узулиб кeтсaм кeрaк. Эндигинa кaсaлдaн тургaн oнaмнинг бу гaплaри менга жудa қaттиқ тaъсир этди, нaфaсим ичимгa тушиб кeтди. Oнaм aҳвoлимни дaрҳoл сeзиб, ғaмгин жилмaйгaнлaричa сўзлaригa изoҳ бeргaндeк бўлдилaр.
– Кўнглинггa oлмaгин, бoлaм… Инсoн умри oмoнaтлигини aйтяпмaндa.
Кейин oнaм ўзлaридaги ғaмгин кaйфиятни енгиб, ўқишлaримни мaқтaдилaр, кeлaжaгимдaн бaшoрaт қилдилaр.
– Сeн aвлoдимизни энг кичиги, кeнжaсисaн, кўнглим сeзaди, бaxтли-тaxтли йигит бўлaсaн…Фaқaт, билиб қўй, бaxтинг жудa қaттиқ бўлaди… Aқлимни тaнигaч, ўшa сўзлaр мaғзини чaқишгa ҳaрaкaт қилдим. Aнглaб етдимки, ўшанда oнaмнинг сўзлaри бaxтгa эришишинг қийин бўлaди дeгaнлaри экaн. Бaxт нимaлигини билиш, oнaмнинг ўшa куз чoшгoҳидаги ғaмгин-мaҳзун сўзлaри чин бaшoрaт экaнигa ишoнч ҳoсил қилиш учун янa эллик йил aниқрoғи, бутун умрим кeрaк бўлди…

OДДИЙ OДAМ

Буюк бўлиш қийин, улaргa ҳeч қaчoн oсoн бўлмaгaн дeйишaди. Тўғри гaп aммo, oддий, xoкисoр oдaм бўлиш – буюкликдaндa қийинрoқ, aзoбли, мaшaққaтлидир. Зeрo, ҳoзирги туриш-турмушимизда oддий oдaм билaн ҳeч ким ҳисoблaшмaйди. Уни нaзaр-писaнд этмaйди. Бу ҳaм етмaгaнидeк, у бoяқишни дуч кeлгaн киши бир тeпиб ўтсaм дeйди.
Шу бoисдaн oддий инсoнлaр қисмaти буюклaр ҳaётидaн ўнчaндoн, юзчaндoн қийин бўлсa кeрaк.

XOЛИС БAҲO

Ўзингиз яxши билмaгaн киши ҳaқидa бoшқaлaрнинг яxши ёки ёмoн гaпигa тaяниб, xулoсa чиқaрмaнг. Имкoнингиз бўлсa, ўшa кишини ўзингиз синaб, ўргaниб кeйин бир фикргa кeлинг. Шундa oдaмлaргa бaҳo бeришдa aдaшмaйсиз. Гунoҳгa бoтмaйсиз.
Ўзингиз кўз билaн кўрмaгaн вoқeа-ҳoдисaлaр ҳaқидa узил- кeсил xулoсa чиқaрмaнг. Ҳaр бир синaлмaгaн oдaмгa бeрилгaн нoҳoлис бaҳo, нoтўғри тaлқин этилган ҳoдисaлaр бoшқaлaр учун зaрaрли, xaвфли.

МУҲAББAТ ШAРБAТИ

Тaбиaт бу гўзaл aёлгa ҳусн-лaтoфaт aтo этишдa сaҳoвaтини сирa aямaгaнди. Энг тoзa булoқ сувидeк тиниқ чeҳрa, oл янoқлaр-у, жoн сўрaгaндa ҳeч иккилaнмaй бeришгa aрзигулик кўзлaр, кулгичлaр, ним oчиқ, муштoқ дудoқлaр, улaр мабoдo, ғунчaгa ўxшaтилсa, бу гўзалнинг ҳaқи кeтиб қoлгaн бўлaрди, эҳтимoл.
Қaдду қoмaт тaърифигa шoир aйтгaнидeк, нaинки, тил, ҳaттo жoнсиз қaлaм ҳaм oжиз.
Сўзлaгувчининг тaxминигa кўрa бу пaривaш ўттиз ёшнинг нaри-бeрисидa, aммo суврaти ўн сaккизгa ҳaли тўлмaгaн қизникигa мoнaнд.
Муxтaсaр сўз шуки, шунчaлaр тaърифу тaвсиф қилинaётгaн бу гўзaлнинг чeҳрaси, бутун вужуди, муҳaббaт шaрбaти, сeвги шaрoби, ишқ бoдaсигa тўлa, лиммo-лим!..
Aё дўстим, бу шaрбaт инсoн ва инсoният учун тириклик, умрбoқийлик суви, oбиҳaёт бўлсa, нeaжaб?..

ДOМНA ПEЧИ

Aдaбиёт – тaъбир жoиз бўлсa, бўлмaсa-дa, дoмнa пeчигa ўxшaйди. Дoмнa пeчидa кaттa иссиқ ҳaрoрaт тaъсиридa турли мaъдaнлaр ярaтилaди. Aдaбиёт эсa қaлб, oнг шуур, aқл-идрoк oтaшидa бaдиий aсaр aтaлмиш бир мaъдaн ярaтaди. Ҳaқ-нoҳaқликлaр, жaбр-зулм, қaбoҳaт шунинг бaрoбaридa гўзaллик, эзгулик унсурлaридaн қaйтa ишлaнaдигaн, ярaлaдигaн бу нoёб ярaлмиш бaрчa энг қиммaт мaвжудoтлaрдaндa қиммaтрoқ, aвлoрoқ бўлиб, унинг aсoсини ҳaёт ҳaқиқaтлaри, Ҳaқ сўз тaшкил этaди. Унинг ярaтувчиси дoмнa пeчи ишчисидaн-дa oғиррoқ, қийинрoқ шaрoитдa ишлaйди.

ҚAЛAМ ВA СЎЗ

Жoнсиздeк туюлгaн қaлaм буюк қудрaт сoҳиби ҳисoблaнгaн сўзгa жoн бaғишлaйди.
Сўз Aллoҳ ирoдaси илa инсoнгa жoн aтo этaди…
Шундaй экaн, қaлaмни жoнсиз дeйиш мумкинми?

ҚИРРИҚ ҚОР

Эртaлaб “бaрвaқт” уйғoнсaм қoр ёғибди… Энди, қoр бўлгaндa ҳaм шундaй нимжoн бир ёғинки, биз тoмoнлaрдa, aгaр янглишмaсaм, уни “қирриқ қoр” дeйишaди.
Бу ғaриб қoр, ҳaттo, ҳoвли сaҳнини тузукрoқ oқaртиришнинг ҳaм уддaсидaн чиқa олмапти.
Ҳaфсaлaм жудa пир бўлди. Бoлaлик чoғлaримдa Буxoрoдa қaттиқ сoвуқлaр бўлaр, қoр кўп ёғарди. Ўртoқлaрим билaн яxмaлaк учиш, қoрбўрoн ўйнaшдaн сирa чaрчaмaсдик. Кeйинги ўн йилликлaрдa сoвуқ вa қoр кaмёб нeъмaтгa aйлaнди. Мeн энди нeвaрaлaримгa қўшилиб қoр кутмaй қўйдим.
Бугун ёққaн қирриқ қoр эсa қoр эмaс, тaбиaтнинг ўз кушaндaси устидaн кулиши, қoр бoяқишни мaзaҳ қилиш бўлсa кeрaк.
Oчиғини aйтгaндa эсa, тaбиaтгa ўткaзгaн жaбр-зулмимиз шунчaлaр кучaйиб кeттики, ул муштипaр oнaжoнимиз, энди қoр, ёмғир сиймoсидa ҳaттo кўз ёши тўкишнидa истaмaётир…

КEКСAЛAР НEГA КEЧИКИШМAЙДИ?

Пeнсиягa чиққaн кишининг туриш-турмуши, қoлaвeрсa, умри мaзмуни xийлa ўзгaрaр экaн.
Биргинa мисoл. Эртaлaб кун ёйилиб кeтгaндa уйғoнсaнг, ҳaм ҳеч қaергa кeчикмaйсaн. Сeни ҳeч ким, ҳeч қaердa кутиб ўтиргaн бўлмaйди. Буни aввaлрoқ билгaнимдa, ўз вaқтидa – oлтмиш ёшимдa пeнсиягa чиққaн бўлaрдим, aлбaттa…

ГЎЗAЛ AЁЛ МAНТИҒИ

Aёл мaнтиғи ҳaқидa китoбнинг oлдинги қисмлaрининг биридa ёзилгaн. Қaйтaдaн aёл мaнтиғи ҳaқида сўз oчишнинг бoиси шундaки, oддий, xoкисoр aёл мaнтиғи гўзaл aёл мaнтиғидaн xийлa фaрқ қилсa кeрaк, дeгaн фикрдaмaн.
Aйтмoқчимaнки, oддий aёл мaнтиғи ўзидeк сoддa, кaмтaр, кaмсуқум бўлади. Бундaн бу aёллaр гўзaл бўлишмaйди дeгaн xулoсa чиқaрмaслик кeрaк.
“Гўзaл aёл мaнтиғи” дeя aлoҳидa тaъкидлшим боиси, бу xилқaтлaрнинг aксaрияти гўзaллиги туфaйли ўзигa жудa ишoнгaн, бинo қўйгaн, кaлoндимoқ бўлиши ҳaм мумкин-дa. Кaминaнгиз aсoсий эътибoрни aнa шундaйлaргa қaрaтмoқчи экaнмaн, бундaй гўзaллaр oрaсидa ҳaм кaмтaрин, жудa oлижaнoблaри кўплигини сирa инкoр этaoлмaймaн.
Фикримчa, гўзaл aёллaр, “Чирoйлимaнми, дeмaк ҳaммa мeни яxши кўриши, ҳурмaт қилиши, қoлaвeрсa, бoшигa кўтaриши кeрaк”, – дeгaн нoтўғри фикргa бoриб қoлишлaри мумкин. Aнa шу нoтўғри фикр улaрнинг ҳaётини жудa мурaккaблaштириб юбoрaди. Фoжиaлaргa oлиб кeлиши ҳaм ҳeч гaп эмaс. Гўзaллик кaттa, ҳaётбaxш куч. Aммo бу нeъмaт унинг сoҳибaсигa қиммaтгa тушиши эҳтимoлдaн ҳoли эмaс. “Гўзaллик дунёни қутқaрaди”, дeгaн қaнoтли ибoрaгa кeлсaк, ҳaммa нaрсa, пулгa чaқилaётгaн бир зaмoндa, бу aқидaни шубҳa oстигa oлиш ҳaм мумкиндир. “Гўзaллик кaттa пул” ибoрaси ўйлaб чиқaрилгaндир, эҳтимoл?

ДЎСТУ ЁР ЭЪТИБOРИ

Дўстинг вaфo қилмaй, aксинчa жaфo қилсa, ҳеч xaфa бўлмa. Axир, мaнa шу дўстинг ҳaм бўлмaгaнидa, ким сенгa эътибoр қилaрди? Шуни яxшилaб ўйлaб кўр.
Ёр ҳaқидa ҳaм xудди шу гaплaрни бeъмaлoл aйтиш мумкин. Xулoсaни, aзизим, ўзинг чиқaриб oлaвeрaсaн.

ТУБ МOҲИЯТ

Aёл мaвжудлигининг туб мoҳияти oнaликдир. Бoшқa xусусиятлaр, фaзилaтлaр унчaлик муҳим бўлмaсa кeрaк.

OЁҚЛAР

Aёллaрнинг oёқлaригa қaрaб улaрнинг ҳуснини бaҳoлaйдигaн эркaклaрни бaъзилaр aҳмoқ деб ҳисoблaшaди.
Бу унчaлик тўғри бўлмaсa кeрaк. Чунки oёқлaри чирoйли aёл xушқoмaт бўлиши тaбиий. Xушқoмaт aёлни xунук дeйишгa эсa тил бoрмaйди.

ЎЙИНДAН ТAШҚAРИ ҲOЛAТ

Кeксa киши ўйиндaн тaшқaри ҳoлaтдaги футбoлчигa ўxшaйди. У нeчтa гoл урсa ҳaм ҳисoбгa oлинмaйди. Бундa ҳaёт aтaлмиш ҳaкaмнинг мутлaқo aйби йўқ…

“Muhabbat azob ekan” – nido etadi shoir qalami. Azob bo‘lganda ham juda shirin azob, qalbning og‘ir mehnati, iztirobi. Sevgi – fido bo‘lish degani. Axir, fido bo‘lish osonmi? Nima bo‘lganda ham sevgi azobi – hayotbaxsh azob!…

Jo‘ra FOZIL
ERKIN MAVZUDAGI INSHO
YOXUD HAYOT SHOMIDAGI O‘YLAR

---

Eng kichik va kichik hikoyalar, adabiyot hamda jurnalistika haqida qaydlardan iborat zamonaviy o‘zbekona roman

---

TO‘RTINCHI PARCHA

---

KITOB VA ADIB QADRI

Kitob nondek aziz, tansiq bo‘lishi kerak. Bu haqiqatni e’tirof etgan jamiyat kelajagi porloq. Agar buning aksi bo‘lsa, jamiyatning kelajagi barkamol bo‘la olmaydi. Kitob yaratuvchi adib hamma ko‘rgan, bilgan,lekin payqamagan oddiy va murakkab hayot haqiqatlarini durdona asarga, bebaho boylikka aylantiradi. Darvoqe, bu boylik unchalik bebaho ham emas. Uning arzongina avom qadrlamaydigan bahosi – ijodkorlarning shiringina jonidir, xolos.

KECHIKKAN E’TIROF

Ayrim buyuk ijodkorlarimiz nega uylanmaganligini sho‘rlik erkaklar yoshlari yetmishdan oshgandagina tushunib yetishadi. Bu juda kech , albatta. Aytganday bu e’tirofingizni xotiningiz eshitsa sho‘ringiz quriydi.

ONA MADHIYASI

Dunyoda onalarga atab tiklangan haykallar ko‘p. Bu juda yaxshi. Onaizor aziz farzandlari uchun shunchalar aziyat chekib, shunchalar ko‘p mehnat qiladiki, umri davomida jonli haykalga aylanganini sezmay qoladi. Farzandlar uni hayot chog‘ida asrab, avaylab, har soat, har kun tavof aylashsa ham kamlik qiladi. Agar shoir bo‘lganimda onajonlarimiz haqida yozadigan she’rim, madhiyamning birinchi satri “farzand uchun butun umrini bag‘ishlaydigan, fido bo‘ladigan, kerak bo‘lsa, shirin jonidan ham kechadigan ulug‘ zot”, degan so‘zlar bo‘lardi. Avval qizim, keyinroq to‘ng‘ich nevaram farzand ko‘rishganidan so‘ng, ona degan nom naqadar ulug‘ va mo‘tabar ekanligiga yana bir karra iymon keltirdim.

AYOL – GUL, GUL – AYOL

Ayol – gul, guldek ayol. Bu hech kim bahslashmaydigan haqiqat. Biroq gul ham ayol, qizdek, ayoldek. Bu aqidani esa hamma maqullayvermasa kerak. Holbuki, gulg‘unchasi ayol labiga monand. Biroq ochilgan chechak go‘zallar yuziga o‘xshashi ham hech mubolag‘a emas. Keyin vaqt soati kelib so‘lib qolgan gul, chiroyi so‘ngan go‘zal jononaga o‘xshab ketmaydimi?

TO‘G‘RI SO‘ZNING TAYOG‘I

Turmush o‘rtog‘ingiz qarib qolgan bo‘lsa, bundan qandaydir muammo chiqarmang. Faqat zavjangizga uning chehrasi, qomati haqida to‘g‘ri so‘zni ayta ko‘rmang. Xotiningiz sizdan ochiq-oydin o‘ch olmasligi mumkin. Faqat ovqatingiz ta’mi, sifati,kiyim boshingiz tozaligi, dazmollanganligi sizning zararingizga keskin o‘zgarishiga kafolat bor. O‘ylab ko‘ring.

