Алишер Навоий ўзининг жуда кўп асарларида буюк замондошлари Мавлоно Лутфий билан Абдураҳмон Жомийга бўлган ҳурмати ва ботиний эътиқоди ҳақида сўз юритади. Уларнинг сиймосига, ижодига оид фикрлари “Мажолис ун-нафоис”, “Муҳокамат ул-луғатайн”, “Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад”, “Насойим ул-муҳаббат” ва бошқа асарларида мавжудлиги маълум.
Алишер Навоий ўзининг “Мажолис ун-нафоис” тазкирасида Лутфийни, “ўз замонининг малик ул-каломи эрди, форсий ва туркийда назири йўқ эрди, аммо туркийда шуҳрати кўпрак эрди ва туркча девони ҳам машҳурдур ва мутааззир ул-жавоб матлаълари бор…”, дея таърифлайди.
Маълумки Алишер Навоий 10—12 ёшларидан шеър ёза бошлаган. Тарихчи Хондамирнинг ёзишича, ёш Алишер Навоийнинг истеъдодидан мамнун бўлган мавлоно Лутфий, унинг:
Оразин ёпқоч, кўзумдан сочилур ҳар лаҳза ёш,
Бўйлаким, пайдо бўлур юлдуз, ниҳон бўлғач қуёш
матлаъли ғазалини тинглаб: «Агар муяссар бўлса эди, ўзимнинг ўн-ўн икки минг форсий ва туркий байтимни шу ғазалга алмаштирардим…» деган. Алишер Навоий 15 ёшида шоир сифатида кенг танилган. Шеърларини туркий (Навоий тахаллуси билан) ва форсий (Фоний тахаллуси билан) тилларида ёзган.
Жомий Алишер Навоий билан биринчи марта темурий Абу Саид xукмронлиги даврида Хиёбон мавзесида ҳамма қатори кўришган. Шунда Жомий унга ўзининг бир рисоласини тақдим қилган. 1476—77 йилларда Навоий ҳам Жомийни ўзига пир, деб танийди. Гарчи Жомийнинг Навоийдан ёши анча улуғ, расман пир ҳисобланса ҳам, моҳиятан улар чин дўст ва ҳамкор бўлганлар. Жомий ўзининг («Нафахотулунс», «Баҳористон» ва б.) бир қанча асарларида Навоийни, Навоий ҳам ўз асарлари («Хамсат ул-мутаҳаййирин», «Мажолис ун-нафоис» ва б.)да Жомийни ҳурмат б-н тилга олади.
Атоқли адабиётшунос олим Нажмиддин Комилов таъкидлаганидек, Абдураҳмон Жомий туркий тилни яхши билган, бу тилда яратилган асарларни ўқиб завқланган. Шунинг учун у Навоийнинг фақат достонларинигина эмас, балки лирик асарларини ҳам мутолаа қилиб, юксак баҳолаган, Навоийни улуғ ижодий ишларга руҳлантириб турган. Навоийнинг сўзларидан шу нарса маълум бўладики, Жомий улуғ ўзбек шоирининг форсий шеърларига ҳам, туркий асарларига ҳам жавобия айтган, бироқ туркий шеърга туркий тилда эмас, балки форсий тилда татаббуъ битган. Бу ўзига хос нодир адабий ҳодиса, икки халқ ҳамкорлиги, руҳий яқинлигининг ифодаси эди.
МАВЛОНО ЛУТФИЙ НАВОИЙ НИГОҲИДА
Суйима ҒАНИЕВА
Алишер Навоий ўзининг “Мажолис ун-нафоис” тазкирасида XV асрда она тилида ижод қилган шоирлар — Атойи, Гадоий, Саккокий, Амирий, Яқиний, Муқимий ва бошқалар ҳақида алоҳида фиқраларда маълумот беради. Мавлоно Лутфийни эса, “ўз замонининг малик ул-каломи эрди, форсий ва туркийда назири йўқ эрди, аммо туркийда шуҳрати кўпрак эрди ва туркча девони ҳам машҳурдур ва мутааззир ул-жавоб матлаълари бор…”, дея таърифлайди.
Лутфий ҳақида “Ўзбек адабиёти тарихи”да Н.Маллаев, беш жилдлик “Ўзбек адабиёти тарихи”да С.Эркинов ёзган. Эргаш Рустамовнинг “Узбекская поэзия в первой половине XV в.” китобида Лутфий шеъриятининг ғоявий-бадиий жиҳатлари очиб берилган, айниқса, шоир халқ оғзаки ижодидан ғоят унумли фойдаланганига эътибор қаратилган.
