Александр Блок бир шоира ҳақида бундай деган эди: “У эркак кишининг қошида тургандай шеър ёзади, шеърни Худонинг қошида тургандай, Худо кўриб тургандай ёзиш керак». Эмили Дикинсон — шеърини Худонинг кўз ўнгида тургандай ёзадиган шоира эди…
ЭМИЛИ ДИКИНСОН ВА РАУФ ПАРФИ
Карим Баҳриев
Адабиётга қизиқишим, қолаверса, ўзим ҳам гоҳида ижод қилишга уриниб туришим боисидан шеърий китобларни кўп ўқийман, ўзимизникиларни ҳам, қардош шоирларни ҳам, жаҳон адабиёти намояндаларини ҳам мутолаа қиламан. Рости, Ғарбнинг бугунги модернистик асарларидан кам баҳра олганман. Модернист ака-укаларимиз орқада қолиб кетган демасин, деган истиҳолада ўқийман. Барибир, биз эски одам бўлсак керак, классика инсонийроқ туюлади. Америка, Ғарбий ва Шарқий Оврупо замонавий шеъриятида ҳам бир-икки ном бор, аммо Африка. Осиё, Океания давлатлари, қардош халқлар шеъриятидан кўпроқ баҳра олдим Бир қанчасини яхши кўриб таржима ҳам қилдим.
Ғарбнинг узоқ-яқин тарихига кириб борганим сари менга дарддош бир адабиёт юз оча бошлади. Ие, улар ҳам биздай одамлар экан-ку, бизни қийнаган саволлар уларни ҳам қийнаган экан, улар ҳам биз қувонган нарсалардан қувонган экан, уларни ҳам ҳаёт завқлантирган, уларни ҳам ўлим маҳзун қилган экан-ку, деб юбордим. Америка шеъриятининг XVIII—XIX асри. олмон шеъриятининг XV—XVII асри, инглиз шеъриятининг XIX аср ва XX аср бошлари мени ҳайратга солди. Хусусан, АҚШнинг уч буюк шоираси — Эмили Дикинсон, Сара Тиздейл ва Эдна Миллейни инглизчада ўқидим ва бир қадар таржима ҳам қилдим.
Эмили Дикинсон (1830-86) ҳаётлигида бир минг саккиз юз шеъридан саккизтагинасини эълон қилган. Уларни ҳам ўша давр шеърий меъёрларига солиш учун қаттиқ таҳрир этишган. Эмили Дикинсоннинг шеърлари замонаси қолипларига сиғмаган-да. Сатрлари қисқа, аксарияти номсиз, тиниш белгилари ноодатий, аксар сўзлар бош ҳарфларда ёзилган, ҳар қадамда тире белгиси қўйилган. Аксар шеърлар ҳаёт, мамот ва абадият мавзусида эди…
Шоира ота уйида, хонанишинликда яшаб ўтди. Илк китоби вафотидан сўнг босилиб чиқди.
Бугун Эмили Дикинсон Америка ва Жаҳон шеъриятининг буюк вакили саналади. У ватанида ва жаҳонда энг кўп ўқиладиган шоирлардан бири. Америка адабиётининг маликаси ва фахри, бир умр кафан санаб “оқ кийинган аёл” — Эмили Дикинсон шеърияти Яратганни кўкда ва заминда, ҳар гиёҳ ва гулда, булут ва чумолида, асалари ва инсонда кашф этишдан иборатдир.
Эмили Абдулла Ориповнинг “Инсон қалби билан ҳазиллашманг сиз” деган сатрларига ҳамоҳанг ёзади:
Қалб — ўз-ўзига хон,
Дўстдир — ҳокимдир,
Ҳам ғанимдан келган жосус — золимдир
Қалбингга бировни киритма осон.
Ташқи хиёнатдан қўрқмасин ҳеч қалб;
Ишқ сизиб чиқади қалб чегасидан —
Қалбни ич-ичидан асрамоқ лозим,
Қалб қўрқиб туради ўз эгасидан ..
Шоира бир манзумасида китобнинг мўъжиза экани ҳақида ёзади. Китоб орқали сен “энг учқур елканли кема етолмас” манзилларга кўз очиб юмгунча борасан, қадаминг етмаган “узоққа — хорижга зумда етасан”, китоб орқали “орзуга эришар пулсиз, қувватсиз — энг қашшоқ одам ҳам, ўта ночор ҳам”. Зеро:
Варақда учётган шеърнинг сатрини —
Қувиб ета олмас асов тулпор ҳам.
Варақ-варақ очиб кўнгил дафтаринг,
Руҳинг учиб борар самовот сари…
Инсон ҳаёти — ажаб: баъзан юз йил умр ҳам қисқа, гоҳо бир соат умр ҳам узун, мазмунли. Одам ўз қалбини безаш, поклаш билан умрини боқийлаштиради: “Ҳаёт жуда қисқадир, /Бор-йўғи бир соат, /Кўпми бу, озми бу/Бизга боғлиқдир фақат…»
Рауф Парфи “Инсон ўз ўлимини тошбақа каби кўтариб юради… Адабиётнинг вазифаси инсонга ўлимни эслатиб туришдир”, деб ёзган эди. У ҳаётнинг бандага боғлиқ бўлмаган бир тарзда фожиавий эканини доим эсларди. Кўпчилик буни маъюслик, маҳзунликка йўяр эди, ҳатто бадбинлик санаганлар ҳам бор. Бундай шеърият ғамгин деб аталади. Буни шеърларимга нисбатан ҳам кўп эшитганман, “Ҳаёт шундай гўзал, қувонсанг-чи, нотавон”, деган дашномларга дуч келганман. Шунингучун шеърларимни Рауф Парфига ўқишга берар эканман, “бир оз ғамгин, изтиробли эканидан хижолат”лигимни айтганман. Рауф ака менга бунинг учун хижолат бўлмаслик керак дея далда бергандек, “Чивинлар, чумчуқлар юрган жаҳонда / Менга жой йўқмикан, онажон» деган сатрларимни эпиграф қилган ушбу сонетида:
Сен — Шоир, чорлайсан осмон ҳурларин,
Ойнинг сочларини суйиб тарайсан,
Кўзларингга ютиб куннинг нурларин,
Болаликнинг кўзлари-ла қарайсан. ..
