Лао Зи подшоҳ саройида архив ходими бўлиб хизмат қилган. Кун Фу Зи (Конфутсий) билан учрашган. Лао Зи Чжоу (Сhōu Jáo) салтанатининг инқирозга юз тутганини кўриб, «истеъфога» чиқади ва тарки дунё қилиб, ғарбга қараб йўл олади. Чегарага етиб келганда чегара бошлиғи ундан ўз ватанига нимадир қолдириб кетишни сўрайди. Ли Эр чегара бошлиғига 5000 белги (иероглиф) дан иборат қўлёзмани топширади. Бу қандай китоб эди?
Хуршид ДАВРОН
ЯНА БИР ОҒИЗ ГАП
Мен бир неча йил аввал сайтда эълон қилинган «Уйғонмоқ дунё билан баробар яшамоқдир ёҳуд Жаҳон адабиётини «ўзбекча» билиш хусусида…» номли мақоламда шундай ёзган эдим: «Биз, ўзбеклар, дунё адабиётини бир асрдан буён асосан руслар дунёси, рус адабий нашрлари ва матбуоти орқали қабул қиламиз ва биламиз. Масалан, чет эл адабиётидан бирон бир адиб асари таржима қилинса, ўшани биламиз, таржима қилинмаган бўлса, у адабиёт ёки ёзувчи,шоир ҳақида ҳеч нарсани билмаймиз. Бирон бир асар рус оламида шов-шувга сабаб бўлса, мақталса ўша асарга мафтун кўзларимизни тикамиз, тезроқ ўқисайдик деб интиқ бўламиз. Мабодо тилга олинмаса, у асарни ўқишга ҳам шошилмаймиз…»
Биз фақат адабиётни эмас, жуда кўп нарсаларни, масалан, жуда кўп атамаларни руслардан кўр-кўрона кўчириб ишлатамиз. Руслар,табиий равишда, бир қатор жўғрофий, тарихий ва шахслар номларини ўз тиллари,ўз алифболари табиатидан келиб чиқиб, талаффуз қиладилар ва ёзадилар. Биз эса улардан кўчириб, ўйламай-нетмай ишлата бошлаймиз. Бу номутаносиблик натижасида ўзбек тилида баъзи номлар икки-уч тарзда ёзилиб келинмоқда. Масалан, «Гамлет» ёки «Ҳамлет», «Гейне» ёки «Ҳайне», «Гюго» ёки «Ҳюго», «Тагор» ёки «Тҳакур», «Гарольд» ёки «Ҳаролд» тарзида ёзамиз. Улуғ инглиз драматурги (William Shakespeare) исмини гоҳ «Вильям», гоҳ «Уильям» тарзида ёзамиз. Хуллас,бу рўйхатни чексиз давом эттириш мумкин.
Очиғини айтаман, бундай чалкашликларни бизнинг сайтимизда ҳам кўплаб учратиш мумкин.
Хўш, нима қилиш керак? Бу саволга жавобан бир мисол келтираман. Бугунги кунда Хитойда расмий тарзда қабул қилинган Пиньинь системаси, яъни хитойча атамаларнинг роман тилларига мослаб ёзиш системаси («Запись звуков китайского языка») қабул қилинган. Бу система хитойча атама ва номларнинг дунё тилларида тўғри талаффуз этишга эришиш мақсадида қабул қилинган ва бу системага кўра ҳар бир атама лотин алифбоси асосида хитой тили товушига мослаб ёзилади. Худди шунингдек, бу системага биноан, чет эл атамалари ҳам ҳар бир тил товуш системасидан келиб чиқиб хитой тилига кўчирилади.
Биз бугун ҳар бир атама ва номни у қайси тилда эканлигидан, унинг ўша тилда қандай ёзилиши ва талаффуз этилишидан келиб чиқиб ишлата бошлашимиз керак. Агар, инглиз тилида «Гамлет» эмас, «Hamlet» деб ёзилса ва ўшандай талаффуз этилса, агар » Рабиндранат Тагор» бенгал тилида রবীন্দ্রনাথ ঠাকুর, лотин транскрипциясига биноан «Rаbindronat Thakur» деб ёзилса ва талаффуз этилса, тилимизнинг товуш системасидан келиб чиқиб бу номларни «Ҳамлет», «Рабиндранат Тҳакур» тарзида ёзишимиз керак.
