Петрарка (Petrarca) Франческо (1304.20.7, Ареццо — 1374.19.7, Аркуа, Падуя шахри яқинида) — итальян шоири, итальян адабий тилининг асос- чиларидан бири, файласуф. Монпелье (1316), Болонья (1320) ун-тларида хуқуқшуносликдан таълим олган. 1326 й. Авиньонга кўчиб бориб, диний рутбани қабул қилган ва олий мартабали руҳонийлар б-н яқинлашган.
Петрарка ўрта аср ақидаларидан мутлақо холи бўлмаган эса-да, Уйғониш даврининг гуманизм ғоялари б-н йўғрилган маданиятига тамал тошини қўйган. Петрарка лотин тилидаги «Дунёга нафрат тўғрисида» (1342—43) фалсафий рисола, «Узлатдаги ҳаёт тўғрисида» ва «Роҳиблар фароғати тўғрисида» (1346—66) рисолалари муаллифи. Шоир шеъриятни ўрта аср маддохлари ҳужумидан ҳимоя қилар экан, унинг катта тарбиявий ва эстетик қимматга эга эканлигини алоҳида таъкидлайди.
Петрарка «Ўзимнинг ва бошқа кўплаб кишиларнинг жоҳиллиги тўғрисида» (1367—70) асарида Аристотель «Этика»сида баён қилинган мавҳум фикрларни рад этади қамда амалдаги ахлоқ меъёрларини ва инсонни яхлит ҳолда ўрганиш ғоясини афзал, деб ҳисоблайди. Петрарканинг «Авлодларга мактуб» (1374) номли мухтасар автобиографияси ҳам муайян аҳамиятга молик.Шунингдек, у антик дунёни идеаллаштирган Европа шоирларидан бири сифатида лотин шоирларининг қўлёзмаларини тўплаб, уларга шарҳлар езди, айни пайтда ўз асарлари б-н классик лотин тилини тиклашга уринди. Агар унинг лотин тилидаги «Африка» (1339—42, тугалланмаган) достони Вергилийнинг «Энеида»си услубида ёзилган бўлса, мажозий мазмундаги «Буколикалар» (1346—57) асари чўпонлар эклог (қўшиқ)ларига татаббу тарзида майдонга келган.
Петрарка ижодида Лаурага бағишланган лирик шеърлар туркуми, айниқса, катта бадиий қимматга эга. Шоирнинг эътироф этишича, у Лаурани 1327 й. Авиньон шаҳридаги ибодатхоналарнинг бирида учратиб, уни бир умрга севиб қолган. Шоирнинг Лаурага бағишланган шеърий туркуми «Канцоньере» деб аталган («Мадонна Лаура ҳаётига» ва «Мадонна Лаура ўлимига», 2 қисм). 317 сонет, 29 канцона, 9 секстина (тўққизлик), 7 баллада ва 4 мадригалдан ташкил топтан «Канцоньере» ўзига хос шеърий кундаликдир. Петрарка салафларидан фаркли ўлароқ, севимли аёл образини аниқ-тайин ва ҳаётий белгилар б-н бойитган. Шу сабабдан ҳам унинг лирикаси нафақат итальян, балки Европа лирикаси тараққиётида янги даврни ташкил этади. Петрарка лирик шеърларидан ташқари, терцина (учлик) б-н ёзилган
Петрарка «Тантаналар» (1354) мажозий достонини ҳам Лаурага бағишлаган. Унинг лирикаси, айниқса, сонетлари Европа шоирлари ижодига катта таъсир кўрсатган. Ўзбек шеъриятида Усмон Носир, Рауф Парфи ва Б. Бойқобилов сингари шоирлар ижодида сонет жанрининг пайдо бўлиши ва тараққиёти ҳам Петрарка ижодининг таъсири самарасидир. Петрарканинг бир қанча сонетлари узбек тилига таржима қилинган.