Бошинг узра Румий дарвешу набий,
Қошингда — Навоий, сен — Бобо Тоҳир,
Сен — Шоир, мангусен охират каби.
Шеърият — ибтидо, шеърият — охир,
Изтиробдан ўлмас шоирнинг қалби,
Шоирнинг онаси — изтироб, ахир…
Эмили Дикинсон Рауф Парфи лутф этган “онаси — изтироб” бўлган шеъриятнинг соҳибасидир. У инсоннинг сўнгти борар манзили ҳақида ёзади:
Ажиб бир қўналга — қабристон —
Ҳали ҳеч бир меҳмон қочиб кетмаган —
Тун ернинг хотирасига ёзмоқда гўё —
Ер остининг меҳмонхонаси маккор,
Жуда пухта ўйланган — ҳамма киради,
Ҳеч ким қайтиб чиқолмас зинҳор.
Эмили Дикинсоннинг шеърий зарблари, ҳижолари -фақат унинг ўзига хосдир. Унинг сатрлари қуйма, боғловчиларсиз, қофиялар тарошланган, гаплар нафас олиш маромида, ички мусиқа юрак зарблари каби шиддаткор. Бу шеърларнинг шаклини айтилаётган фикр белгилайди ва у ҳар гал янгичадир… Уларни таржимада бериш деярли имконсиз. Таржима фақат фикрни ифода этади, оҳангни эса аслият тили белгилайди.
Ўлим — шоира шеъриятидаги бош мавзулардан бири. У ўзини кўпинча дунёдан ўтган деб тасаввур қилади. Ҳақиқий шоирлар ўлим сирини билишга интилади, чунки ўлим сирини билиш — ҳаёт сирини билишдир. Шу нуқтада Эмили Яратганни эсга олади:
Гарчанд Уни ерда топмаса —
Тополмайди кўкда ҳам инсон.
Ахир биз қай ерда яшасак,
Худо яшар бизга ёнма-ён.
Рус шоири Александр Блок бир шоира ҳақида бундай деган эди: “У эркак кишининг қошида тургандай шеър ёзади, шеърни Худонинг қошида тургандай, Худо кўриб тургандай ёзиш керак». Эмили Дикинсон — шеърини Худонинг кўз ўнгида тургандай ёзадиган шоира эди. Эмилининг эътиқодига кўра, табиат, инсон, Худо — ҳамма нарса азалий бир қонуният туфаили мавжуддир. Унинг йўлда ётган тошчага бағишланган шеъри бор.
Қанчалар бахтлидир шу бир майда тош!
Йўл четида ётар мақсадсиз, юввош,
Қўрқмайди у сира қийинчиликдан,
Ғами йўқ мансабдан, тирикчиликдан.
Унинг ҳам эгнига қачондир, ҳайҳот,
Кўкимтир бир либос ёпмиш коинот.
Асрий чанг бошида гўёки бир тож,
На шерикка зордир, на дўстга муҳтож,
Туради қалқиниб кўзёш сингари —
Кўкдаги ҳур-озод қуёш сингари…
Ҳа, тошча ҳам ерда бекор ётмайди, азалий қонунга бўйсунади, азалий вазифани ўтайди.
Манба: «Тафаккур» журнали, 3/2015
ЭМИЛИ ДИКИНСОН
ШЕЪРЛАР
Аслиятдан Карим Баҳриев таржималари
***
Қалб – ўз-ўзига хон,
Дўстдир – ҳокимдир,
Ҳам ғанимдан келган жосус – золимдир.
Қалбингга бировни киритма осон.
Ташқи хиёнатдан қўрқмасин ҳеч қалб;
Ишқ сизиб чиқади қалб чегасидан –
Қалбни ич-ичидан асрамоқ лозим,
Қалб қўрқиб туради ўз эгасидан…
САБОҚ СОАТИ
Қариб бораётир душманим –
Улгурмасман олишга қасос.
Нафратимнинг йўқолар таъми.
Ўч вақтида қондирилмаса –
Дастурхонда қолган гўшт каби –
Сасир.
Ўлар чанқоғини қондирган ғазаб,
Очлик семиртирар Нафратни, ахир…
ТАЗАРРЎ
Тазаррў – ҳамиша хотирга ҳамкор,
Мангу ҳаракатда, саркаш ва қашшанг,
Эшикдан ҳайдасанг – тирқишда тайёр.
Тазаррў қалбингга ёзилар қонда,
Ёзуви чиқади қалқиб, ўчмайди,
Оловда ёнмас у, чўкмас уммонда.
Тазаррў – виждоннинг қийноғи, дарди.
Худо ҳам бу дардга шифо бермас ҳеч.
Виждон – бу дўзахнинг ердаги гарди…
ҲЕЧ НАРСА КИТОБГА ТЕНГ КЕЛА ОЛМАС…
Энг учқур елканли кема етолмас,
Манзилдан манзилга зумда ўтасан,
Вароқлар ағдариб борар экансан –
Узоққа – хорижга зумда етасан.
Орзуга етади пулсиз, қувватсиз –
Энг қашшоқ одам ҳам, ўта ночор ҳам
Вароқда учётган шеърнинг сатрини –
Қувиб ета олмас асов тулпор ҳам.
Вароқ-вароы очиб кўнгил дафтаринг,
Руҳинг учиб борар самовот сари…
***
Мен гўзаллик учун. ишқ учун ўлдим —
Ишқдан тирик эдим, бу ҳам тақдир-да.
У эса ўлганди Ҳақиқат учун,
Тўлғониб ётарди қўшни қабрда.
Бир куни сўради: “Ўлдиришди нечун?”
Жавобин эшитиб жилмайди жўшқин:
Қандай соз! – деди у, – Ишқу Ҳақ учун!
Қандай соз – маслакдош бўлса гар қўшнинг”.
Суҳбатлашиб бунда ётармиз абад,
Ишқ учун ўлганлар, Ҳақ деб ўлганлар.