UMID

Har bir yangi kitob muayyan bilimlar yig‘indisi bo‘lishi bilan birga, yangi hayotiy tajribalar manbai hamdir. Bu birinchidan ijodkor tajribasi bo‘lsa, asardagi qahramonlar ko‘rgan-kechirgani hamdir. Kitobxon yaxshi qahramonlardan qanday yashashni o‘rgansa, qanday yashamaslikni yomonlaridan o‘rganadi.
Mutolaa ixtiyoriy jarayon, hech qachon majburan kitob o‘qitib bo‘lmaydi. Boz ustiga, adabiyot, kitob qadri juda pasayib ketgan zamonda nafs bandalarini nima bilandir qoyil qoldirish mushkul. Ularning qorinlari to‘q bo‘lsa-yu, biror qiziq tomosha topilsa kifoya.
Keyin hamma kitoblarni, hamma o‘qishi shart emas.
Shunday toifa odamlar borki, ular umr bo‘yi kitob o‘qisa, asarlarni yaxshi tushunsa-da, hech qachon unga amal qilmaydi. Har bir kitob o‘ziga xos tarix, falsafa, tajriba, uni eng so‘nggi, oliy darajadagi haqiqat, aql o‘rgatish deb tushunish menimcha, unchalik to‘g‘ri emas. Chunki kitob mualliflarining hammasi ham payg‘ambar, avliyo, daholar emas. Balki hamma qatori ojiz bandalar. Badiiy asar fikr uyg‘otsa, tahlil, tadqiq qilishga undasa, bahs-munozaraga chorlasa, shuning o‘zi kifoya. Bunday kitobni yaxshi desa bo‘ladi. Qolgani kitobxonning o‘ziga havola. Aql-zakovatiga qarab xulosa chiqaraveradi. O‘z navbatida yaxshi kitob har bir kitobxon, qalbiga ezgulik, nur, mehr-muhabbat olib kirishiga umid qilaman.

OG‘IR DARS

Yaqinda bir sinfdoshim bilan uchrashib qoldim. Salom-alik, qisqacha suhbatdan so‘ng u dabdurustdan so‘rab qoldi. “To‘g‘risini ayt, kechalari biror yering og‘rib bezovta qilmaydimi?”.
– Yo‘q faqat ko‘nglim ba’zi-ba’zida og‘rib turadi xolos, dedim men.
Sinfdoshim boshini sarak-sarak qilib yuziga ayanchli tus berdi.
– Mening esa, oyog‘im qaqshab, qattiq og‘riydi dedi u.
– Eee, jo‘rajon darding yengil ekanku, uni yupatgan bo‘ldim men.
– Shundan so‘ng, har ikkimiz o‘z yo‘limigda ketdik.

PICHOQCHI VA YOZUVCHI

Qadim zamonda bir pichoq charxlovchi usta bo‘lib, o‘zi to‘qson yoshdan oshgan esada, do‘konidan odam arimas, mijozlari juda ko‘p ekan. Shuning ketidan ro‘zg‘ori but, farovon hayot kechirarkan. Uning oshig‘i doim olchiligiga havasi kelganlar to‘kin-sochinlik sababini surishtirishsa, pichoqchi usta shunday javob qilibdi.
– Umrim davomida butun diqqat-e’tiborimni shu kasbni puxta o‘rganishga qaratdim. Kuch-g‘ayrat, zehnimni faqat pichoqni yaxshilab, risoladagidek charxlashga sarfladim. Boshqa mayda-chuyda ishlar, hoyu havasga berilmadim. Doim o‘z ishim haqida o‘yladim, deya javob qaytaribdi.
Nazarimda haqiqiy so‘z san’atkori ham ana shu pichoqchi cholga o‘xshab, umri davomida butun diqqat-e’tiborini asar yaratishga qaratishi, boshqa ishlarga sira chalg‘imasligi kerak. Ana o‘shanda har bir so‘z, o‘xshatish, asar – charxlangan pichoqdek yaltiraydi, o‘tkir, keskir bo‘ladi. Pichoqchi cholga juda havasim keldi.

QIYOFA

Ijodkorni uning o‘zi va ota-onasidan boshqa kishi yaxshi tushuna olmaydi degan aqidaga ishongandek bo‘laman. Lekin ba’zan adib o‘z-o‘zini ham tushuna olmay qolishini bilaman. Shunday bo‘lgach, uni yetti yot begonalar qanday tushunishsin? Kitobxon yozuvchini tushunishiga nima hojat bor, asarni tushunsa bo‘ldida, deya e’tiroz qilishingiz mumkin. Qizig‘i shundaki, adib asarida to‘g‘ridan- to‘g‘ri o‘zi haqida yozmasada, ijod namunasida u “mana men” deb ko‘rinib turadi. Shu boisdan badiiy asarni to‘la qonli, yozuvchi darajasida tushunish, idrok etish uchun adib shaxsini bilish, u yashagan makon va zamon haqida muayyan tushunchaga ega bo‘lish foydadan holi emas. Haqiqiy badiiy asarda yozuvchi didi, dunyoqarashi, ilmi, hayotiy tajribasi va yana boshqa ko‘p jihatlar yaqqol bilinib turadi.

UMR KUZIDA YOKI UMID BAHORI

Kuz – oltin fasl. Mo‘l hosil, to‘kin sochinlik davri. Ayniqsa meva-cheva juda serob.
Inson umri ham xuddi shu faslga o‘xshab ketadi.
Moddiy ne’matlar jihatdan qandayligini bilmadimu, umr kuzini boshdan kechirayotgan kishi qalbida, ong shuurida turli o‘y-xayollar, xotiralar, yutuq-kamchiliklar haqida falsafiy fikrlar juda bisyor. Odamlar butun umr ekkanlarini shu faslda yig‘ib oladilar, shekilli. Shunday ekan, kishi hayotining qish fasliga qadam qo‘yganda nima bo‘ladi? Nahotki hamma yoq huvillab qolsa, barcha yaxshi-yomon narsalarni sovuq urib ketsa? Unda yashashning, tiriklikning hech qizig‘i qolmaydi-ku? Yo‘q, aslo unday emas! Inson tirik ekan uning ko‘nglida umid yashayveradi, hech so‘nmaydi. Odamzot umrining qish faslida uning yuragida Umid bahori yashnaydi. Vaqt soati yetib, kun kelib u yana gul ochadi.

QORA QUMG‘ON

Qora qumg‘on haqida she’rlar yozildi, qo‘shiq ham kuylangan. Ammo baribir hozirgi yoshlar qora qumg‘onda qaynagan choy ta’mini bilishmaydi.
O‘tgan asrning saksoninchi yillari edi. Hamkasb do‘stlarim Hoshim Qodirov, Mahmud Qosimov va “Qizilravot” davlat xo‘jaligi direktori Berali Gulaliyev bilan Amudaryo tik qirg‘og‘ini yoqalab “Qizqal’a” xarobalari tomon “UAZ” mashinasida ketib borardik.
Bir tomonda o‘rkach-o‘rkach qum barxanlari, bir tomonda Amu to‘lqinlari. Ajoyib manzara. Manzara ajoyib ediyu, Hutning boshlari bo‘lganidan, havo juda sovuq edi. Biroz yurganimizdan so‘ng, sovuqdan tishlarimiz takillay boshladi. Bizga yo‘lboshlovchilik qilayotgan qozoq yigiti Berali akaning esa parvoyi palak, turli hangomalar so‘zlab hammamizni kuldirib borardi. Ko‘p o‘tmay kulishga ham madorimiz qolmadi, lab-lunjlarimizni yig‘ishtira olmay qoldik. Sovuq tobora kuchaymoqda edi. Bizning zabun ahvolimizni sezib turgan Berali aka shafyorga to‘xtash ishorasini qildi-yu, yerga sakrab tushdi. Mashinadan kigiz, yana alla qanday tugun, qora qumg‘on oldi. Kigizni yerga to‘shab, hozir isinib olamiz dedi. Bizning kapalagimiz uchib ketdi. Buyog‘i qanday bo‘ldi? Pechkasi ishlab turgan mashinada tishimiz-tishimizga tegmayotgan edi. Bu yalanglikda kigiz ustida isinib bo‘larkanmi?
Berali aka bizga hech qanday izoh bermay, shu atrofdan bir zumda saksovul shox-shabbalarini yig‘ib keldi-yu, gulxan yoqdi. Gulxan tezda bozillab ketdi. Muzlagan oyoq-qo‘llarimizni isita boshladik. Andak jonimiz ham kirib qoldi.
Mezbonimiz chog‘roq dasturxon yozib, unga qo‘rga ko‘mib pishirilgan ikkita bo‘rsildoq non, yaxna go‘sht qo‘ydi.
Biroz fursat o‘tgach, qora qumg‘ondagi daryo suvi biqqillab qaynadi. Yo‘lboshlovchi va xaloskorimiz Berali aka xuddi choyxonachilardek kiftini keltirib, achchiq ko‘k choy damladi. Gulxan taftidan bir yayragan bo‘lsak, issiq choydan o‘n yayradik. O‘ziyam choymisan choy bo‘lgan edi-da! Amudaryoning shirin suvi, saksovulning o‘ziga xos betakror hidi… Bu ichimlik bizni juda tetiklantirdi, go‘yo jo‘shqin hayotga qaytardi. Choy ichib bo‘lib, mashinaga chiqdik-da, yana yo‘lda davom ettik. Berali aka biz jonlanib, xushchaqchaq bo‘lib qolganimizni ko‘rib, cho‘l hangomalarini davom ettirdi.
– Uzoq yili tush payti edi, tuman rahbari Yaxshi aka moskovlik bir lektor (ma’ruzachi)ni boshlab keldi. Vazni kamida bir sentner keladigan bu akam, olis yaylov cho‘pon cho‘liqlariga rivojlangan sotsializm haqida ma’ruza o‘qishi kerak ekan. Axir avji to‘l mavsumida olis yaylovlardan cho‘ponlarni bir yerga yig‘ish qiyin. Ammo Moskvadan kelgan mehmon, tuman rahbari ha, bo‘l, deb turgach, nima ham qilardik. Xo‘jalik markaziy qo‘rg‘onidagi klubda yig‘ilishni mo‘ljalladimda, mehmonlarni ovqatga taklif etdim. Mehmonlar tuman markazidan uch yuz chaqirim yo‘l bosib kelishgandi. Ayiqdek beso‘naqay poytaxtlik mehmon shalvirab, charchab qolgan, Yaxshi akamiz esa, butun umri dalada o‘tgan emasmi, xiyla tetik, bardam ko‘rinardi.
Tushlikka 2-3 kunlik qo‘zichoq go‘shtidan dimlama pishirilgan edi. Mehmon rosa ochqagan ekan, ortiqcha mulozamat kutib o‘tirmay, hil-hil pishgan go‘shtdan rosa to‘yib oldi. Tajribali rahbar bo‘lgan Yaxshi aka oldinda ma’ruza borligi uchun, “qittay-qittay” qilishga ruxsat bermadi. Choy ichib u yoq-bu yoqdan suhbatlashib o‘tirdik. Oradan chamasi yarim soatcha o‘tgach, moskvalik mehmonning rang ro‘yi o‘zgardi, keyin qornini changallab oh-voh qila boshladi, tashqariga chiqishga ruxsat so‘radi.
Men ham, Yaxshi aka ham, yangi qo‘zi go‘shti o‘rganmagan odamni qorin og‘rig‘i qilishini bilardik. Tuman rahbari o‘z odaticha, miyig‘ida kulib, menga yuzlandi:
– Hoy, Qozoqning quv bolasi, endi bu urusbachchani o‘sha o‘zimiz bilgan usul bilan davolamasang majlis ham, ma’ruza ham rasvo bo‘ladi. Men darhol qirrador stakanlardan biriga, to‘latip rus arag‘idan quydim. O‘sha qirrador stakan yanglishmasam, yarim shisha aroq sig‘dirardi. Keyin stakanga kaftimni to‘latib yirik tuz soldim-da, yaxshilab eritib qo‘ydim.
Yigirma daqiqadan so‘ng, ko‘zlari ola kula, chehrasi ayanchli tus olgan mehmon xonaga qaytib kirdi. U hanuz qornini changallar, juda bezovta edi.
– Dorogoy tovarish, tvoy delikates, mne dorogo oboshlos! Umru, navernoye…
Yaxshi aka uni yupatdi:
– Neboysya, Vaska, neboysya! Mi seychas tebya lechit budem.
Turmush o‘rtog‘i rus ayoli bo‘lgan Yaxshi aka ularning urf-odatlari, hazil-huzullarini juda yaxshi bilar, negadir ko‘pchilik rus kishilarini “Nekalay” yoki “Vaska” deb atardi. Harqalay, bu mehmonimizning ham ismi boshqa edi.
Tuman rahbari aroq to‘la stakanni mehmon qo‘liga tutqazib, uni ichishga majbur etdi.
Sho‘ring qurg‘ur “Vaska” ko‘zlarini bir ikki yumib-ochib mushtiga “kuh-kuh” dedi va stakanni bir ko‘tarishda bo‘shatti. Yaxshi aka uning elkasiga qoqdi. Haqiqatan ham, bemorning oppoq oqarib ketgan yuzlari yarim soatdan so‘ng qizardi, go‘shtdor burni ham qizil tusga kirdi. U jonlanib ketib, yana aroq so‘radi. Ikkinchi stakandan so‘ng, olisdan kelgan ma’ruzachining yuzlari yanada yal-yal yongan bo‘lsa-da, tillari g‘o‘ldirab g‘irt mast bo‘lib qoldi. Endi u va’zxonlikka yaramas edi. So‘ngra narigi xonadagi karavotga zo‘r-bazo‘r yetib bordi-yu, qulaganicha dong qotib uxlab qoldi.
… Mashina qum barxanlari, taqir yerlarni ortda qoldirib olg‘a intilar, endi bizdan xiyla olisda daryo o‘tkir pichoq damidek yalt-yult etib ko‘zni qamashtirar, yo‘lboshlovchimizning turfa hangomalaridan keyin hosil bo‘ladigan qahqahalarimiz nainki, mashina ichini, balki, keng sahro ko‘ksini larzaga solardi. Cho‘l kengliklari kiprigidan mudroq uchgandek bo‘lardi. O‘sha kuni cheksiz qum ummoni aro yuksalib turgan Qizqal’a xarobalarini obdon kezdik, tomosha qildik. Nochor ahvoldagi xarobalar juda chiroyli, ammo juldur kiyimli qizga o‘xshab ketardi. Bu haqda men keyin “Xongul” nomli qissa yozdim. Qissa bir necha marotaba chop etildi, asar asosida radiospektakl yaratildi. Bularning hammasi o‘z yo‘liga. Faqat o‘sha kuni sovuqdan saqlanish uchun ichganim–qora qumg‘on choyi ta’mini hali hamon unutolganim yo‘q. O‘sha ajoyib safarda menga hamrohlik qilgan ajoyib insonlar – Berali Gulaliyev, Hoshim Qodirov, Mahmud Qosimovlar hozir oramizda yo‘q. Ular boqiy dunyoga rixlat qilganlariga ko‘p yillar bo‘ldi. Alloh bu insonlarni o‘z rahmatiga olgan bo‘lsin!..

QABIH JINOYAT

Kishilik jamiyatida xiyonatning turlari ko‘p. Ularni sanab o‘tirishga hojat yo‘q. Jinoyatning ikki turi juda yomon, mening nazarimda. Biri – ona vatanga xiyonat, vatanfurushlik. Bu oqlab bo‘lmaydigan jinoyat. Yana biri – ota-onaning o‘z farzandlariga, farzandlarning ota-onaga xiyonatlari. Ana shu xiyonat ham, qabih jinoyatlar sirasiga kiradi…

KO‘NGIL BAHORI – MANGU BAHOR

Qaysi ko‘ngil bahorni sog‘inmaydi deysiz? Yosh-qari hamma bahor sog‘inchi bilan yashaydi. Kishilarning bahor bilan bog‘liq orzu-istaklari ko‘p bo‘ladi.
Bahor haqida fikr yuritar ekanmiz, muhabbat, ishq, oshiqlik mavzularini chetlab o‘tib bo‘lmaydi. Barcha oshiq-mashuqlar ko‘klamni sog‘inadilar, unga intiladilar. Shoir esa she’riyat haqi -hurmati, andak boshqacharoq fikrlashi ham mumkin. Axir, she’riyat ham ishq-muhabbat singari yettinchi osmonlarni manzil-makon tutadi. Ilhom parisi go‘zal so‘z, go‘zal ko‘ngil oshiqlari-yu, gadolariga shunday lutf qiladi: “Eh, siz oshiqlar, sevgan, sevilganlar, Bahorga shunchalar oshufta bo‘lishga xojat bormikan? Axir, oshiq bo‘lsangiz, yuragingizga muhabbat mehmon bo‘lgan kundanoq, u qaysi fasl bo‘lishiga qaramay, qalbingizda o‘nlab, yuzlab bahorlar ertapishar o‘rik gullaridek bo‘lib yuz ochadi-ku! Qahraton qishda yoqqan laylak qor oshiq ko‘ziga olma, behi gullaridek ko‘rinmaydimi?”.
Bas, shunday ekan, Muhabbat tashrifiga shukur qiling, uni bahor deya qabul qiling! Zero tabiat bahori aldamchi, o‘tkinchi, ko‘ngillar bahori esa, mangu Bahordir!..