Франческо Петрарка
ШЕЪРЛАР
Русчадан Салим Ашур таржимаcи
* * *
Чаман унди қиз қарашида,
Қоқ туйғулар тириклик туйди,
Шўх капалак қаноти куйди,
Ул нигоҳнинг шан оташида.
Капалакдек асир бўлдим мен,
Маъсум назар, фожеъ қарашга.
Муҳаббатни суюб тарашда
Капалакдек басир бўлдим мен.
Биламанки, этаркан таъқиб,
Кул қилади ул шаҳло офтоб,
Эски оғриқ – энг содиқ рақиб.
Муҳаббатнинг туҳфаси – сароб,
Улфат бўлсам – гулчамбар тақиб,
Ажал тутар қўлимга шароб.
* * *
Алдоқчи умидлар, сохта тантана
Ва ёлғон ишончлар келганда ғолиб,
Ер, кўк эгасига бўлайлик толиб,
Дилда олий қудрат хотири яна.
Фано – қора ҳаёт, яшил майсазор,
Гуллар орасида илон сояси.
Тирикликнинг барча баргу пояси
Азал эътиқодга етказар озор.
Бўғиздан сирғалиб ўтмасдан рамақ,
Кўнгил топа олсин абадий ором.
Бизни тўғри йўлга бошласа гар ҳақ,
Яна мангу йўлдан оздирар авом.
Борлиғ-у, адамда бир савол мутлақ:
Йўлсизнинг даъвати – қандайин
мақом?!
* * *
Унутмайлик у ой, йил, кунни:
Нигоҳларда чақнади чақин,
Борлиғимда балқиди ёлқин,
Кўзларимга беркитдим уни.
Илк оғриқни унутганим йўқ,
Нақ Яратган олганди мўлжал,
Бор ҳаётим бўлганди ўлжа,
Юрагимга ботган эди ўқ.
Унутилмас ул оғриқ, ингроқ,
Булбулларни ўртаган овоз,
Қутлуғ исм бахш этган титроқ.
Сатрларим, сизга кенг парвоз,
Қатингизда ўшал ном янгроқ.
Исмин ёзсам гуриллар қоғоз.
* * *
Хоб аро бахтлиман, ғам ичра қувноқ,
Соя ва шамолни суюб силарман,
Бўронда чўкмаслик йўлин қиларман,
Денгизга бошларман дилимдан
ирмоқ.
Соҳилда тиклайман қумдан қасрлар,
Олисдаги қуёш кўзим олади,
Юлдузни кўзлаган кўзим толади,
Ширали тумандек сузар асрлар.
Муҳаббат, қаърингга чорлаган
жарсан,
Ярадор турибман дара лабида,
Йил ҳисоби билан йигирма қарзсан,
Тузоғинга тушдим ишқ талабида.
Тилла тўрда васл майин ичарман,
Муҳаббат, ҳаёт ва шон матлабида.
* * *
Мен ақлдан озаман, агар
Тополмасам маъшуқдан нишон,
Юрак бўлур зўр ишққа кулдон,
Рақибамдан етмаса хабар.
Камолидан етса бир асар…
Тоза жамол етказар қайғу,
Кўк яширган маъсума ой у,
У нурафшон, у дурри акбар.
Осмонни тарк этгандек хуршид,
Лабларимдан тўкилар ҳаёт,
Тириклик – бу чириб тушган чит.
Суйгулимдан етмайди нажот,
Қирчиллама мен каби йигит
Жудо бўлар севгидан, наҳот?!.
* * *
У жонимда, у жонгинамда:
Жонга қўйдим жононимни мен,
Жонга ўйдим ёмонимни мен,
Абадиян у ёнгинамда.
Қабрим тоши тутган ёзувда
Муҳаббатим умри акс этар,
Бўм-бўш қалбим оқару кетар,
Изтиробим оқизган сувда.
Ҳасратимдан ўйилган ўра
Тубидаман, ожизман ва кар.
Яраларим тилгандан кўра,
Коинотда беиз ва бесар
Йитган руҳдан меҳримни сўра:
Ишқ шамоли қай сори эсар…
* * *
Озурда жон, атрофни тани:
Шу тепада, шунда кеча-кун.