Бугун сизга ҳикматларини тақдим этишни ният қилган қадимги хитой файласуфини ҳам русларга эргашиб Лао Цзи деб ёзиб келганмиз. Юқорида айтиб ўтганим, пиньинь системасига кўра, файласуфнинг номи Лао Зи тарзида ёзилиши керак.
2012
ЛАО ЗИ
ҲИКМАТЛАР
Хитойлик файласуф Лао Зи (Милоддан аввалги 579-499 йиллар) қадимий Чжоу Сhōu Jáo) подшоҳлигининг фуқароси бўлиб, асл исми Ли Эр эди. «Лао» «қария», «Зи» эса «гўдак»дан ташқари «донишманд» маъносини билдиргани учун Лао Зи исми баъзан «Қари гўдак», баъзан «Донишманд қария» деб таърифланади.
Лао Зи подшоҳ саройида архив ходими бўлиб хизмат қилган. Кун Фу Зи (Конфутсий) билан учрашган. Лао Зи Чжоу (Сhōu Jáo) салтанатининг инқирозга юз тутганини кўриб, «истеъфога» чиқади ва тарки дунё қилиб, ғарбга қараб йўл олади. Чегарага етиб келганда чегара бошлиғи ундан ўз ватанига нимадир қолдириб кетишни сўрайди. Ли Эр чегара бошлиғига 5000 белги (иероглиф) дан иборат қўлёзмани топширади. Бу тарихда «Дао Де Жинг» (Dào Dé Jīng) («Эзгулик йўли ёки Куч ва ҳаракат ҳақидаги китоб») номи билан машҳур китоб эди. Бу китобда Дао таълимотининг моҳияти ҳақида сўз боради.
Дастлаб ер ва фалакдан иборат бўлган сўнгсиз мавжудот бор. У қанчалик совуққон бўлса,шунчалик хотиржам!
У ёлғиздир ва ўзгармасдир. У борлиқни ҳаракатга келтиради,ўзи эса сокинлигича қолади. Уни ҳамма нарсанинг Онаси десак ҳам бўлади. Мен унинг асл номини билмайман. Мен уни Дао деб атайман.
* * *
Даонинг на сийрати, на овози, на шакли бор. Унга қарайсан, аммо кўрмайсан. Қулоқ тутасан-у, эшитмайсан. Қувлайсан-у, тутолмайсан.
* * *
Осмон остидаги ҳамма нарса омонатдир.
* * *
Ким халқини севса ва уни бошқарса,бундай одам ташаббуссиз бўлиши керак. (Лао Зи бу ҳикмати билан «Ҳар қандай ҳукмдор ҳадеб халқ ишига аралашавермаслиги керак» демоқчи.
* * *
Мустаҳкам ва кучли нарсалар ўлим хизматкорларидир.
* * *
Оҳ, бахтсизлик! У бахтнинг таянчидир. Оҳ, бахтиёрлик! Унда бахтсизлик яширин.
* * *
Буюк ишлар, албатта, майда ишлардан бошланади.
* * *
Мўрт ва ожиз нарсалар мустаҳкам ва кучли нарсалар устидан ғалаба қозонади. Ер юзида сувдан юмшоқроқ ва заифроқ ҳеч нарса йўқ. Аммо у мустаҳкам ва кучли нарсаларга ҳужум қилади. Ҳеч қандай куч уни енголмайди.
* * *
Билгувчи сўзламайди, сўзлагувчи билмайди.
* * *
Нафратга яхшилик билан жавоб қайтармоқ керак.
* * *
Ғанимни тўғри баҳолай билмасликдан кўра оғирроқ кулфат йўқ.
* * *
Мени қанча кам билсалар, шунча қадрлиман. Шй туфайли доноликда комил одамлар қалин, дағал либосларга бурканиб, қўйнида яшма тошни яширган одамга ўхшайдилар.
* * *
Ўз хоҳиш-истакларининг чегарасини билмасликдан ортиқ бахтсизлик бўлмайди.
* * *
Фикрларингизга эҳтиёт бўлинг — улар қилмишларингиз ибтидосидир.
* * *
Буюк тўғрилик эгриликка, буюк заковат аҳмоқликка ўхшайди.
* * *
Одамлар гўзалликни англаган ондан бошлаб хунуклик пайдо бўлади.