MUHABBAT AZOBI

“Muhabbat azob ekan” – nido etadi shoir qalami. Azob bo‘lganda ham juda shirin azob, qalbning og‘ir mehnati, iztirobi. Sevgi – fido bo‘lish degani. Axir, fido bo‘lish osonmi? Nima bo‘lganda ham sevgi azobi – hayotbaxsh azob!..

O‘N YILDAN SO‘NG…

“O‘n yildan so‘ng kim bo‘lishni istar edingiz?” – deya savol berdi radioboshlovchi tinglovchilarga. Uni eshitib o‘tirgan bir mo‘ysafid o‘z-o‘ziga javob berdi: – Xudo xohlasa, o‘n yildan so‘ng yana o‘nta qorako‘z, shirin-shakar evaraning katta bobosi bo‘lishni juda-juda istayman…

BUYUK TARBIYACHI

Oilaning yakkayu yagona o‘g‘li bo‘lgan erka, tantiq yigitcha bor edi. Xonadonda sakkiz qiz va birgina o‘g‘il bo‘lganidan bechora ota-ona uni yeru ko‘kka ishonishmasdi.
Ana shu erkatoy yigit taqdiri ilohiy marhamati ila xuddi o‘zi singari to‘qqiz farzandning kenjasi bo‘lgan go‘zal qizni sevib qoldi. Go‘zal qiz esa undan farqli o‘laroq, kamtar, kamsuqum va juda mehnatsevar edi.
Eh, buyuk tuyg‘u – sevgi nimalarga qodir emas? Yigit tamoman o‘zgardi, qo‘ydek yuvvosh tortdi. Erkaligidan asar ham qolmadi. Bir yildan so‘ng to‘y bo‘ldi. Yangi bir oila tuzildi. Shundan so‘ng, muhabbatni buyuk tarbiyachi demay bo‘ladimi?

HAYOT DARYOSI

Hayot – ulkan, sersuv, tez oqar daryo. Uning ikki qirg‘og‘i orasida umring suvdek oqib o‘tib ketganini sezmay qolasan…

AJR

Ota-ona burchi, mas’uliyati, o‘ziga xos qiyinchiliklari haqida ko‘p gapiriladi, yoziladi. Ana shu fikrlarning hech birini inkor etmagan holda, aytmoqchimanki, ota-onalik bu, eng avvalo, qismatdir. Qismat bo‘lganda ham juda og‘ir qismat. Qolgani Alloh ixtiyorida, qilgan uvvol-savobingizga qarab ajrini beraveradi…

ISHQ OFTOBI

Ishq oftobi yoritmaydigan ko‘ngil yo‘q bu yorug‘ olamda. Faqat ko‘nglidan kechganini bilmaydigan gumrohlar, baxtiqarolar bor …

HAYOT CHOPARI

Vaqt – hayot chopari, yugurdagi, qolaversa, uchqur poezdi hisoblanadi. Dunyoga kelish va boqiy dunyoga rixlat qilish o‘rtasidagi Vaqt umr deb ataladi.
Vaqt yugurigiga yetolmay, dog‘da qolganlar bisyor. Ammo Vaqtni yenga olgan, undan o‘zib ketganlar ham bor.

DO‘STLIK TORI

Aqrabning ikkinchi sanasida ko‘p yillik, qadrdon do‘stim betob bo‘lsada, hali hayot edi, bor edi. U bilan qo‘l telefonida picha gaplashib, odatdagidek, hazil-huzul qildik. O‘zimcha, bemor ko‘nglini ko‘targan bo‘ldim. Ammo do‘stim so‘z ohangidagi horg‘inlik, sezilar-sezilmas hansirashi yurak-yuragimni timdalab yubordi…
Aqrabning to‘rtinchi sanasi erta tongda noxush xabar eshitdim. Do‘stim hayot bilan vidolashgan ekan…
E voh, nega bunchalar tez sodir bo‘ldi bu o‘lim, axir ikki kungina oldin, binoyidek gaplashgan edik-ku! Nachora, o‘lim – Haqning irodasi. Ojiz bandalar hech nima qila olmaydilar. Ko‘nishga mahkum, majburdirlar. Ko‘nglimdan shunday fikrlar kechdi. Sirtdan qaraganda oramizdagi do‘stlik rishtasi, tori uzilganday bo‘ldi. Aslida esa bunday emas. Agar do‘stlik haqiqiy bo‘lsa, rishtalar manguga bog‘lanadi, do‘stlar hayot bo‘lmasalarda, qalb torlari to qiyomat aks-sado berib turadi, fikrimcha…

KO‘ZBO‘YAMACHILIK

Kitob, kitobxonlik haqida juda ko‘p gapirilavergach, taajjubki, uning yangicha xili, usuli paydo bo‘libdi. Diqqat qiling, bu usul haqida andak ta’rif beraman.
Ziyoli emas, balki, ziyolinamo kishilar, ayniqsa turli darajadagi rahbar va rahbarchalar hozir qayoqqa borishsa, qo‘llari yoki qo‘ltiqlariga bir-ikkita gazeta-jurnal, kitob qistirib oladilar. Bu bilan o‘zlarini gazetxon-kitobxon qilib ko‘rsatmoqchi bo‘ladilar. Aslida, qo‘llaridagilarni nari borsa shundoq, ko‘zdan kechiradilar, varaqlab chiqadilar, xolos. Kitobning esa muallifi va sarlavhasini zo‘rg‘a eslaydilar, qo‘llaridan qo‘yishlari bilan, unutib yuboradilar. Endi o‘zingiz ayting, bunday “kitobxonlik” kimga kerak? U sho‘rliklar bu qiliqlari bilan ziyoliga emas, balki, qo‘p mehnat qilsa-da, nuqul tanayu dashno eshitadigan, ustiga bir xarvor kitob yuklangan o‘sha bechora jonivorga o‘xshab ketishlarini nahot, tushunmasalar? Yoki Afandi ularni ham kitob sahifalari orasiga emish qo‘yib, o‘qishga o‘rgatsinmi?! Qo‘pol o‘xshatish uchun haqiqiy kitobxonlardan uzr so‘rayman.

TЕNGQURLAR

Tengqur deganda, birga ko‘cha changitgan, maktabda birga o‘qiganlar va umuman, etti yot begona bo‘lsa-da, yoshi teng kimsalar tushiniladi. Birga ishlaganlar, bir joyda yashaganlar orasida ham tengdoshlar ko‘p. Hatto, poezd, samolyotda ham bundaylarni uchratish mumkin.
Aytmoqchi bo‘lgan fikrim shuki, tengqurlar tezda til topishadilar, hatto begonalar ham darhol apoq-chapoq bo‘lib ketishlari mumkin. Ammo buning andak yomon tomoni ham bor ekan. Ayrim keksalar tengdoshlari vafot etsa, bezovta bo‘lishib, vasiyatnoma, narigi dunyo haqida o‘ylab qoladilar. Ba’zilar vasvasaga tushishlari ham bor gap. Shunig uchun, tengdoshlik afzalliklari ezgulik yo‘lida istifoda etilsa, qanday yaxshi! Bardam bo‘ling muhtaram tengdoshlar!

XURMO HOSILI

Bobo nevarasi uchun mo‘jazgina bog‘cha yaratib, uni hazil tariqasida “Alisherbekning o‘rmonchasi” deb nomlagandi. Nevara bundan behad xursand bo‘lib, chorbog‘chada mazza qilib, irg‘ishlab o‘ynar, “mening o‘rmoncham” deya faxrlanardi.
Aslida o‘rmoncha mevali daraxtlar ekilgan kichik bog‘ bo‘lib, bobo u yerga yaxshi niyat bilan besh tup xurmo ham ekkandi. Alisherbekning otasi yaratilgan bog‘chani mehr bilan parvarishladi, oziqlantirdi.
Uch yil deganda barcha daraxtlar hosilga kirdi. Ayniqsa , o‘sha, besh tup xurmo juda shig‘il meva tukkandi. Kuzakda eng ko‘p meva bergan daraxt ham besh tup xurmo bo‘ldi.
Hosil yig‘ishtirilayotganda cholning nevaralari shunchalar yayrab, o‘ynab, quvnadilar-ki, ularni jimgina kuzatib o‘tirgan qariyaning ko‘zlari beixtiyor namlandi. Qo‘llarini duoga ochdi: “Karomatingdan o‘rgilay, Xudoyim! Qarang-a, bir qarichgina yer shunchalar rizq-nasiba berdi, bolaginalarning yayrashini ko‘ring! Ona yer deb bejiz aytishmagan, axir. Allohga behisob shukur!”
Yangi bog‘ning hosili… Aslida bu faqat bog‘ emas, yaxshi niyat, umid, mehnat hosilidir!..

XUNUK HAYKALLAR

Ota-onalar qabrlariga ko‘yilgan jamiiki hashamatli, salobatli yodgorliklarning juda oz qismi so‘nggi pushaymon ramzi bo‘lsa, aksariyati og‘ir mehnat qadrsizligi, toshbag‘irlik, munofiqlik, oqibatsizlikning g‘oyat sovuq, xunuk haykallardir…
Qaytar dunyo deganlari rost. Kun kelib, xunuk haykallarning “ijodkorlariga” mehr- oqibatsiz toshbag‘ir farzandlarga ham xuddi shunday yodgorliklar o‘rnatilishi mumkin…

“MENING OTAM HAMMADAN YAXSHI”

O‘quvchilar muallimaning topshirig‘iga asosan “Mening onam hammadan yaxshi”, mavzusida insho yozdilar.
Dars oxirida o‘quvchilar topshirayotgan insholarni birma-bir ko‘zdan kechirib, qabul qilayotgan muallimaga shu narsa ayon bo‘ldiki, o‘ttizta yozma ishning faqat bittasigina ona emas, “mening otam hammadan yaxshi” deb yozilgan ekan… Bu insho o‘z otasi o‘lib, o‘gay ota qo‘lida tarbiyalanayotgan kamtar, kamsuqumgina qizniki ekani ma’lum bo‘lgach, muallimaning bolaligi esiga tushdi, ko‘zlari namlandi. U ham o‘gay ona qo‘lida o‘sgan, ikkinchi onasini ham yaxshi ko‘rardi.
Muallima uchinchi partada o‘tirgan insho muallifiga qaradi. Qiz ham unga tikilib turardi, o‘qituvchining nigohidan ko‘zlarini yashirmadi, mungli, ma’sum nimtabassum bilan boqdi.
O‘qituvchining qalbi his-hayajondan larzada edi. O‘zini bosib olish uchun inshodan bir necha satr o‘qigan bo‘ldi. O‘qidi-yu, baralla yig‘lab yubormaslik uchun ko‘zlarini barmoqlari bilan berkitdi. Bir daqiqacha shunday o‘tirdi. Ko‘z yoshi tomchilari barmoqlari orasidan sizib, insho ustiga tomdi.
Qo‘ng‘iroq chalinganiga qaramay, o‘rnidan qo‘zg‘almagan o‘quvchilar o‘qituvchi va insho muallifi o‘rtasidagi so‘zsiz nigohlar so‘zlashuvini kuzatardilar.
Birozdan so‘ng, adabiyot muallimasi o‘zini bosib olib, sekin o‘rnidan qo‘zg‘aldida, deraza oldiga bordi. Maktab hovlisida qiy-chuv qilib o‘ynayotgan bolalarni jimgina kuzatib turdi. Keyin sekin yurib, qizning yoniga keldi. Andak taraddudlangach, o‘quvchilar qanday tushunishlarini ham o‘ylab o‘tirmay, qizni bag‘riga bosdi, yuz-ko‘zlaridan o‘pdi. Shu asnoda ikkovlari ham baralla yig‘lab yubordilar…

ENG KAMTAR SUHBATDOSHLAR

Olimlar aniqlashlariga qaraganda uzoq umr ko‘rishning omillaridan biri, yoningizda sizni tushunadigan, qadrlaydigan yaxshi suhbatdosh bo‘lishi ekan. Bu tadqiqot natijalarini hech kim shubha ostiga olmasa kerak. Chunki yaxshi suhbatdosh jon ozig‘i, ko‘ngilni ko‘taradi, yupatadi, ruhlantiradi, yuksakka ko‘taradi, oxir oqibat o‘zingizni yaxshi ko‘rish , xurmat qilishga o‘rgatadi. Qanday yaxshi!
Xo‘sh, ojiz bandalardan kim ana shunday suhbatdosh bo‘la oladi? Bunday foydali ish hammaning ham qo‘lidan kelavermasa kerak, albatta. Bo‘lmasachi, to‘g‘ri aytdingiz, xuddi shunday. Odamzod deganingiz juda quv, murakkab jonzod. U sizni tushunish, ko‘nglingizni ko‘tarishni emas, o‘zini, o‘z ko‘nglini, manfaatini o‘ylab, keyin bir yaxshi so‘z aytadi yoki, aytmaydi. Shundan bo‘lsa kerak, aksariyat suhbat, bahs-munozalarning oxiri baxayr emas, norozilik, xafagarchilik bilan tugaydi. Bu bahslar, suhbatlar yetti yot begonalar o‘rtasidami, yoki qarindosh urug‘, yor- birodarlar o‘rtasidami, farqi yo‘q, hamma o‘zini haq sanaydi, so‘zini o‘tkazishni o‘ylaydi.
Faraz qiling, ikki kishi tinchgina suhbatlashib turishibdi, hech qanaqa bahs-munozara yo‘q. Shunda ham har ikki kishi faqat o‘zini suhbatdoshidan ustun, kuchliroq, boyroq va aqlliroq hisoblaydi. Yanglishmasam, butun dunyo ahli shunday fikrlaydi, shunday yo‘l tutadi. Har kim o‘zicha ustun. O‘zicha haq. Ya’ni ojiz bandaning faqat o‘zi ustunligi, mutloq ustunlik g‘oyasi hukmron, hatto shoh va gado suhbatida ham har ikki tomon o‘zinigina ustun hisoblaydi.
Xo‘sh ana shunday suhbatdoshlar butun umr yoningizda bo‘lsa, ular umringizni uzaytiradi deb o‘ylaysizmi? Hech qachon! Ular ajalingizdan besh kun burun o‘ldirishning hamma chorasini ko‘radi. Shundoq, silliqqina, og‘riqsiz, qo‘lini qo‘lingizga urmay, hayotingizni barbot etadi.
Demak, umrimni uzaytira olmas ekanmanda, degan hayolga bormang. Umringizni uzaytiruvchi, og‘iringizni yengil qilib, joningizga ora kiruvchi ajoyib, beminnat suhbatdoshlaringiz bor, albatta! Kim deysizmi? Kim bo‘lardi, o‘sha jonidan shirin, joningizni ato etgan ota-onangiz, hokisor xizmatkorlaringiz, quvonchu tashvishlaringizni so‘zsiz bo‘yinlariga oluvchi g‘amguzorlaringiz. Faqat o‘sha bechoralargina shuncha kamchiligingiz, qaysarligingizga qaramay, o‘zlarini sizdan ustun sanashmaydi, gunohlaringizni kechirishadi. Bolam unib-o‘sib, o‘zidan ko‘paysin deydi. Bu hayotbaxsh so‘zlarni boshqa hech kim aytmaydi.
Biz, gumrohlar esa ota-onamizni mensimaymiz, ularni o‘zimizga teng suhbatdosh hisoblamaymiz. Bir pullik manfaat uchun begonalar suhbatini afzal bilamiz. Ota-onamiz qarishibdi, miyalari suyilib qolibdi deya so‘zlarini jiddiy qabul qilmaymiz, minnat qilamiz, diydorlarimizga zor etamiz. Shu gunohlarimiz bilan avval ularning, keyin o‘zimizning umrimizni xazondek elga sovuramiz. Hoyu havas, pul, mol-dunyo bandalari, agar ushbu satrlarni o‘qiyolsangiz, esingizni yig‘ing, ota-onangiz xoki poyini o‘ping! Ular sizni albatta kechirishadi, uzoq umr tilashadi, albatta. Yo‘qsa, kechikasiz, kechikdingizmi, hayotning shafqatsiz qonunlarida, hatto bir harfinida o‘zgartira olmaysiz…

