Эрнест Хемингуэй жаҳон сўз санъатининг ўнлаб ноёб дурдоналарини яратди. У инсон иродаси ва муҳаббатни юксак пафос билан тараннум этди. Урушни башарият ҳаётидаги энг мудҳиш фалокат сифатида қаттиқ қоралади. Насрда эса объектив тасвир усулини ҳадди аълосига кўтарди…

ХЕМИНГУЭЙНИНГ ДОЛҒАЛИ ҲАЁТИ
Нодира Афоқова

Машҳур ёзувчиларнинг ҳаёти ҳамма вақт китобхонлар учун уларнинг асарлари қадар қизиқарлидир. Сўз санъатининг нодир намуналарини яратган америкалик ёзувчи Эрнест Хемингуэй ҳаёти ҳам турли саргузаштларга, драматик ҳодисалар, кескин зиддиятларга бой. 1899 йилда Американинг Чикаго шаҳри яқинида дунёга келган бўлғуси адибнинг отаси ўғлининг тиббиёт соҳаси вакили бўлишини; онаси эса мусиқачи бўлишини хоҳлар эдилар. Аммо тақдир Эрнестни ўз истеъдоди йўлидан бошлаб кетди: у жаҳон адабиётининг ҳеч қачон эскирмайдиган нодир 100 намунаси рўйхатига кирган асарлар муаллифи, нуфузли Нобель мукофоти соҳиби сифатида шуҳрат қозонди. Врачлар ҳали йигирма ёшга ҳам кирмаган Эрнестга кўзи туфайли урушга боришни ман қилишади, аммо ҳаётнинг барча жабҳаларини ўз кўзи билан кўришни хоҳлаган ёш журналист бир амаллаб Италияга – Биринчи жаҳон уруши жанг майдонларига жўнайди. Уруш хотиралари кейинчалик “Алвидо, қурол!” номли санъат дурдонасининг яратилишига асос бўлди.

Табиатан саёҳат ва саргузаштларга ўч бўлган Хемингуэй фавқулодда жасур ва довюрак киши эди. У Италияда урушдан узоқ участкаларда юришни хоҳламай, ўз истаги билан қайноқ жанглар ичида фаолият кўрсатади; 12 ёшида бобосидан совғага милтиқ олган адиб Африка саёҳати чоғида уч марта шерни отади, 27 та антилопани, йирик бўйволни ўлжа сифатида қўлга киритади; фуқаролик уруши манзараларини ёритиш мақсадида кўнгилли равишда Испаниядаги жанг майдонларида бўлади; иккинчи жаҳон уруши бошларида контрразведкачи ўлароқ Кариб денгизида немис сувости кемалари изидан тушади; 1944 йилда эса Германияни бомбардимон қилишда иштирок этади; 200 кишилик француз партизан отряди раҳбари сифатида Париж, Бельгия, Эльзасни озод қилишда қатнашади, ҳамма вақт фронтнинг олд қисмида бўлади. Тиниб-тинчимас Хемингуэй бутун умри давомида Италия, Франция, Испания, Англия, Куба ва Африкада бўлган, бир неча марта яраланган, бир неча марта авиаҳалокатга учраган, Африкада хатарли касалликни ўзига юқтирган…

Тақдирни қарангки, у бадиий адабиётга учувчилик мавзусини олиб кирган ёзувчи Антуан де Сент-Экзюпери билан уруш окопларида танишган. Жеймс Жойснинг “Улисс” романи АҚШда цензура томонидан тақиқланганда, мазкур китобни Чикагога яширинча олиб келиб тарқатган. Олти сўздан иборат ҳикоя ёзишдан баҳслашиб, шу ҳикоясини ўзининг энг таъсирчан, қайғули асари деб ҳисоблаган: “Болалар ботинкаси сотилади. Кийилмаган” (инг. “For sale: baby shoes, never used”). Зеро, эгаси кийиб улгурмай бу оламни тарк этган пойафзалчалар савдоси ёки қашшоқлик туфайли боласининг кийилмаган ботинкасини сотишга мажбур бўлган ота-она ҳақидаги ҳикояда инсон ҳаётининг энг ҳасратли лаҳзалари муҳрланмаганми?! Кийилмасдан савдога қўйилган бу митти бошмоқчалар энг оддий ва ҳаяжонли, аммо тириклик давомиятини бошқарадиган орзулар ҳалокатидан сўйламайдими?!

