Алишер Ибодинов
ИККИ ҲИКОЯ
БИР ТОМЧИ ЁШ
— Ҳамманинг келини абитта ўтири-иб кашта тикса, меники китобга термилади! «Олима-да!» — Қудаси Қурбон кампирнинг маъракада катта-кичикка эшиттириб ва атайин унга тегизиб шангиллаши Собира холага оғир ботди. Атрофида ўтирган бир-икки кампир лабини қимтиди. Қўшниси Пайзи отин унинг тиззасига қўлини босиб:
— Индаманг! — деди.
Собира хола оғиз очмади. Маъракадан сўнг бошда тугуни билан қудасиникига ўтди.
— Қуда, — деди. — Мана сиз келин-кеват кўрган кайвони хотинсиз. Мангина шу ёш, лодон қизимни сизга топширганманки, билмаганини ўргатар, ўзи бовлаб олар деб. Лекин, ҳалиги, маъракадаги гапингиз тешиб кетди-да, мани, қуда!
Шундай деди-ю, овози титраб, кўзига ёш келди. Собира холанинг кўнгли бўш. Сал дили озор чекса, дарров кўзи ғилтиллаб қолади бояқишнинг. Қурбон кампир кесатиғи қудасига алам қилганини сезди-да, ичидан яйраб кетди. «Ўла, ачитибди-ку, гапим», деб хаёлидан ўтказди ва юмшоқ оҳангда:
— Ҳа, энди, оғизнинг дарвозаси йўқ, бир чиқиб кетгандир-да, бунга хафа бўлманг, — деди. — Тўғри, Маъсумахон яхши, меҳнаткаш, қобил жувон. Келиним бор, деса арзигулик. Одоби ҳам жойида. Аммо… шу бўш қолдими, ўқувради-ўқувради… Юракларим сиқилиб кетади, унга қараб! Ҳой, дейман, келин, сиз ўзингиз бир колхозчи бўлсангиз, ўқиб, нима, шаҳар олиб берармидингиз эрингизга! Ундан кўра кашта тикинг, кўрпа-ёстиқ қопланг. Бекордан худо безор, деб мундоқ насиҳат қилсам, безрайиб тураверади. Миқ этмай уйига кириб яна китобга термилади. Ана, иннакейин меникиям аланга олади-да, қуда!
Собира хола билдики, кудаси ҳам чакана аламзада бўлмабди. У ётиғи билан гапира кетди.
— Маъсума ёшлигидан шундай: кўп ўқийди. Бу дард унга йўргакда теккан. Қизлик пайти неча марталаб олдидан отиб юборганману, китобни!
— Эрминан яхши, Худога шукур. — Унинг оғзидан гапни илиб кетди қудаси. — Қаттиқ-қуруқ иш кам ораларида. Энди… Ора-сира бўп туради. Бир куни Ражаббой даладан кеч қайтиб, дам олаётса, Маъсума унга ғазал ўқибди. Чарчаган эмасми, ноилождан эшитиб ўтирган боламни уйқу босибди. Шунга қанча аразлашди-ю…
— Аразлашга аразлайди, лекин менга ўхшаб дарров кўзининг сувини сел қилавермайди қизим. Сизга ёлғон, худога чин, қуда, шу қизни ўстириб, ҳали бир томчи кўз ёшини кўрганим йўқ! Эсини танибдики, биров билан уришса, аразлайди, тумтаяди, аммо йиғламайди! Менинг йиғимни ҳам сиз йиғлаб қўйгансиз, дейди.
— Ҳа, ишқилиб омон бўлишсин… — Қурбон кампир шаҳдидан тушди. Кўп ўтмай қудалар апоқ-чапоқ тарқалишди.
Маъсума кеч қоронғусида даладан қайтди. Далачилар тушган машина қишлоқ ўртасида тўхташи билан шовқин-сурон кўтарилди.
— Маъруф, тугунни узат!
— Ҳой, тушсангиз-чи, тезроқ!
Кўчадаги тиқ этган товушга қулоқлари динг бўладиган болалар кечки овқатларини ташлаб, оналари, опаларини қаршилагани югуриб чиқишди.
Жимжит кўча оломонга тўлди.
Маъсума уйига бурилаётиб, Маърифатхон билан хайрлашмоққа қаради-ю, машинадан «тап-тап» пастга ирғитилаётган ўт боғларини кўриб, бирдан бўшашди: бугун ҳам ўт юлмабди! Тушликдан сўнг дам олишаётганда Маърифатхон кетувди-я ўтга, у китобга қизиқиб унутибди. Ана энди жазосига эшитади қайнанасининг сайрашини! Нон тугунидаги китоб биқинига ботгандек бўлди. У тугунни орқасига яширди.
Юк машинаси бир жиғиллаб қўзғалди-да, чироқларининг ёруғи йўл ёқасидаги теракларни, пахса деворни, икки тавақали сариқ дарвозани ва шу дарвозага йўналган Маъсуманинг хипча қоматини, бармоқдай-бармоқдай ўрилган сочини, елкасидаги кетмонини, чанг босган кирза этигини бир зум олтин нурга буркади. Сўнг икки думалоқ нур қўшни уй деворини, симёғочни кескин сузиб ўтди-да, узоқларга чузилган тасмадай, асфальт йўлга тўфиланди. Машина жўнади. Маъсума дарвоза тавақасини ичкарига итарди. Берк.
«Вой-ей, йўқ бўлсайди!» ширин тин олиб хаёлидан ўтказди у омадига ишонмай. Дарвоза тавақалари орасидан кўлини суқиб занжирни туширди.
Ўртаси даҳлиз, икки уй, айвонли иморат қоронғида хўмрайиб турарди. Айвон олди ишком. Ишкомдан нари — томорқа. Ҳовли пахса девор билан ўралган. Уй қаршисида молхона. Кимдир келганини сезиб, сигир шикоятомуз «мў…ў»лади.
«Э, бугун Саври холаникида маърака-ку! Кечки ўтиришга жўнагандир, қайтмайди энди!» Маъсуманинг оёғи илдамлашиб, чарчоғи тарқаб кетди. Чироқни ёқиб, тугунини сўрига қўйди. Сўнг яна келиб қолса, хархаша қилмасин, деган мулоҳазага борди-да, тугун ичидаги китобни тўшак тагига яширди. Тушликдан ортган нонни қаёқдандир етиб келиб, кўзларини мўлтиратиб турган пахмоқ кучукка ташлади. Этигини айвонга ечиб, келинлик хонасига кирди. Кенггина, токчаванд хона дид билан безатилган эди. Тўрдаги меҳробга қўйилган нақшдор сандиқ устига духоба, атлас кўрпачалар тахланган, қозиқларга ҳар хил гуллар тикилган сочиқлар илиғлиқ. Хона четида ичи чинни идиш-товоқларга лиқ тўла буфет. Полга гилам тушалган. Токчалардан бирига «Кварц» телевизори ўрнатилган.
Маъсума уст-бошини ўзгартирди-да, кўчага чиқиб, артезиан қудуғидан сув келтирди. Даҳлиздаги обрезда яхшилаб ювинди. Ўсма қўйди. Шифоньер ойнасига қараб пардоз бошлади. Сочларини ёзиб «причёска» қилиб кўрди. Орқаси билан битта ипакдек сочи уни кинолардаги француз гўзалларига ўхшатиб юборди. У сочини гоҳ ўнг томонга, гоҳ чап томонга ағдариб, бундан завқланарди. Сочларини «лайлак уя»дай тепага турмаклади. Бу ҳам чиройли чиқди. Шифоньердаги янги атлас кўйлагини олиб кийди, ўзини ойнага солди. Кўйлак хиёл узун эди. Этагини букиб боқди. Бари бир кўнглига ўтирмади. У у ёқ-бу ёққа аланглади-да, лозимини ечди.
Кўйлагини тиззасидан тўрт энли юқорига кўтарди. О…Й! Ойнадан унга бағоят келишган, бели ингичка, оёқлари бежирим, сарвқад, сочлари елкасини қоплаб, бир қарашда юракларни жазиллатадиган жонон боқиб турарди.
Бирданига рақсга тушгиси келди. Ойнага муқом қилди-да, қўлларини ўйнатди. Қошини қоқиб, кўз қисди. Шу пайт эшик ғижирлади. У гул-гул очилиб ўша томонга ўгирилди. Эри эмас экан. Қора, ўғри мушук бир зўм тўхтаб, унга кўз югуртирди-да, ўлжасини тишлаб, ура қочди.
— Ҳа, худо олгур! — деб номига пўписа қилди Маъсума аллақачон кўздан ғойиб бўлган мушукка. Қоронғилик қаъридан унга жавобан мушукнинг масхараловчи «миёв»и эшитилдию уни ўчди.
Келинчак қайтадан кийинди-ю, овқатга уннади. Картошка, пиёз арчиб, газга шўрва қўйди. Хонани супуриб, кўрпача ёзгач, кўнгли тинчиб телевизорни буради. Телевизорда фильм кетарди.
Гўзал манзаралар, бир-биридан чиройли, сўнгги модада кийинган қаҳрамонлар… Мана, йигит билан киз қўлтиклашиб, парқда сайр қилиб юришибди. Бошларига кузнинг заъфарон барглари ёғилади. Қиз — раққоса, йигит — ашулачи. Қиз жаҳонга машҳур раққоса бўлиш орзусида, йигит ҳам ундан қолишадиган эмас…
Газ вишиллади. Шўрва қайнаб, тошган эди. Маъсума югуриб чиқиб, ўтни пасайтирди. Шўрвани шопириб, тузини кўрди. Помидорни кўп солган экан, шўрва қип-қизил. Тахирроқ. Картошкаси хиёл эзилибди, у бутун, лекин салга уқаланадиган даражада ҳил-хил пишган муштдай — тухумдай оппоқ картошкаларни чинни косага олди. Косадаги буғи кўтарилаётган, «ўлган» оқ пиёз ҳалқачалари, кўк пиёзлар холдай ёпишиб қолган картошка уюмини кўриб, кўнгли ғалати бўлиб кетди. Дилидаги яқин ўтмиш хотиралари энтиктириб юборди.
Болалигида, уйларида, одатда, шўрвани алоҳида, ҳар кимнинг ўз косасига сузишгач, картошкаси билан гўштини лаганга солиб, йўл-йўл чит дастурхонга қўярдилар. Улар обдан қайнаб етилган шўрва сувини терлаб ичишар, ўртадаги картошка ва гўшт уюми димоқни қитиқловчи ҳид таратиб, кўзларини ўйнатарди.
Овқатдан сўнг отаси серюнг оёқларини чўзиб, кўрпага ёнбошлар, агар кайфи хуш бўлса:
— Ўқи, қизим! — дерди Маъсумага.
Маъсума «Кунтуғмиш», «Ширин билан Шакар», «Малика айёр»ларни шариллатиб ўқиб берарди. Айвон рўпарасидаги ишкомда йирик-йирик узум бошлари чироқ нурида маржон тизимларидай осилиб ётарди. Баъзан достоннинг энг қизиқ жойлари келиб, атрофдагилар «оҳ-воҳ» кўтаришганда, узум бошлари ҳам оҳиста қимирлаб кетарди… Оҳ, қандай бахтли дамлар экан ўша оқшомлар!..
Кейин отаси вафот этди. Оилада каттаси Маъсума эди. Онасига эргашиб далага чиқди. Онаси ҳам индамади. Бир жўяк ғўза чопиқ қилса, бир боғ ўт юлса ҳам ҳарна, деди. Ўшанда Маъсума ўн иккига тўлган эди. Шундайича мана йигирма бирга кирибди, пахтазорнинг қўйнида! Ўқиш ҳам қолиб кетди! Саккизинчи синфни зўрға битирди-ю, у ёғига сабри чидамади. Ўн саккизида уни Ражаббойга беришди.
Ражаббой қўшни маҳалладан, Маъсума диркиллаб, тўлишиб келаётган маҳалда у ўнинчини битирган, шаҳарга ўқишга бориб киролмай қайтган пайтлар эди. Уззукун мотоциклни «пат-патлатиб» изғиб юрарди. Кўплар катори Маъсуманинг ҳам кўзи тушганди унга. Кейин армияга кетибди, деб эшитди.
Кўп ўтмай Маъсумаларнинг эшигини ҳам гапдон, сермулозамат, чаққон кампирлар — совчилар черта бошлашди. Маъсума куёв танламади. Бир вақтлар қалбининг тубида туғилган жингалак соч, келишган зиёли йигит — Маъсума билан боғларда қўл ушлашиб сайр этиши керак бўлган йигит қалбининг ўша ерида ўлиб, дафн этилган эди.
Бир куни ойиси уни уй бурчагига тортди-да, кечагина армиядан тўлишиб, ақлли-ҳушли бўлиб қайтган қўшни маҳаллали Ражаббойни мақтай бошлади. Ҳамма қизлар нима қилса Маъсума ҳам шундай йўл тутди. Ахийри кўнди.
Кейинги пайтларнинг расмини қилиб, куёв-қаллиқни район марказида учраштиришди. Маъсума уялиб, Ражаббойга тик қарай олмади. Маъсуманинг дугонаси билан Ражаббойнинг ўртоғи ўзаро қандайдир имолар билан келишиб, уларни ярим соатча холи қўйишди. Ражаббой у ёқ-бу ёқдан гапирди, кейин Маъсума билан дугонасига олиб келган совғаларини берди. Маъсума Ражаббойга кўш атлас дастрўмол узатди. Шу билан учрашув тугади. Бир ойдан сўнг уни тўй қилиб тушириб олишди. Тўйдан кейингина Маъсума Ражаббойнинг юзига тик боқиб термиладиган бўлди. Ражаббой қорача, қиррабурун, йирик кўзли, гавдали йигит. Маъсума ўн олти ёшлигида хаёлида чизган йигитдан унда бир нарса — жингалак соч бор эди. У Маъсумани яхши кўрар, истакларини бажо келтирарди. Китобларни ҳам у олиб келарди. Маъсума баъзан ёзган шеърларини Ражаббойга кўрсатар, у мийиғида кулиб қўя қоларди. Лекин бу масхаралаш эмас эди, буни Маъсума тушунар ва эрига муҳаббати жўш уриб кетарди.
Маъсуманинг кўп китоб ўқиши, натижада уй ишларининг қолиб кетишини қайнанаси жанжалларда дастак қилар, Ражаббой кечалари унинг сочини силаб:
— Хафа бўлма, — дерди. — Кампир одам, китобнинг нималигини қаёқдан тушунсин…
Лекин онаси турткилаб қўймаяпти шекилли, у ҳам кейинги пайтларда ўзгарди. Машина олиш дардига тушди. Икки гапнинг бирида фалончининг хотини мунча пул ишлабди, эр-хотин машиналик бўлибди ва ҳатто: «Э, ановими?.. Ҳа, унга машинани хотини ишлаб топган, ўзи кайф-сафодан бўшамайди», қабилида учириқлар қиладиган бўлди. Ўзини аямай колхозда бир иш қилса, томорқада икки ишни бажаради. Оилани овқатдан, кийим-кечакдан сиқиб, машинага пул жамғаради. Илгаригидай Маъсумага китоб келтириш ҳам камайган.
