Олим Отахон 1951 йили 12 апрелда Тошкентнинг Бешёғоч даҳасига қарашли Чақчимон маҳалласида туғилган. 1969–1974 йилларда ТошДУ (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети)нинг филология факултетида таҳсил олган.
Олим Отахон иш фаолиятини ҳозирги «Туркистон» газетасида мусаҳҳиҳликдан бошлаган. У турли йилларда Тошкент вилояти кино прокатида реклама муҳаррири, Тошкент миллий чолғу асбоблари фабрикасида экспедитор, Ўзбекистон телерадио давлат қўмитасининг адабий-драматик эшиттиришлар бош таҳририятида муҳаррир ва Ўзбекистон телевидениеси дубляж студиясининг бош муҳаррири вазифаларида ишлаган.
Олим Отахоннинг «Кутиш» номли биринчи ҳикояси ўқувчилик йилларида «Тошкент оқшоми» газетасида босилиб чиққан эди. Шундан сўнг «Болалик каптарлари» (1981), «Оқшом хаёллари» (1986), «Озод қушлар ҳақида қўшиқ» (1988), «Адоқсиз кўчалар» номли ҳикоялар тўпламлари эълон қилинди.
Олим Отахон истеъдодли ёзувчи бўлиш билан бирга жаҳон адабиётининг сара намуналарини ўзбек тилига таржима қилиб, адабиётимизни бойитиш ишларига ҳам улкан ҳисса қўшиб келмоқда. Айниқса, рус, Лотин Америкаси, Европа ва Япония адабиётига оид Фёдор Достоевскийнинг «Маъсума» (1985 йил), «Ғаройиб олам» (1988), Жек Лондоннинг «Оқ сўйлоқ» (2011) қиссаларини, Хулио Кортасарнинг «Ўйиннинг тугаши» (2018), «Биз Глендани шундай севамиз» (2018), Ясунари Кавабатанинг«Оқ гуллар» (2019), Фёдор Достоевскийнинг «Ўлик уйдан мактублар» (2020) каби гўзал таржималари ҳали ҳамон адабиёт мухлисларининг, ижодкорларнинг севиб ўқийдиган асарлари қаторидан тушмаган.
Орзиқул Эргаш
ОЛИМ ОТАХОННИНГ «ТАНЛАНГАН АСАРЛАР»
КИТОБИГА СЎЗБОШИ
Бу сўзларимни Олим Отахоннинг “Танланган асарлар”и учун ёзган эдим. Китоб яқин кунларда нашрдан чиқиши керак эди. Ҳа, яқин кунларда… Бироқ, муаллифига уни кўриш насиб этмади. Дунёи чала… Дуода бўлайлик, азизлар, Оллоҳ Олим ака Устозимизни раҳматига олсин. Охират сафарини бехатар қилсин.
***
Бундай таърифдан кўпам ажабланмадим. Ёзувчи бўламан деган одам китобхон бўлиши керак-да. Масалан, мен ўзим, гарчи сиртдан ўқиганим, ўқиш давомида, ўқишни битирганимдан кейин ҳам роса етти йил колхоз бухгалтериясида чўт қоққан, олтин давр деб таърифланадиган талабалик завқ-шавқию имкониятларидан деярли бебаҳра ўтган эсам-да, китобхонликда ўзимни бировдан кам кўрмасдим. 7-синфгача мактаб кутубхонасида бирорта китоб қолдирмай ўқиб битирганман. Шунда кутубхоначи опамиз мени қўлимдан етаклаб бориб, колхознинг эски мачит ўрнидаги катта кутубхонасига аъзо қилдириб келган эди. Ҳалигача эсимдан чиқмайди: “Сўна”, “Абай”, Уруш ва тинчлик”, “Чапаев”, “Исён”, “Профессор Доуэлнинг боши”, “Одам-амфибия” деган роману повестларни 2-3 кунга қолдирмай ўқиб ташлайверардим. Шуларни эслаб, гарчи бировга мақтанмасам ҳам, ўзимча фахрланиб қўярдим. Яхшиям мақтанмаганим…
