Самарқанд… Шаҳарнинг қадим кўчаларидан юрилар экан, уларда Жомий ва Навоий овозлари эшитилгандек бўлади, табаррук пойқадамларининг излари тасаввур этилади ва бу заминда юриш нақадар шарафли эканини ҳис қилади киши.
Ботирхон Валихўжаев
НАВОИЙ САМАРҚАНДДА
лишер Навоийнинг Самарқанддаги ҳаёти ва ижодий фаолияти навоийшуносликда устод Воҳид Абдуллаевнинг (1912—1985) хизматлари туфайли кенг ёритилди; шу мавзудаги рисола бир неча марта қайта нашр этилди.
Бу мавзуга яна мурожаат этишнинг эҳтиёжи борми, деган савол туғилиши табиий. Бизнингча, бу мавзу эскирмайдиган ва ҳамиша изланишни талаб қиладиган мавзулардандир.
Самарқанд… Мўъжизакор меҳнаткаш инсоннинг теран фикри, моҳир қўллари билан бунёд этилган меъморлик обидалари билан машҳур, не-не олиму адибни, шоиру носирни, мутафаккиру муаррихни, рассому хонандани, зарринқалам котибу мафтун этувчи навозандаю созандаларни етиштирган табаррук шаҳар. Самарқанднинг тарихий ёдгорликлари кўрилар экан, шаҳарнинг қадим кўчаларидан юрилар экан, уларда Жомий ва Навоий овозлари эшитилгандек бўлади, табаррук пойқадамларининг излари тасаввур этилади ва бу заминда юриш нақадар шарафли эканини ҳис қилади киши.
Абдураҳмон Жомий Самарқанд муҳитида баркамолликка эришишга нақадар интилган бўлса, улуғ ўзбек шоири Алишер Навоий ижодиётининг юқори зиналарга қадам қўйишида Мирзо Улуғбек яратган илмий-адабий муҳит таъсирию устоз Абуллайсийлар хонадонининг сабоғи ҳам шунчалик сезиларли ва самарали бўлган.
Алишер Навоий 24-25 яшарлигида — Хуросонда шоир сифатида танилган вақтда Самарқандга келган. Албатта, бу вақтгача унга Мирзо Улуғбек номи ҳам, Самарқанд шуҳрати ҳам маълум эди. Айни чоқда Алишер Навоийнинг номи ҳам Самарқанд адабий муҳитига нотаниш эмасди. Аммо у Самарқандга Хуросон ҳокими Абу Саид Мирзо томонидан сургун қилинган эдики, бунинг сабаблари шодравон Воҳид Абдуллаев рисолаларида асосли баён этилган. Қизиғи шундаки, Навоий туғилишидан 14 йил олдин Шоҳруҳмирзо машҳур Қосим Анворни ҳам Самарқандга сургун қилганда Мирзо Улуғбек уни тантанали тарзда кутиб олиб, иззат-ҳурмат қилган. Аммо Алишерни иззат-ҳурматла кутгувчи Мирзо Улуғбеклар оламдан кўз юмган эдилар. Шунинг учун сургун қилинган мусофир тарзида Самарқандга келган Алишер авваллари анча қийналиб қолган. Шундай бўлса-да, у Самарқанд муҳитида ўз таланти, илмга чанқоқлиги билан дастлаб машҳур олим Фазлуллоҳ Абуллайсий диққатини тортган бўлса, кейинчалик Самарқанд олим ва адиблари назарига тушиб, ҳатто шаҳар ҳокими, шоиртабиат Аҳмад Ҳожибек Вафоий эътибори ва ҳурматига ҳам сазовор бўлганди. Алишер Навоий Фазлуллоҳ Абуллайсий хонадонининг севимли фарзанди сифатида бу машҳур олим мадрасасида фиқх илми, тилшунослик ва адабиётшунослик қоида-қонунларини чуқур ўрганди. Улуғбек мадрасасининг мударрислари Мавлоно Аълои Шоший, мавлоно Олим Самарқандийлардан таълим олди. Самарқанднинг ўша даврлардаги бошқа мадрасалари — Фирузшоҳ мадрасаси, Аҳмад Ҳожибек мадрасаси, Бибихоним мадрасаси, мадрасаи Сафиди олим ва илм толиблари билан яқин алоқада бўлди, Улуғбек қурдирган машҳур расадхонани кўрди, фалакиёт илми соҳасида қўлга киритилган илмий кашфиётлари билан танишди, шоирлари (масалан, Мирзобек), ҳунармандлари (масалан, Бобур) билан дўст тутинди. Самарқанднинг кўркам манзилларидан бўлмиш Кўҳакни (Чўпонота), Конигил ва ундаги дилрабо боғ-роғларни завқу шавқ билан томоша қилди, “Кўҳак суйи”нинг (Зарафшон дарёси) манзараларидан баҳраманд бўлди.