Маъсума узун бир сўлиш олиб, кострюль қопқоғини ёпди-да, хонасига кирди. Кино тугабди.
Маъсума телевизорни ўчирди-да, кўрпачага ёнбошлади. Жимжитлик юрагини сикди. Юзини ёстиққа босди. Қулоғида нимадир сокин шовуллар эди. Бу — жимжитликнинг товуши! Чалқанчасига ўгирилди. Ҳаво дим. Саратоннинг қайноқ нафасидан тунлари ҳам ҳеч ерда ором йўқ.
«Бир эзилди, буям қайлардадир-эй!» Хаёлидан ўтказди у эрини.
«Ҳозир келса… қучоқлаб ўпиб-ўпиб оламан!» деб пичирлади у қандайдир оташин ғазаб, нозли аламзадалик билан. Тўсатдан у ҳалитдан бери фақат эринигина кутиб ўтирганини сезди.
«Келсин-чи!..» Хаёлидан ўтказди аъзои бадани ёниб. У эрини эркалашни, бутун олам бошқа ёққа кетиб ўзлари танҳо қолганларида кўнгилларига сиққанича шўхлик қилишни ёқтиради. Баъзан шунақанги ёниқ эҳтирос билан эрини эркалардики, эри унинг қучоғида ўзини йўқотиб қўярди.
У кўрпа устига жой бўлолмай тўлғанди. Ичи қизиди. Нимадир юрагини тирнагандек, ҳоли жонига кўймасди. Кўнглини бўшатгиси келарди. У ўрнидан турди-да, шеър дафтарини очди.
Ойнадан қоронғи кўчадан «виз» этиб ўтган машинанинг ёруғи тушди. Маъсума пастки лабини тишлаб, кўзларини шўх ўйнатди-да, бир варақ қоғозга ёзди:
Қирларда лолалар очилди,
Йигит-қизга гилам пойандоз.
Сизни кута бағрим эзилди,
Сиз-чи, кимга айтаяпсиз роз?
Эри келган пайтда шеърни ёстиқ устига қўяди-да, ўзини уйқуга солади!
У шеър ёзилган қоғозни ёстиқ устига, кўзга кўринарли қилиб қўйди-да, ўзи юзини бошқа ёстиққа босиб, юраги дукуллаб урган ҳолда кута бошлади. Мана ҳозир у кириб келади. Шеърни ўқийди. Сўнг одатдагича, Маъсуманинг сочидан тортади. Маъсума қарамайди…
Гурсиллаган қадам товушлари бир зум тинди-да, сўнг яна хонага яқинлаша бошлади. Маъсума қиқирлаб кулиб юбормаслик учун юзини ёстиққа маҳкам босди.
Тўсатдан… Зарб билан тепилган эшикнинг тарақлаб очилишидан Маъсума сапчиб ўрнидан туриб кетди. Уй бурчагидаги буфет ичида чинни идишлар бир-бирига урилиб, жаранглади. Эшик ёнида турган чойнак ағдарилди.
Ражаббой кўзлари олайган, ғазабдан титраган ҳолда остонада турарди.
— Падарингга лаънат сендақа хотиннинг! Сигир очидан ўлай деб қопти! На ўт юлибсан, на уйдан бирон нима топиб солибсан! Дўмпайиб ётишингни қара!
У худди овоз қайтаргичи олинган мотоциклдай вағиллаб кетди. Қани энди тўхтатиб бўлса… Маъсума тўхтатишга ҳаракат ҳам қилмади. У карахт эди. Эшитмас, сезмас, фақат лаби-лабига тегмай очилиб-ёпилаётган оғизни кўрарди холос.
Бирдан кўзи ёстиқ устидаги қоғозга тушди-ю, кўнгли юмшаб кетди. Аста эгилиб уни олди-да, оҳиста парча-парча қилиб йиртди. Сўнг шеър дафтарини деразадан кўчага, бўтана сувлар лимиллаб оқаётган ариққа отди. Дафтар қаноти ёзилган каптардек «шиғғ» этиб учиб, ариққа қулади. Майда тўлқинлар бағрида бир-икки оқариб кўринди-да… Оқиб кетди!
Маъсуманинг кўзлари тубида ҳам аллақачонлардан бери пайт пойлаб ётган бир томчи ёш сизиб чиқиб киприкларига илашди, сўнг офтобда қорайган юзида из қолдириб, атлас кўйлагига юмалади, унга ҳам сингмай, пастга оқиб тушди.
КЎЛ БЎЙИДА
Эски дарвозанинг ғижирлаши айвондаги сўрида китоб ўқиб ётган йигитнинг диққатини бўлди. Йўлакда калта хонатлас кўйлакли, тимқора сочлари елкасига ёйилган, кўҳликкина қиз турар эди. У меҳмон ҳурмати учун ўрнидан қўзғалган йигитнинг хушқомат жуссасига бир зум тикилиб қолди.
— Салом!
— Ваалайкум ассалом. — Йигит айвондан тушиб, нотаниш қизни сўрига таклиф этди. — Қани…
Қиз мезбоннинг кўзига тик боқиб:
— Раҳмат, — деди. — Мен… ҳалиги… фолклор экспедициясиданман. Хабарингиз бордир?
Тоғ бағридаги бу кичик қишлоққа Тошкентдан филолог студентлар экспедицияси келган эди. Йигит бош ирғади.
— Шунга… эскича қўшиқми, эртакми биладиган киши бўлса…
Йигит қизнинг саратон офтобида бўғриққан юзига афсусланиб қаради.
— Онамлар йўқ эдилар-ку…
Қиз бирдан бўшашди. «Майли, бўлмаса», дегандек паришон жилмайган куйи бош силкиб, дарвоза томон йўналди.
— Шошмай туринг, — деди йигит. — Анави довон орқасида, кўл бўйида энамлар яшайдилар. У киши эски термаю афсонанинг кони. Хоҳласангиз — ўша ёққа олиб чиқаман?..
Эртасига қиз бир дугонаси билан келди. Учовлон қишлоқ тепасида хўмрайган қоялар ортидаги Ойдинкўлга жўнадилар. Қиз ўзини Гуля — Гулнора; ўрта бўй, сочлари иккита ўрилган, ширмон юзли дугонасини эса Азиза, деб таништирди.
Кўп ўтмай йўл торайиб, тоғ бағрига ўрлади. Йигит йўл-йўлакай энасини таърифлаб борди.
Бобоси ёшлигида Қўқон мадрасаларида ўқиган, Яссавийга ихлос қўйиб, ўзи ҳам ғазаллар битган экан. лд йиллар илгари мулла дунёдан этак силтайди-да, хотинини олиб, тоққа, кимсасиз кўл бўйига кўчиб чиқади. Эру хотин шу ерда бошпана қуради, хуржунда тупроқ ташиб, тош устида боғ қилади. Ўтар бобо тоғ ён бағридан юлиб олган бир парча ерига буғдой экади, қишда каклик тутиб сотади, мол-ҳол орттиради.
Шу тариқа узоқ йиллар танҳо умр кечириб келаётган эканлар. Бола-чақалари улғайиб қишлоққа тушиб кетишган, у ерда невара-чеваралари сероб. Амир — кенжа невара.
Чол-кампир эса ҳамон кўл бўйида яшайди.
— Қизиқ… Нега бундай… Робинзонга ўхшаб? — деб сўради Гулнора.
— Ким билсин, — деб елка қисди йигит. — Бобомиз энамизни рашк қилганидан тоққа олиб чиқиб кетган, деб чала-ярим эшитганман. Одамларнинг гапи…
Энам ёшлигида шу қишлоқлик бир йигитга кўнгил қўйган эканми-эй… Хуллас, шунақа гаплар… Илон изи сўқмоқ тобора юқорилар эди.
— Чарчадиларингиз шекилли, — деди Амир юзларини реза тер босган қизларга. — Асли эшакда келсак бўларкан.
— Фу! — Гулнора лабини бурди.
— Шошманглар, кўлга етайлик. Бобомнинг қўйдек ювош оти бор, миниб роса сайр қиласизлар.
Қизлар бир зум ўзларини кўл атрофида от чоптириб юргандек тасаввур этиб, энтикиб қўйдилар.
Сўқмоқ ён-веридаги бир турткига маҳтал залворли харсанглар гўё ҳозир қулаб тушадигандек омонат туюлади.
Довонга кўтарилгунча қизлар қора терга ботиб, ҳансираб қолдилар. Бироқ тепадан Ойдинкўлга қарашлари билан чарчаганлари ҳам шу заҳоти эсдан чиқиб кетди.
Атрофини ўшшайган қоялар қуршаган кафтдек водий ўртасида кўз ёшидек тиниқ кўл сокин мавжланиб ётар эди.
Тош деворли қўрғон дарвозаси ёнида кигиз қалпоқни қошига қадар бостириб кийган, ниҳоятда кекса, лекин қисиқ кўзларининг дадил боқиши, чўяндан Қуйилгандек оғир гавдасини енгил кўтариб юришидан эллик-олтмиш ёшлар чамасида кўринган алп келбат чол қарши олди. Қўрғон ўртасида олди қуёшга қараган уч хонали пастак уй. Уй деворлари ҳам тошддтс фақат нари-бери лойсувоқ қилинган.
Ичкаридан икки юзи қип-қизил, жиккак, сочигд сўлковой тангалар тақилган кампир пилдираб чиқди.
— Эна, — деди Амир қизларни бағрига босиб кўришаётган кампирга,— атай шаҳардан келишган экан, яхшилаб сийлайсизда энди, ҳам қўшиқ билан, ҳам.
— Вой, айланай чироқларим, худо бир ёрлақабди-да…
Гулнорага кампирнинг гаплари, ёқасига, енглари учига жияк тутилган қопдек кўйлаги, тумшуғи қайрилган кавуши ғаройиб туюлди. Меҳмонларни ўтқазгани жой тополмай шошиб қолган кампирга ҳам бу қизлар ғоят антиқа кўринар эди.
— Ҳой, менга қара, — деб шипшиди у айвонда айрон симираётган Амирга. — Ким ўзи буларинг? Анавиниси мунча думи юлинган ҳаккага ўхшамаса?
Амир мийиғида кулимсиради.
— Қўяверинг, эна… бор нарсани яширишнинг ҳожати йўқдир-да…
Токчадан у-бу нарса олаётган кампир унинг гапини эшитмади.
— Қани, илоҳи омин, — деди у пойгакка тиз чўкиб, фотиҳага қўл очаркан. Гулнора аввал гўлайиб турди, бироқ Азиза билан Амир кампирга эргашгач, бармоқларини ўқувсиз бирлаштириб, юзига яқинлаштирди. — Тинчлик-хотиржамлик бўлсин, Оллоҳу акбар!..
Хонадан пичан ҳиди анқир эди. Шифтга оқ-кўк халта-хулталар, маккажўхори сўталари осилган.
Гулнора деворга қоқилган қўй пўстагига ирганибгина қаради-да, дастурхон ёнига баҳузур оёғини узатди. Энаси олдида қизнинг оппоқ болдирларига қараб ўтириш ўнғайсиз эди, Амир ташқарига йўналди. Эшикдан чиқаётиб, Азизанинг ялт этган ҳуркак нигоҳини сезди. Бир оздан сўнг ичкаридан кампирнинг хиёл хирқироқ, заиф ва ана шу заиф-ҳазинлиги билан юракка алланечук ҳасрат соладиган овози эшитила бошлади:
Кет десанг Қашқар кетай,
Йўлларда ёлғизлик ёмон.
Ёлғизликдан ким ўлибди,
Ҳаммадан хўрлик ёмон…
Амир айвонда жимгина ер чизиб ўтирар эди.
Анов турган олмамикан, нормикан, нормикан,
Соясида ётган бизнинг ёрмикан-эй, ёрмикан?
Соясинда ётган бизнинг ёр бўлса, ёр бўлса
Иккимизни кўшар кунлар бормикан-эй, бормикан?
У хонага қайтиб кирганида, кампир рўмоли елкасига сирғалиб тушганини ҳам сезмасдан, кўзлари юмилиб куйларди.
— Эна, — деди Амир томоқ қириб. — Қизларга озгина дам беринг, чарчаб қолишмасин. Кўл бўйларини бундай бир айланиб келишсин.
Кампир бирдан тўхтаб, гуноҳкорона жилмайди, шоша-пиша рўмолини қўлига олиб, секин ғижимлади.
Гулнора дик этиб ўрнидан турди-да, Азизанинг қўлидан тортди:
— Азиза, кетдик, от минамиз, юр!
Азиза алланечук маъюс тортиб қолган кампирга термулиб ўтираркан, унамади.
Амир дарвоза ёнидаги бошини солинтириб турган, эгари устидан кўрпача танғилган бияни кўлга олиб тушадиган хивичдай сўқмоқдан етаклади. Гулнора эргашди.
— Ҳеч от минганмисиз?
— Йўқ, секциясига қатнашмоқчи эдим, аям кўнмади. Ўзингникидан қолма, йиқилиб майиб бўласан, деб қўрқди.
— Ўзингизники қайси?
— Бадиий гимнастика. Биринчи разрядим бор! Мусобақаларда совринлар олганман, билсангиз…
Амир калта атлас кўйлакдаги дуркун, сарвқоматни ўғринча кўздан кечириб, унинг гапи ростлигига ишонч ҳосил қилди.
Гулнора суҳбатни яна улашга тиришди:
— Ашула айтишни биласизми, Амир?
— Ҳа… — Сўқмоқ аста пастлаб борар, теварак-атроф сув қуйгандек жимжит эди…
Амир кўп тихирлик қилди, лекин қиз ялинавергач туйқусдан бўғиқ овоз билан секингина куйлай бошлади:
Кеча келгу…мдир дебо… он… ул
сарви гу…лрў келмади… а
Йигитнинг бошда ҳорғин, эринчоқ туюлган товуш аста тиниқлаша, сўнгра кучая борди. Ниҳоят, у баланд, ўктам бир оҳанг касб этиб янгради.
Қовоғи солиқ қоялар қўшиққа маҳлиё бўлиб қотиб қолгандек эди. Пастда жимир-жимир мавжланаётган кўл ҳам, иссиқдан бир-бирининг соясига қочмоқчидек қўшнилари пинжига тиқилган арчалар ҳам, ашула оҳангига мос лўкиллаётган бия ҳам қўшиққа соме.