Дуч келганди иқболи нигун.
Бизни ташлаб кетдими, қани?
Энди бунда қолайлик, дўстим.
Кўринарми узоқлардан ёр,
Ёрдан бошқа қайғулар бекор,
Дўст, устингда илоҳий пўстин.
Хун юракка яна сўз қотдинг,
Тушмагандек ўртага ҳижрон,
Қачонки сен соғинчга ботдинг –
Севдинг! Сени тарк этди шу он,
Ўзга қалбда уни уйғотдинг,
Отди сени дил қаъри томон.
* * *
Гўзал чеҳра! Мафтункор нигоҳ!
Расо қадда эшилган ғурур!
Кибру шафқат омухта сурур –
Сўз ва шуур соябон, паноҳ!
Нурли кулгич йўқ энди, зотан,
Жилмаяди мангу уйқуда,
У фанога борсин осуда,
Салтанатлар тутсинлар мотам.
Жон, қонимда эди ҳар нафас,
Орамизга тушди жудолик.
Ҳатто ажал қилмоқда ҳавас!
Сўзбоз эмас, касбим – фидолик:
Шамолларда соврилган сўз, сас –
Ҳажр туни оққан қаролик.
* * *
Куртакларда шитирлар баҳор,
Юзларимга урилар тафти,
Юзларимни силайди кафти,
Шўр қисматдан етмоқда озор.
Қуёш каби иссиқ қиёфа,
Юрагимнинг нақ ярасида,
Тилла сочлар шаршарасида
Дур, гавҳарлар тузмиш зиёфат.
Мавжланади зебо кокиллар,
Оқ елкадан, о, қуйилади!..
Хотирани ўртар у йиллар.
Чигал тугун – вақт уюлади,
Момиқ қўллар сиртмоқни силар…
Қора шарпа нақ туюлади.
Манба: “Китоб дунёси” газетаси
Petrarka (Petrarca) Franchesko (1304.20.7, Aretstso — 1374.19.7, Arkua, Paduya shaxri yaqinida) — ital`yan shoiri, ital`yan adabiy tilining asos- chilaridan biri, faylasuf. Monpel`e (1316), Bolon`ya (1320) un-tlarida xuquqshunoslikdan ta’lim olgan. 1326 y. Avin`onga ko’chib borib, diniy rutbani qabul qilgan va oliy martabali ruhoniylar b-n yaqinlashgan. Petrarka o’rta asr aqidalaridan mutlaqo xoli bo’lmagan esa-da, Uyg’onish davrining gumanizm g’oyalari b-n yo’g’rilgan madaniyatiga tamal toshini qo’ygan.
Petrarka lotin tilidagi «Dunyoga nafrat to’g’risida» (1342—43) falsafiy risola, «Uzlatdagi hayot to’g’risida» va «Rohiblar farog’ati to’g’risida» (1346—66) risolalari muallifi. Shoir she’riyatni o’rta asr maddoxlari hujumidan himoya qilar ekan, uning katta tarbiyaviy va estetik qimmatga ega ekanligini alohida ta’kidlaydi. Petrarka «O’zimning va boshqa ko’plab kishilarning johilligi to’g’risida» (1367—70) asarida Aristotel` «Etika»sida bayon qilingan mavhum fikrlarni rad etadi qamda amaldagi axloq me’yorlarini va insonni yaxlit holda o’rganish g’oyasini afzal, deb hisoblaydi. Petrarkaning «Avlodlarga maktub» (1374) nomli muxtasar avtobiografiyasi ham muayyan ahamiyatga molik.Shuningdek, u antik dunyoni ideallashtirgan Yevropa shoirlaridan biri sifatida lotin shoirlarining qo’lyozmalarini to’plab, ularga sharhlar yezdi, ayni paytda o’z asarlari b-n klassik lotin tilini tiklashga urindi. Agar uning lotin tilidagi «Afrika» (1339—42, tugallanmagan) dostoni Vergiliyning «Eneida»si uslubida yozilgan bo’lsa, majoziy mazmundagi «Bukolikalar» (1346—57) asari cho’ponlar eklog (qo’shiq)lariga tatabbu tarzida maydonga kelgan.