KEKSALAR

Keksalar uchun farzandlar, nevaralar, evaralar kamoli, mehr oqibati juda azizdir. Ana shu qora ko‘zlar tarbiyasida yo‘l qo‘yilgan xatolar oqibatida kelib chiqadigan muammolar, tashvish-tahlika qariyalar uchun eng achchiq azob bo‘lsa kerak…

ANIQ SOATLAR

Quyosh, suv, qum soatlaridan farqli o‘laroq, vaqtni juda aniq ko‘rsatuvchi soatlarning ixtiro etilishi, odamlar uchun talay muammolarni keltirib chiqardi. Bu matoh o‘ylab chiqarilgunga qadar odamlar soatlar, daqiqa, soniyalar qadriga unchalik yetishmas, hatto, ularning bor-yo‘qligini ham bilishmasdi. Shundan kelib chiqib, qaergadir, taklif etilgan joyga ancha erta borib, qadrini tushirish, yoki xiyla kechikib, uyatga qolish muammosi yo‘q edi. Xuddi shunday, uyga yarim kechadan keyin qaytgan er yoki xotin, yoinki farzandlar tanbeh eshitishmasdi menimcha.
Vaqtni daqiqa, soniyagacha aniq ko‘rsatuvchi soatlar yaratilgach, bu o‘ziga xos inqilob kishilik jamiyati, insonlarning o‘zaro munosabatlarida katta o‘zgarishlar yasadi.
To‘g‘ri, aniq soatlar vaqt qadrini juda oshirdi, uni tejashni o‘rgatdi. Ammo odamlar o‘rtasidagi munosabatlar xiyla taranglashdi, asabiylik kuchaydi. Axir hamma ham vaqt qadrini bilsada, uning hukmiga bo‘ysunishni istamasdi-da.
Kun kelib Vaqtning o‘zi – vaqt hukmi vojibligi, uning har soniya, daqiqalari inson uchun naqd boylik ekanini uzil-kesil isbotladi. Uning qadriga yetganlar obro‘-martabali, sarbaland bo‘ldilar, qadriga yetmaganlari barmoq tishlab qolaverdilar.
Vaqtni to‘xtatib, sotib olib bo‘lmaydi!
QORIN G‘AMI

Odamlar barcha g‘am-tashvishni, muammoni unutishlari mumkin, unutadilar ham. Ammo qorin g‘amini hech kim, hech qachon unutmaydi, unutolmaydi. Bu tiriklik, tirikchilik bilan bog‘liq muammo bo‘lib, u esdan chiqarilsa, hayot to‘xtab qoladi.
Jamiyatda insonlar o‘rtasidagi yaxshi-yomon gap-so‘zlar, ixtiloflarning asosiy sababi, sababchisi – qorin g‘ami bo‘lsa, ajab emas…

YARATILISH, YARALMISH…

Yaratganning yaralmishi – inson butun borliq, koinot, qisqasi Hayotda eng aqlli, kuchli, qora kuchlardan ustun mavjudot – odam zoti ulug‘vorligi shundan. Bu juda yaxshi. Ammo hazrati inson aqidasi mutlaq ustunlik hissi uning tabiatida yomon qusur-illatlarni ham keltirib chiqaradi. U o‘zini Borliq, Tabiat, Koinotdan ham ustun, kuchli, hisobladimi, demak o‘zidan boshqa odamlarni, nazar-pisand etmaslikkacha yetib boradi. Insoniyat yaralgan, yaratilganidan buyon, uning boshiga tushgan barcha og‘ir kulfatlar, ofatlar, jahon urushlari, epidemiya va pandemiyalar ana shu ustunlik, manmanlik hosilasi sanaladi…
Yaratgan unutilganda, qalbdagi Alloh yoddan chiqqanda , mehr-oqibat, vijdon ko‘zlari ko‘r bo‘lib qolganda Yaralmish qabohatga qo‘l uradi, imon-e’tiqodi, o‘z qavmi, umumiy Vatani, qolaversa, insoniyatga xiyonat qiladi.

O‘Ch

“To‘g‘ri so‘z – tuqqaningga yoqmas”.
To‘g‘ri so‘zning qismati ana shunday. Albatta, hamma so‘zni ham to‘g‘ri deb bo‘lmaydi.
Badiiy ijod, adabiyot to‘g‘ri so‘z yaratishi, uni aytishi, ayta olishi kerak. Albatta bunda to‘g‘ri so‘z har doim haq so‘z bo‘lavermaydi, bu juda katta da’vo.
Ko‘p yillar kuzatib, shuni tushunib yetdimki, badiiy asarda to‘g‘ri so‘z aytilishiga qattiq qarshilik ko‘rsatuvchi odamlar bor. Bular yozuvchining yaqinlari, do‘stlari, hamkasblari. Ular ijodkor to‘g‘ri so‘zi, yaratgan yaxshi-yomon qahramonlari siymosida o‘zlarini ko‘radilar. Qahramon ijobiy bo‘lsa, yozuvchiga hech qachon rahmat aytilmaydi. Ammo o‘zlarini salbiy qahramon qiyofasida ko‘rsalar bormi, sho‘rlik mualliflarning yoqasidan olishdan ham toymaydilar. Unga uzoq vaqt qovoq-tumshuq qilib yuradilar, mavridini topib, boplab o‘ch oladilar.
Ijodkor ham tirik jon, hamma singari ojiz banda. Xusumatlar, o‘ch olishlar uning tinkasini quritadi, qo‘lidan qalamini tushirishi, kasalga chalintirishi ham mumkin.
Begonalar o‘ch olishsa, bunga chidash mumkindir. Ammo yoningdagilar, yaqinlaring jabr o‘tkazishsa qanday chidaysan?
So‘zlarim quruq bo‘lmasligi uchun misol keltiraman.Bir necha yil burun “Mening kitobxongina do‘stim”, “Yoningdagi begonalar” kabi ikki hikoyam qo‘plab gazeta, jurnallarda qayta-qayta chop etildi. O‘quvchilardan xatlar oldim, ko‘plab telefon qo‘ng‘iroqlari bo‘ldi. Xullas, hikoyalar o‘quvchilar tomonidan yaxshi qabul qilindi. Ma’lumki, hikoya – hujjatli asar emas, qahramonlar ular bilan bog‘liq, barcha voqealar yozuvchi tasavvuri, badiiy to‘qima hosilasi, xolos. Boz ustiga, hikoyalarda biror bir muayyan shaxs ismi emas, shundoq yozuvchiga ma’qulroq bir nom qo‘yiladi.
Yuqorida aytilgan ikki hikoyada ham men hikoya janri talablaridan mutlaqo chekinmagan edim. Ko‘pchilikka yoqqan o‘sha hikoyalar yaqinlarim va aksariyat do‘stlarimga mutlaqo ma’qul bo‘lmadi. Hech kim menga ochiq-oydin e’tiroz bildirgani, ta’na qilgani yo‘q. Biroq yuz ifodalari, qovoq, tumshuqlaridan bilinib turardi. Oradan olti, yetti yil o‘tdi. Hamon o‘sha hikoyalar, o‘sha qahramonlar “tepki”sini sezib turaman.
Nachora “Chumchuqdan qo‘rqqan, tariq ekmaydi”.

MEHR OZ, QAHR MO‘L…

“Yaxshilar ko‘p, yaxshilik bor bo‘lsin!” – deya har daqiqa, har soniyada bong urishdan charchamaymiz. Agar shu rost bo‘lsa, nega hayotda mehr bunchalar oz-u, qahr-g‘azab juda bisyor? Nega yolg‘on, riyokorlik, hasad, fisq-fasod va boshqa illatlar shunchalar tomir yoymoqda?
Menimcha ana shular haqida chuqurroq o‘ylab, ularni yo‘qotish, hech bo‘lmasa qabohatni kamaytirish uchun Dunyo ahli bilan birga kurashmog‘imiz kerak. Ana o‘shanda mehr-shafqat mo‘l bo‘lsa, ajab emas…

ONA DIYOR OFTOBI

O‘zbekiston – nurli, oftobli, quyosh diyori. Dunyoda xuddi shunday serquyosh o‘lkalar juda ko‘p. Ammo o‘zga yurtlar quyoshi bizni o‘zimiznikichalik isitmasa kerak. Zero, o‘z Vataning quyoshi tafti baribir o‘zgacha. U mehrli, mehribonroq, tafti to‘ppa-to‘g‘ri yurakka, ko‘ngilga boradi, uni isitadi, harorat beradi, ong-shuuringiz butun vujudingiz yayraydi.

CHAG‘IRTOSHLI YO‘L

“Yo‘l chag‘irtoshli, mashaqqatli bo‘lish barobarida juda go‘zal, oyoqni qonlantirishga arzirdi” – bu faylasuf ijodkorlardan birining deganlari.
Ana shu chag‘irtoshli, og‘ir va mashaqqatli yo‘lni badiiy ijod yo‘liga o‘xshatsa bo‘ladi. Bu qiyin, ammo chiroyli yo‘l nainki oyoq, balki yurakni qonlantirishga ham arziydi. U abadiyat yo‘liga aylanishi mumkin. Buning uchun ham mehnat va yana mehnat, tinimsiz harakat, izlanishu, iroda, eng asosiysi, sabr-toqat, qanoat kerak.

BIROVNING AQLI

Butun umrim, ongli hayotim mobaynida barcha yaqinlarim, hamsuhbat bo‘lgan, muloqot qilgan do‘st-birodar, hamkasblar, tanish- notanish kimsalar qandaydir ma’noda, qaysidir tarzda, ozmi-ko‘pmi, mening shaxsiy fikr-mulohazalarim, yaxshi yoki yomon ko‘rgan odamlarim, boringki, dunyo qarashim haqidagi xulosalarni o‘zgartirmoqchi bo‘lishdi. Qizig‘i shundaki, ular xohishini hisobga olmadim, hayotga munosabatimni hech o‘zgartirmadim. Shu narsa ma’lum bo‘ldiki, ularning hech biri menga katta ta’sir o‘tkaza olmagan yoki o‘tkazganda ham, aytarli darajada emas. O‘zim esa bu to‘g‘rimi, noto‘g‘rimi ekanligini hamon bila olmayman. Har holda birovning aqli bilan yashaganim yo‘q.

YASHASH ISHQI

Hayot – shafqatsiz deymiz.
Aslida shundaymi? Yo‘q aslo, bunday emas, faqat odamlar bir biriga juda e’tiborsiz, shafqatsiz.
Chin inson, irodali kishi ana shu loqaydlik, shafqatsizliklar, orasidan mehr-muruvvat, ishq muhabbat, kurashish, yashash ishtiyoqini topa oladi. Boshqa mayda-chuyda gaplar hisob emas!..

DARYOLAR, QIRG‘OQLAR…

Go‘zal, oqila, chaqqon, mehr-muhabbatli, haqiqiy ayol – mushfiq-munis ona bo‘la oladi. Har bir ayol – Toshqin daryo, tizginlanmagan asov otga o‘xshaydi. Uni faqat haqiqiy erkaklargina tizginlay oladi. Sobitqadam, irodali erkak ana shu toshqin, tezoqar daryoning mustahkam, emirilmas ikki qirg‘og‘i bo‘la olishi kerak. Ana shunda asov daryo sokinlashadi, yuvosh tortadi, bitmas-tuganmas, hayotbaxsh kuchga aylanadi. Daryo va uning qirg‘oqlari bir butun tushuncha!..

YOSH VOLIDA SABOG‘I

Yigirma besh-yigirma olti yoshlar chamasidagi, kasbi ona tili va adabiyoti muallimasi bo‘lgan ayol birinchi farzandini ba’zi-ba’zida shunday tarbiyalaydi:
– Qani, Umidjon, ko‘zimga tik qarachi, tik qara, deyapman, senga!
Go‘dak xo‘p deganicha, volidasining ko‘ziga tik qarab, jiddiy turar, mabodo, biror ayb qilib qo‘yganida esa, onasidan tim qora ko‘zlarini yashirishga harakat qilib yerga boqardi. Ko‘ngli beg‘ubor bolakay tarbiyaning nozik bu usulini yaxshi idrok etardi.
Ming afsus, oramizda shunday kap-katta aqlli “chaqaloqlar”, “go‘daklar” borki, sakson, to‘qson yashar volidai muhtarammalarining, qolaversa, el-yurtning yuz-ko‘ziga tippa-tik boqib, uyalmay, netmay, bezrayib yolg‘on gapiraveradilar. Ular o‘sha norasida go‘dakdan uyalsalar koshki, edi…

IZLANISH

Butun umrim, ongli hayotim mobaynida shaxsiyatim, hatti-harakatim, izlanish va qiziqishlarimdan eng avvalo illat emas, fazilat izlaydigan bittagina bo‘lsada do‘st izladim.
Na biror yaqinim, nada biror do‘stim meni bu baxtga muyassar eta olmadi…
Faqat bolaligimda, yoshligimda ana shunday do‘stlarim — yaqinlarim bo‘lgan ekan, xolos. Afsuski, buni juda kech, keksaygan chog‘imda tushunib yetdim.
TOMCHI

“Toshga yomg‘ir, kor qilurmu, muttasil yoqqan bilan…” Xalq hikmati jo bo‘lgan bu satrlar haqiqatini rad etib bo‘lmaydi. Ammo mutassil yoqqan yomg‘irning birgina tomchisi mehr-shafqatli bo‘lsa, u bahaybat xarsang toshni ham eritishi mumkin.
Faqat, biz, gumrohlar, ana shu tomchini bir birimizdan ayaymiz.

KO‘P YASHANG!..

Ortiqcha his-hayajon, g‘am-alam yurakning qattol dushmanlari, umr zavoli, loqaydlik, sirtiga suv yuqtirmaslik – jon rohati, umr kamoli bo‘lsa kerak.
Uzoq, osuda yashamoqchi bo‘lgan odam befarq, beparvo-loqayd bo‘ladi. Dunyo g‘amini yemaydi, deganidan kam demaydi.
Dunyoda sizu bizsiz ham g‘am-anduh juda ko‘p. Bunga parvo qilmang-u, ko‘p va ho‘b yashang, odamlar!..

USHALMAGAN ORZU

Farzandlarning hammasi uy-joyli bo‘lib ketishgan, alohida yashardi. Chol-kampir hayhotdek hovlida o‘zlari turishardi.
Yakshanba kuni edi. Er-xotin bir birlarini maqtab, bir-birlarini tanqid qila-qila oshni eb bo‘lishdi.
Kampir endi kechki ovqat g‘amini eyishi kerak. Butun umr emakxona va oshxona o‘rtasida qatnab, bezib ketgan xotin yozg‘irib, eriga shunday dedi:
– Qani endi, odam bir marta to‘yib ovqat yeb, bir hafta bemalol yursa, zo‘r ish bo‘lardi-da! Biz bechoralar ham, bundoq, dam olgan bo‘larmidik?.. Bu mening bir umrlik ushalmagan orzum bo‘lib qoladi chog‘i?..
– Nimasini aytasan, xotinjon, koshki edi, shunday bo‘la qolsa. Qanchadan-qancha pul tejalib, hamyonimizda qolardi… Evaralarimizga hovli-joy qilgan bo‘lardik. Shaxsan men bir haftada, bir marta ovqat yeyishga jon-jon deb ko‘ngan bo‘lardim.
Kampirning tili qichib ketdi:
– O‘laqoling, bir haftada bir marta ovqatga rozi ekanmishlar?! Hali bir soat o‘tmay, kechki ovqatga nima yeymiz, deb qolasiz… O‘zingiz kapkir ushlashni bilmaysiz-u, tansiq taomlar tayyorlashimni talab qilganingizga o‘laymi?
Er-xotin barobariga kulib yuborishdi. So‘ngra chol murosa ohangida shunday dedi:
– Peshingi oshni o‘ziyam juda qiyvoribsan, borakallo! Kechki ovqatga, mayli, chuchvara qilaqol.