Мен тўрт ой деганда ишга қабул қилингандим. Олим аканинг синови бирор йилларга чўзилиб кетди-ёв. Лекин бу орада у, норасмий бўлса-да, жамоа аъзосига айланиб улгурди. Дўстлашиб, иноқлашиб кетдик. Нақшбандий ҳазратлари айтганларидек, кимнинг кимлиги суҳбат асносида маълум бўлади. Аввалига Эркин Усмонов билан Олим ака иккисининг адоқсиз суҳбатлари сиртдан менга эриш туюлган бўлса, бора-бора ўзим ҳам уларнинг сафига қўшилиб кетганимни сезмай қолдим. Лекин, мен энг яхши суҳбатдош, бу – энг яхши тингловчи, деган қоидага амал қилардим. Сабаби, кўз олдимда Унинг ҳайбати ортиб борар, у тилга олган асарлар, ёзувчилар мен учун тамоман бегона, уларни на мактабим кутубхонасида, на ҳайбатли мачит биносида жойлашган колхоз кутубхонасида учратган эдим. Гарчи ёшлик такаббурлиги билан очиқ эътироф этмасам-да, унинг фикр-мулоҳазаларига муносабат билдирмаганим, мум тишлаб ўтиришим, ноиложликдан бош ирғаб қўйишларим хориж адабиётидан саводхонлигим қай даражада эканлигини очиқ-ошкор қилиб борарди. Ва мен шунақа саводхон одамнинг ишга олиниши бунча пайсалга солинаётганидан ажабланар, негадир хижолат ҳам чекардим…
Умр бўйи бир тоғ этагида яшаган бир киши, бир куни нима бўлибди-да, тоғ ошиб, нарига ўтибди-да, “эҳ-ҳе, дунё кенг экан-ку!” деб юборган экан ҳайратга тушиб. Мен шундай аҳволда эдим. Дунё адабиётининг яна Фолькнер, Борхес, Кортасар, Маркес, Кавабата, Акутагава, Жойс, Кафка деб аталмиш дарғалари бор экану мен бўлсам… Кейин фаҳмлашимча, мен шу чоққача ўқиганларим таржима қилишга мувофиқ деб топилган асарларгина экан. Хуллас, янги ҳамкасбим бўлмиш Олим Отахонни мен ўзим учун тоғ ортида ҳам тоғлар борлиги, дунё мен ўйлаганимдан анча кенгроқ эканлиги ҳақида илк сабоқ берган инсон сифатида эътироф этдим. Ва ўз-ўзидан унга (гўёки мендан ёши каттароқ эканлиги энди эсимга тушиб кетгандек) Олим ака деб мурожаат қилиб юборганимни ҳам сезмай қолдим.
Барибир ёшлик ғурури устунлик қилармиди, ёки кўпчилигимизга теккан касалликми, ёки бўлмаса, бир корхонада ишлаганинг, уни кунда кўриб юрганинг, мусбат-манфий томонларидан воқифлигинг сабаб уни ўзинг каби оддий одам сифатида қабул қиларкансанми, билмадим, Олим Отахон деган ижодкорни бор бўй-басти билан тасаввур қилишга, тан беришимга менга нимадир монеълик қилаверарди. Таржималари майли-ку, лекин ўзининг ёзганлари ўзбекчамас, қаҳрамонлари ўзбекка ўхшамайди, деган ўжар бир фикрда узоқ йиллар собит қолганимни ҳам инкор этмайман. Бу орада мен нашриётга ўтиб кетдим. У ерда бир ярим йилча ишлаб, яна радиога қайтганимда эса, Олим ака телевидениега ўтиб кетган экан. 1996 йилда мен ҳам телевидениега борганимда эса нимадир сабаб бўлиб, у ердан ҳам кетибди ва шу тахлит йўлларимиз айро тушди…
2018 йилда Олим аканинг хасталигидан хабар топиб, кўргани бордим. Хасталик, орадан ўтган йиллар ҳам албатта, ўз ишини қилган, бир пайтлар мен билган полвонсифат ўрнида… Йўқ, ундай эмас, унчаликмас. Мен фақат уни ўша-ўша енгилмас, ўжар, ҳақ деб билган нарсасидан қайтмайдиган, курашиб, баҳслашиб чарчамайдиган инсон сифатида кўришни истаганим учунми, аввалига шундай тушкун бир хаёлга бордим. Янглишибман. Курашларда чиниққан ирода, яшашга бўлган кучли иштиёқ, муҳаббат ниҳоятда оғир саналадиган дардни ҳам енгибди. Руҳи баланд. Ҳамон фикр-ёди адабиёт билан банд. Фарзандларидан, айниқса, аёли Шоирахондан миннатдор. Шу пайтгача эътиборсизлик қилибман, таржималаримни тўплаб, нашр эттириш керак эди, ҳозир кеннойингиз билан шуни ҳаракатидамиз, деди. Фақат уни қийнаб қўяётганим чакки бўляпти-да, бармоқларим унча бўйсунмаяпти, деди кулимсираб. Ҳеч қачон ҳеч кимнинг ёрдамига умид қилмаган, ғурури баланд бу инсонга қандайдир ёрдамим тегиши мумкинлигидан ҳаяжонланиб кетдим. Келинг, шу ишни мен қилай, дедим. Қандай бўларкин, ишли