Пўканак босади қабртошларни,
Исмларни кўмар ўту ўланлар…
***
Ҳаёт жуда қисқадир,
Бори-йўғи бир соат,
Кўпми бу – Озми бу –
Бизга боғлиқдир фақат…
***
Ажиб бир қўналға – қабристон –
Ҳали ҳеч бир меҳмон қочиб кетмаган –
Тун ернинг хотирасига ёзмоқда гўё –
Ер остининг меҳмонхонаси маккор,
Жуда пухта ўйланган – ҳамма киради,
Ҳеч ким қайтиб чиқолмас зинҳор…
ТУҒИЛГАН КУННИ НИШОНЛАШ
Туғилган кун – қувончли эмас –
Қалбингдаги энг кучли оғриқ –
Умринг ўлчовлидир азалдан,
Ҳар куни бир кунга камаяр, ахир,
Яқинлашиб келар азалий тақдир.
ҚАНЧАЛАР БАХТЛИДИР ШУ МАЙДА ТОШЧА!
Қанчалар бахтлидир шу бир майда тош!
Йўл четида ётар мақсадсиз, юввош,
Қўрқмайди у сира қийинчиликдан
Ғами йўқ мансабдан, тирикчиликдан.
Унинг ҳам эгнига қачондир, ҳайҳот,
Кўкимтир бир либос ёпмиш Коинот.
Асрий чанг бошида гўёки бир тож,
На шерикка зордир, на дўстга муҳтож,
Туради қалқиниб кўз ёш сингари –
Мустақил кўкдаги Қуёш сингари.
Асрлар кетидан асрлар ўтар,
Тошча йўл четида лапанглаб ётар.
На дийдиё қилар, на чиқарар ун –
Шундай амал қилар Азалий қонун…
СУЗАРМИЗ ЭШКАКСИЗ, ОҚИМДА ОҚИБ…
Кемамизни судрар Замон шиддати –
Сузармиз эшкаксиз, оқимда оқиб…
Ортимиз – ноаён, йўлимиз – мавҳум,
Манзилни кўрмасмиз олдинга боқиб.
Умр бўйи – тўфонлар, бўронлар, тўзон.
Қай сорбон ташлади бизларни йўлға?
Довуллар, бўҳронлар қўзғолган замон,
Тайин харитасиз кетяпмиз олға!?
***
Шону Шуҳрат асли – асаларидир –
Гоҳ қанотинг ёзиб кўкка учади,
Гоҳ оҳанги ила эркалар сени,
Сўнг эса бехосдан нишин суқади…
***
Тангрим! Сендан ўзга ҳеч яқиним йўқ,
Бир Сенга очарман дилим – ишқимни!
Кечир, мен ўшаман – Сени унутган,
Лек Сен унутмассан ахир ҳеч кимни?
Йўқ, мен ўзим учун қилмам муножот –
Вужуди қуш каби енгил бир касман,
Худойим, таним деб ташвиш қилмасман,
Бу жуда енгил юк сен учун, ҳайҳот,
Лекин менинг қалбим жуда ҳам улкан,
Юрагимни олгин, мадад бер, тушун,
Бу қалб жуда катта митти жон учун.
Бу ғалати қалбдир – кун сайин ўсар,
Мен унга – тенг эмас.
Мени юк босар,
Мен уни кўтариб юролмам ортиқ,
Келтирдим Ўзингга, дил сенга тортиқ.
Яратган, раҳм айла яратганингга,
Бу дилим оғирлик қилмасми Сенга?
***
Агар Сизга етса ўлмоқ фурсати ¬ –
Денгиздаги кема чўккандай шу тоб
Бошқа турмас бўлиб ерга ётсангиз,
Бошқа чиқмас бўлса Сиз учун офтоб,
Агар Сиз чертсангиз Жаннат эшигин,
Очилмаса Сизга бу эшик аммо –
Тангримдан тиларман жоним чиққунча,
Туну-кун тинмасдан қиларман нидо,
То жаннат эшиги очилмагунча…
***
Тақдир савалади уни умр бўйи –
Зарбанинг кетидан – тўхтовсиз зарба ¬ –
Аммо у бошини солмади қуйи –
Тақдир оёғидан тинмасдан чалди,
У йиқилмади.
Танига эрта-кеч найзалар солди,
Парво қилмади.
Ниш урди, ҳўллади, қуритди, ёқди,
Лек у оёқда қолди..
Охири бир куни чарчади Тақдир –
Инсонни тан олди.
БИЛАРДИК…
Билардик –
Висолнинг умри мангумас –
Учрашмоқ бор – демак, айрилмоқ ҳам бор –
Муқаррар – ҳижрон,
Севганда қанчалар қаттиқ боғлансанг –
Айрилганда шунча – азоб чекар жон.
Аламлар, гиналар, тахмин, гумонлар –
Кейин – оғриқ, азоб – нима қилардик.
Хатолар, миш-мишлар, росту ёлғонлар –
Шундай тугашини, ахир, билардик –
Билардик –
***
Субҳидам –
Оҳиста тирилди Чечак –
Кўз зўрға илғайди – улкан Дунёда
Шу митти ғунчага осонмас ҳаёт,
Осонмас тебранмоқ субҳи сабода.
Токим сўлмай турсин нозик куртаклар,
Шоналарни қуртлар ғажиб кетмасин.
Бир томчи шудрингни аямасин арш,
Шудрингни шимгунча ел қуритмасин,
Чалғидай – бўронлар этмасин пайҳон,
Сўналар, арилар эгмасин ёмон.
Ахир Табиатнинг кутганидир шу –
Айна шу саҳарда бехос очилмоқ
Буюк бир шарафдир – Масъулиятдир –
Курраи Заминда инжа Гул бўлмоқ…
БИТИЛМАГАН ШЕЪРЛАР
Мен ҳали ёзмаган шеърларим ҳам бор.
Энди сарлавҳасин ўйлардим шу тонг –
Илк сўзлар тизила бошлаган эди,
Бироқ қолганларин чиқармади онг,
Шеър яралмади.
О, қанийди, ахир, уни чоп этсам!
О, Сиз уни ўқий олсангиз ногоҳ!
Тангри уни бизга кўрмади раво,
Қўлимни, тилимни ечмади, эвоҳ…
***
Эй, сўз, – дейди бу он шоир ўртаниб, –
Нега бунда барча даъвогарлардан
Мен сени танладим айнан, албатта?
Сендан муносиброқ номзод йўқмиди
Жавонимда турган улкан луғатда?