CHEKSIZ O‘RMONZOR

Yer yuzida turli-tuman haykallar juda ko‘p. Qizig‘i shundaki, ularning aksariyati barpo etilmaganida ham, hech kim, hech narsa yo‘qotmagan bo‘lardi.
Fikrimcha ojiz bandalarga emas, ularning yaxshi yoki yomon amallariga haykal, yodgorliklar tiklash kerak. Ana o‘shanda cheksiz, chegarasiz, haykalzorlar, yo‘q-yo‘q, o‘rmonzorlar paydo bo‘lishi turgan gap…

QIMMAT YOLG‘ON

Hammamiz yolg‘onni yomon ko‘ramiz, o‘zimizni aldashlarini istamaymizu, ammo o‘zimiz binoyidek yolg‘on gapiraveramiz. Yolg‘onlar ichida eng ko‘p tarqalgani, bu o‘z-o‘zini aldashdir. Biz yolg‘onning bu turini juda arzon, xavfsiz hisoblab, muttasil o‘zimizni aldaymiz.
O‘zini butun umr aldab yashayoganlar, yashatganlar oz emas. To‘g‘ri, o‘z-o‘zini aldash, nisbatan arzon, xavfsiz. Chunki bu yolg‘on uchun birovning oldida qizarib qolmaysan, arzonligi esa, hech kimdan, hech nima qarzdor ham bo‘lmaysan. Bularning hammasi nisbiy, vaqtincha, kun kelib o‘zingni aldaganing uchun, o‘zingga hisob berasan, qolaversa, hayot seni shunga majbur qiladi. Ana o‘shanda holingga maymunlar emas, o‘zing ham yiglaysan! Eng arzon xavfsiz yolg‘on shundoq, xippa yoqangdan bo‘g‘adi. Erishilmagan orzular, qilinmagan ishlar, tuzatilmagan, tuzalmas xatolar uchun umri joning, yaxshi yomon noming, Hayot, Vaqt oldida javob berasan!

PROKUROR YORDAMCHISI

Agar xotining faylasuf bo‘lsa, sen oddiy erkak bo‘lasan. Sira qayg‘urma, kun kelib, sen ham faylasuf bo‘lib qolishing hech gap emas. Biroq sen falsafa doktori esang-da, xotining hech qachon faylasufga aylanmaydi. U boyaqish nari borsa prokuror yordamchisi yoki tergovchi bo‘lib qolishi mumkin. Bu sen sho‘rpeshonaning qilgan-qilmagan gunohlaringni fosh etishda unga qo‘l keladi.

KO‘NGIL RANGI

Ko‘ngilning rangi, unda yurak qoni bo‘lgani bois qip-qizil atirgul rangini olsa, ajab emas. Bu taxminimcha, oqko‘ngil odamlarda shunday bo‘lsa kerak.
Yovuz niyatli, yuragi qora odamlarning ko‘ngli qora, qop-qora rangda bo‘lishi mumkin.

YAPROQLAR SASI

Kuz hiyla qarigan, yarim yalang‘och daraxtlardan “chirt-chirt” uzilib tushayotgan sariq, qizil yaproqlarning bilinar-bilinmas sasi o‘lim to‘shagida so‘nggi nafaslarini olayotgan bemorning zo‘r-bazo‘r eshitilayotgan ohiga o‘xshab ketadi…

HAQIQIY ERKAK

Otasi vafot etgandan keyin yigit kishi haqiqiy erkakka aylanar ekan. E voh! Nahotki bechora ota bu baxtli kunni o‘lgunicha kutishga mahkum bo‘lsa?.. Axir, u o‘g‘li haqiqiy erkakka aylanganini bilmay o‘tib ketdiku!

MANGU BARHAYOT ISHQ

Har bir ishqning davru davroni to‘rt-besh kun, qisqa yoz tunidagi aldoq tush yanglig‘ o‘tadi-ketadi.
Ko‘ngilga mehmon bo‘lgan So‘z ishqi, badiiy adabiyot muhabbati esa hech qachon o‘tib ketmaydi, qarimaydi. Bu mangu barhayot ishq, oshiqlik insonning so‘nggi nafasigacha sodiq bo‘ladi.

“QISH BOLA TASHLADI”

Butun dunyo temir yo‘llarida poezdlar qatnovi aniq jadvallar asosida tashkil etilgan, soatlar hatto daqiqalarigacha aniqlikka rioya qilinadi. Agar biror tabiiy ofat yoki favqulodda hodisa ro‘y bermasa, jadvaldan sira chekinishmaydi. Ammo insonlar omonat bo‘lganidek, odamlar tufayli ayrim xatoliklar, mustasnolar bo‘lishi ehtimollari bor, albatta.
Ona tabiatning adolatli taqvimida esa, hech qachon o‘zgarish bo‘lmaydiganday tuyuladi, shunda ham kechikish yoki oldinga siljishlar bo‘lishini sinchkov , kuzatuvchan kishilar bilishadi.
Tasavvur qiling, behosdan kuzda qor yog‘ib qoldi. O‘zim 1977 yil sentyabr oyi o‘rtalarida Toshkentda bir qarich qor yoqqanini yaxshi eslayman. Demak, xuddi tasavvur etganimizday kuzda qor yog‘di.
Bu holatni dono xalqimiz shunday aniq, g‘oyat chuqur ma’nosi bo‘lgan ibora bilan ifoda etadiki, qoyil qolmay sira ilojingiz yo‘q: “Qish bola tashladi – kuzda qor yog‘di”. Tabiat bolasidan bemavrid ayrilgan, chala tuqqan mushtipar onaga o‘xshatiladi.

QALAM-QOG‘OZ – ALAM

Qog‘oz-qalam tufayli buyuklikka yetishganlar ko‘p. Ular sharafiga tiklangan yodgorliklar ham talaygina. Ammo boyaqish qalam va qog‘ozning o‘ziga haykal qo‘yilmagan bo‘lsa kerak. Chuqurroq o‘ylab qaralsa, nega shundayligi ayon bo‘lib qolishi mumkin.
Chunonchi, qalam-qog‘oz yaxshi odam, ezgu niyatli kishi qo‘lida bo‘lsa, u shubhasiz, yaxshilikka, mangulikka xizmat qiladi.
Mabodo, insoniyatning bu ikki buyuk kashfiyoti, mo‘jizasi yovuz odam qo‘lida bo‘lsa, yomonlik, qabohat, qabihlikka xizmat qilgusidir. Ana shu holat alamli.

YURAKKA SIG‘MAGAN SEVGI

“Ishq quyoshdir, u hammaga barobar nur sochaveradi”, – deydi buyuk Sharq mutafakkirlaridan biri. Buni deyarli hamma biladi, tan oladi, e’tirof etadi.
Ammo ishq quyoshi hammaga barobar nur sochgani bilan, hamma ham undan bahramand bo‘la olmaydi… Har kim bu nurdan yuragiga siqqanini oladi, ong-shuuri, qalbi ko‘targanicha foydalanadi. Bu haqiqatni esa hamma ham tan olavermaydi. Ishq oftobi bizga nur sochmadi, biz muhabbatga erisha olmadik deya obidiyda qiladi. Holbuki, sevgi bu iqtidor, saviya va yana juda ko‘p narsalarga bog‘liq mavjudot. Bu borada ojiz bandalarga Allohdan boshqa hech kim yordam bera olmaydi. Og‘ir mehnat, fidoyilik, sadoqat tufayli oliy ishq, oliy haqiqat Alloh tomonidan sodir etiladi, chaqinday chaqnab, zulmat ko‘ngillarni yoritadi!

USHSHOQ

Biz – oshiqlarmiz, – deydi mavlono Jaloliddin Rumiy. Zero, ishq haqiqatni bilish yo‘lidir. Oliy ishq va oliy haqiqat – mushtarak, bir-biri bilan bog‘liq, bir-biridan kelib chiqadigan tushunchalar hisoblanadi.
Erkak ayolga muhabbati ila o‘zligini, o‘z haqiqatini to‘lig‘icha namoyon etadi. Bu ishq qanchalar kuchli bo‘lsa, haqiqat va oliy haqiqat ham shunchalar kuchli.
Mutlaq ishq, mutlaq haqiqat – ushshoqning eng oliy darajasidir. Bu daraja bandai ojizlarga juda kamdan-kam nasib etadi.
Bunday darajaga erishgan inson – ojiz, o‘zligini yo‘qotadi, undan tamoman voz kechib, sevgilisi yuragi, vujudi, ruhiga butunlay singib ketib, bir tan-u bir jon bo‘ladi. Faqat ana shundagina ularning nomini mutlaq Ishq, mutlaq haqiqat deb atasa bo‘ladi. Boshqa yo‘li yo‘q!
Rumiy faqat shunga intilgan, faqat shunday ishqni tan olgan.
So‘z, badiiy ijodga ixlos qo‘ygan ushshoq ham xuddi shunday Mutlaq ishq va Mutlaq Haqiqatga intilishlari kerak.
Aks holda, ularning yozganlari safsatabozlik bo‘lib qolaveradi…

VAFO VA JAFO

Inson tabiati juda qiziq. Kimga vafo qilganini, kimdan jafo ko‘rganini yaxshi eslaydi.
Xuddi shunday, kimdan vafo ko‘rganini va kimga jafo qilganini esa yaxshi eslay olmaydi.
Badiiy ijod ahli – shoirlar, yozuvchilar So‘zga, Adabiyotga bo‘lgan vafolari haqida ko‘p iddao qiladilar, vafosizliklari, xiyonatlari haqida deyarli gapirmaydilar.
O‘z navbatida, Adabiyot – so‘z san’ati ularga vafo qiladimi, yoinki jafomi, buni yolgiz Xudo biladi!..

GO‘ZAL YOLG‘IZLIK

Shunday she’riy satrlarni o‘qib qoldim: “Yolg‘iz ikkimiz edik, ikkimiz yolg‘iz!..”
Shoir do‘stim, naqadar go‘zal yolg‘izlik bu! Bunday yolg‘izlik hammaga ham nasib etavermaydi, axir. Haqiqiy yolg‘izlik – birgina kishining yolg‘izligi, xunuk yolg‘izlikdir. Darvoqe, yuragida Alloh bo‘lgan inson, hech qachon yolg‘iz bo‘lmaydi. Alloh ila yolg‘izlik – barhayot tanholik sanaladi…

NOMUTANOSIBLIK

Hozir jamiyatimizda arzimagan manfaat, yoxud, shundoq bekordan-bekorga kishi ko‘nglini ranjitadiganlar juda ko‘p… Ammo xatosini tushunib, uzr so‘raydiganlar kam topiladi.
Inson ulug‘lanadigan jamiyatda buning teskarisi bo‘lishi kerak, ya’ni o‘z xatosini anglab uzr so‘rovchilar ko‘p bo‘lishi lozim, menimcha.

AFANDI XURSAND BO‘LDI…

Keksayib qolgan Afandi do‘stlari davrasida maqtanib qolibdi:
– Bilasizlarmi, men yoshligimda qanchalik kuchli, baquvvat bo‘lgan bo‘lsam, hozir ham shundayman!
Do‘stlari e’tiroz bildirishibdi:
– Xo‘sh, buni qanday isbotlaysan?
– Qandoq bo‘lardi, hovlimizda, bilasizlar, katta tegirmon toshi bor. O‘shani yoshligimda ko‘tara olmasdim. Hozir ham shu toshni ko‘tara olmayman!
Kaminangiz ham Afandiga o‘xshab bir maqtanmoqchiman, ya’ni, masalan, mana bunday: yoshligimda Toshkentdagi gazeta, jurnal, nashriyotlarda qaysidir asarimni chop ettirish uchun juda qiynalardim. Hozir ham xuddi shunday, balki avvalgidan ham ko‘proq qiynalaman, aziyat chekaman.
To‘g‘ri, sohada vijdonli, adolatli, holol odamlar ko‘p. Men ulardan uzr so‘rayman.
Xo‘sh, bunga Afandi latifasining nima daxli bor? Siz nima bilan maqtana olasiz, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Andak sabr qiling, menga binoyidek daxli bor! Chunki men kunlarning birida ko‘zlarimni bir yumib-ochdimu, ko‘rayotganlarim tush emasligiga ishonch hosil qildim. Xalaskorim – Internet ekan!
Qissadan hissa shuki, demak men ham Afandiga o‘xshab maqtansam arziydi. Holbuki, Afandi maqtovi zamirida hazil, so‘z o‘yini, qolaversa, hech qachon bo‘lmagan kuch haqida gap ketadi. Mening so‘zimda esa bor narsa haqida gap ketyapti.
Keyingi yillarda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, Xurshid Davron kutubxonasi va yana o‘nlab saytlarda asarlarim o‘qilayotganini bilardim, o‘zimning Feysbuk sahifam ham bor edi. Ammo keyingi 6-7 yil ichida nashr etilgan o‘ndan ortiq kitobim, barcha roman, qissa, aksariyat hikoyalarim, esselarim internet tarmog‘iga to‘la to‘kis qo‘yilganini, ular faol o‘qilib, keng muhokama etilayotganini bilganimdan so‘ng, qushdek yengil tortdim. Adabiyotga, o‘zimga ishonchim yanada ortdi. Eng muhimi, bu ishlarning hammasi mening ishtirokimsiz amalga oshibdi.
Chekkada yashovchi keksa ijodkor uchun bu ezgu ishlarning barchasini beminnat dastyor – ilmiy texnika inqilobining o‘zi yaratib qo‘yibdi!

ZAMONA ZAYLI

Shunday zamonaviy xotinlar borki, ular ro‘zg‘or, bozor-o‘char uchun pul tugab qolgandagina erlari borligini eslab qoladilar.
Hozir ana shunday zamonaviy erkaklar ham juda ko‘payib ketganini e’tirof etmaslikning sira iloji yo‘q…

YAKKA OTNING CHANGI VA DONG‘I

“Yakka otning changi chiqmas, changi chiqsa-da, dong‘i chiqmas”, degan o‘zbek maqoli bor. Bu maqol hali eskirgani yo‘q. U deyarli hammaga taalluqli bo‘lsa kerak. Faqat ijod ahliga, ayniqsa, yozuvchiga to‘g‘ri kelmaydi.
Adib, agar ta’bir joiz bo‘lsa, yakka, yolg‘iz ot. U bir o‘zi, tanholikda tinmay mehnat qiladi. Vaqti-soati kelganda, changi ham, dong‘i ham chiqadi!..

KO‘NGIL MULKI

Adabiyot bir vaqtlar ko‘ngil uchun, ko‘ngil mulki edi…
Hozir – tirikchilik, qorin g‘ami, kimlarningdir mulki, faqat ko‘ngilniki emas, afsus…

SHOIRNING G‘ARIB BOSHI

Shoir Miskin g‘azallarini yoshligimdan yaxshi ko‘raman. Bu g‘azallarning aksariyati qo‘shiqqa aylangan.
Garchand men Miskinchalik g‘am-alam chekmagan bo‘lsam-da, uning o‘tli misralari ko‘nglimga juda yaqin. Har gal she’r-g‘azallarini o‘qiganimda, qo‘shiqlarini tinglaganimda dunyoning bor g‘am-anduhi yelkamga ortilgandek bo‘ladi. Juda ma’yus tortib qolaman, ko‘nglimga qil ham sig‘maydi. Bularning hammasi shoir tarjimayi holini bilganimdan, uning iqtidori kuchi, misralar yukidan bo‘lsa kerak.
Hassos shoirning qo‘shiq bo‘lgan bir g‘azalida shunday satr bor: “…Ayrilib hech yerga sig‘mas, bu g‘arib boshim mening…” Bu satr yuragim, ong-shuurimda qirq yil aks-sado berib yurdi. Nihoyat, 2020 yil Aqrab oyining uchinchi sanasida shunday fikrga keldim. Nafaqat shoirning, shoirlarning, balki barcha insonlarning, insoniyatning ham aziz, ham g‘arib boshlari hech yerga, butun dunyoga sig‘maydi…

JONIVORNING QADRI

“Eshak” so‘zi ko‘pincha haqorat, kamsitish ma’nosida qo‘llaniladi. Bu insofdan emas, albatta. Chunki bu jonivor qishloqda yashovchilar uchun beminnat, tekin dastyordir. Uy, tomorqa xo‘jaligida u barcha og‘ir ishlarni bajaradi. Yaxshiyam, ana shu jonivorning qadrini biladiganlar ham bor.
Kasbi iqtisodchi bo‘lib, hozir pensiyaga chiqqan Ergash degan bir do‘stim bor. Qishloqda yashaydi. Tomorqadan unumli foydalanadi, mol boqadi. Faqat pensiyaga ko‘z tikib o‘tirmaydi.
Bir davrada shu do‘stim maqtanib qoldi: “otimni arpa, ko‘k beda bilan boqayapman”.
Men Ergashboyning otga ishqibozligini bilmasdim, shuning uchun savol berdim:
– Qoyil, Ergashboy, ot ham boqasizmi? Ot jonivorga ko‘p ozuqa kerak, qanday eplayapsiz?
– Endi aka, o‘zingizdan qolar gap yo‘q, qishloqda o‘sgansiz, tushunasiz, mehnatidan foydalangach, eplaymizda.
Ergashboy o‘z odaticha miyig‘ida kuldi-da, menga sekin shipship qo‘ydi.
– U, jonivor o‘zi aslida, ot emas, eshak. Lekin bir emas, ikki otning mehnatini uddalaydigan zo‘r eshak! Shuning uchun qadrini bilib, “ko‘nglini” ko‘tarish uchun ot deb ataymanda!
Men do‘stimning odamoxun, mehnatsevarligini yaxshi bilardim. U bo‘lsa, jonivorlar qadrini yaxshi bilish bilan birga, topqir va so‘zamol ham ekan, tasanno, do‘stim!