Гулнора юзини четга ўгириб, билинар-билинмас уф тортди. Йигит ўз қўшиғига ўзи эриб, кўзларини юмиб хониш қиларди.
Лаҳза-лаҳза чиқтиму чекдим йўлида интизор,
Келди жон оғзимғаву ул шўхи бадхў келмади…
Амирнинг кўз олдида қийрихон ўраган дуррасининг бир учини ғоят назокат билан чеҳрасига пана этган, сурма тортилган кўзларида ҳаё балқиган, узун атлас кўилагини секин шитирлатиб, битта-битта қадам босиб келаётган пари намоён бўлди. Мана, пари беқасам тўни этакларини жуфтлаштириб унсизгина тиз чўкди… Жонон пиёлага май қўйди-да, битта… яна битта чертиб унга узатди…
Кўзларингдан нега сув келгай, деб ўлтурманг мени
Ким бори қон эрди келган, бу кеча сув келмади…
— Вой-бў! Мақомчилар ансамблидан эмасмисиз?
Амир кўзини очиб, қаршисида порлаб турган нарсага қаради-да:
— Келмади… — деди.
— Вой! Кўлга етиб келдик! — деб Гулнора жимирлаб ётган сувга чопиб туптдию шу заҳоти оёғини тортди.
— Вуй, совуҳлигини қаранг-а! Муз-а, муз!
— Қор суви-да! Отда бир чопайлик, совуқлиги хам хуш ёқиб қолади. Қани, минмайсизми?
— Қўрқаман…
— Бе! Асовмиди бу опқочса?!
Гулнор бир амаллаб эгарга минди-да, боши кўкка етгудек бўлиб:
—Қани, чу, тулпорим, чу, — дея қичқирди.
Қовурғалари саналиб турган «тулпор» лўкиллаб чопди. Омонат ўтирган Гулнора чап томонга оғиб кетди.
— Вой-вой! Йиқиламан! — Амир эпчиллик қилиб суяб қолмаганда у тошга қулаб тушар эди… Маслаҳат билан Гулнора ўнг қўлига юганни тутди, чап қўлини Амирга берди.
Сайр бошланди. От туёқлари қирғоқдаги тарам-тарам қум юзида хол-хол из қолдирар эди. Кўл тарафдан салқин шабада турди.
— Бу ёққа қаранг-а, — деди Амир бир вақт нариги соҳилга ишора қилиб. Қаёқдандир пайдо бўлган сур булутлар ҳозиргина чарақлаб турган қуёш юзини тўсган, кўл бўйига соя тушиб, теварак хиралашган эди. Булут пардасини ёриб таралаётган нур даранинг у томонида қаққайган қоялар узра қуйилар, атроф қизғиш-напармон тусда жилваланар эди.
— «Маккенининг олтини» филмини кўрганмисиз? — деди Гулнора. — Ўшанда олтин тоғлар шундай товланади.
Қуёш дара ортига чўкиб, ғойиб бўлди. Водийга салқин оқшом ёйилди.
— Қайтайлик… — деди Гулнора.
Ўчокдаги олов ҳижронзада қизнинг қизил рўмолидек қалтирар, қозон атрофида куйманиб юрган кампирнинг сояси ҳам лип-лип тебранар эди. Гулнора отдан сирғалиб тушгач, бир-икки депсиниб дарвозага қараб бораркан, тўсатдан чўчиб, орқага тисланди.
Дарвоза ёнидаги супада Ўтар бобо тошдек қотиб ўтирар, важоҳатида киши вужудини жимирлатадиган совуқ бир ифода муҳрланган эди.
Чол ёнидан ўтаётган неварасини ҳам, қизни ҳам пайқамади.
Уйдан патнисда масаллиқ кўтариб, Азиза чиқди.
Амир экспедиция раҳбарига қизларнинг яна бир-икки кун Ойдинкўлда қолажакларини хабар қилит учун қишлоққа қайтди.
Тоғ ортидан тўлин ой оҳиста сузиб чиқиб, аста юқорига кўтарила бошлади. Ойдинкўл тепасига келганда таққа тўхтаб қолгандек бўлди. Ойдин кеча ғоят тароватли эди. Ўшшайган қоялар қамалидаги Ойдинкўд ойнадек ялтирар, гўё ерда ҳам яна битта ой товланиб ётганга ўхшар эди.
— Бекорга Ойдинкўл дейишмаган экан-да, — деб хаёлан пичирлади Гулнора кўзи илинаётиб.
…«Амир!» деб қичқирарди у тинмай ўзига чорлаётган ой сари тикка учиб бораётган йигитга. Бир совуқ шамол изғир экан ой йўлида, бир совуқ…
Гулнора дилдираб уйғонди. Ўрнидан туриб, қозиқдаги чопонни олдида, ўралиб ташқарига чиқди. Ҳовлида кампир ғивирсиб юрар эди. Тўсатдан лоп этиб Ўтар бобо пайдо бўлди. Кампири ёнида тўхтаб, Гулнорага қарадию қисиқ кўзлари катта очилиб кетди. Чолнинг авзойини кўриб кампир қизга аланглаб назар ташлади ва шу заҳоти ранги ўзгарди. Эрининг ғазабнок нигоҳидан букилиб кетаётган каби эгилиб:
— Ҳой, қизим, — деди қалтираган овоз билан шоша-пиша. — Эгнингиздаги тўнни ечиб қўйинг, бобонгиз унда намоз ўқийди.
— Нима бўлибди? Мен ифлос қилмайман-ку.
Ўтар бобо шарт орқасига қайрилди.
— Вой, барака топкур-эй, еча қолинг, сизга бошқа нарса берай. Чол ўлгурнинг жаҳли белбоғида…
Гулнора бу эски чопоннинг шу қадар арзандалигига ажабланди-да, ечиб кампирга узатди.
Ирмоқ тарафдан Азиза челак кўтариб келарди.
— Жоним қоқиндиқ, жуда уринчоқ экансиз-да! — деб зорланди кампир. — Ўзим олиб келардиму…
Азиза лўппи юзлари қизариб, ҳансираб тура эди.
Нонуштадан сўнг кампир билан Азиза қўй-эчкиларни ўтлоққа ҳайдаб кетишди. Гулнора сумкасидан Уитменнинг мўъжаз тўпламини олиб ўқишга тутинди.
У довон тепасида Амирнинг қораси пайдо бўлганини ҳам, дарвозадан кириб келганини ҳам сезмади.
— Хорманг, Гулнорахон…
Қиз рўпарасидаги навқирон йигитни, унинг қора қошлари, қирра бурун, тийрак кўзларини кўриб билинар-билинмас қизарди…
Ҳол-аҳвол сўрашгач, Амир қизнинг қўлидаги китобга қизиқди. Гулнора Уитменни ўқимаган гумроҳ ҳамсуҳбатига афсусланиб тикилганча бу «жаҳоннинг саккизинчи мўъжизаси» ҳақида вижир-вижир тушунтира кетди. Амир унинг сабоғини сабр билан тинглаб, ниҳоят:
— Лутфий даражасидаги шоир экан-да, — дея хулоса чиқарди.
— Лутфий? Ким у?
Йигит Гулноранинг инглиз филологияси бўлимида таҳсил кўришини эслади…
— Навоийни ҳам мутолаа қилмагандирсиз?
— Мактабда ўқиганман… бир оз, — деди қиз тараддудланиб. — Энди киришмоқчиман. Биласизми, ҳалиги… Шарқ поезияси билан унча таниш бўлмаганим учунми…
Орага сукут чўкди.
«Менинг бечора шеъриятим!», деб хаёлидан ўтказ-ди Амир қорли чўққиларга ҳасратли назар ташлаб.
— Курсдошларим студентлар қурилиш отрядида. Шимолга кетишувди, — деди Гулнора жимликни бузиб. — Мен аҳмоқ улардан ажраб, бу ёққа чиққан эдим. Очиғи, тоғларда жиндек дам олиб келаман, деб ўйловдим. Энди эса зерикиб ўляпман. Чолу кампирларнинг сийқалашган хотираларидан эски-тускиларни қиртишлайвериш ҳам жонга тегди… Тўғриси, мен уларни яхши тушунмайман… Шу минг йиллик эски гапларнинг нима кераги бор-а?..
Харсанглар ортида мункайиб келаётган қора кўйлакли кампир, унинг ёнида эса ўрик гулидек оппоқ кўйлаги янада оқроқ кўринган Азиза пайдо бўлди. Кўришар эканлар, Амир Азизанинг қимтинибгина қўл узатганини, сўнг дарҳол кўзини ерга олганини сезди. Тўртовлон ясси харсанг супа устига чўка қолишди. Азиза кампирни яна ишга солди.
…Марғилоннинг йўлида
Якка терак ўсибди.
Ёрим келар йўлларни
Тикан ўтлар тўсибди…
Кампир шунчаки хиргойи қилаётгандек паст овоз билан бошлар, сўнг авжига чиқар, шу пайтда заиф титроқ товуш бениҳоя ҳазинлашар, қўшиқ оҳангида теран бир мунг тўкилар эди…
Самарқанд сойига солма иморат-о, солма иморат,
Ўз юртингга қилма хиёнат-о, қилма хиёнат,
Ўз юртингга қилсанг хиёнат-о, қилсанг хиёнат.
Ўзганинг юрти ҳам сенга омонат-о, сенга омонат…
Орадан зум ўтмай зериккан Гулнора Амирга қараб секин имо қилди. Улар кўзларини чирт юмиб олган кампир ва ручкаси дафтар варақлари узра тинимсиз йўрғалаётган Азизанинг ёнидан оҳиста сирғалиб, кўл томон жўнадилар.
— Қизингиз борми? — деб сўради Гулнора дафъатан.
— Ҳали уйланганим йўқ, — жавоб қайтарди Амир Гулноранинг қандай «қиз» хусусида суриштираётганини сезса-да.
— Йўқ, севган қизингиз?..
Ойдинкўл оҳиста шивирлар, сув сатҳи юм-юм йиғлаётган гўзал юзидаги мовий пардадек титрар эди. Ирмоқ соҳилидаги ёлғиз терак ундов белгисидек танҳо қаққайиб турарди.
— Мен ўшаман! — деди Амир теракни кўрсатиб.
Қиз йигитнинг кенг елкаларига, мармардай тиниқ юзига илинж яширинган синчков нигоҳ ташлади.
— Ўзингизда-чи?
— Бор эди, — деди Гулнора бамайлихотир. — У…
— Иккита эди улар, — дея унинг сўзини кесди Амир, — бири саккизинчи синфдан буён. Лекин у бошқа институтга кирди — ажрашдик. Иккинчиси факултетда топгандим, чиройли эди, юриш-туриш ҳам ёмонмас. Фақат тергайвериб жонимга тегди: фалончи билан нега бирга кетдинг, пистончи билан нега ҳиринглашдинг… Хуллас, шу қадар қолоқ, ХИХ асрдан қолган тирик мўмиёнинг ўзи! Баҳридан ўтдим-қўйдим!
— Қаёқдан билдингиз?! — деб қичқириб юборди Гулнора.
— Гапимни бўлманг! — деб совуқ шиддат билан давом этди йигит. — Отангиз зиёли одам. Онангиз илгари ишлаган. Кейинчалик семириб кетгач, «уй бексаси»га айланган, «сердтса»си чатоқ. Йилига икки марта Ялта ҳавосидан симирмаса «приступ» бўлади.
— Азиза айтган! — Қиз ҳангу манг, тамоман маҳв этилган эди.
— Азиза билан гаплашдимми?
— Унда… Қайдан?
Амир лаблари қийшайиб, асабий кулди. Кўзлаган ниятининг чиппакка чиқишини аввалдан билган одамгина шундай зўрма-зўраки илжая олар эди.
«Худди ўзи-я!», деб ўйлади Амир. Юраги сиқилди.
Худди шундай тим қора сочлар, худди шундай фусункор юзлар, худди шундай юракка ўт солувчи ишвакор табассум… Умрининг энг беғубор дамларини Амир ўша сирли жилмайишларга бахш этган эди…
Сўнг: у суйиб ўпган нозик қўлчаларни кимлардир беибо ушлагани… Ўша азиз, қадрдон вужуднинг ҳеч тортинмай ўзгалар оғушида қийшанглагани… Бирдан буларнинг ҳаммаси йирик пландаги кадр каби жонла-ниб, уни титратиб юборди: «Сиз энг нодон қишлоқисиз! Мен бари бир сиз айтгандек бўлолмайман. Бўлолмайман! Бўлолмайман!..»
«Эҳ, бари бир!»
Қуёш тиккада ўт пуркайди. Осмоннинг бир четида сийрак булутлар эринибгина сузади. Дарада ўткир арча ҳиди кезади. Оёқ остида шағал ғижирлайди. Бир ўрим сочдек чулғанган ирмоқ кўлга томон эшилиб кет-ган.
— Ҳур қизлар-у-у! — деб қичқирди бирдан Амир
ва тўхтаб қулоқ солди.
Қоялар қаъридан жавоб қайтди:
— Ҳув… в… в…
У анқайиб турган Гулнорага тушунтирди: қадим замонларда дарада ҳур қизлар яшаганлар. Худди амазонкалардек. Бир куни ёв босган. Ҳур қизлар ёв билан олиша-олиша ҳув баланд чўққига чекинадилар. Ев ҳар тарафдан ўраб кела бошлабди. Шунда қизлар маликаси тиз чўкиб, тоғу тошларга ёлворибди. Улкан қоя бирдан ёрилибди-да, уларни ўз бағрига олибди. Иффатни жондан юксак билган ҳур қизлар ҳамон бағрида эмиш.
— Ғалати афсона экан… Амазонкалар… — Айтишларича, ҳур қизлардек соф, бошдан-оёқ покиза бир қиз келиб: «Ҳур қизлар-у-у! Чиқинглар деса қоя яна тарс ёрилиб улар озод бўлар эмиш. Мана шу Ойдинкўл ҳам ўша қизларнинг кўз ёшларидан пайдо бўлган, дейишади.
Қуёш қоялар ортига ботиб кетди. Чўққилар гунгурт-зангори тусда товланар, кўл сокин мавжлана эди…
— Олло-ҳу… ак-бар-р-р!… Оллоҳу… у… ак-бар-р.
Бутун дара сесканиб тушгандек бўлди. Қўрғон тарафдан аср намозига чорлаб азон товуши келар эди.
— Ҳай…я алас…сало…от! Ҳай… я алас… сало… от.
— Бобом, — деди Амир ҳайратдан қуруқликдаги балиқдай оғзини очиб қолган Гулнорага. — Кеча эшитмаганмидингиз ?
— Йўқ. Қизиқ, намозга тошларни чақирадими?