Бани башар эзгулик нелигини англаган лаҳзаларда эса ёвузлик ҳам мавжудлигини тушунди. Демак, борлик йўқликни, мушкулот енгилликни юзага келтиради. Юксаклик ва тубанлик бир-бирига қайишади,узунлик ва қисқалик бирини-бири тўлдиради. Товушлар ўзаро қўшилиб уйғунликни ҳосил қилади. Ўтмиш вакелажак ўзаро ўрин алмашади. Шу боис доно одам фаолиятсизликни афзал кўриб, сукутда мутолаа билан машғул бўлади.
* * *
Инсон илк бор дунё юзини кўрганда — нозик ва заиф, ўлими олдидан эса саботли ва кучлидир. Барча тирик мавжудотлар ва ўсимликлар мавжудликнинг илк палласида нозик ва заиф, ўлим лаҳзаларида эса қуруқ ва чиркиндир. Демак, бардошлилик ва кучлилик ўлим нишонаси, нозиклик ва нимжонлик эса ҳаёт белгисидир.
Шу боис қудратли қўшин зафар қучолмайди ва бақувват дарахт нобуд бўлади. Демак, нозиклик ва заифлик доим куч-қувватдан устундир
* * *
Буюк донишмандлар ҳукмронлик қилган юртда фуқаролар уларнинг борлигини сезишмайди. Қаердаки буюк бўлмаган донишмандлар ҳоким бўлса, омма уларга қаттиқ боғланган бўлади ва уларни шарафлайди. Қаердаки пастроқ донишмандлар ҳукумронлик қилишса, халқ улардан қўрқади. Янада заифроқ донишлар ҳоким бўлган жойда эса халқ улардан ҳазар қилади.
* * *
Сонсиз тоғ дарёлари денгизларга қараб оқади. Инчунин, денгизлар тоғлардан пастда жойлашган. Денгизлар шунинг учун ҳам дарёларни ўзига бўйсундиришдан ожиз.Одамларни ўзингга бўйсиндиришни истасанг,улардан пастда бўл; Одамлар ортингдан эргашишини истасанг, уларнинг ортидан юр.
Саида Жўраева ва Хуршид Даврон таржимаси
Xurshid DAVRON
YANA BIR OG‘IZ GAP
Men bir necha yil avval saytda e’lon qilingan “Uyg‘onmoq dunyo bilan barobar yashamoqdir yohud Jahon adabiyotini «o‘zbekcha» bilish xususida…” nomli maqolamda shunday yozgan edim: “Biz, o‘zbeklar, dunyo adabiyotini bir asrdan buyon asosan ruslar dunyosi, rus adabiy nashrlari va matbuoti orqali qabul qilamiz va bilamiz. Masalan, chet el adabiyotidan biron bir adib asari tarjima qilinsa, o‘shani bilamiz, tarjima qilinmagan bo‘lsa, u adabiyot yoki yozuvchi,shoir haqida hech narsani bilmaymiz. Biron bir asar rus olamida shov-shuvga sabab bo‘lsa, maqtalsa o‘sha asarga maftun ko‘zlarimizni tikamiz, tezroq o‘qisaydik deb intiq bo‘lamiz. Mabodo tilga olinmasa, u asarni o‘qishga ham shoshilmaymiz…”
Biz faqat adabiyotni emas, juda ko‘p narsalarni, masalan, juda ko‘p atamalarni ruslardan ko‘r-ko‘rona ko‘chirib ishlatamiz. Ruslar,tabiiy ravishda, bir qator jo‘g‘rofiy, tarixiy va shaxslar nomlarini o‘z tillari,o‘z alifbolari tabiatidan kelib chiqib, talaffuz qiladilar va yozadilar. Biz esa ulardan ko‘chirib, o‘ylamay-netmay ishlata boshlaymiz. Bu nomutanosiblik natijasida o‘zbek tilida ba’zi nomlar ikki-uch tarzda yozilib kelinmoqda. Masalan, “Gamlet” yoki “Hamlet”, “Geyne” yoki “Hayne”, “Gyugo” yoki “Hyugo”, “Tagor” yoki “Thakur”, “Garold” yoki “Harold” tarzida yozamiz. Ulug‘ ingliz dramaturgi (William Shakespeare) ismini goh “Vilyam”, goh “Uilyam” tarzida yozamiz. Xullas,bu ro‘yxatni cheksiz davom ettirish mumkin.