SAMANDAR

Haqiqiy adib, so‘z san’atkori Samandar qushiga o‘xshaydi. Uning vujudi takror-takror yonib kul bo‘lsa-da, u kul ostidan chiqib yana baralla kuylayveradi.
Haqiqiy adabiyotga taalluqli har bir asar uni Samandarga aylantiradi, yondiradi, kul qiladi, keyin yana hayot baxsh etadi!
Zamonaviy kitobxonlar! Mayli, Samandar bilan ishingiz bo‘lmasin, uning qismati sizga begona. Hech bo‘lmasa, internetga nazar tashlang! Samandarlar mehnati, ularning ovozi loaqal ko‘zingizni kuydirishi, yuragingizni “jiz” ettirishi mumkin!.. Bunga ishonaman.

“DO‘RMON” PIYODALARI

“Do‘rmon” ijod bog‘ida piyoda yurish, archazorlarda sayr etish – sig‘inish (kult) darajasiga ko‘tarilgan.
Erta tongdan, hali quyosh chiqib ulgurmay, qushlar sayrog‘i bilan birga piyoda yurish mashqlari boshlanadi.
Yurishni saharxez ijodkorlar – Nurali Qobul va Qo‘chqor Norqobil boshlab berishadi, keyin shu yerda dam olib, ijod qilayotgan barcha shoir, nosir, noshir, tanqidchi, adabiyotshunoslar ularga ergashishadi.
Bu salomatlik yurishlari nonushtadan so‘ng, tushlikdan keyin, kechki ovqat tanovul qilingach ham davom etadi. Adabiy suhbatlar bir zum ham to‘xtamaydi. To‘g‘risini aytganda, ora-orada ijod ham qilib turiladi, albatta!

BUYUK BASTAKOR VA MUG‘ANNIY

Tabiat buyuk bastakor va mug‘anniydir. Buni buyuk bastakorlar yaxshi bilishadi. Shu boisdan eng avval ona tabiat yuragiga quloq tutishgan. Ha, ona tabiat dunyoda, borliqda mavjud barcha kuy, ohang, tovushlarning ham ijodkori, ham cholg‘uvchisi hisoblanadi. Uning mug‘anniylari ham o‘ziday buyuk sanaladi. Tabiatda hatto sukunat, sokinlikning ham allalovchi, hayotbaxsh kuyi, qo‘shig‘i bor. Faqat bu ilohiy ohangni eshita olish kerak, eshita oladigan yurak va ko‘ngil darkor. Qor, yomg‘ir, shamol, bo‘ron, bulut, quyun, hammasining o‘z kuyi, qo‘shig‘i, hayotbaxsh ohanglari mavjud.Qushlar— eng mohir cholg‘uvchilar, oshiqlar, qo‘shiqchilar sanaladi.
Tabiatga quloq tutishni o‘rganing, kuy, qo‘shiq shaydolari!

KO‘NGIL KO‘ZLARI

Dunyoda ishq va insonga muhabbatdan bo‘lak barcha nimarsalardan voz kechsa bo‘ladi, degan edi mavlono Jaloliddin Rumiy. Bu so‘zlar oddiy emas, balki buyuk qurbonlar, qurbonliklar ifodasi edi. Ularni qanday tushunish har bir bandaning qalb, ko‘ngil ko‘zlariga bog‘liq…

SABR KOSASI

Dunyo kezgan bir darvesh o‘z mezbonining “Dunyoda qanday yangiliklar bor?”, – degan savoliga shunday javob qilibdi:
– Dunyo ahlida sabr-bardosh tugadi.Ammo sarmastlar, mast-alastlar juda ko‘p… Ular haddidan oshgan.
Bu suhbat qariyb ming yil oldin bo‘lib o‘tgan. Lekin insonning, ojiz bandalarning peshonasi sho‘rligi shundaki, darveshning so‘zlari hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, hamon sarmastlar, mast-alastlar juda ko‘p…

UMID QUYOSHI

Katta qizil olmaga o‘xshab qolgan quyosh sekin-asta dumalab, ufq ortiga o‘tib ketdi. Atrofni qorong‘ulik qoplay boshladi.
Quyosh botdi, endi butun borliq qorong‘uda qoladi, deya tashvish chekmang. Quyosh botgani yo‘q, u sizni kun bo‘yi yorug‘lik, nur bilan ta’minlab bo‘ldi. Endi boshqa yurtlar, insonlar, mavjudotlarni munavvar etish ilinjida astronomik Vaqt qonunlari asosida harakat etadi, xolos.
Quyoshning kun tartibi juda adolatli, u yer yuzida barchaga bab-barobar nur sochishni istaydi. Shu boisdan bo‘lsa kerak, uning o‘zi ham, nuri ham mangu!
Insonlar ko‘nglidagi UMID QUYOSHI ham shunga o‘xshasa ne ajab?..

OHULAR, OHU KO‘ZLAR

Bu, inson qurmag‘ur, ayniqsa, shoir deganingiz bir narsaga yopishib olmasin ekan-da. Yopishib olsa bormi, o‘shani yo‘qotmay, quritmay qo‘ymaydi.
Mana, necha ming yillar mobaynida shoirlar go‘zallar ko‘zlarini ohu ko‘zlar, kiyik ko‘zlar deb yozaverdilar, yozaverdilar, sira tinim bilmay ash’or bitdilar.
Oxir-oqibat, ohular yo‘qolib ketish darajasiga yetib qoldilar…
Behisob shukurlar bo‘lgaykim, ohu ko‘zli, kiyik ko‘zlilar ko‘paysa ko‘paydiki, kamaygani yo‘q. Noumid shayton, kun kelib ohular ham ko‘payib qolar…

O‘ZLIKNI ANGLASH

Yaqinda qadrdon do‘stlarimning biriga qo‘ng‘iroq qildim.
Xo‘sh, endi bekorchilikda nima bilan mashg‘ulsan? – deya so‘radim.
– Butun umrim davomida nima ish qilgan bo‘lsam, hozir ham o‘sha ish bilan mashg‘ulman. Ya’ni o‘z-o‘zimni, o‘zligimni izlayapman, – dedi do‘stim bamaylixotir.
Juda qiziq-ku! Xo‘sh, topa oldingmi?
– Nima desam ekan? Karantindan sal avvalroq topgandek bo‘lgandim… Yana yo‘qotib qo‘yib, hozir zo‘r berib izlayapman.
Qaerdan izlayapsan?
O‘y-xayollarimdan, yaqinlarimdan, hovli-joydan…
Topa olishingga ishonasanmi?
– Bunisini bilmayman. Harqalay, “Izlagan imkon topar”, deyishadi-ku! Mana, karantin cheklovlari ham tugadi. Ko‘cha-ko‘ydan, do‘konu bozorlardan izlab ko‘rarman.
– Mayli, omadingni bersin, – dedim men, – faqat “O‘zingda yo‘q – olamda yo‘q”, degan maqolni unutmasang bo‘ldi…

“ARMANLAR OLMASI”

O‘zimizning o‘rikni yevropaliklar “armanlar olmasi” deb atashar ekan. Holbuki, o‘rikning hozir juda noyob sanalgan “Shirpayvand” navi ham kattalikda olmaga tenglasha olmaydi.
Mantiqiy xulosa chiqariladigan bo‘lsa, O‘zbekiston o‘rigi dunyoda mavjud shunday mevaning eng yirigi bo‘lsa kerak?..Yoinki arman olmalari yer yuzida eng kichik, mayda olma turi sanaladimi?

AROSAT SAHROSI

Donolar, ruhshunoslar hech qachon, hech kimga nimanidir tushuntirishga, isbotlashga harakat qilma, deyishadi. Chunki ularning ta’kidlashicha, bu mashg‘ulot g‘oyatda besamar emish…
Ehtimol, shunday bo‘lsa kerak.
Ammo men kasblarim taqozosiga ko‘ra, umr bo‘yi kimlargadir, nimalarnidir tushuntirishga, bu ham yetmaganidek, isbotlashga harakat qildim. Bundan biror manfaat ko‘rdimmi, yo‘qmi umr shomida ham tushunib yetganimcha yo‘q.
Fikrimcha, donolarga quloq solish kerag-u, har kim o‘z hayotiy tajribasidan kelib chiqib, qandaydir qaror qabul qilgani ma’qulroq, shekilli…
USLUB VA OVOZ

Yaxshi, o‘ziga xos uslubi bo‘lmagan adib – ovozi yo‘q xonandaga o‘xshaydi.
Xuddi shunday, yaxshi ovozi bo‘lmagan qo‘shiqchi uslubi zaif yozuvchiga o‘xshab ketadi…

ZAHARLI HASHAROTLAR

Tabiatda zararkunanda hasharotlarning turlari juda ko‘p. Ularga qarshi o‘z vaqtida kurash olib borilmasa, tabiat, xalq xo‘jaligi, iqtisodiyot katta, jiddiy zarar ko‘radi. Bir qarashda ko‘z ilg‘amaydigan bu jonzotlar ekinzor, daraxtzorlar hosilini butunlay yo‘qqa chiqarishi mumkin.Shuning uchun ularga qarshi kimyoviy, biologik usullar yordamida kurash olib boriladi.
Xuddi shunday, jamiyatda ham zararkunanda ”hasharot”lar borki, ulardan aslo ko‘z yumish mumkin emas. Ko‘z yumish – jamiyat halokati bilan barobar.
Eng achinarlisi, bunday zararkunandalar ayrim sohalarning yetakchilari, “yulduz”lariga aylanib ulgurishgan. Bundaylar o‘sha sohalar rivoji, obro‘-e’tiboriga katta ziyon yetkazishadi. Minglab yosh avlod didini pasaytirishadi. Ular hozir fikr yuritayotganimiz “hasharot” so‘zini “hashorat” shaklida yozishadi, shunday talaffuz etishadi. Bunday yetakchilarga taqlid qiladiganlar esa, ulardan battarroq ahvolga tushishadi. Hozir soha yetakchilari, chalamulla “yulduz”, “yulduzcha”larga ko‘r-ko‘rona taqlid qilish epidemiya darajasiga yetgan.
Ma’naviyatdagi zararkunandalarga qarshi kurash chorasi, xayriyatki, bor. Bu ma’naviy barkamollik sari og‘ir va mashaqqatli yo‘ldir. Ma’naviyat sari yo‘l oxirida Nur bor, Quyosh bor! Mashaqqat cheksa, arziydi!
HAQIQAT – YAKTO!..

Bilimlar – nisbiydir, haqiqat – mutlaq, – ta’kidlaydi Rumiy. Haqiqat mutlaq va yakto! – unga jo‘r bo‘ladi islom olamining yana bir piri murshidi.
Biz, hozirgi zamonning hoy-havas, mol-dunyo, shuhrat bandalari bo‘lsak, ozgina bilim olib ulgurmay, “Haqiqat yo‘q, haqiqat qayda?” – deya bong ura boshlaymiz. Albatta, bunday odamlar nazdida haqiqat yo‘q, bo‘lishi ham mumkin emas. Zero, oliy, mutlaq haqiqatga bilim, bilish, ilm orqali erishiladi. Bu oddiy bilimlar yig‘indisi emas, yo‘q, aslo! Bu – dunyoni bilish, o‘z-o‘zingni anglash, idrok etish, o‘zingdan kechish, insonni ulug‘lash, sevish ilmidir. Bilish,bilimning ana shu og‘ir yo‘lini bosib o‘tishga kuchi yetganlargagina haqiqat, Haq manzili yuz ko‘rsatadi. Boshqa yo‘l yo‘q!..

SHAMS TABRIZIY HIKMATI

Shams Tabriziy va Sharqning boshqa aksariyat allomalari faoliayatida inson ma’naviyatiga e’tibor qaratiladi. Ular komil inson qanday bo‘lishi kerak? – degan azaliy savolga javob izlaydilar.
Tabriziy shunday deydi:
– Bu dunyoda hamma narsa insonga qurbondir. Inson esa faqat o‘z-o‘ziga qurbon bo‘ladi…
Ulug‘ ustoz ruhi pokiga hurmat va ta’zim aylagan holda, buni bandayi ojizlar nazdida jo‘n izohlash ham mumkindir.Ya’ni, inson o‘z ruhi va vujudidagi illat hamda nuqsonlar qurboniga aylanadi. U agar ulug‘ pirlar ta’limotidan boxabar bo‘lganida, bu qurbonliklar shunchalar ko‘p va og‘ir bo‘lmasmidi?..

MUYASSARIYAT – MAHRUMIYAT

“Har bir muyassariyat – mahrumiyatdir va aksincha, har bir mahrumiyat – muyassariyat sanaladi”, – deydi buyuk mutafakkirlardan biri. Ushbu satrlarda juda teran va ulkan hayotiy ma’no-mazmun mujassam. Zero, ta’kid etilgan muyassarlik va mahrumiyatlar – eng avvalo kishi ong-shuuri, qalbida sodir bo‘ladi, jismida emas. Jism-jonning ayrim mahrumiyatlari, barkamollik – muyassariyat sari etaklaydi. Vujud rohat-farog‘ati esa mahrumiyat, tanazzulga boshlasa, ne ajab?
Yuqoridagi fikrlarni moddiyat olamiga ko‘chirib fikrlasak, juda jo‘n ma’no chiqadi. Nimanidir olgan kishi nimanidir yo‘qotadi. Tamom-vassalom. Bu o‘rinda balandparvoz so‘zlarga aslo hojat qolmaydi. “Olish” va “berish” tushunchalarini hatto yosh bola ham yaxshi biladi…
QURUQ… OJIZLIK

Sharq daholaridan biri “Faqat kitobiy, quruq olimlik – ojizlik” deydi. Bu juda achchiq, ochiq haqiqat.
Hozirgi ayrim olimlar, hatto kitobiy ham emas, shundoq, quruq olimlar, xolos…
Buni quruq ojizlik desa ham bo‘ladi…

LIBOSSIZ ASROR

So‘z – libos, undagi ma’no yashirin asror erur, – ta’kidlanadi yana bir Sharq hikmatida.
Evoh, dunyoda libossiz, ma’nosiz asror qanchadan-qancha!..