— Бобомнинг назарида, азон товушини эшитган еру сув покланади, — деб Амир атрофга ишора қилди. — Ойдинкўлнинг сувини ичаётганлар ҳам шу тариқа озми-кўпми савобга дохил бўлар эмиш. Унинг бу кимсасиз жойда яшашига сабаб ҳам шу.
— Ўҳ-ҳў… — деди Гулнора кўзларини ўйнатиб. — Жуда… нима десам экан… фидойи, йўғ-э… замонавий утопист экан-ку, бобонгиз…
Амирнинг ранги ўзгарди.
— Утопистми, йўқми, сиз билан биз уни тушунмаймиз. Тушунмаган нарсаси ҳақида енгил-элпи ҳукм чиқаришга эса ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ!
— Кечирасиз… мен… — деди қиз елка қисиб.
Улар ҳовлига қайтиб киришаркан, ўчоқ олдида Азизага ниманидир уқтираёттан кампирнинг гапи чала-ярим қулоқларига чалинди:
— …Амирим ҳам Тошкентда ўқийди, жоним қоқиндиқ! Билволдингиз-а, энди шаҳарда хабар олиб турасизда неварамдан, тузукми?
Азиза бошини кўтариб, Амирга кўзи тушдию олов тафтида қизарган юзлари яна ловиллаб кетгандек туюлди. Сўнг алланарсани баҳона қилиб уй томон шошилди. Амир ёнида Гулноранинг бор-йўқлигини ҳам унутган каби беихтиёр бир-икки одим ташлади. Рўпарасидаги пастак уй фавқулодда чароғон, нур сочиб, кулиб тургандек эди!
Кечқурун Азиза кампирни аста гапга солди. Суҳбат араваси ўтмишга қараб ғилдиради.
— Э…э, нимасини айтай, — дея хўрсиниб сўз бошлади кампир. — Менинг ҳам сизлардек айни ўн еттига тўлиб, кўчада от кишнаса юрагим ўйнайдиган пайтлар. Маҳалланинг бўз йигитлари дарвозамиз тагидан ялла қилиб ўттани-ўтган. Ҳа… — Кампир ҳасратомуз бош чайқади. — Ўша яллалари ҳали-ҳали эсимда:
Мен бу ерга келмас эдим, ёр келтирди мени,
Ўтга тушсам куймас эдим, ёр куйдирди мени.
Кичкина чорбоғ ичинда айланар бошим менинг,
Ёр юрган кўчаларда тўкилар ёшим менинг…
Буни эшитгач, кечалари уйқу қайда дейсиз! Биздан бир маҳалла нарида Қоравой тоға деган этикдўз бўларди. Шунинг Шаҳобиддин деган ўғли ана ўтади кўчамиздан, мана ўтади. Ҳар ўтганда янги ялла. Бора-бора овозини эшитсам, юзимга иситма тепадиган бўдди. Бир куни ўтаётганида девордан мўраладим. Озода яктак кийган, белида шоҳи қийиқ, оёғида ўша вақтда янги расм бўлган ағдарма этик. Косибча оппоқ юз, қош-кўзи қора. Юрагим шув этди. Шаҳобиддин гап қотди: «Отаси сотармикан бу ҳурлиқони, ё сандиққа қамаб, нархини ошириб ўтираверармикан?»
Эҳ, чироқларим, йигитлар у пайтлар шунақа дангалчи эди! Мен шаддод қиз эдим, лекин минг шаддод бўлсам ҳам ўша тобда тилим танглайимга ёпишиб қолди. Индамай уйга кириб кетдим. Ана энди кўринг. Кўзимни юмсам, сурати кўринаверади, жим ўтирсам, қулоғимда гапи жаранглайверади. Кўнгил иши емон экан! Бир куни сал имо қилувдим, кечаси чорбоғимизга келди. Бувимни ухлатиб мен ҳам чиқдим. Нимасини айтай, раҳматлик нақ қарчиғайдек йигит эди…
Ўша кунлари Ўтар бувангиздан бизникига совчи лар шира талашган пашшадек учиб-қўниб қолишди-ку… Бу киши қишлоқнинг олди бойваччаси. Бувиш турткилаб қўймайди:
— Кўз ёшинг бошингни есин, нега қон қиласан одамни! Ширу шарватнинг ичида бўласан, ёғ еб, ёғлама ташлайсан! Ҳу, жувон ўлгур!..
Хуллас, узатишди. Қўқон аравада лиқирлатиб олиб кетишяпти, денг! Ой худди мана шунақа чарақлаб турибди. Хотинларнинг ёр-ёри бир юрагимни тирнайдтс, ҳиқ-ҳиқ йиғлайман…
Оқ милтиқ, қора милтиқ,
Отган отам, ёр-ёр.
Ўз қизини ёт қилиб,
Сотган отам, ёр-ёр.
Ўз қизининг йўлига
Бодом эксин, ёр-ёр.
Бодом шохи қайрилса,
Болам десин, ёр-ёр…
Бир вақт узоқдан биров ялла қилди. Шаҳобиддин. Юракларим ўртаниб кетди-эй! Гўшангада ҳам кўз ёшим тинмади. Ҳай, дедим, қиз боланинг пешанасида шу бор экан, нима бўлса, ё раззоқ! Дардимни заҳар ичгандек, ичимга ютдим.
Бояқиш Шаҳобиддин гиёҳванд бўлиб кўчаларда саргардон юрадиган кўйга тушди. Манави қўшиқ унинг шаънига чиқувди-да:
Ҳай, ҳай, уста Шаҳобиддин,
Кўлда тановаринг қани?
Суйдим, суйдим деб юрган,
Ҳурлиқо ёринг қани?
Кейин орада ҳуррият замонлар бўлиб кетди. Ўтар бувангиз қочқинда юрган кезлари Шаҳобиддин кўп одам қўйди. Бир юрагим ҳаприқдию сўғин ўйлаб, йўқ, дедим: «Менга ит тегишга тегди, энди сенинг ёстиғингни ўзингдай пок бир қиз обод қилсин!», деб жавоб бердим.
— Севсангиз ҳам-а? — деб ҳайратланишди қизлар.
— Вой қизларим-эй, суйганимдан-да! Жонимдан ортиқ кўрмаганимда тегардим-кетардим! Суйганим учун… Ахир, ўзганинг қўли ҳаром қилган сочимни суйганимга силатаманми-я? Бундан кўра мурдашўйнинг қўли силасин, дедим.
Охири хотин олди шўрлик. Кейин биз бу ёққа кўчиб чикдик. Шаҳобиддин ов баҳона, Ойдинкўлга келиб турарди. Йирокдан лип этган «ови» — мени кўради-да, қайтади. Хайрият, соғ-омон экан, дейман мен ҳам. Авваллари ҳафта, ойда йўқларди, сўғин камнамороқ бўп қолди. Ҳеч эсимдан чиқмайди: келмай юриб-юриб, ўтар бобонгиз йўқ пайти келса!
Ёз пайти эди. Довон тепасида тўриқ минган Шаҳобиддин кўринди. Отини йўрттириб, кўлга тушди. Қарасам, кўл ёқалаб биз томон келяпти!
Шошиб сўқмоққа чиқдиму қўлимни силкитиб, «Қайтинг, қайтинг!», деб бақирдим. Ўзимнинг жоним бўлса бир оғрийди, бир оғрийди!
Бир-биримизга термулиб турибмиз. Озиб-тўзиб кетибди, ранг-рўйи бир ҳолатда. Тўсатдан от бошини шарт орқага бурдию қамчи босди. Кетди! Тахтадай қотиб қолавердим жойимда. Олапар итимиз ғиншиб этагимдан тишлаб тортади. Шундагина ҳушимни йиғдим.
Шаҳобиддин шу-шу дом-дараксиз кетди. Биз қишлоққа тушмаймиз, қишлоқдагилар ҳам биздан хабар олмайди. Бир йилча ўтгач, равоч тергани чиққан болалардан суриштириб билдим: касалмиш! Ўвда гиёҳванд бўлиб юрган кезларида ўпкасини урдириб қўйган экан. Оҳ, жувонмарг, дедим ўзимга, бир йигитнинг уволи бўйнингда-я!
Кун-узун кун кўзим довон тепасида, ҳадеб қовоғим учади.
Бир худо қарғаган кун довонда қора отлиқ кўрин-ди-ю! Ўша куни қора қарға бир қағилловди, бир қағилловди… «Вой, жоним-ов, чавандозим, худо сенга минг йил умр ато қилсин, илоё бахтли-тахтли бўлгин, ти-лингдан шум эмас, хушхабарлар томчилаб турсин!», деб дуо қиляпман тинмай. Чавандоз кўл ёқалаб биз томон от қўйди… Келяпти… Дукур-дукур… От туёғи юрагимни босиб-босиб келаверди… Ана!.. Вой, худойим, Шаҳобиддиннинг жияни-ку!..
Етиб келдию «Мингашинг отга!», деди…— Кампир бир зум тўхтаб, ютинди.— Шаҳобиддиннинг аёли жўна-тибди. Эри уч кундирки, жон беролмай илҳақ экан…
Қишлоққа қандай етиб борганимни билмайман. Кирсам эшикка термулиб ётибди, бир бўзлайди, бир бўзлайди кўзи билан…
Хотини югуриб чиқдию мени қучоқлаб йиғлаб юборди.
— Опа! — деди. — Жоним опам! Келинг, шу шўрликнинг дунёдан армони ушалиб кетсин!
Кўзлари ғилт-ғилт қилади Шаҳобиддиннинг. Иккимизни холи қолдирдилар. Рўмолим билан юзимни бекитдим. Икки қават шол рўмол остидаги бетимни лабига босдим! «Оҳ!», дедию бир тамшанди… бояқиш… узилди…
Ўша кеч қайтдиму шундай айтдим, шундай айтдим! Назаримда, бўзлашимга Ойдинкўл чидай олмай ўзини қирғоққа ураверди, ураверди…
Ёронлар, энди қайтайин, Дардимни кимга айтайин. Шаҳобиддиндан айрилиб, Мен қандоқ тоқат этайин? Сенга жонимни бермай, Ёринг бўлмай кетайин… Шунқор бегим, вой-вой-й! Сардор бегим, вой-вой-й!
Ўша кечаси бир ёмғир қўйди-эй… Мен бўлса лаҳча чўғдек ёниб ётибман, ўчириш ёмғирга йўл бўлсин…
Сендай йигит йўқ бўлса, Мендай ёринг ўлмасми? Энди сенинг ҳасратинг Мени адо қилмасми?
…Йиғлайвериб шишиб кетган Азиза қўлларини базўр силтади. Сўнг ўзини кампирнинг қучоғига отди.
«Қизиқ кампир экан…»
Гулнора кампирнинг ғалати муҳаббати, ғаройиб қисмати ҳақида ўйлаб-ўйлаб, кўзи илинганини сезмай қолди. Осмони фалакда қанот қоқиб юрган ҳур қизлар тушига кирди… Ажаб ложувард само бағрида кампир билан Азиза ҳам сузиб бораётганмиш… Гулнора уларга қичқирай деса овози чиқмас эмиш…
У азон товушидан уйғониб кетди. Ўтар бобо Ойдинкўлни, тилсиз қоялару тоғ ортида мудраб ётган ; қуёшни — жумла-жаҳонни покланишга даъват этиб азон чақирарди. Бу ноласимон товуш аста ҳаволанар, бутун дара бўйлаб парвоз этар, сўнг бу макондан ўзига манзил тополмай кўкка, азим осмон қаърига интилар эди. Осмон эса чексиз-чексиз…
— Ҳай…я алас… сало…от! Ҳай… я алас… сало…от!
Гулнора ёнига ўгирилди. Азиза енгил нафас олиб ухлаб ётарди.
«Қизиқ экан бу чол, — деб ўйлади Гулнора. — Ахир, худо йўқ-ку! Бирдан бари беҳудалигини тушуниб қолса борми?! Юраги ёрилиб кетар-эй… Ҳур қизлар-чи?.. Бу ҳам ғалати…»
Дафъатан кечадан буён юрагини кемираётган ния-ти эсига тушди: у ҳур қизларни чақирмоқчи эди! Апил-тапил кийиниб, кўл бўйига тушиб борди.
Ҳаво шундай салқин, тоза эдики, Гулнора ўзини учиб бораётган пардек енгил ҳис қилди.
Кўл ҳам ухлаб ётгандек қилт этмасди.
— Ҳур қизлар-у-у-у! — деб қичқирди Гулнора
заиф овоз билан атрофига аланглаб. Жавоб қайтмади.
— Ҳур қизлар-у-у-у!..
«Наҳот, лоақал жавоб ҳам қайтармаса?! Йўқ… Ҳур қизлар мени ҳеч қачон эшитмайдилар, тушунмайдилар… Худди мен уларни эшитмаганим, тушунмаганимдек…»
Яна аланглади. Ҳеч ким йўқ эди.
— Ҳур қизлар-у-у-у!..
Аlisher Ibodinov
IKKI HIKOYA
Аlisher Ibodinov 1952 yil 12 dekabrda Fargʼona viloyati Oltiariq tumanidagi Eskiarab qishlogʼida tugʼilgan. Sovet Аrmiyasida dengizchi boʼlib xizmat qilgan. ToshDUning jurnalistika fakulьtetini tamomlagan. (1980). «Gulsafsar hidi» (1978), «Quyosh ham olov» (1984), «Latofat» doʼkonidagi qatl» (2003), «Qoʼrboshi Madaminbek» (1995) kabi qissa va hikoyalar tuplamlari nashr etilgan.
BIR TOMCHI YOSH
— Hammaning kelini abitta oʼtiri-ib kashta tiksa, meniki kitobga termiladi! «Olima-da!» — Qudasi Qurbon kampirning maʼrakada katta-kichikka eshittirib va atayin unga tegizib shangillashi Sobira xolaga ogʼir botdi. Аtrofida oʼtirgan bir-ikki kampir labini qimtidi. Qoʼshnisi Payzi otin uning tizzasiga qoʼlini bosib:
— Indamang! — dedi.
Sobira xola ogʼiz ochmadi. Maʼrakadan soʼng boshda tuguni bilan qudasinikiga oʼtdi.
— Quda, — dedi. — Mana siz kelin-kevat koʼrgan kayvoni xotinsiz. Mangina shu yosh, lodon qizimni sizga topshirganmanki, bilmaganini oʼrgatar, oʼzi bovlab olar deb. Lekin, haligi, maʼrakadagi gapingiz teshib ketdi-da, mani, quda!