Ochig‘ini aytaman, bunday chalkashliklarni bizning saytimizda ham ko‘plab uchratish mumkin.
Xo‘sh, nima qilish kerak? Bu savolga javoban bir misol keltiraman. Bugungi kunda Xitoyda rasmiy tarzda qabul qilingan Pinin sistemasi, ya’ni xitoycha atamalarning roman tillariga moslab yozish sistemasi («Zapis zvukov kitayskogo yazыka») qabul qilingan. Bu sistema xitoycha atama va nomlarning dunyo tillarida to‘g‘ri talaffuz etishga erishish maqsadida qabul qilingan va bu sistemaga ko‘ra har bir atama lotin alifbosi asosida xitoy tili tovushiga moslab yoziladi. Xuddi shuningdek, bu sistemaga binoan, chet el atamalari ham har bir til tovush sistemasidan kelib chiqib xitoy tiliga ko‘chiriladi.
Biz bugun har bir atama va nomni u qaysi tilda ekanligidan, uning o‘sha tilda qanday yozilishi va talaffuz etilishidan kelib chiqib ishlata boshlashimiz kerak. Agar, ingliz tilida “Gamlet” emas, “Hamlet” deb yozilsa va o‘shanday talaffuz etilsa, agar “ Rabindranat Tagor” bengal tilida রবীন্দ্রনাথ ঠাকুর, lotin transkripsiyasiga binoan “Rabindronat Thakur” deb yozilsa va talaffuz etilsa, tilimizning tovush sistemasidan kelib chiqib bu nomlarni “Hamlet”, “Rabindranat Thakur” tarzida yozishimiz kerak.
Bugun sizga hikmatlarini taqdim etishni niyat qilgan qadimgi xitoy faylasufini ham ruslarga ergashib Lao Szi deb yozib kelganmiz. Yuqorida aytib o‘tganim, pinin sistemasiga ko‘ra, faylasufning nomi Lao Zi tarzida yozilishi kerak.
2012
LAO ZI
HIKMATLAR
Xitoylik faylasuf Lao Zi (Miloddan avvalgi 579-499 yillar) qadimiy Chjou Shōu Jáo) podshohligining fuqarosi bo‘lib, asl ismi Li Er edi. “Lao” «qariya», “Zi” esa “go‘dak”dan tashqari “donishmand” ma’nosini bildirgani uchun Lao Zi ismi ba’zan «Qari go‘dak», ba’zan “Donishmand qariya” deb ta’riflanadi.
Lao Zi podshoh saroyida arxiv xodimi bo‘lib xizmat qilgan. Kun Fu Zi (Konfutsiy) bilan uchrashgan. Lao Zi Chjou (Shōu Jáo) saltanatining inqirozga yuz tutganini ko‘rib, «iste’foga» chiqadi va tarki dunyo qilib, g‘arbga qarab yo‘l oladi. Chegaraga yetib kelganda chegara boshlig‘i undan o‘z vataniga nimadir qoldirib ketishni so‘raydi. Li Er chegara boshlig‘iga 5000 belgi (iyeroglif) dan iborat qo‘lyozmani topshiradi. Bu tarixda «Dao De Jing» (Dào Dé Jīng) («Ezgulik yo‘li yoki Kuch va harakat haqidagi kitob») nomi bilan mashhur kitob edi. Bu kitobda Dao ta’limotining mohiyati haqida so‘z boradi.
Dastlab yer va falakdan iborat bo‘lgan so‘ngsiz mavjudot bor. U qanchalik sovuqqon bo‘lsa,shunchalik xotirjam!
U yolg‘izdir va o‘zgarmasdir. U borliqni harakatga keltiradi,o‘zi esa sokinligicha qoladi. Uni hamma narsaning Onasi desak ham bo‘ladi. Men uning asl nomini bilmayman. Men uni Dao deb atayman.
* * *
Daoning na siyrati, na ovozi, na shakli bor. Unga qaraysan, ammo ko‘rmaysan. Quloq tutasan-u, eshitmaysan. Quvlaysan-u, tutolmaysan.
* * *
Osmon ostidagi hamma narsa omonatdir.