Энди сал четлашиб турганда номзод –
Такаллуфсиз келиб, ўрнашиб олди.
Асло бу сўз ўрни эмасди бу шеър,
Фаришталар уни ҳимоя қилди.
ТАНГРИНИНГ ДАРГОҲИДА
Улар эриб кетди қордай ногоҳон,
Улар юлдуз каби сўндилар бехос,
Улар тўкилдилар, гўёки хазон,
Гарчанд июн эди, гарчанд эди ёз,
Урушнинг панжаси тирноғин уриб –
Йигитларни елдай кетди супуриб…
Уларнинг устини ёпар ўт, тупроқ,
Йиллар юзларин ҳам ёддан ёпадир–
Фақат Яратганнинг даргоҳида пок
Ҳар бирин чеҳраси турар абадий…
МЕНГА ТОАТ УЧУН ЧЕРКОВ КЕРАКМАС
Ибодатга кетар бу халқ кеч чоғи.
Тоат учун черков керакмас ҳеч ҳам.
Бош устимда гумбаз – ям-яшил боғим,
Қироат қилади менга – мусича.
Кимхоб кияр тоат онида кимдир–
Мен сўздан қанотим боғласам – етар…
Хаёлим фалакда сайр этиб кетар.
Митти бир қўнғиз ҳам – биродаримдир.
Тоатга чақирар мени – чигиртка.
Насиҳат қилади Тангрим ушбу он –
Ёлғиз у менга энг Олий руҳоний –
Унинг муждаларин англамоқ осон.
Кўкка интилмайман – ерда тахтлиман,
Қалбнинг эҳромида сархуш, бахтлиман.
***
Ўлим – жуда узоқ машмаша,
Тана билан Руҳнинг суҳбати.
“Ҳамма чирир!” – ваҳм солар Ўлим.
Руҳ айтади: “Ётдир даҳшатинг”.
Ўлим тортар тупроққа атай,
Руҳ тугатай, дея барини –
Ечиб ташлар – муҳим далилдай –
Лойдан бўлган кўйлакларини…
***
Торф ботқоғин асло кўрган эмасман,
лек биламан – унда ўсар арчагул,
денгиз томон сира юрган эмасман,
лек биламан – унда тўлқинли довул.
Тангри билан суҳбат қурган эмасман,
нарвон ҳам қўйилмас, ахир, арш томон,
лекин ҳузурига йўлга чиққанман,
паттани олганман туғилганим он…
IF YOU WERE COMING IN THE FALL
Чеҳранг туман ичра ғимирлар…
Кузда келаман де, шивирлаб –
Ёзни ҳайдаб, қувиб жўнатай,
Ғўнғирлари жонни қақшатган,
Ойнага ёпишган канадай.
Агар кутиш керак бўлса йил –
Ҳисобларни тезлатиб чиқай –
Ойларимни калава қилиб,
Ўраб, эски сандиққа тиқай.
Магар кутиш шартдир – асрлар,
Мен кутарман – нетарман кутмай –
Ўтсин аср, уммон ортига
Кетиб бораётган булутдай –
Агар дийдор айласа насиб,
Бунда эмас – ўзга дунёда,
Мен ҳаётни ечгум – пўчоқдай –
Отланарман сайри фанога –
Аммо – афсус – келишинг гумон –
Келар йўлинг қопламиш тумон –
Бу айрилиқ – шимар жонимни,
Оч сўнадай – сўрар қонимни…
THE GOING FROM A WORLD WE KNOW
Бу фанодан бақога кўчмоқ –
Болаларнинг ўйини каби –
Чўққиларга тинмай осилмоқ –
Тоғ ортида – нима бор, қани?
Тоғ ортида – ўзга бир Олам,
У шодликми ёки дардмиди –
Нега керак эди шунча Ғам –
Тоққа тинмай чопиш шартмиди?
THE GRAVE MY LITTLE COTTAGE IS
Қабрим менинг – увоқдек кулбам,
Мен бу жойни шинам тутарман –
Садоқатли аёллар каби
Ёрим, сени бунда кутарман.
Ахир, мангу эмас айрилиқ,
Чархи даврон битта айланар,
Руҳ – кўкка, тан ерга жойланар,
Иккимизни қўшар мангулик…
***
Бизни мукофотдай олади қабр,
Қайсар, лекин жуда узоқ қилар ов.
Бошимизга тақар албат гулчамбар —
Етишар бир умр пойлаган куёв.
***
Муҳаббат — ҳаётдан кўра қадимроқ —
Ўлимдан қарироқ — ундан Давосиз.
Муҳаббат — Дунёга келиш Сабаби,
Дунёдан кетишнинг Мағзи, Маъноси.
***
Оловдан ёдгорлик эрур — Кул —
Ёниб-ёниб тугайди буткул —
Тамом сассиз тугайди, ҳайҳот,
Милтир-милтир яшалган Ҳаёт.
Олов нурда бўлади содир —
Аммо бир кун чўғлари ўчар.
Оксидланар — юз берар недир —
Буни билар фақат Кимёгар.
***
Ўлим, етар, энди дарвозангни оч —
Ичкарига олгин ювош жонларни!
Келдик, кўрдик, юрдик — бўлдик жонталош—
Сўнгги манзили шу — Саргардонларнинг.
Сокин қабулхонанг — қоп-қора Оқшом,
Танимизда титроқ — Сукунат —Чақин —
Ўлим —
Ақл бовар қилмас тарзда — Мушфиқсан —
Чидаб бўлмас тарзда — жудаям Яқин…
***
Жуда одми эрур шамолнинг иши —
Ҳовуздаги сувни қалқитмоқ равон,
Елканни силкитмоқ,
Мартни чақирмоқ
Ҳамда Озодликни қилмоқлик эълон!