Лутфий ижодига қизиқиш ўз давридаёқ бошлангани маълум. Давлатшоҳ Самарқандий, Хондамир, Абдуллоҳ Кобулий ва бошқаларнинг асарларида таъриф қилинган. Алишер Навоийнинг Лутфий сиймосига, ижодига оид фикрлари “Мажолис ун-нафоис”, “Муҳокамат ул-луғатайн”, “Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад”, “Насойим ул-муҳаббат” асарларида мавжуд.
“Насойим ул-муҳаббат”даги Навоий фикрлари бошқа асарлари каби кенг тарқалмагани учун келтириб ўтиш жоиз: “Таҳсил айёмида Мавлоно Шиҳобуддин Хиёбоний хизматиға етар экандур ва одоби тариқат сулукини андин касб қилур эркондур. Агарчи шоирлиқ тариқида маъруф ва машҳур бўлди. Аммо дарвешлик тариқини дағи илкидин бермади. Бу фақир борасиға кўп илтифоти бор эрди ва фотиҳалар ўқур эрди ва доим волида мулозаматиға ва ризое хотириға тарғиб қилур эрди. Тўқсон ёшидин тажовуз қилғонда, Ҳазрат Махдуми (нуввира марқадуҳу нуран) отиға радифи “сухан” сажъ қасидае айтиб эрдики, замон хушгўйлари барча хублуққа мусаллам туттилар ва ул ҳазрат доғи инсоф бердилар ва онинг матлаи будурким,
Байт:
Зиҳи ҳадиси лабат қуввату руҳу жон аст,
Гули рухат чаманоройи бўстон аст.
(Мазмуни: Хушо, лабингдан чиққан сўзлар — руҳ озиғи, сўзнинг жонидир. Юзинг гули — сўз бўстони чаманларини безовчидир.)
Ул Ҳазрат шукргузорлик юзидин маъзират изҳори қилиб, дедиларким, бу шеърнинг силаси уҳдасидин биз чиқолмасбизки, магар муқобалада ҳам қасидае сизнинг отингизға айтқайбиз. Мавлоно дедиларким, ани сизга осон қилурбиз. Сизинг кийган эски тўнунгизни гадойлиқ қилурбизки, ҳулла бўлғай. Ул ҳазрат узрхоҳликлар била кисватни Мавлоноға кийдурдилар. Мавлоно бағоят сўхта киши эрди. Тўқсон тўққуз ёшида оламдин ўтти, қабри Деҳиканордадурки, ўз маскани эрди. Бу матлаъидин бу тоифа машрабининг чошниси зоҳирдур:
Улки, ҳусн этти баҳона элни шайдо қилғали,
Кўзгутек қилди сени ўзини пайдо қилғали”.
Мазкур фиқрада Навоий Мавлоно Лутфийнинг Абдураҳмон Жомийга бўлган ҳурмати ва ботиний эътиқоди ҳақида сўз юритади. Лутфий даврнинг таниқли тариқат пешволаридан Шиҳобуддин Хиёбоний хидматларига етишиб (“Мажолис ун-нафоис”да Навоий уни “азиз ва мутабаррак киши эрди”, деб таърифлайди), тариқат йўлларини касб қилгани баён этилади. Лутфий табиатида дарвешликка мойиллик устувор бўлгани таъкидланади. Бинобарин, Лутфий ижодида тасаввуфий ақидалар, суфиёна таъбирлар мавжуд бўлган. Шоир ижодининг бу жиҳатлари ёритилмагани изоҳ талаб қилмайди. Демак, “Нафаҳот ул-унс” таржимаси устида ишлаганда Навоий уни тўлдиришга аҳд этар экан, туркий машойих, тасаввуфга дахлдорлиги бор туркийгўй шоирларни киритгани тасодифий эмас.
Навоийнинг “Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад” асарида шундай бир нукта бор. Унга кўра, Лутфий шеъриятида дунёвийлик тушунчаси устунлиги англашилади. Кунларнинг бирида Паҳлавон Муҳаммад Навоийдан туркийгўй шоирлардан қайси бири яхшироқ ёзган ва сен хуш кўрасан, мақбул кўрасан, деб сўрабди. Навоий дебди: — Мавлоно Лутфий ҳоло мусалламдурлар ва бу қавмнинг устоди ва малик ул-каломидур. Паҳлавон Муҳаммад: — Нечук Саййид Насимий демадинг? — деганида, Навоий: — Хотирға келмади ва бар тақдир келмоқ, Саййид Насимийнинг назми ўзга ранг тушубтур, зоҳир аҳли шуаросидек назм айтмайдур, балки ҳақиқат тариқин адо қилибдур. Бу саволда сенинг ғаразинг мажоз тариқида айтур эл эрди.
“Мажолис” охирида “Хилват” деб берилган, Ҳусайн Бойқаронинг Навоий “олий мажлис” деб таърифлаган адабий анжуманларининг бирида Султоннинг “ғайри назм латойифидин”, дея Лутфий билан боғлиқ нақл келтирилади.