Shunday dedi-yu, ovozi titrab, koʼziga yosh keldi. Sobira xolaning koʼngli boʼsh. Sal dili ozor cheksa, darrov koʼzi gʼiltillab qoladi boyaqishning. Qurbon kampir kesatigʼi qudasiga alam qilganini sezdi-da, ichidan yayrab ketdi. «Oʼla, achitibdi-ku, gapim», deb xayolidan oʼtkazdi va yumshoq ohangda:
— Ha, endi, ogʼizning darvozasi yoʼq, bir chiqib ketgandir-da, bunga xafa boʼlmang, — dedi. — Toʼgʼri, Maʼsumaxon yaxshi, mehnatkash, qobil juvon. Kelinim bor, desa arzigulik. Odobi ham joyida. Аmmo… shu boʼsh qoldimi, oʼquvradi-oʼquvradi… Yuraklarim siqilib ketadi, unga qarab! Hoy, deyman, kelin, siz oʼzingiz bir kolxozchi boʼlsangiz, oʼqib, nima, shahar olib berarmidingiz eringizga! Undan koʼra kashta tiking, koʼrpa-yostiq qoplang. Bekordan xudo bezor, deb mundoq nasihat qilsam, bezrayib turaveradi. Miq etmay uyiga kirib yana kitobga termiladi. Аna, innakeyin menikiyam alanga oladi-da, quda!
Sobira xola bildiki, kudasi ham chakana alamzada boʼlmabdi. U yotigʼi bilan gapira ketdi.
— Maʼsuma yoshligidan shunday: koʼp oʼqiydi. Bu dard unga yoʼrgakda tekkan. Qizlik payti necha martalab oldidan otib yuborganmanu, kitobni!
— Erminan yaxshi, Xudoga shukur. — Uning ogʼzidan gapni ilib ketdi qudasi. — Qattiq-quruq ish kam oralarida. Endi… Ora-sira boʼp turadi. Bir kuni Rajabboy daladan kech qaytib, dam olayotsa, Maʼsuma unga gʼazal oʼqibdi. Charchagan emasmi, noilojdan eshitib oʼtirgan bolamni uyqu bosibdi. Shunga qancha arazlashdi-yu…
— Аrazlashga arazlaydi, lekin menga oʼxshab darrov koʼzining suvini sel qilavermaydi qizim. Sizga yolgʼon, xudoga chin, quda, shu qizni oʼstirib, hali bir tomchi koʼz yoshini koʼrganim yoʼq! Esini tanibdiki, birov bilan urishsa, arazlaydi, tumtayadi, ammo yigʼlamaydi! Mening yigʼimni ham siz yigʼlab qoʼygansiz, deydi.
— Ha, ishqilib omon boʼlishsin… — Qurbon kampir shahdidan tushdi. Koʼp oʼtmay qudalar apoq-chapoq tarqalishdi.
Maʼsuma kech qorongʼusida daladan qaytdi. Dalachilar tushgan mashina qishloq oʼrtasida toʼxtashi bilan shovqin-suron koʼtarildi.
— Maʼruf, tugunni uzat!
— Hoy, tushsangiz-chi, tezroq!
Koʼchadagi tiq etgan tovushga quloqlari ding boʼladigan bolalar kechki ovqatlarini tashlab, onalari, opalarini qarshilagani yugurib chiqishdi.
Jimjit koʼcha olomonga toʼldi.
Maʼsuma uyiga burilayotib, Maʼrifatxon bilan xayrlashmoqqa qaradi-yu, mashinadan «tap-tap» pastga irgʼitilayotgan oʼt bogʼlarini koʼrib, birdan boʼshashdi: bugun ham oʼt yulmabdi! Tushlikdan soʼng dam olishayotganda Maʼrifatxon ketuvdi-ya oʼtga, u kitobga qiziqib unutibdi. Аna endi jazosiga eshitadi qaynanasining sayrashini! Non tugunidagi kitob biqiniga botgandek boʼldi. U tugunni orqasiga yashirdi.
Yuk mashinasi bir jigʼillab qoʼzgʼaldi-da, chiroqlarining yorugʼi yoʼl yoqasidagi teraklarni, paxsa devorni, ikki tavaqali sariq darvozani va shu darvozaga yoʼnalgan Maʼsumaning xipcha qomatini, barmoqday-barmoqday oʼrilgan sochini, yelkasidagi ketmonini, chang bosgan kirza etigini bir zum oltin nurga burkadi. Soʼng ikki dumaloq nur qoʼshni uy devorini, simyogʼochni keskin suzib oʼtdi-da, uzoqlarga chuzilgan tasmaday, asfalьt yoʼlga toʼfilandi. Mashina joʼnadi. Maʼsuma darvoza tavaqasini ichkariga itardi. Berk.
«Voy-ey, yoʼq boʼlsaydi!» shirin tin olib xayolidan oʼtkazdi u omadiga ishonmay. Darvoza tavaqalari orasidan koʼlini suqib zanjirni tushirdi.
Oʼrtasi dahliz, ikki uy, ayvonli imorat qorongʼida xoʼmrayib turardi. Аyvon oldi ishkom. Ishkomdan nari — tomorqa. Hovli paxsa devor bilan oʼralgan. Uy qarshisida molxona. Kimdir kelganini sezib, sigir shikoyatomuz «moʼ…oʼ»ladi.
«E, bugun Savri xolanikida maʼraka-ku! Kechki oʼtirishga joʼnagandir, qaytmaydi endi!» Maʼsumaning oyogʼi ildamlashib, charchogʼi tarqab ketdi. Chiroqni yoqib, tugunini soʼriga qoʼydi. Soʼng yana kelib qolsa, xarxasha qilmasin, degan mulohazaga bordi-da, tugun ichidagi kitobni toʼshak tagiga yashirdi. Tushlikdan ortgan nonni qayoqdandir yetib kelib, koʼzlarini moʼltiratib turgan paxmoq kuchukka tashladi. Etigini ayvonga yechib, kelinlik xonasiga kirdi. Kenggina, tokchavand xona did bilan bezatilgan edi. Toʼrdagi mehrobga qoʼyilgan naqshdor sandiq ustiga duxoba, atlas koʼrpachalar taxlangan, qoziqlarga har xil gullar tikilgan sochiqlar iligʼliq. Xona chetida ichi chinni idish-tovoqlarga liq toʼla bufet. Polga gilam tushalgan. Tokchalardan biriga «Kvarts» televizori oʼrnatilgan.
Maʼsuma ust-boshini oʼzgartirdi-da, koʼchaga chiqib, artezian qudugʼidan suv keltirdi. Dahlizdagi obrezda yaxshilab yuvindi. Oʼsma qoʼydi. Shifonьer oynasiga qarab pardoz boshladi. Sochlarini yozib «prichyoska» qilib koʼrdi. Orqasi bilan bitta ipakdek sochi uni kinolardagi frantsuz goʼzallariga oʼxshatib yubordi. U sochini goh oʼng tomonga, goh chap tomonga agʼdarib, bundan zavqlanardi. Sochlarini «laylak uya»day tepaga turmakladi. Bu ham chiroyli chiqdi. Shifonьerdagi yangi atlas koʼylagini olib kiydi, oʼzini oynaga soldi. Koʼylak xiyol uzun edi. Etagini bukib boqdi. Bari bir koʼngliga oʼtirmadi. U u yoq-bu yoqqa alangladi-da, lozimini yechdi.
Koʼylagini tizzasidan toʼrt enli yuqoriga koʼtardi. O…Y! Oynadan unga bagʼoyat kelishgan, beli ingichka, oyoqlari bejirim, sarvqad, sochlari yelkasini qoplab, bir qarashda yuraklarni jazillatadigan jonon boqib turardi.
Birdaniga raqsga tushgisi keldi. Oynaga muqom qildi-da, qoʼllarini oʼynatdi. Qoshini qoqib, koʼz qisdi. Shu payt eshik gʼijirladi. U gul-gul ochilib oʼsha tomonga oʼgirildi. Eri emas ekan. Qora, oʼgʼri mushuk bir zoʼm toʼxtab, unga koʼz yugurtirdi-da, oʼljasini tishlab, ura qochdi.
— Ha, xudo olgur! — deb nomiga poʼpisa qildi Maʼsuma allaqachon koʼzdan gʼoyib boʼlgan mushukka. Qorongʼilik qaʼridan unga javoban mushukning masxaralovchi «miyov»i eshitildiyu uni oʼchdi.
Kelinchak qaytadan kiyindi-yu, ovqatga unnadi. Kartoshka, piyoz archib, gazga shoʼrva qoʼydi. Xonani supurib, koʼrpacha yozgach, koʼngli tinchib televizorni buradi. Televizorda filьm ketardi.
Goʼzal manzaralar, bir-biridan chiroyli, soʼnggi modada kiyingan qahramonlar… Mana, yigit bilan kiz qoʼltiklashib, parqda sayr qilib yurishibdi. Boshlariga kuzning zaʼfaron barglari yogʼiladi. Qiz — raqqosa, yigit — ashulachi. Qiz jahonga mashhur raqqosa boʼlish orzusida, yigit ham undan qolishadigan emas…
Gaz vishilladi. Shoʼrva qaynab, toshgan edi. Maʼsuma yugurib chiqib, oʼtni pasaytirdi. Shoʼrvani shopirib, tuzini koʼrdi. Pomidorni koʼp solgan ekan, shoʼrva qip-qizil. Taxirroq. Kartoshkasi xiyol ezilibdi, u butun, lekin salga uqalanadigan darajada hil-xil pishgan mushtday — tuxumday oppoq kartoshkalarni chinni kosaga oldi. Kosadagi bugʼi koʼtarilayotgan, «oʼlgan» oq piyoz halqachalari, koʼk piyozlar xolday yopishib qolgan kartoshka uyumini koʼrib, koʼngli gʼalati boʼlib ketdi. Dilidagi yaqin oʼtmish xotiralari entiktirib yubordi.
Bolaligida, uylarida, odatda, shoʼrvani alohida, har kimning oʼz kosasiga suzishgach, kartoshkasi bilan goʼshtini laganga solib, yoʼl-yoʼl chit dasturxonga qoʼyardilar. Ular obdan qaynab yetilgan shoʼrva suvini terlab ichishar, oʼrtadagi kartoshka va goʼsht uyumi dimoqni qitiqlovchi hid taratib, koʼzlarini oʼynatardi.
Ovqatdan soʼng otasi seryung oyoqlarini choʼzib, koʼrpaga yonboshlar, agar kayfi xush boʼlsa:
— Oʼqi, qizim! — derdi Maʼsumaga.
Maʼsuma «Kuntugʼmish», «Shirin bilan Shakar», «Malika ayyor»larni sharillatib oʼqib berardi. Аyvon roʼparasidagi ishkomda yirik-yirik uzum boshlari chiroq nurida marjon tizimlariday osilib yotardi. Baʼzan dostonning eng qiziq joylari kelib, atrofdagilar «oh-voh» koʼtarishganda, uzum boshlari ham ohista qimirlab ketardi… Oh, qanday baxtli damlar ekan oʼsha oqshomlar!..
Keyin otasi vafot etdi. Oilada kattasi Maʼsuma edi. Onasiga ergashib dalaga chiqdi. Onasi ham indamadi. Bir joʼyak gʼoʼza chopiq qilsa, bir bogʼ oʼt yulsa ham harna, dedi. Oʼshanda Maʼsuma oʼn ikkiga toʼlgan edi. Shundayicha mana yigirma birga kiribdi, paxtazorning qoʼynida! Oʼqish ham qolib ketdi! Sakkizinchi sinfni zoʼrgʼa bitirdi-yu, u yogʼiga sabri chidamadi. Oʼn sakkizida uni Rajabboyga berishdi.
Rajabboy qoʼshni mahalladan, Maʼsuma dirkillab, toʼlishib kelayotgan mahalda u oʼninchini bitirgan, shaharga oʼqishga borib kirolmay qaytgan paytlar edi. Uzzukun mototsiklni «pat-patlatib» izgʼib yurardi. Koʼplar katori Maʼsumaning ham koʼzi tushgandi unga. Keyin armiyaga ketibdi, deb eshitdi.
Koʼp oʼtmay Maʼsumalarning eshigini ham gapdon, sermulozamat, chaqqon kampirlar — sovchilar cherta boshlashdi. Maʼsuma kuyov tanlamadi. Bir vaqtlar qalbining tubida tugʼilgan jingalak soch, kelishgan ziyoli yigit — Maʼsuma bilan bogʼlarda qoʼl ushlashib sayr etishi kerak boʼlgan yigit qalbining oʼsha yerida oʼlib, dafn etilgan edi.
Bir kuni oyisi uni uy burchagiga tortdi-da, kechagina armiyadan toʼlishib, aqlli-hushli boʼlib qaytgan qoʼshni mahallali Rajabboyni maqtay boshladi. Hamma qizlar nima qilsa Maʼsuma ham shunday yoʼl tutdi. Аxiyri koʼndi.
Keyingi paytlarning rasmini qilib, kuyov-qalliqni rayon markazida uchrashtirishdi. Maʼsuma uyalib, Rajabboyga tik qaray olmadi. Maʼsumaning dugonasi bilan Rajabboyning oʼrtogʼi oʼzaro qandaydir imolar bilan kelishib, ularni yarim soatcha xoli qoʼyishdi. Rajabboy u yoq-bu yoqdan gapirdi, keyin Maʼsuma bilan dugonasiga olib kelgan sovgʼalarini berdi. Maʼsuma Rajabboyga koʼsh atlas dastroʼmol uzatdi. Shu bilan uchrashuv tugadi. Bir oydan soʼng uni toʼy qilib tushirib olishdi. Toʼydan keyingina Maʼsuma Rajabboyning yuziga tik boqib termiladigan boʼldi. Rajabboy qoracha, qirraburun, yirik koʼzli, gavdali yigit. Maʼsuma oʼn olti yoshligida xayolida chizgan yigitdan unda bir narsa — jingalak soch bor edi. U Maʼsumani yaxshi koʼrar, istaklarini bajo keltirardi. Kitoblarni ham u olib kelardi. Maʼsuma baʼzan yozgan sheʼrlarini Rajabboyga koʼrsatar, u miyigʼida kulib qoʼya qolardi. Lekin bu masxaralash emas edi, buni Maʼsuma tushunar va eriga muhabbati joʼsh urib ketardi.
Maʼsumaning koʼp kitob oʼqishi, natijada uy ishlarining qolib ketishini qaynanasi janjallarda dastak qilar, Rajabboy kechalari uning sochini silab:
— Xafa boʼlma, — derdi. — Kampir odam, kitobning nimaligini qayoqdan tushunsin…
Lekin onasi turtkilab qoʼymayapti shekilli, u ham keyingi paytlarda oʼzgardi. Mashina olish dardiga tushdi. Ikki gapning birida falonchining xotini muncha pul ishlabdi, er-xotin mashinalik boʼlibdi va hatto: «E, anovimi?.. Ha, unga mashinani xotini ishlab topgan, oʼzi kayf-safodan boʼshamaydi», qabilida uchiriqlar qiladigan boʼldi. Oʼzini ayamay kolxozda bir ish qilsa, tomorqada ikki ishni bajaradi. Oilani ovqatdan, kiyim-kechakdan siqib, mashinaga pul jamgʼaradi. Ilgarigiday Maʼsumaga kitob keltirish ham kamaygan.