***
Нимага арзийди банданинг сири,
Майда асрорлари — бемажол дийда —
Тангрининг триллион йиллардан бери
Асраб келаётган сири олдида —
Содда довдирларни қолдириб ҳайрон,
Оғизни очгандан тинмай бетоқат —
Яхшидир — ўлгунча — сассиз яшамоқ,
Тангри жимлигига қилиб садоқат —
Aleksandr Blok bir shoira haqida bunday degan edi: “U erkak kishining qoshida turganday she’r yozadi, she’rni Xudoning qoshida turganday, Xudo ko‘rib turganday yozish kerak». Emili Dikinson — she’rini Xudoning ko‘z o‘ngida turganday yozadigan shoira edi…
EMILI DIKINSON VA RAUF PARFI
Karim Bahriyev
Adabiyotga qiziqishim, qolaversa, o‘zim ham gohida ijod qilishga urinib turishim boisidan she’riy kitoblarni ko‘p o‘qiyman, o‘zimiznikilarni ham, qardosh shoirlarni ham, jahon adabiyoti namoyandalarini ham mutolaa qilaman. Rosti, G‘arbning bugungi modernistik asarlaridan kam bahra olganman. Modernist aka-ukalarimiz orqada qolib ketgan demasin, degan istiholada o‘qiyman. Baribir, biz eski odam bo‘lsak kerak, klassika insoniyroq tuyuladi. Amerika, G‘arbiy va Sharqiy Ovrupo zamonaviy she’riyatida ham bir-ikki nom bor, ammo Afrika. Osiyo, Okeaniya davlatlari, qardosh xalqlar she’riyatidan ko‘proq bahra oldim Bir qanchasini yaxshi ko‘rib tarjima ham qildim.
G‘arbning uzoq-yaqin tarixiga kirib borganim sari menga darddosh bir adabiyot yuz ocha boshladi. Ie, ular ham bizday odamlar ekan-ku, bizni qiynagan savollar ularni ham qiynagan ekan, ular ham biz quvongan narsalardan quvongan ekan, ularni ham hayot zavqlantirgan, ularni ham o‘lim mahzun qilgan ekan-ku, deb yubordim. Amerika she’riyatining XVIII—XIX asri. olmon she’riyatining XV—XVII asri, ingliz she’riyatining XIX asr va XX asr boshlari meni hayratga soldi. Xususan, AQSHning uch buyuk shoirasi — Emili Dikinson, Sara Tizdeyl va Edna Milleyni inglizchada o‘qidim va bir qadar tarjima ham qildim.
Emili Dikinson (1830-86) hayotligida bir ming sakkiz yuz she’ridan sakkiztaginasini e’lon qilgan. Ularni ham o‘sha davr she’riy me’yorlariga solish uchun qattiq tahrir etishgan. Emili Dikinsonning she’rlari zamonasi qoliplariga sig‘magan-da. Satrlari qisqa, aksariyati nomsiz, tinish belgilari noodatiy, aksar so‘zlar bosh harflarda yozilgan, har qadamda tire belgisi qo‘yilgan. Aksar she’rlar hayot, mamot va abadiyat mavzusida edi…
Shoira ota uyida, xonanishinlikda yashab o‘tdi. Ilk kitobi vafotidan so‘ng bosilib chiqdi.
Bugun Emili Dikinson Amerika va Jahon she’riyatining buyuk vakili sanaladi. U vatanida va jahonda eng ko‘p o‘qiladigan shoirlardan biri. Amerika adabiyotining malikasi va faxri, bir umr kafan sanab “oq kiyingan ayol” — Emili Dikinson she’riyati Yaratganni ko‘kda va zaminda, har giyoh va gulda, bulut va chumolida, asalari va insonda kashf etishdan iboratdir.
Emili Abdulla Oripovning “Inson qalbi bilan hazillashmang siz” degan satrlariga hamohang yozadi:
Qalb — o‘z-o‘ziga xon,
Do‘stdir — hokimdir,
Ham g‘animdan kelgan josus — zolimdir
Qalbingga birovni kiritma oson.
Tashqi xiyonatdan qo‘rqmasin hech qalb;
Ishq sizib chiqadi qalb chegasidan —
Qalbni ich-ichidan asramoq lozim,
Qalb qo‘rqib turadi o‘z egasidan ..
Shoira bir manzumasida kitobning mo‘’jiza ekani haqida yozadi. Kitob orqali sen “eng uchqur yelkanli kema yetolmas” manzillarga ko‘z ochib yumguncha borasan, qadaming yetmagan “uzoqqa — xorijga zumda yetasan”, kitob orqali “orzuga erishar pulsiz, quvvatsiz — eng qashshoq odam ham, o‘ta nochor ham”. Zero:
Varaqda uchyotgan she’rning satrini —
Quvib yeta olmas asov tulpor ham.
Varaq-varaq ochib ko‘ngil daftaring,
Ruhing uchib borar samovot sari…
Inson hayoti — ajab: ba’zan yuz yil umr ham qisqa, goho bir soat umr ham uzun, mazmunli. Odam o‘z qalbini bezash, poklash bilan umrini boqiylashtiradi: “Hayot juda qisqadir, /Bor-yo‘g‘i bir soat, /Ko‘pmi bu, ozmi bu/Bizga bog‘liqdir faqat…»
Rauf Parfi “Inson o‘z o‘limini toshbaqa kabi ko‘tarib yuradi… Adabiyotning vazifasi insonga o‘limni eslatib turishdir”, deb yozgan edi. U hayotning bandaga bog‘liq bo‘lmagan bir tarzda fojiaviy ekanini doim eslardi. Ko‘pchilik buni ma’yuslik, mahzunlikka yo‘yar edi, hatto badbinlik sanaganlar ham bor. Bunday she’riyat g‘amgin deb ataladi. Buni she’rlarimga nisbatan ham ko‘p eshitganman, “Hayot shunday go‘zal, quvonsang-chi, notavon”, degan dashnomlarga duch kelganman. Shuninguchun she’rlarimni Rauf Parfiga o‘qishga berar ekanman, “bir oz g‘amgin, iztirobli ekanidan xijolat”ligimni aytganman. Rauf aka menga buning uchun xijolat bo‘lmaslik kerak deya dalda bergandek, “Chivinlar, chumchuqlar yurgan jahonda / Menga joy yo‘qmikan, onajon» degan satrlarimni epigraf qilgan ushbu sonetida:
Sen — Shoir, chorlaysan osmon hurlarin,
Oyning sochlarini suyib taraysan,
Ko‘zlaringga yutib kunning nurlarin,
Bolalikning ko‘zlari-la qaraysan. ..
Boshing uzra Rumiy darveshu nabiy,
Qoshingda — Navoiy, sen — Bobo Tohir,
Sen — Shoir, mangusen oxirat kabi.