Petrarka ijodida Lauraga bag’ishlangan lirik she’rlar turkumi, ayniqsa, katta badiiy qimmatga ega. Shoirning e’tirof etishicha, u Laurani 1327 y. Avin`on shahridagi ibodatxonalarning birida uchratib, uni bir umrga sevib qolgan. Shoirning Lauraga bag’ishlangan she’riy turkumi «Kantson`ere» deb atalgan («Madonna Laura hayotiga» va «Madonna Laura o’limiga», 2 qism). 317 sonet, 29 kantsona, 9 sekstina (to’qqizlik), 7 ballada va 4 madrigaldan tashkil toptan «Kantson`ere» o’ziga xos she’riy kundalikdir. Petrarka salaflaridan farkli o’laroq, sevimli ayol obrazini aniq-tayin va hayotiy belgilar b-n boyitgan. Shu sababdan ham uning lirikasi nafaqat ital`yan, balki Yevropa lirikasi taraqqiyotida yangi davrni tashkil etadi. Petrarka lirik she’rlaridan tashqari, tertsina (uchlik) b-n yozilganPetrarka «Tantanalar» (1354) majoziy dostonini ham Lauraga bag’ishlagan. Uning lirikasi, ayniqsa, sonetlari Yevropa shoirlari ijodiga katta ta’sir ko’rsatgan. O’zbek she’riyatida Usmon Nosir, Rauf Parfi va B. Boyqobilov singari shoirlar ijodida sonet janrining paydo bo’lishi va taraqqiyoti ham Petrarka ijodining ta’siri samarasidir. Petrarkaning bir qancha sonetlari uzbek tiliga tarjima qilingan.
Franchesko Petrarka
SHE’RLAR
Ruschadan Salim Ashur tarjimaci
* * *
Chaman undi qiz qarashida,
Qoq tuyg’ular tiriklik tuydi,
Sho’x kapalak qanoti kuydi,
Ul nigohning shan otashida.
Kapalakdek asir bo’ldim men,
Ma’sum nazar, foje’ qarashga.
Muhabbatni suyub tarashda
Kapalakdek basir bo’ldim men.
Bilamanki, etarkan ta’qib,
Kul qiladi ul shahlo oftob,
Eski og’riq – eng sodiq raqib.
Muhabbatning tuhfasi – sarob,
Ulfat bo’lsam – gulchambar taqib,
Ajal tutar qo’limga sharob.
* * *
Aldoqchi umidlar, soxta tantana
Va yolg’on ishonchlar kelganda g’olib,
Yer, ko’k egasiga bo’laylik tolib,
Dilda oliy qudrat xotiri yana.
Fano – qora hayot, yashil maysazor,
Gullar orasida ilon soyasi.
Tiriklikning barcha bargu poyasi
Azal e’tiqodga yetkazar ozor.
Bo’g’izdan sirg’alib o’tmasdan ramaq,
Ko’ngil topa olsin abadiy orom.
Bizni to’g’ri yo’lga boshlasa gar haq,
Yana mangu yo’ldan ozdirar avom.
Borlig’-u, adamda bir savol mutlaq:
Yo’lsizning da’vati – qandayin
maqom?!
* * *
Unutmaylik u oy, yil, kunni:
Nigohlarda chaqnadi chaqin,
Borlig’imda balqidi yolqin,
Ko’zlarimga berkitdim uni.
Ilk og’riqni unutganim yo’q,
Naq Yaratgan olgandi mo’ljal,
Bor hayotim bo’lgandi o’lja,
Yuragimga botgan edi o’q.
Unutilmas ul og’riq, ingroq,
Bulbullarni o’rtagan ovoz,
Qutlug’ ism baxsh etgan titroq.
Satrlarim, sizga keng parvoz,
Qatingizda o’shal nom yangroq.