Ҳамул пуштаеким Кўҳак топти исм,
Не пушта жаҳон ганжи узра тилисм.
Ушоқ тош анго лаълу инжу киби,
Яшил сабзаси чархи мину киби.
Ки мансуб эрур анга Кўҳак суйи,
Нединким эрур жорий андин қуйи.
Алишер Навоийнинг Самарқанддаги ҳаёти ва ижоди ҳақида сўз кетганда хусусан Абуллайсийлар хонадонининг эътибори ва аҳамияти алоҳида таъкидланади. Чунки Навоийнинг ўзи ҳам асарларида бу хонадоннинг забардаст вакили Фазлуллоҳ Абуллайсийни, унинг фарзандлари Хожа Хованд Абуллайсий, Хожа Абулқосим Абуллайсийларни ниҳоятда ҳурмат билан эслайди, кейинчалик Ҳиротга борган ўғилларини қўллаб-қувватлайди. Натижада Хожа Абулқосим Абуллайсий анча таниқли адабиётшунослардан бирига айланади.
Алишер Навоий Самарқандда илм ўрганиш, шаҳар обидаларини кўриш, одамлари билан танишиш жараёнида ўзининг бадиий ижодини ҳам давом эттириб, ўзбек ва форс-тожик тилларида ғазалу муаммо, қасидаю маснавийлар яратди, мушоираларда қатнашди, ўқиш-ўрганиш баробарида шеър ижоди билан ҳам машғул бўлди. Бу даврда яратилган асарлари кўздан кечирилар экан, уларнинг услубан тиниқлашганини, мазмунан теранлашганини, мантиқан асосланганини сезиш қийин эмас. Бундай асарлар кейинчалик Навоийнинг ўзи тузган биринчи девони «Бадоеъул бидоя»га ва «Девони Фоний»га киритилган эди. Шулардан Аълойи Шоший ва тўн тикувчи ҳунарманд Бобур ҳақидаги муаммоларни, отахони Сайид Ҳасан Ардашерга йўллаган маснавий — номасини, бир неча ғазалларини, Ҳусайн Бойқарога бағишланган «Ҳилолия» қасидасини эслатиш мумкин. Айниқса, кейинги асарда Алишер Навоийнинг Самарқанддаги илмий-адабий муҳитдан баҳраманд бўлгани, хусусан Улуғбек илмий мактабининг таъсири кўриниб туради. Бунда фалакнинг Аторуди ва Баҳроми, Кайвону Зуҳаллари, Ою Қуёши шунчалик тасвирланганки, бу тасвир риёзиёт фанидан хабардор бўлган кишини ҳайратлантиради. Шу даврда ёзган иккинчи асари — Сайид Ҳасан Ардашерга шеърий мактуби эса, кўпгина фазилатлари билан бирга яна бир муҳим томондан аҳамиятли. Самарқандда 1466—1467 йилларда ёзилиб, Ҳиротга жўнатилган маснавийда Алишер Навоий ўзининг ижодий режалари ҳақида, яъни ўзбек тилида катта ҳажмдаги эпик асарларни ёзиш эҳтиёжи туғилиб қолса, уни бажаришга тайёрлигини айтган. Бу мулоҳазалар қуйидаги байтларда жуда тиниқ ва аниқ баён этилган;
Мен улменки, то турк бедодидур,
Бу тил бирла то назм бунёдидур.
Фалак кўрмади меи киби нодире,
Низомий каби назм аро қодире.