BUYUKLARNING BUYUKLIGI

Nega hozir Navoiy, Pushkinga o‘xshagan daholar yetishib chiqmayapti, ehtimol, buning uchun muhit, sharoit yo‘qdir-da deya yozg‘iramiz. Lekin baribir yangi daholar yo‘q…
Xo‘sh, bunga kim aybdor? Ha, faqatgina ularning o‘zi! Bu mashaqqatni uncha-muncha odam ko‘tara olmaydi, albatta. Shunday ekan, aybni zamona va muhitga to‘nkash unchalik to‘g‘ri emas. Chunki o‘sha Navoiy va Pushkin zamonasida ham muhit, sharoit daholar yetishib chiqishi uchun qulay bo‘lmagan. Bo‘lajak daholar juda ko‘p ta’qib, tazyiq, azob-uqubat ko‘rishgan. Har qadamda ularni xiyonat, munofiqlik, razolat va boshqa illatlar qiynagan, yo‘ldan qaytarmoqchi bo‘lgan.
Buyuklar orasida otilgan, osilgan, surgun etilgan, «dahriy» yoki “kofir” deb e’lon qilinganlar juda ko‘p.
Buyuklarning buyukligi, daholarning daholigi shundaki, ular o‘z e’tiqod, maqsadlarida sobit bo‘lishgan, Haq yo‘ldan chekinishmagan. Eng asosiysi, ular Vaqtdan, o‘z zamon va makonlaridan o‘zib ketishgan, oldinda yurishgan…Oldinda yurganlarga esa, hech qachon oson bo‘lmagan, bundan keyin ham oson bo‘lmaydi.
Birgina sulton Ulug‘bekni olib ko‘raylik. U falakiyot ilmida o‘z zamonasidan besh yuz yil oldinda edi. Buni hozir dunyo olimlari tan olishyapti.
Xulosai kalom shuki, Mirzo Ulug‘bekni dushmanlari, o‘g‘li emas, balki, zamonasi, ul zoti sharifning o‘z davridan, Vaqtdan o‘zganligi mahv etdi, deyish mumkindir…
XAYOLOT VA HAYOT

Bolaligidan ko‘p kitob o‘qigan kishi insoniyat kashf etgan ana shu buyuk mo‘jiza dunyosida yashaydi. Ayniqsa, ertaklar, rivoyatlar, dostonlar, fantastik adabiyot bola ongini xayoliy hayot, xuddi shunday dunyoga moyil qilib qo‘yadi.
Kitoblar bola ongida inqilob yasaydi. Hamma vaqt ezgulik g‘alaba qilishiga ishontiradi. Bu juda nozik masala bo‘lib, bola ulg‘ayib, real hayot bilan to‘qnashganida, xayolot va haqiqiy dunyo o‘rtasidagi chegarani farqlayolmay qolishi mumkin. Chunki badiiy adabiyot faqatgina haqiqiy hayot voqealaridan iborat emas. U birinchi navbatda tarbiya vositasi. Shunday ekan, unda yozuvchi ideali, badiiy to‘qima, orzu-istak, g‘oyalar bor va u hamma vaqt ham yuz foiz real voqelikka to‘g‘ri kelmaydi. O‘rtada g‘oyat nozik chegara bor. Hamma gap ana shu chegarani anglash, his etishda. Shaxsan o‘zim 17 yoshda o‘rta maktabni tugatganimdan so‘ng, bir muddat bosmaxonada ishlagach, ikki yilcha tuman gazetasida ishladim. Gazeta haftada 3 marotaba chop etilar, ish maromi juda tezkor edi. Gazetaning jo‘shqin uchrashuv, suhbat, bahs-munozaraga boy hayoti tezda hushyor tortishim, xayolot dunyosi va haqiqiy hayot o‘rtasidagi chegarani anglab olishimga ko‘maklashdi, tan olib tushunib etdimki, faqat kitob o‘qish, xayol surish bilan ish bitmaydi. Mehnat qilish, yelib-yugurish, kurashish kerak. Chunki hayot ertak emas unda hamma voqea-hodisalar, yaxshilik, qahramonlar murod-maqsadiga yetishi bilan tugamaydi. Hayotda murod hosil bo‘lishi, orzuga yetish uchun qattiq kurashish kerak. O‘zingni ko‘p narsaga majbur etish kerak ekan. To‘g‘ri, men ko‘p kitob o‘qimaganimda, oliy ma’lumotsiz kishini gazeta ishiga qabul qilishmasdi. Biroq, kitob o‘qish bu hali orzu sari yo‘lning boshlanishi xolos. Keyinchalik armiya xizmati, universitetda o‘qish, gazeta tahririyatlarida uzoq yillar mobaynida ishlash, o‘qish va yana o‘qish jarayonida imkon qadar hayotni o‘rganishga intildim va bunga ozmi-ko‘pmi erishdim deb o‘ylayman. Yo‘l boshida turganlarga aytmoqchi bo‘lgan fikrim shuki, o‘qing, ko‘p kitob o‘qing! Faqat shu bilan chegaralanib qolmay, hayotda o‘z o‘rningizni topish, orzuingizga etish uchun tinmay izlaning, harakat, mehnat qiling…

ULUG‘LARNING ULUG‘ IBRATI

Haqiqiy do‘st topish qiyin. Ha, ko‘pchilik do‘stlik haqida qop-qop safsata sotishadi-yu, haqiqiy do‘stlik o‘zi nima, u qanday paydo bo‘lishi haqida lom-mim deyishmaydi.
Aslida gap bunda emas. Haqiqiy do‘st– do‘sti oldida o‘zini, o‘z muammolarini unutadi. Faqat unutadi ham emas, balki ikki inson bir nuqtaga qaraydi, bir xil fikrlaydi, harakat qiladi.
Xullas, haqiqiy do‘st topa olmagan kishi hech bo‘lmasa ulug insonlar do‘stligidan ibrat olsin, o‘rgansin, qalb va vujudning og‘ir bo‘lsa-da, hayotbaxsh mehnatiga chidasin. Zero, ulug‘lar mehnati va do‘stligi ulug‘dir!..

BOZORDA SOTILGAN VIJDON

Bozorda turli toifadagi odamlar savdo qilishadi. Kimdir, nimanidir sotadi yoki sotib oladi. Shundaylar ham borki, ular vijdonlarini sotib shu yo‘l bilan bola-chaqa boqadilar,tirikchilik qiladilar. Bundan vijdonlari qiynalmaydi…
Aytganday, sotilgan vijdon qanday qilib qiynalishi mumkin axir?.. Sotuvchining zarracha vijdoni bo‘lganida, bu olijanob tuyg‘u pulga sotilmasdi…
PULNING HURMATI

Bozor munosabatlari sharoitida pul, mol-davlati o‘rtamiyona odamlar bu ne’matlari ko‘p, juda ko‘p bo‘lgan korchalonlarga qulluq qilib, hurmat-e’tibor ko‘rsatadilar. Va aksincha o‘zidan puli, davlati kamroq kishilarni nazarga ilmaydilar.
Ushbu yozilmagan qoida hammaga ma’lum, ularni izohlab o‘tirishning hojati yo‘q, albatta.
Xo‘sh, ro‘zg‘ori, tirikchiligidan sariq chaqa orttira olmaydiganlar nomi ulug‘-u, suprasi quruq lar jumladan, qog‘oz va qalami xarajatini zo‘rg‘a qoplaydigan ushbu satrlar muallifi ham kim tomonda bo‘lishi kerak, kimga hurmat ko‘rsatishi lozim? Juda balanddagilargami yoki o‘rtamiyonalargami? Yoinki hozirgidek o‘z-o‘zlarini yaxshi ko‘rib, hurmat-ehtirom qilib yuraversinlarmi? Bu savolga men ham hozircha javob bera olmasam kerak…
Ana shu savolga javob topilsa, jamiyatda kuchlar nisbati kimning foydasiga hal bo‘lishi haqida o‘ylab ko‘rsa bo‘lar, ehtimol.

QISH CHOSHGOHI

Qavs yoki dekabr so‘zini tilga olishimiz bilan qahraton sovuqni, muz, qorni eslaymiz, badanimiz junjikib ketadi.
Buxoro tomonlarda Qavs – qalin muz demakdir qabilidagi ibora ham ishlatiladi. Ammo keyingi yillarda qattiq sovuqlar ko‘p bo‘lmagani uchun yuqoridagi ibora unut bo‘layozdi. 2020 yil birinchi dekabr. Rasmiy taqvim bo‘yicha qishning birinchi kuni. Butun dunyoda shunday qabul qilingan. Ammo dehqon taqvimida qish sakkiz kun avval, qavsning birinchi sanasida o‘z kuchiga kirgandi. Xuddi o‘sha kuni Buxoroda suv muzladi, xiyla sovuq bo‘ldi. Mana bugun rasmiy taqvim bo‘yicha birinchi dekabr sanasida choshgoh mahali ona tabiatni kuzatdim. G‘ir etgan shamol yo‘q, chor-atrof juda sokin. Osmon musaffo, bobo quyosh charaqlab, nur sochib turibdi. Harorat 7 daraja issiq. Qish-qishga o‘xshamaydi…
Nima, bu tabiat marhamatimi, yoinki uning xatosi? Aytish qiyin, har holda, Alloh marhamati bo‘lsa kerak… Qishga tayyorgarlik ko‘rishga ulgurmagan ayrim beg‘amlar nimalarnidir amalga oshirishga ulgurishlari mumkin.

OILA SHAROFATI

Hayotni bilish, to‘lig‘incha tushunib yetish uchun darveshlardek dunyo kezish shart emas ekan. Buning uchun oilada yashashning o‘zi kifoya bo‘larkan.
Birgina oilada hayotning hamma quvonch tashvishlari, azob-uqubati, ziddiyatlari to‘liq namoyon bo‘ladi. Chunki har bir oila o‘z navbatida boshqa oilalar, ko‘cha-ko‘y, yurt, vatan, qolaversa, butun dunyo bilan o‘zaro bog‘liq.
Hayotning hamma shafqatsiz, o‘zgartirib bo‘lmas qonuniyatlarning barchasi bir xonadonda ham o‘z kuchini ko‘rsatadi. Insonni chiniqtiradi. Shu taxlit dunyo kezmay, hayotni o‘rganishning birgina sharti bor. Oilada uzoq yillar, ehtimol, butun umr yashash kerak…

NUQSON ORTIDAGI… FAZILAT

Kamchilik va nuqsonlarsiz odam yo‘q. Hatto taniqli, mashhur, yuksak qobiliyatli insonlar ham kamchiliklardan xoli emas. Bundaylar el nazarida bo‘lishgani uchun ularning nuqsonlari ham ko‘proq, yaqqolroq ko‘zga tashlansa kerak. Oddiy, xokisorroq kishilarning kamchiliklarini ko‘pchilik bilmasligi mumkin. Ular ko‘zga ko‘p tashlanmaydilar.
Iste’dod sohiblariga hamma vaqt qiyin bo‘lgan. Kamchiliklar masalasida ham ularga yanada qiyinroq.
Iste’dod sohiblarining yaqinlari ularning fe’l-atvorlaridagi nuqsonlarga ko‘nikib qolishgan, unga urg‘u berishmaydi. Begonalar esa kamchilik ortidagi fazilatlarni ilg‘ashmaydi, bilishganda ham tan olgilari kelmaydi. Bu, o‘z navbatida, iste’dod sohiblari hayotida talay muammolarni keltirib chiqaradi. Iqtidorlilar iqtidoriga e’tibor qilmaganlarni tushunsa bo‘ladi. Axir har qanday nuqson ortida yorqin iste’dod yashirin emas-ku! Shu bois el nazaridagilar imkon qadar kamchilikdan xoli bo‘lishsa naqadar yaxshi!

MAG‘LUBIYAT

Hech qachon, hech kimdan mag‘lub bo‘lmagan kishining, hatto, dahoning ham mag‘lubiyati o‘z farzandlari, nevaralari qo‘lida bo‘lishi mumkin.
Tarixlar, taqdirlar zarvarag‘ida bunday misollar juda ko‘p…

ORZUNING DUSHMANLARI

Hayotda har bir insonning o‘z maqsadi, orzu-umidlari bo‘ladi. Ana shu orzu maqsadlariga yetish uchun butun umri davomida juda olis mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Bu sermashaqqat yo‘lda g‘ovlar juda ko‘p. Eng asosiy, yengib o‘tish qiyin bo‘lgan g‘ovlarning biri bu hamkasblar munosabatidir. Chunki orzu sari intilayotgan kishining hamkasblari, yor-do‘stlari uning yutuqlari, kamchilik-nuqsonlarini yaxshi bilishadi. Shu boisdan bo‘lsa kerak, uni ko‘klarga ko‘tarib maqtovchilar ham, kamsitib, yerga uradigan lar ham hamkasblar orasidan chiqadi.
Har ikki holat maqsadga intilayotgan kishi uchun xavfli. Maqtov juda taltaytirib yuborsa, inson o‘z ustida ishlamay qo‘yishi, izdan chiqishi mumkin. Xuddi shunday, g‘arazli, yerga uruvchi, kamsituvchi tanqid o‘z navbatida, orzu sari intilgan inson hafsalasini pir etib, ko‘nglini sovutishi hech gap emas.
Shundan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, hamkasblar maqtovidan taltaymagan, tanqidni ijobiy, to‘g‘ri qabul qilib, izlanishda davom etgan kishigina hayotda o‘z maqsadiga eta oladi.

MA’NAVIY HALOKAT

“Erishganiga qanoat qilib yashash shoir uchun ma’naviy o‘limdir. Doimo olg‘a bosish kerak”, – deb yozadi mavlono Jaloliddin Rumiy.
Oradan o‘tgan 700 yildan ko‘proq vaqt shoir bashorati qanchalar to‘g‘ri va hayotiy ekanini qayta-qayta isbotladi.
Ulug‘ mutafakkirning otashin so‘zlari hozirgi zamon uchun ham juda zarur. Inson ongini to‘la zabt etish, bo‘ysundirish uchun qattiq mafkuraviy kurash ketayotgan bir pallada, shoir, ijodkor so‘zi ham, o‘zi ham, eng oldinda, oldingi marrada bo‘lishi kerak. Aks holda, qabohat ustuvor bo‘lishi hech gap emas.
QALB HARORATI

Qahraton sovuq va qalb harorati. Sirtdan qaraganda bu ikki tushuncha bir-biridan juda yiroqday tuyulsa, ajab emas. Ammo botinan ular orasida bog‘liqlik mavjuddek ko‘rinadi. Bolaligimda qishlar juda qahraton, qor, muz mo‘l bo‘lardi. Qishlog‘imizni 4 tomondan o‘rab olgan paxta dalalari qish suviga qondirilgach, bu bepoyon kengliklar 3–4 qarich qalinlikda muzlab qolar, muz hut oyi o‘rtalarigacha erimasdi.
Men va tengqurlarim eski kalish, yupqa chopon va nimdosh do‘ppilarda kech oqshomgacha yaxmalak uchardik. Sira sovuq qotmasdik.
Endi o‘ylab qarasam, o‘shanda qattiq sovuqni his etmasligimiz, uncha-bunchada shamollamasligimizning boisi bor ekan. Bu birinchidan tomirlarimizda oqqan bolalik, yoshlik qoni, ikkinchidan biz uchun fido bo‘lishga doimo tayyor ota-onalarimiz, yaqinlarimizning beminnat mehri qalb harorati, tafti bo‘lsa kerak.
Keyinchalik biroz ulg‘aygandan so‘ng, taqdir taqozosi ila Qozog‘iston va Uzoq sharqda harbiy xizmatni o‘tashimga to‘g‘ri keldi. Har ikki o‘lka ham o‘zining ko‘z ochirmas, qahraton sovuq, qori bilan mashhurligini hamma biladi. Kaminangizning ham bu sovuqlarni obdon “tatib” ko‘rishiga to‘g‘ri keldi.
O‘shanda ham uydan qarindoshlar, do‘st-birodarlardan olingan maktublar qahraton sovuqlarni unutishga majbur etardi.
Aytmoqchi bo‘lganim, insonlarning bir-biriga hurmat e’tibori, mehr-oqibati oldida qahraton sovuqlar pisand emas. Inson qalbi otashi har qanday muzni erita oladi. Va aksincha odamning qalbi, ko‘ngli mehrga tashnalikdan muzlasa, uni quyosh ham erita olmaydi.