одамсиз… Вақт топаман, дедим ғайратланиб. Хуллас, Хулио Кортасардан қилинган таржималарни алоҳида, дунё адабиётидан қилинган бошқа таржималарни алоҳида китоб қилиб нашрга тайёрладик. Улар нашр этилди. Бу йил эса Ёзувчилар Уюшмаси ташаббуси билан “Ижод” жамоат фонди маблағига нашр этиладиган мазкур “Танланган асарлар” муҳаррирлигини ҳам зиммамга олдим. Ва мана шу китобларни нашрга тайёрлаш жараёнида Олим Отахон деган ижодкорни миллий адабиётимиз учун қай даражада улкан бир вазифани уддалай олганлигини юрак-юракдан ҳис қилдим. Ва бир пайтлардаги иштибоҳларим – адибнинг ўз асарлари ҳақидаги юзаки фикрларимдан изза чекдим. Бунга эса унинг “Одамлар излаётган Мустафо” эссеси сабаб бўлди. Бундан ўттиз йиллар муқаддам яратилган “Мустафо” мени адибнинг қисса ва ҳикояларига бошқача кўз билан қарашга ундади. Мен бу ўринда эссе ҳақида, у қай бир жиҳатлари билан адибнинг бошқа асарлари учун калит вазифасини ўтагани ҳақида тўхталиб ўтирмоқчи эмасман. Мабодо, китобхонлар орасида мен каби янглиш фикрда юрганлар бўлса, уларга аввало “Мустафо” мутолаасини тавсия этган бўлардим. Шунда тўпламдаги “Иброҳим”, “Алам”, “Уларни тарбиялаган тун”, “Гулзор чеккасидаги қуёш”, “Йўқолган рўмол”, Тўртинчи қаватдаги сарғиш дераза” каби ҳикоялар ҳам, “Кўм-кўк тонглар”, “Адоқсиз кўчалар” каби қиссалар ҳам энди бошқача таъсир қилишига, уларнинг севимли асарига, кўнгил мулкига айланиб қолишига шубҳа қилмаган бўлардим.
Kecha — 17 sentyabrь kuni taniqli yozuvchi va tarjimon Olim Otaxon 70 yoshida olamdan oʼtdi. Inna lillahi va inna ilayhi rojiun. Аllohi Karim rahmatiga olsin. Birodarimizning oila aʼzolari va yaqinlariga hamdardlik bildiramiz.
Olim Otaxon 1951 yili 12 aprelda Toshkentning Beshyogʼoch dahasiga qarashli Chaqchimon mahallasida tugʼilgan. 1969–1974 yillarda ToshDU (hozirgi Oʼzbekiston Milliy universiteti)ning filologiya fakultetida tahsil olgan.
Olim Otaxon ish faoliyatini hozirgi «Turkiston» gazetasida musahhihlikdan boshlagan. U turli yillarda Toshkent viloyati kino prokatida reklama muharriri, Toshkent milliy cholgʼu asboblari fabrikasida ekspeditor, Oʼzbekiston teleradio davlat qoʼmitasining adabiy-dramatik eshittirishlar bosh tahririyatida muharrir va Oʼzbekiston televideniesi dublyaj studiyasining bosh muharriri vazifalarida ishlagan.
Olim Otaxonning «Kutish» nomli birinchi hikoyasi oʼquvchilik yillarida «Toshkent oqshomi» gazetasida bosilib chiqqan edi. Shundan soʼng «Bolalik kaptarlari» (1981), «Oqshom xayollari» (1986), «Ozod qushlar haqida qoʼshiq» (1988), «Аdoqsiz koʼchalar» nomli hikoyalar toʼplamlari eʼlon qilindi.
Olim Otaxon isteʼdodli yozuvchi boʼlish bilan birga jahon adabiyotining sara namunalarini oʼzbek tiliga tarjima qilib, adabiyotimizni boyitish ishlariga ham ulkan hissa qoʼshib kelmoqda. Аyniqsa, rus, Lotin Аmerikasi, Yevropa va Yaponiya adabiyotiga oid Fyodor Dostoevskiyning «Maʼsuma» (1985 yil), «Gʼaroyib olam» (1988), Jek Londonning «Oq soʼyloq» (2011) qissalarini, Xulio Kortasarning «Oʼyinning tugashi» (2018), «Biz Glendani shunday sevamiz» (2018), Yasunari Kavabataning«Oq gullar» (2019), Fyodor Dostoevskiyning «Oʼlik uydan maktublar» (2020) kabi goʼzal tarjimalari hali hamon adabiyot muxlislarining, ijodkorlarning sevib oʼqiydigan asarlari qatoridan tushmagan.