Не назме дер эрсам мени дарднок,
Ки ҳар ҳарфи бўлғай анинг дурри пок.
Етар тенгридин анча қувват манга,
Ки бўлмас битирига фурсат манга.
Бу майдонда Фирдавсий ул гурд эрур,
Ки гар келса Рустам жавобин берур.
Рақам қилди фархунда «Шоҳнома»е,
Ки синди жавобида ҳар хомае…
Деди ўз тили бирла ул кони ганж,
«Ки, сисол бурдам ба «Шоҳнома» ранж.
Ани дерга бўлса қачон рағбатим,
Эрур онча ҳақ лутфидин қувватим.
Ки ҳар неча нутқ ўлса коҳил сарой,
Битигаймен ўттуз йилин ўттуз ой.
Агар хосса маъни, гар иҳом эрур,
Анинг кунда юз байти ҳалвом эрур.
Вале, айт деб ким менга тутти юз,
Ки мен юз учун демадим икки юз…
Алишер Навоийнинг Самарқанд даври фаолияти шоирнинг кейинги даврдаги асарларида, жумладан «Хамса» достонларида, «Мажолисун нафоис»ида ўзининг ижобий таъсирини кўрсатди. Натижада Самарқанд ва унинг атрофидаги жойлар тасвири, Мирзо Улуғбек, Риёзий Самарқандий, Мирзобек Самарқандий, Фазлуллоҳ Абуллайсий, Хожа Хованд Абуллайсий, Муҳаммад Олим Самарқандий ва бошқаларнинг зикрлари самимият билан таъкидланади.
Ўзининг ибораси билан айтганда, «Самарқанди фирдавсмонанд» ҳам Алишер Навоийни ҳеч вақт унутмади. Жумладан, XVII аср олими Сайид Шариф Роқим Самарқандий ўзининг «Таворихи касира» («Кўп сонли тарихлар») номли асарида Алишер Навоийни «сўз мулкининг султони» деб ардоқлади, XIX аср котибларидан Мулло Муқимхон, Мир Абулҳай, Саид Абдусалом махдумлар Навоийнинг турли асарларини («Хамса», «Хазойинул маоний») маҳорат билан кўчириб, шоир ижодининг мухлисларига тақдим этган эдилар. Алишер Навоий асарлари қўлёзма нусхаларининг кўпи Самарқанддаги шеър шинавандаларига маълум. Ҳатто унинг ҳаётлиги вақтида кутубхонасида ишончли котиби Абдулжамил 1484 йилда кўчирган «Хамса»си ҳам Самарқанд навоийшуносларига маълум бўлиб, уни 1930 йилда машҳур шарқшунос Е. Э. Бертельс шаҳардан топиб, ўша вақтда Самарқандда бўлган илмий тадқиқот институти фондига топширган эди («Хамса»нинг бу энг қадимий ва нодир нусхасн ҳозирда Ўзбекистон Фанлар академиясининг Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг қўлёзмалар фондида сақланмоқда). У китобнинг Навоий кутубхонасидан қандай қилиб ва қачон Самарқандга келиб қолиши тарихининг ўзи қизиқ бир саргузашт қисса бўлмоғи мумкин.
Маълумки, Алишер Навоий Самарқандда уч-тўрт йил яшаб ижод этди. Кейин ҳам бу шаҳар билан алоқасини узмади, уни доим ёдида тутди. Шуларни ҳисобга олган ҳолда Самарқандда, хусусан Фазлуллоҳ Абуллайсий мадрасаси жойлашган Фақеҳ Абулайс маҳалласида Навоий музейини ташкил этиш масаласини жиддий ўйлаб кўриш даркор. Бу музейда «Навоий ва Самарқанд», «Навоий ва Абуллайсийлар хонадони» мавзуи кенг ёритилса, ҳамда, умуман Самарқанд ва Навоий билан боғлиқ мавзу — Самарқанднииг навоийшунос олимлари, рассомлари, муғанний ва хонандалари, Самарқандда Навоий номи билан аталган жойлар тарихи, Навоий анъаналарини давом эттирган самарқандлик шоирлар, Навоий асарлари Самарқанд саҳналарида каби масалалар ҳозирги замон талаблари асосида намойиш этилса, Навоий туғилган куннинг 550 йиллигига арзигулик бир совға бўлур эди.