She’riyat — ibtido, she’riyat — oxir,
Iztirobdan o‘lmas shoirning qalbi,
Shoirning onasi — iztirob, axir…
Emili Dikinson Rauf Parfi lutf etgan “onasi — iztirob” bo‘lgan she’riyatning sohibasidir. U insonning so‘ngti borar manzili haqida yozadi:
Ajib bir qo‘nalga — qabriston —
Hali hech bir mehmon qochib ketmagan —
Tun yerning xotirasiga yozmoqda go‘yo —
Yer ostining mehmonxonasi makkor,
Juda puxta o‘ylangan — hamma kiradi,
Hech kim qaytib chiqolmas zinhor.
Emili Dikinsonning she’riy zarblari, hijolari -faqat uning o‘ziga xosdir. Uning satrlari quyma, bog‘lovchilarsiz, qofiyalar taroshlangan, gaplar nafas olish maromida, ichki musiqa yurak zarblari kabi shiddatkor. Bu she’rlarning shaklini aytilayotgan fikr belgilaydi va u har gal yangichadir… Ularni tarjimada berish deyarli imkonsiz. Tarjima faqat fikrni ifoda etadi, ohangni esa asliyat tili belgilaydi.
O‘lim — shoira she’riyatidagi bosh mavzulardan biri. U o‘zini ko‘pincha dunyodan o‘tgan deb tasavvur qiladi. Haqiqiy shoirlar o‘lim sirini bilishga intiladi, chunki o‘lim sirini bilish — hayot sirini bilishdir. Shu nuqtada Emili Yaratganni esga oladi:
Garchand Uni yerda topmasa —
Topolmaydi ko‘kda ham inson.
Axir biz qay yerda yashasak,
Xudo yashar bizga yonma-yon.
Rus shoiri Aleksandr Blok bir shoira haqida bunday degan edi: “U erkak kishining qoshida turganday she’r yozadi, she’rni Xudoning qoshida turganday, Xudo ko‘rib turganday yozish kerak». Emili Dikinson — she’rini Xudoning ko‘z o‘ngida turganday yozadigan shoira edi. Emilining e’tiqodiga ko‘ra, tabiat, inson, Xudo — hamma narsa azaliy bir qonuniyat tufaili mavjuddir. Uning yo‘lda yotgan toshchaga bag‘ishlangan she’ri bor.
Qanchalar baxtlidir shu bir mayda tosh!
Yo‘l chetida yotar maqsadsiz, yuvvosh,
Qo‘rqmaydi u sira qiyinchilikdan,
G‘ami yo‘q mansabdan, tirikchilikdan.
Uning ham egniga qachondir, hayhot,
Ko‘kimtir bir libos yopmish koinot.
Asriy chang boshida go‘yoki bir toj,
Na sherikka zordir, na do‘stga muhtoj,
Turadi qalqinib ko‘zyosh singari —
Ko‘kdagi hur-ozod quyosh singari…
Ha, toshcha ham yerda bekor yotmaydi, azaliy qonunga bo‘ysunadi, azaliy vazifani o‘taydi.
Manba: “Tafakkur” jurnali, 3/2015
EMILI DIKINSON
SHE’RLAR
Asliyatdan Karim Bahriyev tarjimalari
***
Qalb – o‘z-o‘ziga xon,
Do‘stdir – hokimdir,
Ham g‘animdan kelgan josus – zolimdir.
Qalbingga birovni kiritma oson.
Tashqi xiyonatdan qo‘rqmasin hech qalb;
Ishq sizib chiqadi qalb chegasidan –
Qalbni ich-ichidan asramoq lozim,
Qalb qo‘rqib turadi o‘z egasidan…
SABOQ SOATI
Qarib borayotir dushmanim –
Ulgurmasman olishga qasos.
Nafratimning yo‘qolar ta’mi.
O‘ch vaqtida qondirilmasa –
Dasturxonda qolgan go‘sht kabi –
Sasir.
O‘lar chanqog‘ini qondirgan g‘azab,
Ochlik semirtirar Nafratni, axir…
TAZARRO‘
Tazarro‘ – hamisha xotirga hamkor,
Mangu harakatda, sarkash va qashshang,
Eshikdan haydasang – tirqishda tayyor.
Tazarro‘ qalbingga yozilar qonda,
Yozuvi chiqadi qalqib, o‘chmaydi,
Olovda yonmas u, cho‘kmas ummonda.
Tazarro‘ – vijdonning qiynog‘i, dardi.
Xudo ham bu dardga shifo bermas hech.
Vijdon – bu do‘zaxning yerdagi gardi…
HЕCh NARSA KITOBGA TЕNG KЕLA OLMAS…
Eng uchqur yelkanli kema yetolmas,
Manzildan manzilga zumda o‘tasan,
Varoqlar ag‘darib borar ekansan –
Uzoqqa – xorijga zumda yetasan.
Orzuga yetadi pulsiz, quvvatsiz –
Eng qashshoq odam ham, o‘ta nochor ham
Varoqda uchyotgan she’rning satrini –
Quvib yeta olmas asov tulpor ham.
Varoq-varoы ochib ko‘ngil daftaring,
Ruhing uchib borar samovot sari…
***
Men go‘zallik uchun. ishq uchun o‘ldim —
Ishqdan tirik edim, bu ham taqdir-da.
U esa o‘lgandi Haqiqat uchun,
To‘lg‘onib yotardi qo‘shni qabrda.
Bir kuni so‘radi: “O‘ldirishdi nechun?”
Javobin eshitib jilmaydi jo‘shqin:
Qanday soz! – dedi u, – Ishqu Haq uchun!
Qanday soz – maslakdosh bo‘lsa gar qo‘shning”.
Suhbatlashib bunda yotarmiz abad,
Ishq uchun o‘lganlar, Haq deb o‘lganlar.