Эрнест Хемингуэй жаҳон сўз санъатининг ўнлаб ноёб дурдоналарини яратди. У инсон иродаси ва муҳаббатни юксак пафос билан тараннум этди. Урушни башарият ҳаётидаги энг мудҳиш фалокат сифатида қаттиқ қоралади. Насрда эса объектив тасвир усулини ҳадди аълосига кўтарди… Қарангки, ана шу буюк адибнинг ҳаёти фожиали якун топди. У умрининг охирида руҳий хасталикка йўлиқди. Жисмоний машаққатлар ва касалликларни некбинлик билан енгган, ҳаёт драмалари ва фожиалари билан мардона рўбарў турган, табиатан бениҳоя меҳнаткаш бўлган адиб назарида уни қаттиқ таъқиб қилишаётгандек туюлаверган. У клиникадан дўстига қўнғироқ қилиб, хуфёна эшитиш техникаси ҳатто хастахонага ҳам ўрнатилганидан шикоят қилган, ҳаммага худкушлик ҳақида гапириб юрган. Таъқиб хулёсидан қутулолмаган ёзувчи охир-оқибатда ўз-ўзини отиб ўлдиради. Қизиғи шундаки, адиб ўзини отган милтиқ кейинчалик Хемингуэй номини олган.

Орадан эллик йил ўтгандан сўнг тегишли ташкилотлар Эрнест Хемингуэй чиндан таъқиб остига олинганлиги, эшитиш аппаратлари ҳатто руҳий хасталиклар шифохонасигача ўрнатилганлиги, телефон қўнғироқлари ҳам хуфёна тингланганлигини тасдиқлаганлар. Ўйга толасан киши: балки, адиб ҳеч қачон руҳан хаста бўлмагандир, уни электрон терапия каби хотира ва ёзиш қобилиятидан маҳрум қиладиган даволаш воситаси вартасига маълум мақсад билан ташлашгандир? Урушларни инсониятнинг энг фожиали қилмиши ўлароқ талқин этган, ўқувчиларида ҳам шу тасаввурни шакллантираётган адибнинг тириклиги айнан урушдан катта манфаат кўрадиган ХХ аср қуролсотарларига малол келгандир? Унга руҳий бемор тамғасини босиш орқали гуманист ёзувчининг китобхонлар онгига тобора сингиб бораётган аксилуруш ғояларига ишончсизлик пайдо қилишни кўзлашгандир?..

Бу йил Эрнест Хемингуэй таваллудига бир юз ўн беш йил, нуфузли Нобель мукофоти совриндори бўлганига олтмиш йил тўлади. Адибнинг турли манбаларда санаб ўтилган асарлари рўйхатини илова қилишдан сақланиб айтиш мумкинки, буюк ёзувчининг ҳаёти ва фаолияти ҳам ўқувчилар учун трагик бир романдир. Ахир, бу роман дунёда инсондан яшаш шавқини тортиб оладиган нокас одамлар ҳамда тузумлар борлигидан бонг уриб ҳайқирмаяптими? Аммо адиб юрагининг бемаҳал тўхташига сабабчи бўлганлар абадият шарафи ва шуҳрат тожини ундан ҳеч қачон тортиб ололмайдилар.

XEMINGUEYNING DOLG’ALI HAYOTI
Nodira Afoqova

Mashhur yozuvchilarning hayoti hamma vaqt kitobxonlar uchun ularning asarlari qadar qiziqarlidir. So’z san’atining nodir namunalarini yaratgan amerikalik yozuvchi Ernest Xeminguey hayoti ham turli sarguzashtlarga, dramatik hodisalar, keskin ziddiyatlarga boy. 1899 yilda Amerikaning Chikago shahri yaqinida dunyoga kelgan bo’lg’usi adibning otasi o’g’lining tibbiyot sohasi vakili bo’lishini; onasi esa musiqachi bo’lishini xohlar edilar. Ammo taqdir Ernestni o’z iste’dodi yo’lidan boshlab ketdi: u jahon adabiyotining hech qachon eskirmaydigan nodir 100 namunasi ro’yxatiga kirgan asarlar muallifi, nufuzli Nobel` mukofoti sohibi sifatida shuhrat qozondi. Vrachlar hali yigirma yoshga ham kirmagan Ernestga ko’zi tufayli urushga borishni man qilishadi, ammo hayotning barcha jabhalarini o’z ko’zi bilan ko’rishni xohlagan yosh jurnalist bir amallab Italiyaga – Birinchi jahon urushi jang maydonlariga jo’naydi. Urush xotiralari keyinchalik “Alvido, qurol!” nomli san’at durdonasining yaratilishiga asos bo’ldi.

Tabiatan sayohat va sarguzashtlarga o’ch bo’lgan Xeminguey favqulodda jasur va dovyurak kishi edi. U Italiyada urushdan uzoq uchastkalarda yurishni xohlamay, o’z istagi bilan qaynoq janglar ichida faoliyat ko’rsatadi; 12 yoshida bobosidan sovg’aga miltiq olgan adib Afrika sayohati chog’ida uch marta sherni otadi, 27 ta antilopani, yirik bo’yvolni o’lja sifatida qo’lga kiritadi; fuqarolik urushi manzaralarini yoritish maqsadida ko’ngilli ravishda Ispaniyadagi jang maydonlarida bo’ladi; ikkinchi jahon urushi boshlarida kontrrazvedkachi o’laroq Karib dengizida nemis suvosti kemalari izidan tushadi; 1944 yilda esa Germaniyani bombardimon qilishda ishtirok etadi; 200 kishilik frantsuz partizan otryadi rahbari sifatida Parij, Bel`giya, El`zasni ozod qilishda qatnashadi, hamma vaqt frontning old qismida bo’ladi. Tinib-tinchimas Xeminguey butun umri davomida Italiya, Frantsiya, Ispaniya, Angliya, Kuba va Afrikada bo’lgan, bir necha marta yaralangan, bir necha marta aviahalokatga uchragan, Afrikada xatarli kasallikni o’ziga yuqtirgan…