Orziqul Ergash
OLIM OTАXONNING «TАNLАNGАN АSАRLАR»
KITOBIGА SOʼZBOSHI
Bu soʼzlarimni Olim Otaxonning “Tanlangan asarlar”i uchun yozgan edim. Kitob yaqin kunlarda nashrdan chiqishi kerak edi. Ha, yaqin kunlarda… Biroq, muallifiga uni koʼrish nasib etmadi. Dunyoi chala… Duoda boʼlaylik, azizlar, Olloh Olim aka Ustozimizni rahmatiga olsin. Oxirat safarini bexatar qilsin.
***
Radioda yangi ish boshlagan paytlarim, 1980-81 yillar edi chamasi, hamkasbimiz Erkin Usmonov yonida bir yigit tez-tez koʼrinish bera boshladi. Qoruvli, koʼkrakdor, koʼzoynakli, shuningdek sariqtob va chorpaxilligi bilan menga oʼxshabroq ketadigan bu yigit soatlab Erkinning yonida oʼtiradi, tushlikka ham birga chiqib kelishadi va … sira gaplari tugamaydi. Аniqrogʼi, anovi yigit gapiradi, Erkin ogʼaynimiz bosh irgʼab, tasdiqlab turadi. Faqat oʼzlari eshitadigan sokin bir alfozda suhbatlashishadi. Keyin bilsam, Olim Otaxonov deya tanishtirishgan bu yigit ham ishga kirish uchun hujjat topshirgan, sinovda ekan. Juda bilimdon, koʼp kitob oʼqigan deyishdi. Olim aka haqidagi birinchi taʼrifim shu boʼldi.
Bunday taʼrifdan koʼpam ajablanmadim. Yozuvchi boʼlaman degan odam kitobxon boʼlishi kerak-da. Masalan, men oʼzim, garchi sirtdan oʼqiganim, oʼqish davomida, oʼqishni bitirganimdan keyin ham rosa yetti yil kolxoz buxgalteriyasida choʼt qoqqan, oltin davr deb taʼriflanadigan talabalik zavq-shavqiyu imkoniyatlaridan deyarli bebahra oʼtgan esam-da, kitobxonlikda oʼzimni birovdan kam koʼrmasdim. 7-sinfgacha maktab kutubxonasida birorta kitob qoldirmay oʼqib bitirganman. Shunda kutubxonachi opamiz meni qoʼlimdan yetaklab borib, kolxozning eski machit oʼrnidagi katta kutubxonasiga aʼzo qildirib kelgan edi. Haligacha esimdan chiqmaydi: “Soʼna”, “Аbay”, Urush va tinchlik”, “Chapaev”, “Isyon”, “Professor Douelning boshi”, “Odam-amfibiya” degan romanu povestlarni 2-3 kunga qoldirmay oʼqib tashlayverardim. Shularni eslab, garchi birovga maqtanmasam ham, oʼzimcha faxrlanib qoʼyardim. Yaxshiyam maqtanmaganim…
Umr boʼyi bir togʼ etagida yashagan bir kishi, bir kuni nima boʼlibdi-da, togʼ oshib, nariga oʼtibdi-da, “eh-he, dunyo keng ekan-ku!” deb yuborgan ekan hayratga tushib. Men shunday ahvolda edim. Dunyo adabiyotining yana Folьkner, Borxes, Kortasar, Markes, Kavabata, Аkutagava, Joys, Kafka deb atalmish dargʼalari bor ekanu men boʼlsam… Keyin fahmlashimcha, men shu choqqacha oʼqiganlarim tarjima qilishga muvofiq deb topilgan asarlargina ekan. Xullas, yangi hamkasbim boʼlmish Olim Otaxonni men oʼzim uchun togʼ ortida ham togʼlar borligi, dunyo men oʼylaganimdan ancha kengroq ekanligi haqida ilk saboq bergan inson sifatida eʼtirof etdim. Va oʼz-oʼzidan unga (goʼyoki mendan yoshi kattaroq ekanligi endi esimga tushib ketgandek) Olim aka deb murojaat qilib yuborganimni ham sezmay qoldim.