Po‘kanak bosadi qabrtoshlarni,
Ismlarni ko‘mar o‘tu o‘lanlar…
***
Hayot juda qisqadir,
Bori-yo‘g‘i bir soat,
Ko‘pmi bu – Ozmi bu –
Bizga bog‘liqdir faqat…
***
Ajib bir qo‘nalg‘a – qabriston –
Hali hech bir mehmon qochib ketmagan –
Tun yerning xotirasiga yozmoqda go‘yo –
Yer ostining mehmonxonasi makkor,
Juda puxta o‘ylangan – hamma kiradi,
Hech kim qaytib chiqolmas zinhor…
TUG‘ILGAN KUNNI NISHONLASH
Tug‘ilgan kun – quvonchli emas –
Qalbingdagi eng kuchli og‘riq –
Umring o‘lchovlidir azaldan,
Har kuni bir kunga kamayar, axir,
Yaqinlashib kelar azaliy taqdir.
QANCHALAR BAXTLIDIR SHU MAYDA TOSHCHA!
Qanchalar baxtlidir shu bir mayda tosh!
Yo‘l chetida yotar maqsadsiz, yuvvosh,
Qo‘rqmaydi u sira qiyinchilikdan
G‘ami yo‘q mansabdan, tirikchilikdan.
Uning ham egniga qachondir, hayhot,
Ko‘kimtir bir libos yopmish Koinot.
Asriy chang boshida go‘yoki bir toj,
Na sherikka zordir, na do‘stga muhtoj,
Turadi qalqinib ko‘z yosh singari –
Mustaqil ko‘kdagi Quyosh singari.
Asrlar ketidan asrlar o‘tar,
Toshcha yo‘l chetida lapanglab yotar.
Na diydiyo qilar, na chiqarar un –
Shunday amal qilar Azaliy qonun…
SUZARMIZ ESHKAKSIZ, OQIMDA OQIB…
Kemamizni sudrar Zamon shiddati –
Suzarmiz eshkaksiz, oqimda oqib…
Ortimiz – noayon, yo‘limiz – mavhum,
Manzilni ko‘rmasmiz oldinga boqib.
Umr bo‘yi – to‘fonlar, bo‘ronlar, to‘zon.
Qay sorbon tashladi bizlarni yo‘lg‘a?
Dovullar, bo‘hronlar qo‘zg‘olgan zamon,
Tayin xaritasiz ketyapmiz olg‘a!?
***
Shonu Shuhrat asli – asalaridir –
Goh qanoting yozib ko‘kka uchadi,
Goh ohangi ila erkalar seni,
So‘ng esa bexosdan nishin suqadi…
***
Tangrim! Sendan o‘zga hech yaqinim yo‘q,
Bir Senga ocharman dilim – ishqimni!
Kechir, men o‘shaman – Seni unutgan,
Lek Sen unutmassan axir hech kimni?
Yo‘q, men o‘zim uchun qilmam munojot –
Vujudi qush kabi yengil bir kasman,
Xudoyim, tanim deb tashvish qilmasman,
Bu juda yengil yuk sen uchun, hayhot,
Lekin mening qalbim juda ham ulkan,
Yuragimni olgin, madad ber, tushun,
Bu qalb juda katta mitti jon uchun.
Bu g‘alati qalbdir – kun sayin o‘sar,
Men unga – teng emas.
Meni yuk bosar,
Men uni ko‘tarib yurolmam ortiq,
Keltirdim O‘zingga, dil senga tortiq.
Yaratgan, rahm ayla yaratganingga,
Bu dilim og‘irlik qilmasmi Senga?
***
Agar Sizga yetsa o‘lmoq fursati ¬ –
Dengizdagi kema cho‘kkanday shu tob
Boshqa turmas bo‘lib yerga yotsangiz,
Boshqa chiqmas bo‘lsa Siz uchun oftob,
Agar Siz chertsangiz Jannat eshigin,
Ochilmasa Sizga bu eshik ammo –
Tangrimdan tilarman jonim chiqquncha,
Tunu-kun tinmasdan qilarman nido,
To jannat eshigi ochilmaguncha…
***
Taqdir savaladi uni umr bo‘yi –
Zarbaning ketidan – to‘xtovsiz zarba ¬ –
Ammo u boshini solmadi quyi –
Taqdir oyog‘idan tinmasdan chaldi,
U yiqilmadi.
Taniga erta-kech nayzalar soldi,
Parvo qilmadi.
Nish urdi, ho‘lladi, quritdi, yoqdi,
Lek u oyoqda qoldi..
Oxiri bir kuni charchadi Taqdir –
Insonni tan oldi.
BILARDIK…
Bilardik –
Visolning umri mangumas –
Uchrashmoq bor – demak, ayrilmoq ham bor –
Muqarrar – hijron,
Sevganda qanchalar qattiq bog‘lansang –
Ayrilganda shuncha – azob chekar jon.
Alamlar, ginalar, taxmin, gumonlar –
Keyin – og‘riq, azob – nima qilardik.
Xatolar, mish-mishlar, rostu yolg‘onlar –
Shunday tugashini, axir, bilardik –
Bilardik –
***
Subhidam –
Ohista tirildi Chechak –
Ko‘z zo‘rg‘a ilg‘aydi – ulkan Dunyoda
Shu mitti g‘unchaga osonmas hayot,
Osonmas tebranmoq subhi saboda.
Tokim so‘lmay tursin nozik kurtaklar,
Shonalarni qurtlar g‘ajib ketmasin.
Bir tomchi shudringni ayamasin arsh,
Shudringni shimguncha yel quritmasin,
Chalg‘iday – bo‘ronlar etmasin payhon,
So‘nalar, arilar egmasin yomon.
Axir Tabiatning kutganidir shu –
Ayna shu saharda bexos ochilmoq
Buyuk bir sharafdir – Mas’uliyatdir –
Kurrai Zaminda inja Gul bo‘lmoq…
BITILMAGAN SHE’RLAR
Men hali yozmagan she’rlarim ham bor.
Endi sarlavhasin o‘ylardim shu tong –
Ilk so‘zlar tizila boshlagan edi,
Biroq qolganlarin chiqarmadi ong,
She’r yaralmadi.
O, qaniydi, axir, uni chop etsam!
O, Siz uni o‘qiy olsangiz nogoh!
Tangri uni bizga ko‘rmadi ravo,
Qo‘limni, tilimni yechmadi, evoh…
***
Ey, so‘z, – deydi bu on shoir o‘rtanib, –
Nega bunda barcha da’vogarlardan
Men seni tanladim aynan, albatta?