Ismin yozsam gurillar qog’oz.
* * *
Xob aro baxtliman, g’am ichra quvnoq,
Soya va shamolni suyub silarman,
Bo’ronda cho’kmaslik yo’lin qilarman,
Dengizga boshlarman dilimdan
irmoq.
Sohilda tiklayman qumdan qasrlar,
Olisdagi quyosh ko’zim oladi,
Yulduzni ko’zlagan ko’zim toladi,
Shirali tumandek suzar asrlar.
Muhabbat, qa’ringga chorlagan
jarsan,
Yarador turibman dara labida,
Yil hisobi bilan yigirma qarzsan,
Tuzog’inga tushdim ishq talabida.
Tilla to’rda vasl mayin icharman,
Muhabbat, hayot va shon matlabida.
* * *
Men aqldan ozaman, agar
Topolmasam ma’shuqdan nishon,
Yurak bo’lur zo’r ishqqa kuldon,
Raqibamdan yetmasa xabar.
Kamolidan yetsa bir asar…
Toza jamol yetkazar qayg’u,
Ko’k yashirgan ma’suma oy u,
U nurafshon, u durri akbar.
Osmonni tark etgandek xurshid,
Lablarimdan to’kilar hayot,
Tiriklik – bu chirib tushgan chit.
Suygulimdan yetmaydi najot,
Qirchillama men kabi yigit
Judo bo’lar sevgidan, nahot?!.
* * *
U jonimda, u jonginamda:
Jonga qo’ydim jononimni men,
Jonga o’ydim yomonimni men,
Abadiyan u yonginamda.
Qabrim toshi tutgan yozuvda
Muhabbatim umri aks etar,
Bo’m-bo’sh qalbim oqaru ketar,
Iztirobim oqizgan suvda.
Hasratimdan o’yilgan o’ra
Tubidaman, ojizman va kar.
Yaralarim tilgandan ko’ra,
Koinotda beiz va besar
Yitgan ruhdan mehrimni so’ra:
Ishq shamoli qay sori esar…
* * *
Ozurda jon, atrofni tani:
Shu tepada, shunda kecha-kun.
Duch kelgandi iqboli nigun.
Bizni tashlab ketdimi, qani?
Endi bunda qolaylik, do’stim.
Ko’rinarmi uzoqlardan yor,
Yordan boshqa qayg’ular bekor,
Do’st, ustingda ilohiy po’stin.
Xun yurakka yana so’z qotding,
Tushmagandek o’rtaga hijron,
Qachonki sen sog’inchga botding –
Sevding! Seni tark etdi shu on,
O’zga qalbda uni uyg’otding,
Otdi seni dil qa’ri tomon.
* * *
Go’zal chehra! Maftunkor nigoh!
Raso qadda eshilgan g’urur!
Kibru shafqat omuxta surur –
So’z va shuur soyabon, panoh!
Nurli kulgich yo’q endi, zotan,
Jilmayadi mangu uyquda,
U fanoga borsin osuda,
Saltanatlar tutsinlar motam.
Jon, qonimda edi har nafas,
Oramizga tushdi judolik.
Hatto ajal qilmoqda havas!
So’zboz emas, kasbim – fidolik:
Shamollarda sovrilgan so’z, sas –
Hajr tuni oqqan qarolik.
* * *
Kurtaklarda shitirlar bahor,
Yuzlarimga urilar tafti,
Yuzlarimni silaydi kafti,
Sho’r qismatdan yetmoqda ozor.
Quyosh kabi issiq qiyofa,
Yuragimning naq yarasida,
Tilla sochlar sharsharasida
Dur, gavharlar tuzmish ziyofat.
Mavjlanadi zebo kokillar,
Oq yelkadan, o, quyiladi!..
Xotirani o’rtar u yillar.
Chigal tugun – vaqt uyuladi,
Momiq qo’llar sirtmoqni silar…
Qora sharpa naq tuyuladi.
Manba: “Kitob dunyosi” gazetasi