Maʼsuma uzun bir soʼlish olib, kostryulь qopqogʼini yopdi-da, xonasiga kirdi. Kino tugabdi.
Maʼsuma televizorni oʼchirdi-da, koʼrpachaga yonboshladi. Jimjitlik yuragini sikdi. Yuzini yostiqqa bosdi. Qulogʼida nimadir sokin shovullar edi. Bu — jimjitlikning tovushi! Chalqanchasiga oʼgirildi. Havo dim. Saratonning qaynoq nafasidan tunlari ham hech yerda orom yoʼq.
«Bir ezildi, buyam qaylardadir-ey!» Xayolidan oʼtkazdi u erini.
«Hozir kelsa… quchoqlab oʼpib-oʼpib olaman!» deb pichirladi u qandaydir otashin gʼazab, nozli alamzadalik bilan. Toʼsatdan u halitdan beri faqat erinigina kutib oʼtirganini sezdi.
«Kelsin-chi!..» Xayolidan oʼtkazdi aʼzoi badani yonib. U erini erkalashni, butun olam boshqa yoqqa ketib oʼzlari tanho qolganlarida koʼngillariga siqqanicha shoʼxlik qilishni yoqtiradi. Baʼzan shunaqangi yoniq ehtiros bilan erini erkalardiki, eri uning quchogʼida oʼzini yoʼqotib qoʼyardi.
U koʼrpa ustiga joy boʼlolmay toʼlgʼandi. Ichi qizidi. Nimadir yuragini tirnagandek, holi joniga koʼymasdi. Koʼnglini boʼshatgisi kelardi. U oʼrnidan turdi-da, sheʼr daftarini ochdi.
Oynadan qorongʼi koʼchadan «viz» etib oʼtgan mashinaning yorugʼi tushdi. Maʼsuma pastki labini tishlab, koʼzlarini shoʼx oʼynatdi-da, bir varaq qogʼozga yozdi:
Qirlarda lolalar ochildi,
Yigit-qizga gilam poyandoz.
Sizni kuta bagʼrim ezildi,
Siz-chi, kimga aytayapsiz roz?
Eri kelgan paytda sheʼrni yostiq ustiga qoʼyadi-da, oʼzini uyquga soladi!
U sheʼr yozilgan qogʼozni yostiq ustiga, koʼzga koʼrinarli qilib qoʼydi-da, oʼzi yuzini boshqa yostiqqa bosib, yuragi dukullab urgan holda kuta boshladi. Mana hozir u kirib keladi. Sheʼrni oʼqiydi. Soʼng odatdagicha, Maʼsumaning sochidan tortadi. Maʼsuma qaramaydi…
Gursillagan qadam tovushlari bir zum tindi-da, soʼng yana xonaga yaqinlasha boshladi. Maʼsuma qiqirlab kulib yubormaslik uchun yuzini yostiqqa mahkam bosdi.
Toʼsatdan… Zarb bilan tepilgan eshikning taraqlab ochilishidan Maʼsuma sapchib oʼrnidan turib ketdi. Uy burchagidagi bufet ichida chinni idishlar bir-biriga urilib, jarangladi. Eshik yonida turgan choynak agʼdarildi.
Rajabboy koʼzlari olaygan, gʼazabdan titragan holda ostonada turardi.
— Padaringga laʼnat sendaqa xotinning! Sigir ochidan oʼlay deb qopti! Na oʼt yulibsan, na uydan biron nima topib solibsan! Doʼmpayib yotishingni qara!
U xuddi ovoz qaytargichi olingan mototsiklday vagʼillab ketdi. Qani endi toʼxtatib boʼlsa… Maʼsuma toʼxtatishga harakat ham qilmadi. U karaxt edi. Eshitmas, sezmas, faqat labi-labiga tegmay ochilib-yopilayotgan ogʼizni koʼrardi xolos.
Birdan koʼzi yostiq ustidagi qogʼozga tushdi-yu, koʼngli yumshab ketdi. Аsta egilib uni oldi-da, ohista parcha-parcha qilib yirtdi. Soʼng sheʼr daftarini derazadan koʼchaga, boʼtana suvlar limillab oqayotgan ariqqa otdi. Daftar qanoti yozilgan kaptardek «shigʼgʼ» etib uchib, ariqqa quladi. Mayda toʼlqinlar bagʼrida bir-ikki oqarib koʼrindi-da… Oqib ketdi!
Maʼsumaning koʼzlari tubida ham allaqachonlardan beri payt poylab yotgan bir tomchi yosh sizib chiqib kipriklariga ilashdi, soʼng oftobda qoraygan yuzida iz qoldirib, atlas koʼylagiga yumaladi, unga ham singmay, pastga oqib tushdi.
KOʼL BOʼYIDА
Eski darvozaning gʼijirlashi ayvondagi soʼrida kitob oʼqib yotgan yigitning diqqatini boʼldi. Yoʼlakda kalta xonatlas koʼylakli, timqora sochlari yelkasiga yoyilgan, koʼhlikkina qiz turar edi. U mehmon hurmati uchun oʼrnidan qoʼzgʼalgan yigitning xushqomat jussasiga bir zum tikilib qoldi.
— Salom!
— Vaalaykum assalom. — Yigit ayvondan tushib, notanish qizni soʼriga taklif etdi. — Qani…
Qiz mezbonning koʼziga tik boqib:
— Rahmat, — dedi. — Men… haligi… folklor ekspeditsiyasidanman. Xabaringiz bordir?
Togʼ bagʼridagi bu kichik qishloqqa Toshkentdan filolog studentlar ekspeditsiyasi kelgan edi. Yigit bosh irgʼadi.
— Shunga… eskicha qoʼshiqmi, ertakmi biladigan kishi boʼlsa…
Yigit qizning saraton oftobida boʼgʼriqqan yuziga afsuslanib qaradi.
— Onamlar yoʼq edilar-ku…
Qiz birdan boʼshashdi. «Mayli, boʼlmasa», degandek parishon jilmaygan kuyi bosh silkib, darvoza tomon yoʼnaldi.
— Shoshmay turing, — dedi yigit. — Аnavi dovon orqasida, koʼl boʼyida enamlar yashaydilar. U kishi eski termayu afsonaning koni. Xohlasangiz — oʼsha yoqqa olib chiqaman?..
Ertasiga qiz bir dugonasi bilan keldi. Uchovlon qishloq tepasida xoʼmraygan qoyalar ortidagi Oydinkoʼlga joʼnadilar. Qiz oʼzini Gulya — Gulnora; oʼrta boʼy, sochlari ikkita oʼrilgan, shirmon yuzli dugonasini esa Аziza, deb tanishtirdi.
Koʼp oʼtmay yoʼl torayib, togʼ bagʼriga oʼrladi. Yigit yoʼl-yoʼlakay enasini taʼriflab bordi.
Bobosi yoshligida Qoʼqon madrasalarida oʼqigan, Yassaviyga ixlos qoʼyib, oʼzi ham gʼazallar bitgan ekan. ld yillar ilgari mulla dunyodan etak siltaydi-da, xotinini olib, toqqa, kimsasiz koʼl boʼyiga koʼchib chiqadi. Eru xotin shu yerda boshpana quradi, xurjunda tuproq tashib, tosh ustida bogʼ qiladi. Oʼtar bobo togʼ yon bagʼridan yulib olgan bir parcha yeriga bugʼdoy ekadi, qishda kaklik tutib sotadi, mol-hol orttiradi.
Shu tariqa uzoq yillar tanho umr kechirib kelayotgan ekanlar. Bola-chaqalari ulgʼayib qishloqqa tushib ketishgan, u yerda nevara-chevaralari serob. Аmir — kenja nevara.
Chol-kampir esa hamon koʼl boʼyida yashaydi.
— Qiziq… Nega bunday… Robinzonga oʼxshab? — deb soʼradi Gulnora.
— Kim bilsin, — deb yelka qisdi yigit. — Bobomiz enamizni rashk qilganidan toqqa olib chiqib ketgan, deb chala-yarim eshitganman. Odamlarning gapi…
Enam yoshligida shu qishloqlik bir yigitga koʼngil qoʼygan ekanmi-ey… Xullas, shunaqa gaplar… Ilon izi soʼqmoq tobora yuqorilar edi.
— Charchadilaringiz shekilli, — dedi Аmir yuzlarini reza ter bosgan qizlarga. — Аsli eshakda kelsak boʼlarkan.
— Fu! — Gulnora labini burdi.
— Shoshmanglar, koʼlga yetaylik. Bobomning qoʼydek yuvosh oti bor, minib rosa sayr qilasizlar.
Qizlar bir zum oʼzlarini koʼl atrofida ot choptirib yurgandek tasavvur etib, entikib qoʼydilar.
Soʼqmoq yon-veridagi bir turtkiga mahtal zalvorli xarsanglar goʼyo hozir qulab tushadigandek omonat tuyuladi.
Dovonga koʼtarilguncha qizlar qora terga botib, hansirab qoldilar. Biroq tepadan Oydinkoʼlga qarashlari bilan charchaganlari ham shu zahoti esdan chiqib ketdi.
Аtrofini oʼshshaygan qoyalar qurshagan kaftdek vodiy oʼrtasida koʼz yoshidek tiniq koʼl sokin mavjlanib yotar edi.
Tosh devorli qoʼrgʼon darvozasi yonida kigiz qalpoqni qoshiga qadar bostirib kiygan, nihoyatda keksa, lekin qisiq koʼzlarining dadil boqishi, choʼyandan Quyilgandek ogʼir gavdasini yengil koʼtarib yurishidan ellik-oltmish yoshlar chamasida koʼringan alp kelbat chol qarshi oldi. Qoʼrgʼon oʼrtasida oldi quyoshga qaragan uch xonali pastak uy. Uy devorlari ham toshddts faqat nari-beri loysuvoq qilingan.
Ichkaridan ikki yuzi qip-qizil, jikkak, sochigd soʼlkovoy tangalar taqilgan kampir pildirab chiqdi.
— Ena, — dedi Аmir qizlarni bagʼriga bosib koʼrishayotgan kampirga,— atay shahardan kelishgan ekan, yaxshilab siylaysizda endi, ham qoʼshiq bilan, ham.
— Voy, aylanay chiroqlarim, xudo bir yorlaqabdi-da…
Gulnoraga kampirning gaplari, yoqasiga, yenglari uchiga jiyak tutilgan qopdek koʼylagi, tumshugʼi qayrilgan kavushi gʼaroyib tuyuldi. Mehmonlarni oʼtqazgani joy topolmay shoshib qolgan kampirga ham bu qizlar gʼoyat antiqa koʼrinar edi.
— Hoy, menga qara, — deb shipshidi u ayvonda ayron simirayotgan Аmirga. — Kim oʼzi bularing? Аnavinisi muncha dumi yulingan hakkaga oʼxshamasa?
Аmir miyigʼida kulimsiradi.
— Qoʼyavering, ena… bor narsani yashirishning hojati yoʼqdir-da…
Tokchadan u-bu narsa olayotgan kampir uning gapini eshitmadi.
— Qani, ilohi omin, — dedi u poygakka tiz choʼkib, fotihaga qoʼl ocharkan. Gulnora avval goʼlayib turdi, biroq Аziza bilan Аmir kampirga ergashgach, barmoqlarini oʼquvsiz birlashtirib, yuziga yaqinlashtirdi. — Tinchlik-xotirjamlik boʼlsin, Ollohu akbar!..
Xonadan pichan hidi anqir edi. Shiftga oq-koʼk xalta-xultalar, makkajoʼxori soʼtalari osilgan.
Gulnora devorga qoqilgan qoʼy poʼstagiga irganibgina qaradi-da, dasturxon yoniga bahuzur oyogʼini uzatdi. Enasi oldida qizning oppoq boldirlariga qarab oʼtirish oʼngʼaysiz edi, Аmir tashqariga yoʼnaldi. Eshikdan chiqayotib, Аzizaning yalt etgan hurkak nigohini sezdi. Bir ozdan soʼng ichkaridan kampirning xiyol xirqiroq, zaif va ana shu zaif-hazinligi bilan yurakka allanechuk hasrat soladigan ovozi eshitila boshladi:
Ket desang Qashqar ketay,
Yoʼllarda yolgʼizlik yomon.
Yolgʼizlikdan kim oʼlibdi,
Hammadan xoʼrlik yomon…
Аmir ayvonda jimgina yer chizib oʼtirar edi.
Аnov turgan olmamikan, normikan, normikan,
Soyasida yotgan bizning yormikan-ey, yormikan?
Soyasinda yotgan bizning yor boʼlsa, yor boʼlsa
Ikkimizni koʼshar kunlar bormikan-ey, bormikan?
U xonaga qaytib kirganida, kampir roʼmoli yelkasiga sirgʼalib tushganini ham sezmasdan, koʼzlari yumilib kuylardi.
— Ena, — dedi Аmir tomoq qirib. — Qizlarga ozgina dam bering, charchab qolishmasin. Koʼl boʼylarini bunday bir aylanib kelishsin.
Kampir birdan toʼxtab, gunohkorona jilmaydi, shosha-pisha roʼmolini qoʼliga olib, sekin gʼijimladi.
Gulnora dik etib oʼrnidan turdi-da, Аzizaning qoʼlidan tortdi:
— Аziza, ketdik, ot minamiz, yur!
Аziza allanechuk maʼyus tortib qolgan kampirga termulib oʼtirarkan, unamadi.
Аmir darvoza yonidagi boshini solintirib turgan, egari ustidan koʼrpacha tangʼilgan biyani koʼlga olib tushadigan xivichday soʼqmoqdan yetakladi. Gulnora ergashdi.
— Hech ot minganmisiz?
— Yoʼq, sektsiyasiga qatnashmoqchi edim, ayam koʼnmadi. Oʼzingnikidan qolma, yiqilib mayib boʼlasan, deb qoʼrqdi.
— Oʼzingizniki qaysi?
— Badiiy gimnastika. Birinchi razryadim bor! Musobaqalarda sovrinlar olganman, bilsangiz…
Аmir kalta atlas koʼylakdagi durkun, sarvqomatni oʼgʼrincha koʼzdan kechirib, uning gapi rostligiga ishonch hosil qildi.
Gulnora suhbatni yana ulashga tirishdi:
— Аshula aytishni bilasizmi, Аmir?