Sendan munosibroq nomzod yo‘qmidi
Javonimda turgan ulkan lug‘atda?
Endi sal chetlashib turganda nomzod –
Takallufsiz kelib, o‘rnashib oldi.
Aslo bu so‘z o‘rni emasdi bu she’r,
Farishtalar uni himoya qildi.
TANGRINING DARGOHIDA
Ular erib ketdi qorday nogohon,
Ular yulduz kabi so‘ndilar bexos,
Ular to‘kildilar, go‘yoki xazon,
Garchand iyun edi, garchand edi yoz,
Urushning panjasi tirnog‘in urib –
Yigitlarni yelday ketdi supurib…
Ularning ustini yopar o‘t, tuproq,
Yillar yuzlarin ham yoddan yopadir–
Faqat Yaratganning dargohida pok
Har birin chehrasi turar abadiy…
MЕNGA TOAT UCHUN ChЕRKOV KЕRAKMAS
Ibodatga ketar bu xalq kech chog‘i.
Toat uchun cherkov kerakmas hech ham.
Bosh ustimda gumbaz – yam-yashil bog‘im,
Qiroat qiladi menga – musicha.
Kimxob kiyar toat onida kimdir–
Men so‘zdan qanotim bog‘lasam – yetar…
Xayolim falakda sayr etib ketar.
Mitti bir qo‘ng‘iz ham – birodarimdir.
Toatga chaqirar meni – chigirtka.
Nasihat qiladi Tangrim ushbu on –
Yolg‘iz u menga eng Oliy ruhoniy –
Uning mujdalarin anglamoq oson.
Ko‘kka intilmayman – yerda taxtliman,
Qalbning ehromida sarxush, baxtliman.
***
O‘lim – juda uzoq mashmasha,
Tana bilan Ruhning suhbati.
“Hamma chirir!” – vahm solar O‘lim.
Ruh aytadi: “Yotdir dahshating”.
O‘lim tortar tuproqqa atay,
Ruh tugatay, deya barini –
Yechib tashlar – muhim dalilday –
Loydan bo‘lgan ko‘ylaklarini…
***
Torf botqog‘in aslo ko‘rgan emasman,
lek bilaman – unda o‘sar archagul,
dengiz tomon sira yurgan emasman,
lek bilaman – unda to‘lqinli dovul.
Tangri bilan suhbat qurgan emasman,
narvon ham qo‘yilmas, axir, arsh tomon,
lekin huzuriga yo‘lga chiqqanman,
pattani olganman tug‘ilganim on…
IF YOU WERE COMING IN THE FALL
Chehrang tuman ichra g‘imirlar…
Kuzda kelaman de, shivirlab –
Yozni haydab, quvib jo‘natay,
G‘o‘ng‘irlari jonni qaqshatgan,
Oynaga yopishgan kanaday.
Agar kutish kerak bo‘lsa yil –
Hisoblarni tezlatib chiqay –
Oylarimni kalava qilib,
O‘rab, eski sandiqqa tiqay.
Magar kutish shartdir – asrlar,
Men kutarman – netarman kutmay –
O‘tsin asr, ummon ortiga
Ketib borayotgan bulutday –
Agar diydor aylasa nasib,
Bunda emas – o‘zga dunyoda,
Men hayotni yechgum – po‘choqday –
Otlanarman sayri fanoga –
Ammo – afsus – kelishing gumon –
Kelar yo‘ling qoplamish tumon –
Bu ayriliq – shimar jonimni,
Och so‘naday – so‘rar qonimni…
THE GOING FROM A WORLD WE KNOW
Bu fanodan baqoga ko‘chmoq –
Bolalarning o‘yini kabi –
Cho‘qqilarga tinmay osilmoq –
Tog‘ ortida – nima bor, qani?
Tog‘ ortida – o‘zga bir Olam,
U shodlikmi yoki dardmidi –
Nega kerak edi shuncha G‘am –
Toqqa tinmay chopish shartmidi?
THE GRAVE MY LITTLE COTTAGE IS
Qabrim mening – uvoqdek kulbam,
Men bu joyni shinam tutarman –
Sadoqatli ayollar kabi
Yorim, seni bunda kutarman.
Axir, mangu emas ayriliq,
Charxi davron bitta aylanar,
Ruh – ko‘kka, tan yerga joylanar,
Ikkimizni qo‘shar mangulik…
***
Bizni mukofotday oladi qabr,
Qaysar, lekin juda uzoq qilar ov.
Boshimizga taqar albat gulchambar —
Yetishar bir umr poylagan kuyov.
***
Muhabbat — hayotdan ko‘ra qadimroq —
O‘limdan qariroq — undan Davosiz.
Muhabbat — Dunyoga kelish Sababi,
Dunyodan ketishning Mag‘zi, Ma’nosi.
***
Olovdan yodgorlik erur — Kul —
Yonib-yonib tugaydi butkul —
Tamom sassiz tugaydi, hayhot,
Miltir-miltir yashalgan Hayot.
Olov nurda bo‘ladi sodir —
Ammo bir kun cho‘g‘lari o‘char.
Oksidlanar — yuz berar nedir —
Buni bilar faqat Kimyogar.
***
O‘lim, yetar, endi darvozangni och —
Ichkariga olgin yuvosh jonlarni!
Keldik, ko‘rdik, yurdik — bo‘ldik jontalosh—
So‘nggi manzili shu — Sargardonlarning.
Sokin qabulxonang — qop-qora Oqshom,
Tanimizda titroq — Sukunat —Chaqin —
O‘lim —
Aql bovar qilmas tarzda — Mushfiqsan —
Chidab bo‘lmas tarzda — judayam Yaqin…
***
Juda odmi erur shamolning ishi —
Hovuzdagi suvni qalqitmoq ravon,
Yelkanni silkitmoq,
Martni chaqirmoq
Hamda Ozodlikni qilmoqlik e’lon!
***
Nimaga arziydi bandaning siri,
Mayda asrorlari — bemajol diyda —
Tangrining trillion yillardan beri
Asrab kelayotgan siri oldida —
Sodda dovdirlarni qoldirib hayron,
Og‘izni ochgandan tinmay betoqat —
Yaxshidir — o‘lguncha — sassiz yashamoq,
Tangri jimligiga qilib sadoqat —