* * *
Kim xalqini sevsa va uni boshqarsa,bunday odam tashabbussiz bo‘lishi kerak. (Lao Zi bu hikmati bilan “Har qanday hukmdor hadeb xalq ishiga aralashavermasligi kerak” demoqchi.
* * *
Mustahkam va kuchli narsalar o‘lim xizmatkorlaridir.
* * *
Oh, baxtsizlik! U baxtning tayanchidir. Oh, baxtiyorlik! Unda baxtsizlik yashirin.
* * *
Buyuk ishlar, albatta, mayda ishlardan boshlanadi.
* * *
Mo‘rt va ojiz narsalar mustahkam va kuchli narsalar ustidan g‘alaba qozonadi. Yer yuzida suvdan yumshoqroq va zaifroq hech narsa yo‘q. Ammo u mustahkam va kuchli narsalarga hujum qiladi. Hech qanday kuch uni yengolmaydi.
* * *
Bilguvchi so‘zlamaydi, so‘zlaguvchi bilmaydi.
* * *
Nafratga yaxshilik bilan javob qaytarmoq kerak.
* * *
G‘animni to‘g‘ri baholay bilmaslikdan ko‘ra og‘irroq kulfat yo‘q.
* * *
Meni qancha kam bilsalar, shuncha qadrliman. Shy tufayli donolikda komil odamlar qalin, dag‘al liboslarga burkanib, qo‘ynida yashma toshni yashirgan odamga o‘xshaydilar.
* * *
O‘z xohish-istaklarining chegarasini bilmaslikdan ortiq baxtsizlik bo‘lmaydi.
* * *
Fikrlaringizga ehtiyot bo‘ling — ular qilmishlaringiz ibtidosidir.
* * *
Buyuk to‘g‘rilik egrilikka, buyuk zakovat ahmoqlikka o‘xshaydi.
* * *
Odamlar go‘zallikni anglagan ondan boshlab xunuklik paydo bo‘ladi.
Bani bashar ezgulik neligini anglagan lahzalarda esa yovuzlik ham mavjudligini tushundi. Demak, borlik yo‘qlikni, mushkulot yengillikni yuzaga keltiradi. Yuksaklik va tubanlik bir-biriga qayishadi,uzunlik va qisqalik birini-biri to‘ldiradi. Tovushlar o‘zaro qo‘shilib uyg‘unlikni hosil qiladi. O‘tmish vakelajak o‘zaro o‘rin almashadi. Shu bois dono odam faoliyatsizlikni afzal ko‘rib, sukutda mutolaa bilan mashg‘ul bo‘ladi.
* * *
Inson ilk bor dunyo yuzini ko‘rganda — nozik va zaif, o‘limi oldidan esa sabotli va kuchlidir. Barcha tirik mavjudotlar va o‘simliklar mavjudlikning ilk pallasida nozik va zaif, o‘lim lahzalarida esa quruq va chirkindir. Demak, bardoshlilik va kuchlilik o‘lim nishonasi, noziklik va nimjonlik esa hayot belgisidir.
Shu bois qudratli qo‘shin zafar qucholmaydi va baquvvat daraxt nobud bo‘ladi. Demak, noziklik va zaiflik doim kuch-quvvatdan ustundir
* * *
Buyuk donishmandlar hukmronlik qilgan yurtda fuqarolar ularning borligini sezishmaydi. Qayerdaki buyuk bo‘lmagan donishmandlar hokim bo‘lsa, omma ularga qattiq bog‘langan bo‘ladi va ularni sharaflaydi. Qayerdaki pastroq donishmandlar hukumronlik qilishsa, xalq ulardan qo‘rqadi. Yanada zaifroq donishlar hokim bo‘lgan joyda esa xalq ulardan hazar qiladi.
* * *
Sonsiz tog‘ daryolari dengizlarga qarab oqadi. Inchunin, dengizlar tog‘lardan pastda joylashgan. Dengizlar shuning uchun ham daryolarni o‘ziga bo‘ysundirishdan ojiz.Odamlarni o‘zingga bo‘ysindirishni istasang,ulardan pastda bo‘l; Odamlar ortingdan ergashishini istasang, ularning ortidan yur.
Saida Jo‘rayeva va Xurshid Davron tarjimasi
Saida Jo’Rayeva. Haqiqat Manzaralari. 96 Mumtoz Faylasuf by Khurshid Davron on Scribd