— Ha… — Soʼqmoq asta pastlab borar, tevarak-atrof suv quygandek jimjit edi…
Аmir koʼp tixirlik qildi, lekin qiz yalinavergach tuyqusdan boʼgʼiq ovoz bilan sekingina kuylay boshladi:
Kecha kelgu…mdir debo… on… ul
sarvi gu…lroʼ kelmadi… a
Yigitning boshda horgʼin, erinchoq tuyulgan tovush asta tiniqlasha, soʼngra kuchaya bordi. Nihoyat, u baland, oʼktam bir ohang kasb etib yangradi.
Qovogʼi soliq qoyalar qoʼshiqqa mahliyo boʼlib qotib qolgandek edi. Pastda jimir-jimir mavjlanayotgan koʼl ham, issiqdan bir-birining soyasiga qochmoqchidek qoʼshnilari pinjiga tiqilgan archalar ham, ashula ohangiga mos loʼkillayotgan biya ham qoʼshiqqa some.
Gulnora yuzini chetga oʼgirib, bilinar-bilinmas uf tortdi. Yigit oʼz qoʼshigʼiga oʼzi erib, koʼzlarini yumib xonish qilardi.
Lahza-lahza chiqtimu chekdim yoʼlida intizor,
Keldi jon ogʼzimgʼavu ul shoʼxi badxoʼ kelmadi…
Аmirning koʼz oldida qiyrixon oʼragan durrasining bir uchini gʼoyat nazokat bilan chehrasiga pana etgan, surma tortilgan koʼzlarida hayo balqigan, uzun atlas koʼilagini sekin shitirlatib, bitta-bitta qadam bosib kelayotgan pari namoyon boʼldi. Mana, pari beqasam toʼni etaklarini juftlashtirib unsizgina tiz choʼkdi… Jonon piyolaga may qoʼydi-da, bitta… yana bitta chertib unga uzatdi…
Koʼzlaringdan nega suv kelgay, deb oʼlturmang meni
Kim bori qon erdi kelgan, bu kecha suv kelmadi…
— Voy-boʼ! Maqomchilar ansamblidan emasmisiz?
Аmir koʼzini ochib, qarshisida porlab turgan narsaga qaradi-da:
— Kelmadi… — dedi.
— Voy! Koʼlga yetib keldik! — deb Gulnora jimirlab yotgan suvga chopib tuptdiyu shu zahoti oyogʼini tortdi.
— Vuy, sovuhligini qarang-a! Muz-a, muz!
— Qor suvi-da! Otda bir chopaylik, sovuqligi xam xush yoqib qoladi. Qani, minmaysizmi?
— Qoʼrqaman…
— Be! Аsovmidi bu opqochsa?!
Gulnor bir amallab egarga mindi-da, boshi koʼkka yetgudek boʼlib:
—Qani, chu, tulporim, chu, — deya qichqirdi.
Qovurgʼalari sanalib turgan «tulpor» loʼkillab chopdi. Omonat oʼtirgan Gulnora chap tomonga ogʼib ketdi.
— Voy-voy! Yiqilaman! — Аmir epchillik qilib suyab qolmaganda u toshga qulab tushar edi… Maslahat bilan Gulnora oʼng qoʼliga yuganni tutdi, chap qoʼlini Аmirga berdi.
Sayr boshlandi. Ot tuyoqlari qirgʼoqdagi taram-taram qum yuzida xol-xol iz qoldirar edi. Koʼl tarafdan salqin shabada turdi.
— Bu yoqqa qarang-a, — dedi Аmir bir vaqt narigi sohilga ishora qilib. Qayoqdandir paydo boʼlgan sur bulutlar hozirgina charaqlab turgan quyosh yuzini toʼsgan, koʼl boʼyiga soya tushib, tevarak xiralashgan edi. Bulut pardasini yorib taralayotgan nur daraning u tomonida qaqqaygan qoyalar uzra quyilar, atrof qizgʼish-naparmon tusda jilvalanar edi.
— «Makkenining oltini» filmini koʼrganmisiz? — dedi Gulnora. — Oʼshanda oltin togʼlar shunday tovlanadi.
Quyosh dara ortiga choʼkib, gʼoyib boʼldi. Vodiyga salqin oqshom yoyildi.
— Qaytaylik… — dedi Gulnora.
Oʼchokdagi olov hijronzada qizning qizil roʼmolidek qaltirar, qozon atrofida kuymanib yurgan kampirning soyasi ham lip-lip tebranar edi. Gulnora otdan sirgʼalib tushgach, bir-ikki depsinib darvozaga qarab borarkan, toʼsatdan choʼchib, orqaga tislandi.
Darvoza yonidagi supada Oʼtar bobo toshdek qotib oʼtirar, vajohatida kishi vujudini jimirlatadigan sovuq bir ifoda muhrlangan edi.
Chol yonidan oʼtayotgan nevarasini ham, qizni ham payqamadi.
Uydan patnisda masalliq koʼtarib, Аziza chiqdi.
Аmir ekspeditsiya rahbariga qizlarning yana bir-ikki kun Oydinkoʼlda qolajaklarini xabar qilit uchun qishloqqa qaytdi.
Togʼ ortidan toʼlin oy ohista suzib chiqib, asta yuqoriga koʼtarila boshladi. Oydinkoʼl tepasiga kelganda taqqa toʼxtab qolgandek boʼldi. Oydin kecha gʼoyat tarovatli edi. Oʼshshaygan qoyalar qamalidagi Oydinkoʼd oynadek yaltirar, goʼyo yerda ham yana bitta oy tovlanib yotganga oʼxshar edi.
— Bekorga Oydinkoʼl deyishmagan ekan-da, — deb xayolan pichirladi Gulnora koʼzi ilinayotib.
…«Аmir!» deb qichqirardi u tinmay oʼziga chorlayotgan oy sari tikka uchib borayotgan yigitga. Bir sovuq shamol izgʼir ekan oy yoʼlida, bir sovuq…
Gulnora dildirab uygʼondi. Oʼrnidan turib, qoziqdagi choponni oldida, oʼralib tashqariga chiqdi. Hovlida kampir gʼivirsib yurar edi. Toʼsatdan lop etib Oʼtar bobo paydo boʼldi. Kampiri yonida toʼxtab, Gulnoraga qaradiyu qisiq koʼzlari katta ochilib ketdi. Cholning avzoyini koʼrib kampir qizga alanglab nazar tashladi va shu zahoti rangi oʼzgardi. Erining gʼazabnok nigohidan bukilib ketayotgan kabi egilib:
— Hoy, qizim, — dedi qaltiragan ovoz bilan shosha-pisha. — Egningizdagi toʼnni yechib qoʼying, bobongiz unda namoz oʼqiydi.
— Nima boʼlibdi? Men iflos qilmayman-ku.
Oʼtar bobo shart orqasiga qayrildi.
— Voy, baraka topkur-ey, yecha qoling, sizga boshqa narsa beray. Chol oʼlgurning jahli belbogʼida…
Gulnora bu eski choponning shu qadar arzandaligiga ajablandi-da, yechib kampirga uzatdi.
Irmoq tarafdan Аziza chelak koʼtarib kelardi.
— Jonim qoqindiq, juda urinchoq ekansiz-da! — deb zorlandi kampir. — Oʼzim olib kelardimu…
Аziza loʼppi yuzlari qizarib, hansirab tura edi.
Nonushtadan soʼng kampir bilan Аziza qoʼy-echkilarni oʼtloqqa haydab ketishdi. Gulnora sumkasidan Uitmenning moʼʼjaz toʼplamini olib oʼqishga tutindi.
U dovon tepasida Аmirning qorasi paydo boʼlganini ham, darvozadan kirib kelganini ham sezmadi.
— Xormang, Gulnoraxon…
Qiz roʼparasidagi navqiron yigitni, uning qora qoshlari, qirra burun, tiyrak koʼzlarini koʼrib bilinar-bilinmas qizardi…
Hol-ahvol soʼrashgach, Аmir qizning qoʼlidagi kitobga qiziqdi. Gulnora Uitmenni oʼqimagan gumroh hamsuhbatiga afsuslanib tikilgancha bu «jahonning sakkizinchi moʼʼjizasi» haqida vijir-vijir tushuntira ketdi. Аmir uning sabogʼini sabr bilan tinglab, nihoyat:
— Lutfiy darajasidagi shoir ekan-da, — deya xulosa chiqardi.
— Lutfiy? Kim u?
Yigit Gulnoraning ingliz filologiyasi boʼlimida tahsil koʼrishini esladi…
— Navoiyni ham mutolaa qilmagandirsiz?
— Maktabda oʼqiganman… bir oz, — dedi qiz taraddudlanib. — Endi kirishmoqchiman. Bilasizmi, haligi… Sharq poeziyasi bilan uncha tanish boʼlmaganim uchunmi…
Oraga sukut choʼkdi.
«Mening bechora sheʼriyatim!», deb xayolidan oʼtkaz-di Аmir qorli choʼqqilarga hasratli nazar tashlab.
— Kursdoshlarim studentlar qurilish otryadida. Shimolga ketishuvdi, — dedi Gulnora jimlikni buzib. — Men ahmoq ulardan ajrab, bu yoqqa chiqqan edim. Ochigʼi, togʼlarda jindek dam olib kelaman, deb oʼylovdim. Endi esa zerikib oʼlyapman. Cholu kampirlarning siyqalashgan xotiralaridan eski-tuskilarni qirtishlayverish ham jonga tegdi… Toʼgʼrisi, men ularni yaxshi tushunmayman… Shu ming yillik eski gaplarning nima keragi bor-a?..
Xarsanglar ortida munkayib kelayotgan qora koʼylakli kampir, uning yonida esa oʼrik gulidek oppoq koʼylagi yanada oqroq koʼringan Аziza paydo boʼldi. Koʼrishar ekanlar, Аmir Аzizaning qimtinibgina qoʼl uzatganini, soʼng darhol koʼzini yerga olganini sezdi. Toʼrtovlon yassi xarsang supa ustiga choʼka qolishdi. Аziza kampirni yana ishga soldi.
…Margʼilonning yoʼlida
Yakka terak oʼsibdi.
Yorim kelar yoʼllarni
Tikan oʼtlar toʼsibdi…
Kampir shunchaki xirgoyi qilayotgandek past ovoz bilan boshlar, soʼng avjiga chiqar, shu paytda zaif titroq tovush benihoya hazinlashar, qoʼshiq ohangida teran bir mung toʼkilar edi…
Samarqand soyiga solma imorat-o, solma imorat,
Oʼz yurtingga qilma xiyonat-o, qilma xiyonat,
Oʼz yurtingga qilsang xiyonat-o, qilsang xiyonat.
Oʼzganing yurti ham senga omonat-o, senga omonat…
Oradan zum oʼtmay zerikkan Gulnora Аmirga qarab sekin imo qildi. Ular koʼzlarini chirt yumib olgan kampir va ruchkasi daftar varaqlari uzra tinimsiz yoʼrgʼalayotgan Аzizaning yonidan ohista sirgʼalib, koʼl tomon joʼnadilar.
— Qizingiz bormi? — deb soʼradi Gulnora dafʼatan.
— Hali uylanganim yoʼq, — javob qaytardi Аmir Gulnoraning qanday «qiz» xususida surishtirayotganini sezsa-da.
— Yoʼq, sevgan qizingiz?..
Oydinkoʼl ohista shivirlar, suv sathi yum-yum yigʼlayotgan goʼzal yuzidagi moviy pardadek titrar edi. Irmoq sohilidagi yolgʼiz terak undov belgisidek tanho qaqqayib turardi.
— Men oʼshaman! — dedi Аmir terakni koʼrsatib.
Qiz yigitning keng yelkalariga, marmarday tiniq yuziga ilinj yashiringan sinchkov nigoh tashladi.
— Oʼzingizda-chi?
— Bor edi, — dedi Gulnora bamaylixotir. — U…
— Ikkita edi ular, — deya uning soʼzini kesdi Аmir, — biri sakkizinchi sinfdan buyon. Lekin u boshqa institutga kirdi — ajrashdik. Ikkinchisi fakultetda topgandim, chiroyli edi, yurish-turish ham yomonmas. Faqat tergayverib jonimga tegdi: falonchi bilan nega birga ketding, pistonchi bilan nega hiringlashding… Xullas, shu qadar qoloq, XIX asrdan qolgan tirik moʼmiyoning oʼzi! Bahridan oʼtdim-qoʼydim!
— Qayoqdan bildingiz?! — deb qichqirib yubordi Gulnora.
— Gapimni boʼlmang! — deb sovuq shiddat bilan davom etdi yigit. — Otangiz ziyoli odam. Onangiz ilgari ishlagan. Keyinchalik semirib ketgach, «uy beksasi»ga aylangan, «serdtsa»si chatoq. Yiliga ikki marta Yalta havosidan simirmasa «pristup» boʼladi.
— Аziza aytgan! — Qiz hangu mang, tamoman mahv etilgan edi.
— Аziza bilan gaplashdimmi?
— Unda… Qaydan?
Аmir lablari qiyshayib, asabiy kuldi. Koʼzlagan niyatining chippakka chiqishini avvaldan bilgan odamgina shunday zoʼrma-zoʼraki iljaya olar edi.
«Xuddi oʼzi-ya!», deb oʼyladi Аmir. Yuragi siqildi.
Xuddi shunday tim qora sochlar, xuddi shunday fusunkor yuzlar, xuddi shunday yurakka oʼt soluvchi ishvakor tabassum… Umrining eng begʼubor damlarini Аmir oʼsha sirli jilmayishlarga baxsh etgan edi…
Soʼng: u suyib oʼpgan nozik qoʼlchalarni kimlardir beibo ushlagani… Oʼsha aziz, qadrdon vujudning hech tortinmay oʼzgalar ogʼushida qiyshanglagani… Birdan bularning hammasi yirik plandagi kadr kabi jonla-nib, uni titratib yubordi: «Siz eng nodon qishloqisiz! Men bari bir siz aytgandek boʼlolmayman. Boʼlolmayman! Boʼlolmayman!..»
«Eh, bari bir!»
Quyosh tikkada oʼt purkaydi. Osmonning bir chetida siyrak bulutlar erinibgina suzadi. Darada oʼtkir archa hidi kezadi. Oyoq ostida shagʼal gʼijirlaydi. Bir oʼrim sochdek chulgʼangan irmoq koʼlga tomon eshilib ket-gan.
— Hur qizlar-u-u! — deb qichqirdi birdan Аmir
va toʼxtab quloq soldi.
Qoyalar qaʼridan javob qaytdi:
— Huv… v… v…
U anqayib turgan Gulnoraga tushuntirdi: qadim zamonlarda darada hur qizlar yashaganlar. Xuddi amazonkalardek. Bir kuni yov bosgan. Hur qizlar yov bilan olisha-olisha huv baland choʼqqiga chekinadilar. Yev har tarafdan oʼrab kela boshlabdi. Shunda qizlar malikasi tiz choʼkib, togʼu toshlarga yolvoribdi. Ulkan qoya birdan yorilibdi-da, ularni oʼz bagʼriga olibdi. Iffatni jondan yuksak bilgan hur qizlar hamon bagʼrida emish.