Taqdirni qarangki, u badiiy adabiyotga uchuvchilik mavzusini olib kirgan yozuvchi Antuan de Sent-Ekzyuperi bilan urush okoplarida tanishgan. Jeyms Joysning “Uliss” romani AQShda senzura tomonidan taqiqlanganda, mazkur kitobni Chikagoga yashirincha olib kelib tarqatgan. Olti so’zdan iborat hikoya yozishdan bahslashib, shu hikoyasini o’zining eng ta’sirchan, qayg’uli asari deb hisoblagan: “Bolalar botinkasi sotiladi. Kiyilmagan” (ing. “For sale: baby shoes, never used”). Zero, egasi kiyib ulgurmay bu olamni tark etgan poyafzalchalar savdosi yoki qashshoqlik tufayli bolasining kiyilmagan botinkasini sotishga majbur bo’lgan ota-ona haqidagi hikoyada inson hayotining eng hasratli lahzalari muhrlanmaganmi?! Kiyilmasdan savdoga qo’yilgan bu mitti boshmoqchalar eng oddiy va hayajonli, ammo tiriklik davomiyatini boshqaradigan orzular halokatidan so’ylamaydimi?!

Ernest Xeminguey jahon so’z san’atining o’nlab noyob durdonalarini yaratdi. U inson irodasi va muhabbatni yuksak pafos bilan tarannum etdi. Urushni bashariyat hayotidagi eng mudhish falokat sifatida qattiq qoraladi. Nasrda esa ob’ektiv tasvir usulini haddi a’losiga ko’tardi… Qarangki, ana shu buyuk adibning hayoti fojiali yakun topdi. U umrining oxirida ruhiy xastalikka yo’liqdi. Jismoniy mashaqqatlar va kasalliklarni nekbinlik bilan yenggan, hayot dramalari va fojialari bilan mardona ro’baro’ turgan, tabiatan benihoya mehnatkash bo’lgan adib nazarida uni qattiq ta’qib qilishayotgandek tuyulavergan. U klinikadan do’stiga qo’ng’iroq qilib, xufyona eshitish texnikasi hatto xastaxonaga ham o’rnatilganidan shikoyat qilgan, hammaga xudkushlik haqida gapirib yurgan. Ta’qib xulyosidan qutulolmagan yozuvchi oxir-oqibatda o’z-o’zini otib o’ldiradi. Qizig’i shundaki, adib o’zini otgan miltiq keyinchalik Xeminguey nomini olgan.

Oradan ellik yil o’tgandan so’ng tegishli tashkilotlar Ernest Xeminguey chindan ta’qib ostiga olinganligi, eshitish apparatlari hatto ruhiy xastaliklar shifoxonasigacha o’rnatilganligi, telefon qo’ng’iroqlari ham xufyona tinglanganligini tasdiqlaganlar. O’yga tolasan kishi: balki, adib hech qachon ruhan xasta bo’lmagandir, uni elektron terapiya kabi xotira va yozish qobiliyatidan mahrum qiladigan davolash vositasi vartasiga ma’lum maqsad bilan tashlashgandir? Urushlarni insoniyatning eng fojiali qilmishi o’laroq talqin etgan, o’quvchilarida ham shu tasavvurni shakllantirayotgan adibning tirikligi aynan urushdan katta manfaat ko’radigan XX asr qurolsotarlariga malol kelgandir? Unga ruhiy bemor tamg’asini bosish orqali gumanist yozuvchining kitobxonlar ongiga tobora singib borayotgan aksilurush g’oyalariga ishonchsizlik paydo qilishni ko’zlashgandir?..

Bu yil Ernest Xeminguey tavalludiga bir yuz o’n besh yil, nufuzli Nobel` mukofoti sovrindori bo’lganiga oltmish yil to’ladi. Adibning turli manbalarda sanab o’tilgan asarlari ro’yxatini ilova qilishdan saqlanib aytish mumkinki, buyuk yozuvchining hayoti va faoliyati ham o’quvchilar uchun tragik bir romandir. Axir, bu roman dunyoda insondan yashash shavqini tortib oladigan nokas odamlar hamda tuzumlar borligidan bong urib hayqirmayaptimi? Ammo adib yuragining bemahal to’xtashiga sababchi bo’lganlar abadiyat sharafi va shuhrat tojini undan hech qachon tortib ololmaydilar.

Манба: “Китоб дунёси” газетаси