Манба: “Ёшлик” журнали, 1988 йил, 2-сон
Botirxon Valixo’jaev
NAVOIY SAMARQANDDA
lisher Navoiyning Samarqanddagi hayoti va ijodiy faoliyati navoiyshunoslikda ustod Vohid Abdullaevning (1912—1985) xizmatlari tufayli keng yoritildi; shu mavzudagi risola bir necha marta qayta nashr etildi.
Bu mavzuga yana murojaat etishning ehtiyoji bormi, degan savol tug’ilishi tabiiy. Bizningcha, bu mavzu eskirmaydigan va hamisha izlanishni talab qiladigan mavzulardandir.
Samarqand… Mo»jizakor mehnatkash insonning teran fikri, mohir qo’llari bilan bunyod etilgan me’morlik obidalari bilan mashhur, ne-ne olimu adibni, shoiru nosirni, mutafakkiru muarrixni, rassomu xonandani, zarrinqalam kotibu maftun etuvchi navozandayu sozandalarni yetishtirgan tabarruk shahar. Samarqandning tarixiy yodgorliklari ko’rilar ekan, shaharning qadim ko’chalaridan yurilar ekan, ularda Jomiy va Navoiy ovozlari eshitilgandek bo’ladi, tabarruk poyqadamlarining izlari tasavvur etiladi va bu zaminda yurish naqadar sharafli ekanini his qiladi kishi.
Abdurahmon Jomiy Samarqand muhitida barkamollikka erishishga naqadar intilgan bo’lsa, ulug’ o’zbek shoiri Alisher Navoiy ijodiyotining yuqori zinalarga qadam qo’yishida Mirzo Ulug’bek yaratgan ilmiy-adabiy muhit ta’siriyu ustoz Abullaysiylar xonadonining sabog’i ham shunchalik sezilarli va samarali bo’lgan.
Alisher Navoiy 24-25 yasharligida — Xurosonda shoir sifatida tanilgan vaqtda Samarqandga kelgan. Albatta, bu vaqtgacha unga Mirzo Ulug’bek nomi ham, Samarqand shuhrati ham ma’lum edi. Ayni choqda Alisher Navoiyning nomi ham Samarqand adabiy muhitiga notanish emasdi. Ammo u Samarqandga Xuroson hokimi Abu Said Mirzo tomonidan surgun qilingan ediki, buning sabablari shodravon Vohid Abdullaev risolalarida asosli bayon etilgan. Qizig’i shundaki, Navoiy tug’ilishidan 14 yil oldin Shohruhmirzo mashhur Qosim Anvorni ham Samarqandga surgun qilganda Mirzo Ulug’bek uni tantanali tarzda kutib olib, izzat-hurmat qilgan. Ammo Alisherni izzat-hurmatla kutguvchi Mirzo Ulug’beklar olamdan ko’z yumgan edilar. Shuning uchun surgun qilingan musofir tarzida Samarqandga kelgan Alisher avvallari ancha qiynalib qolgan. Shunday bo’lsa-da, u Samarqand muhitida o’z talanti, ilmga chanqoqligi bilan dastlab mashhur olim Fazlulloh Abullaysiy diqqatini tortgan bo’lsa, keyinchalik Samarqand olim va adiblari nazariga tushib, hatto shahar hokimi, shoirtabiat Ahmad Hojibek Vafoiy e’tibori va hurmatiga ham sazovor bo’lgandi. Alisher Navoiy Fazlulloh Abullaysiy xonadonining sevimli farzandi sifatida bu mashhur olim madrasasida fiqx ilmi, tilshunoslik va adabiyotshunoslik qoida-qonunlarini chuqur o’rgandi. Ulug’bek madrasasining mudarrislari Mavlono A’loi Shoshiy, mavlono Olim Samarqandiylardan ta’lim oldi. Samarqandning o’sha davrlardagi boshqa madrasalari — Firuzshoh madrasasi, Ahmad Hojibek madrasasi, Bibixonim madrasasi, madrasai Safidi olim va ilm toliblari bilan yaqin aloqada bo’ldi, Ulug’bek qurdirgan mashhur rasadxonani ko’rdi, falakiyot ilmi sohasida qo’lga kiritilgan ilmiy kashfiyotlari bilan tanishdi, shoirlari (masalan, Mirzobek), hunarmandlari (masalan, Bobur) bilan do’st tutindi. Samarqandning ko’rkam manzillaridan bo’lmish Ko’hakni (Cho’ponota), Konigil va undagi dilrabo bog’-rog’larni zavqu shavq bilan tomosha qildi, “Ko’hak suyi”ning (Zarafshon daryosi) manzaralaridan bahramand bo’ldi.