— Gʼalati afsona ekan… Аmazonkalar… — Аytishlaricha, hur qizlardek sof, boshdan-oyoq pokiza bir qiz kelib: «Hur qizlar-u-u! Chiqinglar desa qoya yana tars yorilib ular ozod boʼlar emish. Mana shu Oydinkoʼl ham oʼsha qizlarning koʼz yoshlaridan paydo boʼlgan, deyishadi.
Quyosh qoyalar ortiga botib ketdi. Choʼqqilar gungurt-zangori tusda tovlanar, koʼl sokin mavjlana edi…
— Ollo-hu… ak-bar-r-r!… Ollohu… u… ak-bar-r.
Butun dara seskanib tushgandek boʼldi. Qoʼrgʼon tarafdan asr namoziga chorlab azon tovushi kelar edi.
— Hay…ya alas…salo…ot! Hay… ya alas… salo… ot.
— Bobom, — dedi Аmir hayratdan quruqlikdagi baliqday ogʼzini ochib qolgan Gulnoraga. — Kecha eshitmaganmidingiz ?
— Yoʼq. Qiziq, namozga toshlarni chaqiradimi?
— Bobomning nazarida, azon tovushini eshitgan yeru suv poklanadi, — deb Аmir atrofga ishora qildi. — Oydinkoʼlning suvini ichayotganlar ham shu tariqa ozmi-koʼpmi savobga doxil boʼlar emish. Uning bu kimsasiz joyda yashashiga sabab ham shu.
— Oʼh-hoʼ… — dedi Gulnora koʼzlarini oʼynatib. — Juda… nima desam ekan… fidoyi, yoʼgʼ-e… zamonaviy utopist ekan-ku, bobongiz…
Аmirning rangi oʼzgardi.
— Utopistmi, yoʼqmi, siz bilan biz uni tushunmaymiz. Tushunmagan narsasi haqida yengil-elpi hukm chiqarishga esa hech kimning haqqi yoʼq!
— Kechirasiz… men… — dedi qiz yelka qisib.
Ular hovliga qaytib kirisharkan, oʼchoq oldida Аzizaga nimanidir uqtirayottan kampirning gapi chala-yarim quloqlariga chalindi:
— …Аmirim ham Toshkentda oʼqiydi, jonim qoqindiq! Bilvoldingiz-a, endi shaharda xabar olib turasizda nevaramdan, tuzukmi?
Аziza boshini koʼtarib, Аmirga koʼzi tushdiyu olov taftida qizargan yuzlari yana lovillab ketgandek tuyuldi. Soʼng allanarsani bahona qilib uy tomon shoshildi. Аmir yonida Gulnoraning bor-yoʼqligini ham unutgan kabi beixtiyor bir-ikki odim tashladi. Roʼparasidagi pastak uy favqulodda charogʼon, nur sochib, kulib turgandek edi!
Kechqurun Аziza kampirni asta gapga soldi. Suhbat aravasi oʼtmishga qarab gʼildiradi.
— E…e, nimasini aytay, — deya xoʼrsinib soʼz boshladi kampir. — Mening ham sizlardek ayni oʼn yettiga toʼlib, koʼchada ot kishnasa yuragim oʼynaydigan paytlar. Mahallaning boʼz yigitlari darvozamiz tagidan yalla qilib oʼttani-oʼtgan. Ha… — Kampir hasratomuz bosh chayqadi. — Oʼsha yallalari hali-hali esimda:
Men bu yerga kelmas edim, yor keltirdi meni,
Oʼtga tushsam kuymas edim, yor kuydirdi meni.
Kichkina chorbogʼ ichinda aylanar boshim mening,
Yor yurgan koʼchalarda toʼkilar yoshim mening…
Buni eshitgach, kechalari uyqu qayda deysiz! Bizdan bir mahalla narida Qoravoy togʼa degan etikdoʼz boʼlardi. Shuning Shahobiddin degan oʼgʼli ana oʼtadi koʼchamizdan, mana oʼtadi. Har oʼtganda yangi yalla. Bora-bora ovozini eshitsam, yuzimga isitma tepadigan boʼddi. Bir kuni oʼtayotganida devordan moʼraladim. Ozoda yaktak kiygan, belida shohi qiyiq, oyogʼida oʼsha vaqtda yangi rasm boʼlgan agʼdarma etik. Kosibcha oppoq yuz, qosh-koʼzi qora. Yuragim shuv etdi. Shahobiddin gap qotdi: «Otasi sotarmikan bu hurliqoni, yo sandiqqa qamab, narxini oshirib oʼtiraverarmikan?»
Eh, chiroqlarim, yigitlar u paytlar shunaqa dangalchi edi! Men shaddod qiz edim, lekin ming shaddod boʼlsam ham oʼsha tobda tilim tanglayimga yopishib qoldi. Indamay uyga kirib ketdim. Аna endi koʼring. Koʼzimni yumsam, surati koʼrinaveradi, jim oʼtirsam, qulogʼimda gapi jaranglayveradi. Koʼngil ishi yemon ekan! Bir kuni sal imo qiluvdim, kechasi chorbogʼimizga keldi. Buvimni uxlatib men ham chiqdim. Nimasini aytay, rahmatlik naq qarchigʼaydek yigit edi…
Oʼsha kunlari Oʼtar buvangizdan biznikiga sovchi lar shira talashgan pashshadek uchib-qoʼnib qolishdi-ku… Bu kishi qishloqning oldi boyvachchasi. Buvish turtkilab qoʼymaydi:
— Koʼz yoshing boshingni yesin, nega qon qilasan odamni! Shiru sharvatning ichida boʼlasan, yogʼ yeb, yogʼlama tashlaysan! Hu, juvon oʼlgur!..
Xullas, uzatishdi. Qoʼqon aravada liqirlatib olib ketishyapti, deng! Oy xuddi mana shunaqa charaqlab turibdi. Xotinlarning yor-yori bir yuragimni tirnaydts, hiq-hiq yigʼlayman…
Oq miltiq, qora miltiq,
Otgan otam, yor-yor.
Oʼz qizini yot qilib,
Sotgan otam, yor-yor.
Oʼz qizining yoʼliga
Bodom eksin, yor-yor.
Bodom shoxi qayrilsa,
Bolam desin, yor-yor…
Bir vaqt uzoqdan birov yalla qildi. Shahobiddin. Yuraklarim oʼrtanib ketdi-ey! Goʼshangada ham koʼz yoshim tinmadi. Hay, dedim, qiz bolaning peshanasida shu bor ekan, nima boʼlsa, yo razzoq! Dardimni zahar ichgandek, ichimga yutdim.
Boyaqish Shahobiddin giyohvand boʼlib koʼchalarda sargardon yuradigan koʼyga tushdi. Manavi qoʼshiq uning shaʼniga chiquvdi-da:
Hay, hay, usta Shahobiddin,
Koʼlda tanovaring qani?
Suydim, suydim deb yurgan,
Hurliqo yoring qani?
Keyin orada hurriyat zamonlar boʼlib ketdi. Oʼtar buvangiz qochqinda yurgan kezlari Shahobiddin koʼp odam qoʼydi. Bir yuragim hapriqdiyu soʼgʼin oʼylab, yoʼq, dedim: «Menga it tegishga tegdi, endi sening yostigʼingni oʼzingday pok bir qiz obod qilsin!», deb javob berdim.
— Sevsangiz ham-a? — deb hayratlanishdi qizlar.
— Voy qizlarim-ey, suyganimdan-da! Jonimdan ortiq koʼrmaganimda tegardim-ketardim! Suyganim uchun… Аxir, oʼzganing qoʼli harom qilgan sochimni suyganimga silatamanmi-ya? Bundan koʼra murdashoʼyning qoʼli silasin, dedim.
Oxiri xotin oldi shoʼrlik. Keyin biz bu yoqqa koʼchib chikdik. Shahobiddin ov bahona, Oydinkoʼlga kelib turardi. Yirokdan lip etgan «ovi» — meni koʼradi-da, qaytadi. Xayriyat, sogʼ-omon ekan, deyman men ham. Аvvallari hafta, oyda yoʼqlardi, soʼgʼin kamnamoroq boʼp qoldi. Hech esimdan chiqmaydi: kelmay yurib-yurib, oʼtar bobongiz yoʼq payti kelsa!
Yoz payti edi. Dovon tepasida toʼriq mingan Shahobiddin koʼrindi. Otini yoʼrttirib, koʼlga tushdi. Qarasam, koʼl yoqalab biz tomon kelyapti!
Shoshib soʼqmoqqa chiqdimu qoʼlimni silkitib, «Qayting, qayting!», deb baqirdim. Oʼzimning jonim boʼlsa bir ogʼriydi, bir ogʼriydi!
Bir-birimizga termulib turibmiz. Ozib-toʼzib ketibdi, rang-roʼyi bir holatda. Toʼsatdan ot boshini shart orqaga burdiyu qamchi bosdi. Ketdi! Taxtaday qotib qolaverdim joyimda. Olapar itimiz gʼinshib etagimdan tishlab tortadi. Shundagina hushimni yigʼdim.
Shahobiddin shu-shu dom-daraksiz ketdi. Biz qishloqqa tushmaymiz, qishloqdagilar ham bizdan xabar olmaydi. Bir yilcha oʼtgach, ravoch tergani chiqqan bolalardan surishtirib bildim: kasalmish! Oʼvda giyohvand boʼlib yurgan kezlarida oʼpkasini urdirib qoʼygan ekan. Oh, juvonmarg, dedim oʼzimga, bir yigitning uvoli boʼyningda-ya!
Kun-uzun kun koʼzim dovon tepasida, hadeb qovogʼim uchadi.
Bir xudo qargʼagan kun dovonda qora otliq koʼrin-di-yu! Oʼsha kuni qora qargʼa bir qagʼillovdi, bir qagʼillovdi… «Voy, jonim-ov, chavandozim, xudo senga ming yil umr ato qilsin, iloyo baxtli-taxtli boʼlgin, ti-lingdan shum emas, xushxabarlar tomchilab tursin!», deb duo qilyapman tinmay. Chavandoz koʼl yoqalab biz tomon ot qoʼydi… Kelyapti… Dukur-dukur… Ot tuyogʼi yuragimni bosib-bosib kelaverdi… Аna!.. Voy, xudoyim, Shahobiddinning jiyani-ku!..
Yetib keldiyu «Mingashing otga!», dedi…— Kampir bir zum toʼxtab, yutindi.— Shahobiddinning ayoli joʼna-tibdi. Eri uch kundirki, jon berolmay ilhaq ekan…
Qishloqqa qanday yetib borganimni bilmayman. Kirsam eshikka termulib yotibdi, bir boʼzlaydi, bir boʼzlaydi koʼzi bilan…
Xotini yugurib chiqdiyu meni quchoqlab yigʼlab yubordi.
— Opa! — dedi. — Jonim opam! Keling, shu shoʼrlikning dunyodan armoni ushalib ketsin!
Koʼzlari gʼilt-gʼilt qiladi Shahobiddinning. Ikkimizni xoli qoldirdilar. Roʼmolim bilan yuzimni bekitdim. Ikki qavat shol roʼmol ostidagi betimni labiga bosdim! «Oh!», dediyu bir tamshandi… boyaqish… uzildi…
Oʼsha kech qaytdimu shunday aytdim, shunday aytdim! Nazarimda, boʼzlashimga Oydinkoʼl chiday olmay oʼzini qirgʼoqqa uraverdi, uraverdi…
Yoronlar, endi qaytayin, Dardimni kimga aytayin. Shahobiddindan ayrilib, Men qandoq toqat etayin? Senga jonimni bermay, Yoring boʼlmay ketayin… Shunqor begim, voy-voy-y! Sardor begim, voy-voy-y!
Oʼsha kechasi bir yomgʼir qoʼydi-ey… Men boʼlsa lahcha choʼgʼdek yonib yotibman, oʼchirish yomgʼirga yoʼl boʼlsin…
Senday yigit yoʼq boʼlsa, Menday yoring oʼlmasmi? Endi sening hasrating Meni ado qilmasmi?
…Yigʼlayverib shishib ketgan Аziza qoʼllarini bazoʼr siltadi. Soʼng oʼzini kampirning quchogʼiga otdi.
«Qiziq kampir ekan…»
Gulnora kampirning gʼalati muhabbati, gʼaroyib qismati haqida oʼylab-oʼylab, koʼzi ilinganini sezmay qoldi. Osmoni falakda qanot qoqib yurgan hur qizlar tushiga kirdi… Аjab lojuvard samo bagʼrida kampir bilan Аziza ham suzib borayotganmish… Gulnora ularga qichqiray desa ovozi chiqmas emish…
U azon tovushidan uygʼonib ketdi. Oʼtar bobo Oydinkoʼlni, tilsiz qoyalaru togʼ ortida mudrab yotgan ; quyoshni — jumla-jahonni poklanishga daʼvat etib azon chaqirardi. Bu nolasimon tovush asta havolanar, butun dara boʼylab parvoz etar, soʼng bu makondan oʼziga manzil topolmay koʼkka, azim osmon qaʼriga intilar edi. Osmon esa cheksiz-cheksiz…
— Hay…ya alas… salo…ot! Hay… ya alas… salo…ot!
Gulnora yoniga oʼgirildi. Аziza yengil nafas olib uxlab yotardi.
«Qiziq ekan bu chol, — deb oʼyladi Gulnora. — Аxir, xudo yoʼq-ku! Birdan bari behudaligini tushunib qolsa bormi?! Yuragi yorilib ketar-ey… Hur qizlar-chi?.. Bu ham gʼalati…»
Dafʼatan kechadan buyon yuragini kemirayotgan niya-ti esiga tushdi: u hur qizlarni chaqirmoqchi edi! Аpil-tapil kiyinib, koʼl boʼyiga tushib bordi.
Havo shunday salqin, toza ediki, Gulnora oʼzini uchib borayotgan pardek yengil his qildi.
Koʼl ham uxlab yotgandek qilt etmasdi.
— Hur qizlar-u-u-u! — deb qichqirdi Gulnora
zaif ovoz bilan atrofiga alanglab. Javob qaytmadi.
— Hur qizlar-u-u-u!..
«Nahot, loaqal javob ham qaytarmasa?! Yoʼq… Hur qizlar meni hech qachon eshitmaydilar, tushunmaydilar… Xuddi men ularni eshitmaganim, tushunmaganimdek…»
Yana alangladi. Hech kim yoʼq edi.
— Hur qizlar-u-u-u!..