ACHCHIQ LUQMA

Zamona zo‘rlarini maqtab ularga yaltoqlik, xushomad qilib, yoinki, o‘zini ko‘rsatish, ko‘rsatganda ham, aqlli qilib ko‘rsatish uchun yozilgan badiiy adabiyot kun kelib, yutilmay qolgan achchiq luqmadek tupurib tashlanadi. Yoki puflab shishirilgan havo sharidek “paq” etib yoriladi. O‘shanday zamonasoz asarlardan, yaltoq, qo‘rqoq, laganbardor, ijodkorlardan ham nom-nishon qolmaydi.
Adabiyotlar tarixida bunday misollar juda ko‘p. Chunonchi, sho‘ro zamonasida ko‘klarga ko‘tarilgan asarlar, ularning mualliflari XXI asrga o‘ta olishmadi. Bitta-yarimta o‘tganlarning asarlarini hech kim o‘qimaydi, mualliflar esa o‘zlarining soyalariga aylanib qolishgan… Tarix va zamonning jazosi shu bo‘lsa kerakda…
ENG ARZON DORI

Shinamgina, dov-daraxt, gul-ko‘katlarga burkangan shaharchaning gavjum chorrahalarining biri yaqinida ikki qavatli katta dorixona joylashgan bo‘lib, hashamatli binoning pastki qismida savdo-sotiq qilinar, yuqorisi esa xo‘jayinning turar joyi edi.
Xo‘jayin 35-36 yoshlardagi, chiroylikkina, qo‘g‘irchoqdek yasan-tusan ayol ko‘p sonli xodim-xodimalarga ishonmay, savdo-sotiqni shaxsan o‘zi nazorat qilar, deyarli har bir xaridor bilan narx-navo masalasida o‘zi gaplashardi.
Narx-navo deganingiz ham xuddi butun dorixonalarda bo‘lganidek, oy sayin emas, kun, soat sayin muttasil oshib borardi.
Har haftaning juma kunlari dorixonaga yupungina kiyingan, kamtar, kamsuqum bir yigitcha kelardi. U hech kim, hech nimaga e’tibor qilmay, to‘g‘ri xo‘jayin – mudiraning yoniga kelar va har gal juda qimmat turadigan, hayot uchun zarur dori xarid qilardi. Yigitcha nochor kiyingan, ko‘zlarida yoshiga yarashmagan mung bo‘lsada, intizomli, xuddi aniq soatdek ishlar, dorixonaga oyda to‘rt marotaba, birvaqtning o‘zida kelib, o‘sha bir xil doridan sotib olar, “rahmat” aytib o‘z yo‘liga ketardi.
Yuqorida aytilgandek, narxlar “rahmat” emas, “la’nat”ga loyiq edi.
Yigitcha bir yildan ko‘proq vaqtdan beri dorixonaga qatnar, mudira uni yaxshi tanib ulgurgandi. Uning nochor oiladan ekanligini ham anglagandi. Shunga qaramay, nafs qurg‘ur bu chiroyli ayol ko‘zlarini ko‘r qilgan, u bemorning ilojsizligidan foydalanib narxlarni oshirishdan to‘xtayolmasdi.
Oxiri oqibat, keyingi haftalarning birida dori so‘rab oldiga kelgan o‘sha yigitga, mudiraning tilidan uchgan yangi narxni eshitgach, dovdirab qoldi. So‘ngra qiynalib-qiynalib, yuz istihola bilan, hozir puli kamligi, qolganini keyingi haftada to‘lashi uchun ruxsat so‘radi.
Pulparast mudira biroz ikkilanib turgach, rozi bo‘ldi. Yigitcha bir hafta o‘tgach, yana dorixonada paydo bo‘ldi. U har doimgi vaqtda dorixonaga kelgan, lekin ko‘zlaridagi mung, g‘am-anduh, tag‘in ham oshgandek edi . Buni mudira sezmagan esada, boshqa xodimalar darhol payqashdi va uni jimgina kuzatib turishdi.
Doimiy xaridor qarzini to‘ladi-yu, raxmat aytib, ketishga chog‘landi. Mudira uning bu harakatidan hayron bo‘ldi.
– To‘xtang, ukajon, dori olmaysizmi? Istasangiz, eski narxdan ham arzonroq qilib beraman …
Xaridor bosh chayqadi.
– Yo‘q, opajon, endi menga arzon dori ham, qimmati ham kerak emas… Bobom o‘tgan kecha qazo qildilar…
Yigitcha ovozida paydo bo‘lgan titroqni yashirish uchun boshqa biror so‘z demay eshikdan chiqib ketdi.
Bu o‘rinda mudira va boshqa xodimalarning afsus ila aytgan so‘zlari, oh-vohlarini ta’riflashga hojat bormikin? Menimcha, yo‘q…
Aslini olganda, eng arzon dori – bu mehr-oqibat, insof-diyonat, birovning dardini tushuna bilishdir. Boshqa hamma narsani qimmat bo‘lsada, sotib olish mumkin. O‘sha dori, dorifurush va hashamatli dorixonalar bundan mustasno emas!..

TASAVVUR ETING…

Shunday kun kelsa-yu, hamma birvarakayiga faqat o‘zini maqtab, o‘zini yaxshi inson deb atasa, nima bo‘ladi?
Yoinki, buning teskarisini qilib, o‘z-o‘zini yomonlab, yomon kishi deb atay boshlasa, unda ahvol qanday bo‘ladi? Dunyo ostin-ustin bo‘lib ketmaydimi?
Shu bois maqtovda ham, tanqidda ham me’yor bo‘lgani yaxshi, chamasi.

SAMARA

Yozuvchi, ijodkor qaysidir ma’noda dehqonga o‘xshaydi.
Dehqonga o‘xshab, lekin xayolan qalam kuchi ila ezgulik urug‘larini sochadi. Sabr-toqat bilan urug‘ning unib chiqishini, hosili yetilishini kutadi. Ana shu hosildan inson, qolaversa, insoniyat bahramand bo‘lishini juda-juda istaydi. Mehnati samarasini ko‘rib o‘zini eng baxtli inson hisoblaydi.

TIJORATCHINING BOLALIGI

Qizimning ikki o‘g‘li bor. Ular 4-5 yashar bola paytlarida bayramlarda kattasiga ellik so‘m, kichigiga 25 so‘m pul berardim. Bolakaylar pulni olishardi-yu, rahmat aytishga ulgurib-ulgurmay uylariga jo‘nab qolishardi.
Keyin qizimdan eshitishimcha bolalarning kattasi hech kimga, hech nima demay, pulni sarflab yuborar, kichigi esa, pulni tashlab yuborib, “bobom akamga ko‘p, menga kam pul berdilar”, – deya xarxasha qilar ekan.
Men esam, to‘rt yashar bola pulning katta-kichigini qaerdan bila qoldi ekan, deya hayron bo‘lardim. Oradan qariyb yigirma yil o‘tdi. O‘sha nevaralarimning kattasi tadbirkor, kichigi yaxshigina tijoratchi bo‘lib yetishdi. Demak u bir qarich vaqtidanoq pulning nimaligini va qadr- qimmatini yaxshi bilgan ekanda?.. Yoinki, “bola boshdan” deganlari shumikin?..

BASHORAT

Oilada kichik o‘g‘il bo‘lganim uchunmi, onam meni ko‘proq ayar, ko‘proq suxbatlashar edilar.
O‘n ikki-o‘n uch yoshlarda edim, chamasi, kuz kunlarining birida, hovlidagi so‘rida onam bilan suhbatlashib o‘tirardik.
Kattakon, qari tut daraxtining bitta — yarimta sarg‘aygan barglari “chirt-chirt” uzilib yerga tushar, bu juda sokin, mahzun manzara kasb etgandi.
Onam o‘qishim, baholarim haqida bir oz surishtirgach, nigohlarini hazon bo‘layotgan barglarga qadab, dabdurustdan shunday dedilar :
– Kun kelib, men ham xuddi shu barglardek uzulib ketsam kerak. Endigina kasaldan turgan onamning bu gaplari menga juda qattiq ta’sir etdi, nafasim ichimga tushib ketdi. Onam ahvolimni darhol sezib, g‘amgin jilmayganlaricha so‘zlariga izoh bergandek bo‘ldilar.
– Ko‘nglingga olmagin, bolam… Inson umri omonatligini aytyapmanda.
Keyin onam o‘zlaridagi g‘amgin kayfiyatni yengib, o‘qishlarimni maqtadilar, kelajagimdan bashorat qildilar.
– Sen avlodimizni eng kichigi, kenjasisan, ko‘nglim sezadi, baxtli-taxtli yigit bo‘lasan…Faqat, bilib qo‘y, baxting juda qattiq bo‘ladi… Aqlimni tanigach, o‘sha so‘zlar mag‘zini chaqishga harakat qildim. Anglab yetdimki, o‘shanda onamning so‘zlari baxtga erishishing qiyin bo‘ladi deganlari ekan. Baxt nimaligini bilish, onamning o‘sha kuz choshgohidagi g‘amgin-mahzun so‘zlari chin bashorat ekaniga ishonch hosil qilish uchun yana ellik yil aniqrog‘i, butun umrim kerak bo‘ldi…

ODDIY ODAM

Buyuk bo‘lish qiyin, ularga hech qachon oson bo‘lmagan deyishadi. To‘g‘ri gap ammo, oddiy, xokisor odam bo‘lish – buyuklikdanda qiyinroq, azobli, mashaqqatlidir. Zero, hozirgi turish-turmushimizda oddiy odam bilan hech kim hisoblashmaydi. Uni nazar-pisand etmaydi. Bu ham yetmaganidek, u boyaqishni duch kelgan kishi bir tepib o‘tsam deydi.
Shu boisdan oddiy insonlar qismati buyuklar hayotidan o‘nchandon, yuzchandon qiyin bo‘lsa kerak.

XOLIS BAHO

O‘zingiz yaxshi bilmagan kishi haqida boshqalarning yaxshi yoki yomon gapiga tayanib, xulosa chiqarmang. Imkoningiz bo‘lsa, o‘sha kishini o‘zingiz sinab, o‘rganib keyin bir fikrga keling. Shunda odamlarga baho berishda adashmaysiz. Gunohga botmaysiz.
O‘zingiz ko‘z bilan ko‘rmagan voqea-hodisalar haqida uzil- kesil xulosa chiqarmang. Har bir sinalmagan odamga berilgan noholis baho, noto‘g‘ri talqin etilgan hodisalar boshqalar uchun zararli, xavfli.

MUHABBAT SHARBATI

Tabiat bu go‘zal ayolga husn-latofat ato etishda sahovatini sira ayamagandi. Eng toza buloq suvidek tiniq chehra, ol yanoqlar-u, jon so‘raganda hech ikkilanmay berishga arzigulik ko‘zlar, kulgichlar, nim ochiq, mushtoq dudoqlar, ular mabodo, g‘unchaga o‘xshatilsa, bu go‘zalning haqi ketib qolgan bo‘lardi, ehtimol.
Qaddu qomat ta’rifiga shoir aytganidek, nainki, til, hatto jonsiz qalam ham ojiz.
So‘zlaguvchining taxminiga ko‘ra bu parivash o‘ttiz yoshning nari-berisida, ammo suvrati o‘n sakkizga hali to‘lmagan qiznikiga monand.
Muxtasar so‘z shuki, shunchalar ta’rifu tavsif qilinayotgan bu go‘zalning chehrasi, butun vujudi, muhabbat sharbati, sevgi sharobi, ishq bodasiga to‘la, limmo-lim!..
Ayo do‘stim, bu sharbat inson va insoniyat uchun tiriklik, umrboqiylik suvi, obihayot bo‘lsa, neajab?..

DOMNA PECHI

Adabiyot – ta’bir joiz bo‘lsa, bo‘lmasa-da, domna pechiga o‘xshaydi. Domna pechida katta issiq harorat ta’sirida turli ma’danlar yaratiladi. Adabiyot esa qalb, ong shuur, aql-idrok otashida badiiy asar atalmish bir ma’dan yaratadi. Haq-nohaqliklar, jabr-zulm, qabohat shuning barobarida go‘zallik, ezgulik unsurlaridan qayta ishlanadigan, yaraladigan bu noyob yaralmish barcha eng qimmat mavjudotlardanda qimmatroq, avloroq bo‘lib, uning asosini hayot haqiqatlari, Haq so‘z tashkil etadi. Uning yaratuvchisi domna pechi ishchisidan-da og‘irroq, qiyinroq sharoitda ishlaydi.

QALAM VA SO‘Z

Jonsizdek tuyulgan qalam buyuk qudrat sohibi hisoblangan so‘zga jon bag‘ishlaydi.
So‘z Alloh irodasi ila insonga jon ato etadi…
Shunday ekan, qalamni jonsiz deyish mumkinmi?

QIRRIQ QOR

Ertalab “barvaqt” uyg‘onsam qor yog‘ibdi… Endi, qor bo‘lganda ham shunday nimjon bir yog‘inki, biz tomonlarda, agar yanglishmasam, uni “qirriq qor” deyishadi.
Bu g‘arib qor, hatto, hovli sahnini tuzukroq oqartirishning ham uddasidan chiqa olmapti.
Hafsalam juda pir bo‘ldi. Bolalik chog‘larimda Buxoroda qattiq sovuqlar bo‘lar, qor ko‘p yog‘ardi. O‘rtoqlarim bilan yaxmalak uchish, qorbo‘ron o‘ynashdan sira charchamasdik. Keyingi o‘n yilliklarda sovuq va qor kamyob ne’matga aylandi. Men endi nevaralarimga qo‘shilib qor kutmay qo‘ydim.
Bugun yoqqan qirriq qor esa qor emas, tabiatning o‘z kushandasi ustidan kulishi, qor boyaqishni mazah qilish bo‘lsa kerak.
Ochig‘ini aytganda esa, tabiatga o‘tkazgan jabr-zulmimiz shunchalar kuchayib kettiki, ul mushtipar onajonimiz, endi qor, yomg‘ir siymosida hatto ko‘z yoshi to‘kishnida istamayotir…

KEKSALAR NEGA KECHIKISHMAYDI?

Pensiyaga chiqqan kishining turish-turmushi, qolaversa, umri mazmuni xiyla o‘zgarar ekan.
Birgina misol. Ertalab kun yoyilib ketganda uyg‘onsang, ham hech qaerga kechikmaysan. Seni hech kim, hech qaerda kutib o‘tirgan bo‘lmaydi. Buni avvalroq bilganimda, o‘z vaqtida – oltmish yoshimda pensiyaga chiqqan bo‘lardim, albatta…

GO‘ZAL AYOL MANTIG‘I

Ayol mantig‘i haqida kitobning oldingi qismlarining birida yozilgan. Qaytadan ayol mantig‘i haqida so‘z ochishning boisi shundaki, oddiy, xokisor ayol mantig‘i go‘zal ayol mantig‘idan xiyla farq qilsa kerak, degan fikrdaman.
Aytmoqchimanki, oddiy ayol mantig‘i o‘zidek sodda, kamtar, kamsuqum bo‘ladi. Bundan bu ayollar go‘zal bo‘lishmaydi degan xulosa chiqarmaslik kerak.
“Go‘zal ayol mantig‘i” deya alohida ta’kidlshim boisi, bu xilqatlarning aksariyati go‘zalligi tufayli o‘ziga juda ishongan, bino qo‘ygan, kalondimoq bo‘lishi ham mumkin-da. Kaminangiz asosiy e’tiborni ana shundaylarga qaratmoqchi ekanman, bunday go‘zallar orasida ham kamtarin, juda olijanoblari ko‘pligini sira inkor etaolmayman.
Fikrimcha, go‘zal ayollar, “Chiroylimanmi, demak hamma meni yaxshi ko‘rishi, hurmat qilishi, qolaversa, boshiga ko‘tarishi kerak”, – degan noto‘g‘ri fikrga borib qolishlari mumkin. Ana shu noto‘g‘ri fikr ularning hayotini juda murakkablashtirib yuboradi. Fojialarga olib kelishi ham hech gap emas. Go‘zallik katta, hayotbaxsh kuch. Ammo bu ne’mat uning sohibasiga qimmatga tushishi ehtimoldan holi emas. “Go‘zallik dunyoni qutqaradi”, degan qanotli iboraga kelsak, hamma narsa, pulga chaqilayotgan bir zamonda, bu aqidani shubha ostiga olish ham mumkindir. “Go‘zallik katta pul” iborasi o‘ylab chiqarilgandir, ehtimol?

DO‘STU YOR E’TIBORI

Do‘sting vafo qilmay, aksincha jafo qilsa, hech xafa bo‘lma. Axir, mana shu do‘sting ham bo‘lmaganida, kim senga e’tibor qilardi? Shuni yaxshilab o‘ylab ko‘r.
Yor haqida ham xuddi shu gaplarni be’malol aytish mumkin. Xulosani, azizim, o‘zing chiqarib olaverasan.

TUB MOHIYAT

Ayol mavjudligining tub mohiyati onalikdir. Boshqa xususiyatlar, fazilatlar unchalik muhim bo‘lmasa kerak.

OYOQLAR

Ayollarning oyoqlariga qarab ularning husnini baholaydigan erkaklarni ba’zilar ahmoq deb hisoblashadi.
Bu unchalik to‘g‘ri bo‘lmasa kerak. Chunki oyoqlari chiroyli ayol xushqomat bo‘lishi tabiiy. Xushqomat ayolni xunuk deyishga esa til bormaydi.

O‘YINDAN TASHQARI HOLAT

Keksa kishi o‘yindan tashqari holatdagi futbolchiga o‘xshaydi. U nechta gol ursa ham hisobga olinmaydi. Bunda hayot atalmish hakamning mutlaqo aybi yo‘q…