Hamul pushtaekim Ko’hak topti ism,
Ne pushta jahon ganji uzra tilism.
Ushoq tosh ango la’lu inju kibi,
Yashil sabzasi charxi minu kibi.
Ki mansub erur anga Ko’hak suyi,
Nedinkim erur joriy andin quyi.
Alisher Navoiyning Samarqanddagi hayoti va ijodi haqida so’z ketganda xususan Abullaysiylar xonadonining e’tibori va ahamiyati alohida ta’kidlanadi. Chunki Navoiyning o’zi ham asarlarida bu xonadonning zabardast vakili Fazlulloh Abullaysiyni, uning farzandlari Xoja Xovand Abullaysiy, Xoja Abulqosim Abullaysiylarni nihoyatda hurmat bilan eslaydi, keyinchalik Hirotga borgan o’g’illarini qo’llab-quvvatlaydi. Natijada Xoja Abulqosim Abullaysiy ancha taniqli adabiyotshunoslardan biriga aylanadi.
Alisher Navoiy Samarqandda ilm o’rganish, shahar obidalarini ko’rish, odamlari bilan tanishish jarayonida o’zining badiiy ijodini ham davom ettirib, o’zbek va fors-tojik tillarida g’azalu muammo, qasidayu masnaviylar yaratdi, mushoiralarda qatnashdi, o’qish-o’rganish barobarida she’r ijodi bilan ham mashg’ul bo’ldi. Bu davrda yaratilgan asarlari ko’zdan kechirilar ekan, ularning usluban tiniqlashganini, mazmunan teranlashganini, mantiqan asoslanganini sezish qiyin emas. Bunday asarlar keyinchalik Navoiyning o’zi tuzgan birinchi devoni «Badoe’ul bidoya»ga va «Devoni Foniy»ga kiritilgan edi. Shulardan A’loyi Shoshiy va to’n tikuvchi hunarmand Bobur haqidagi muammolarni, otaxoni Sayid Hasan Ardasherga yo’llagan masnaviy — nomasini, bir necha g’azallarini, Husayn Boyqaroga bag’ishlangan «Hiloliya» qasidasini eslatish mumkin. Ayniqsa, keyingi asarda Alisher Navoiyning Samarqanddagi ilmiy-adabiy muhitdan bahramand bo’lgani, xususan Ulug’bek ilmiy maktabining ta’siri ko’rinib turadi. Bunda falakning Atorudi va Bahromi, Kayvonu Zuhallari, Oyu Quyoshi shunchalik tasvirlanganki, bu tasvir riyoziyot fanidan xabardor bo’lgan kishini hayratlantiradi. Shu davrda yozgan ikkinchi asari — Sayid Hasan Ardasherga she’riy maktubi esa, ko’pgina fazilatlari bilan birga yana bir muhim tomondan ahamiyatli. Samarqandda 1466—1467 yillarda yozilib, Hirotga jo’natilgan masnaviyda Alisher Navoiy o’zining ijodiy rejalari haqida, ya’ni o’zbek tilida katta hajmdagi epik asarlarni yozish ehtiyoji tug’ilib qolsa, uni bajarishga tayyorligini aytgan. Bu mulohazalar quyidagi baytlarda juda tiniq va aniq bayon etilgan;
Men ulmenki, to turk bedodidur,
Bu til birla to nazm bunyodidur.
Falak ko’rmadi mei kibi nodire,
Nizomiy kabi nazm aro qodire.
Ne nazme der ersam meni dardnok,
Ki har harfi bo’lg’ay aning durri pok.