Baribir yoshlik gʼururi ustunlik qilarmidi, yoki koʼpchiligimizga tekkan kasallikmi, yoki boʼlmasa, bir korxonada ishlaganing, uni kunda koʼrib yurganing, musbat-manfiy tomonlaridan voqifliging sabab uni oʼzing kabi oddiy odam sifatida qabul qilarkansanmi, bilmadim, Olim Otaxon degan ijodkorni bor boʼy-basti bilan tasavvur qilishga, tan berishimga menga nimadir moneʼlik qilaverardi. Tarjimalari mayli-ku, lekin oʼzining yozganlari oʼzbekchamas, qahramonlari oʼzbekka oʼxshamaydi, degan oʼjar bir fikrda uzoq yillar sobit qolganimni ham inkor etmayman. Bu orada men nashriyotga oʼtib ketdim. U yerda bir yarim yilcha ishlab, yana radioga qaytganimda esa, Olim aka televideniega oʼtib ketgan ekan. 1996 yilda men ham televideniega borganimda esa nimadir sabab boʼlib, u yerdan ham ketibdi va shu taxlit yoʼllarimiz ayro tushdi…
2018 yilda Olim akaning xastaligidan xabar topib, koʼrgani bordim. Xastalik, oradan oʼtgan yillar ham albatta, oʼz ishini qilgan, bir paytlar men bilgan polvonsifat oʼrnida… Yoʼq, unday emas, unchalikmas. Men faqat uni oʼsha-oʼsha yengilmas, oʼjar, haq deb bilgan narsasidan qaytmaydigan, kurashib, bahslashib charchamaydigan inson sifatida koʼrishni istaganim uchunmi, avvaliga shunday tushkun bir xayolga bordim. Yanglishibman. Kurashlarda chiniqqan iroda, yashashga boʼlgan kuchli ishtiyoq, muhabbat nihoyatda ogʼir sanaladigan dardni ham yengibdi. Ruhi baland. Hamon fikr-yodi adabiyot bilan band. Farzandlaridan, ayniqsa, ayoli Shoiraxondan minnatdor. Shu paytgacha eʼtiborsizlik qilibman, tarjimalarimni toʼplab, nashr ettirish kerak edi, hozir kennoyingiz bilan shuni harakatidamiz, dedi. Faqat uni qiynab qoʼyayotganim chakki boʼlyapti-da, barmoqlarim uncha boʼysunmayapti, dedi kulimsirab. Hech qachon hech kimning yordamiga umid qilmagan, gʼururi baland bu insonga qandaydir yordamim tegishi mumkinligidan hayajonlanib ketdim. Keling, shu ishni men qilay, dedim. Qanday boʼlarkin, ishli odamsiz… Vaqt topaman, dedim gʼayratlanib. Xullas, Xulio Kortasardan qilingan tarjimalarni alohida, dunyo adabiyotidan qilingan boshqa tarjimalarni alohida kitob qilib nashrga tayyorladik. Ular nashr etildi. Bu yil esa Yozuvchilar Uyushmasi tashabbusi bilan “Ijod” jamoat fondi mablagʼiga nashr etiladigan mazkur “Tanlangan asarlar” muharrirligini ham zimmamga oldim. Va mana shu kitoblarni nashrga tayyorlash jarayonida Olim Otaxon degan ijodkorni milliy adabiyotimiz uchun qay darajada ulkan bir vazifani uddalay olganligini yurak-yurakdan his qildim. Va bir paytlardagi ishtibohlarim – adibning oʼz asarlari haqidagi yuzaki fikrlarimdan izza chekdim. Bunga esa uning “Odamlar izlayotgan Mustafo” essesi sabab boʼldi. Bundan oʼttiz yillar muqaddam yaratilgan “Mustafo” meni adibning qissa va hikoyalariga boshqacha koʼz bilan qarashga undadi. Men bu oʼrinda esse haqida, u qay bir jihatlari bilan adibning boshqa asarlari uchun kalit vazifasini oʼtagani haqida toʼxtalib oʼtirmoqchi emasman. Mabodo, kitobxonlar orasida men kabi yanglish fikrda yurganlar boʼlsa, ularga avvalo “Mustafo” mutolaasini tavsiya etgan boʼlardim. Shunda toʼplamdagi “Ibrohim”, “Аlam”, “Ularni tarbiyalagan tun”, “Gulzor chekkasidagi quyosh”, “Yoʼqolgan roʼmol”, Toʼrtinchi qavatdagi sargʼish deraza” kabi hikoyalar ham, “Koʼm-koʼk tonglar”, “Аdoqsiz koʼchalar” kabi qissalar ham endi boshqacha taʼsir qilishiga, ularning sevimli asariga, koʼngil mulkiga aylanib qolishiga shubha qilmagan boʼlardim.