Yetar tengridin ancha quvvat manga,
Ki bo’lmas bitiriga fursat manga.
Bu maydonda Firdavsiy ul gurd erur,
Ki gar kelsa Rustam javobin berur.
Raqam qildi farxunda «Shohnoma»ye,
Ki sindi javobida har xomae…
Dedi o’z tili birla ul koni ganj,
«Ki, sisol burdam ba «Shohnoma» ranj.
Ani derga bo’lsa qachon rag’batim,
Erur oncha haq lutfidin quvvatim.
Ki har necha nutq o’lsa kohil saroy,
Bitigaymen o’ttuz yilin o’ttuz oy.
Agar xossa ma’ni, gar ihom erur,
Aning kunda yuz bayti halvom erur.
Vale, ayt deb kim menga tutti yuz,
Ki men yuz uchun demadim ikki yuz…
Alisher Navoiyning Samarqand davri faoliyati shoirning keyingi davrdagi asarlarida, jumladan «Xamsa» dostonlarida, «Majolisun nafois»ida o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. Natijada Samarqand va uning atrofidagi joylar tasviri, Mirzo Ulug’bek, Riyoziy Samarqandiy, Mirzobek Samarqandiy, Fazlulloh Abullaysiy, Xoja Xovand Abullaysiy, Muhammad Olim Samarqandiy va boshqalarning zikrlari samimiyat bilan ta’kidlanadi.
O’zining iborasi bilan aytganda, «Samarqandi firdavsmonand» ham Alisher Navoiyni hech vaqt unutmadi. Jumladan, XVII asr olimi Sayid Sharif Roqim Samarqandiy o’zining «Tavorixi kasira» («Ko’p sonli tarixlar») nomli asarida Alisher Navoiyni «so’z mulkining sultoni» deb ardoqladi, XIX asr kotiblaridan Mullo Muqimxon, Mir Abulhay, Said Abdusalom maxdumlar Navoiyning turli asarlarini («Xamsa», «Xazoyinul maoniy») mahorat bilan ko’chirib, shoir ijodining muxlislariga taqdim etgan edilar. Alisher Navoiy asarlari qo’lyozma nusxalarining ko’pi Samarqanddagi she’r shinavandalariga ma’lum. Hatto uning hayotligi vaqtida kutubxonasida ishonchli kotibi Abduljamil 1484 yilda ko’chirgan «Xamsa»si ham Samarqand navoiyshunoslariga ma’lum bo’lib, uni 1930 yilda mashhur sharqshunos YE. E. Bertel`s shahardan topib, o’sha vaqtda Samarqandda bo’lgan ilmiy tadqiqot instituti fondiga topshirgan edi («Xamsa»ning bu eng qadimiy va nodir nusxasn hozirda O’zbekiston Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda). U kitobning Navoiy kutubxonasidan qanday qilib va qachon Samarqandga kelib qolishi tarixining o’zi qiziq bir sarguzasht qissa bo’lmog’i mumkin.
Ma’lumki, Alisher Navoiy Samarqandda uch-to’rt yil yashab ijod etdi. Keyin ham bu shahar bilan aloqasini uzmadi, uni doim yodida tutdi. Shularni hisobga olgan holda Samarqandda, xususan Fazlulloh Abullaysiy madrasasi joylashgan Faqeh Abulays mahallasida Navoiy muzeyini tashkil etish masalasini jiddiy o’ylab ko’rish darkor. Bu muzeyda «Navoiy va Samarqand», «Navoiy va Abullaysiylar xonadoni» mavzui keng yoritilsa, hamda, umuman Samarqand va Navoiy bilan bog’liq mavzu — Samarqandniig navoiyshunos olimlari, rassomlari, mug’anniy va xonandalari, Samarqandda Navoiy nomi bilan atalgan joylar tarixi, Navoiy an’analarini davom ettirgan samarqandlik shoirlar, Navoiy asarlari Samarqand sahnalarida kabi masalalar hozirgi zamon talablari asosida namoyish etilsa, Navoiy tug’ilgan kunning 550 yilligiga arzigulik bir sovg’a bo’lur edi.
Manba: “Yoshlik” jurnali, 1988 yil, 2-son