Баҳор кунларининг бирида шиддатли ёмғир ёғаётган пайтда Лутфий Навоийни учратади ва унга Хусрав Деҳлавийнинг ҳиндуча шеърларидан бир маънони айтиб беради:
Баҳор чоғида маҳбуб қайгадур кетаётган экан. Ёғиндан ер балчиқ бўлиб, у тойиб кетиб, йиқилаёзибди. У шундай нозик эканки, ёғин торини тутиб, ўнгланиб олибди. Навоий Хусравнинг жуда нозик хаёлидан хушҳол бўлиб, табъ аҳлидан баъзиларга айтиб берганда, улар ҳам қойил қоладилар. Навоий кўп ҳаяжон билан Ҳусайн Бойқарога айтиб берганида, у табассум қилиб, фикр билдирмайди — эътироз этгандек туюлади Навоийга. Навоий яна шу ҳақда сўз очганда, Султон дейди: “Эътироз будурким, ул ёғин қатраси юқоридин қуйи иниб келадур, муқаррардурким, риштасиға дағи ҳамул ҳолдур. Риштаеким, майли қуйи бўлғай, анинг мадади била йиқиладурғон ўзин асрамоғи маҳолдур”. Мана бу байтдаги фикрга эса, эътироз қилиш маҳолдур, дейди Ҳусайн Бойқаро:
Заъфдин кулбамда қўпмоқ истасам айлар мадад.
Анкабуте ришта осқон бўлса ҳар деворға.
Мазкур лавҳада Ҳусайн Бойқаро шеърда мантиққа риоя этишга эътибор берган. Лутфий, Навоий ва бошқалар эса, фикрнинг ноёблигига эътибор қилганлар. Демак, Навоий мажозий йўналишни Лутфий шеъриятида асосий деб қараган.
Алишер Навоий Лутфийнинг уч ғазалига мухаммас боғлаган.
Эй, сочинг шайдо кўнгулларнинг саводи аъзами,
Ҳалқа-ҳалқа рухнинг сарманзилидур ҳар хами
матлаъли ғазалига мухаммасида Навоий 4-байтни 3-қилиб олган ва мақтаъни
Лутфийни боштин яна тиргузсанг, эй Исонафас,
Ким етибдур, ваҳ, ани ўлтургали ҳижрон ғами —
тарзида беради.
Анқара нашри ва “Сенсан севарим”да иккинчи мисра шундай:
Ким таниндин бўлди кўп жон олғали ҳижрон ғами.
2-мухаммас Лутфийнинг қуйидаги матлаъли ғазалига боғланган:
Кўктадур ҳар дам фиғоним кўргали сен моҳни,
Даъвии меҳрингга тонуқ тортадурмен оҳни.
Ғазал 7 байтли бўлиб, 7 байтдан 5 байти олинган ва 3-байт 4-ўринда келади. 5—6-байтлар туширилиб қолдирилган.
“Зулфу ой юзинг” — “зулфунгу юзинг”, “қил надирким” — “раҳм қилким”, “закоти ҳусн учун” — “закоти ҳусн анга” деб таҳрир этилган.
3-мухаммас Лутфийнинг:
Лайлат ул-меърожнинг шарҳи сочи тобиндадур,
Қоба қавсайн иттиҳоди қоши меҳробиндадур
матлаъли ғазалига боғланган. Навоий 4-байтни иккинчи қилиб олган, 3 — 4-байтларни тушириб қолдирган.
Шуниси диққатга сазоворки, булар Навоийнинг илк расмий девони “Бадоеъ ул-бидоя”да келтирилган. Демак, улар 870—885/1465—80 йиллар ўртасида ёзилган.
Навоийнинг 10 мухаммасидан учтаси Лутфий ғазалларига боғланган.
Навоий Лутфийнинг:
Эй, жамолинг лоязолу бебадал ҳуснунг жамил,
Ой юзингдур аҳсани тақвим учун равшан далил…
Эй, қадинг тўбию жаннат хадди гулгун устина,
Кўрмади даврон сенингтек ой гардун устина
матлаъли ғазалларига мусаддас ҳам боғлаган — тасдис қилган. Булар ҳам “Бадоеъ ул-бидоя”да келтирилган.
Бугина эмас, Навоийнинг Лутфий ғазалларига татаббуъ ва таврлари, жавобиялари ҳам бор. Лекин уларни ўрганиш даркор.
Мухаммас боғлашда шоир олинаётган ғазалнинг ҳар байтига мазмун ҳам бадиий тафсилларнинг уйғун бўлишига эътибор бериши зарур бўлган. Навоий Лутфий ғазалларидан мухаммас ва мусаддаслар битар экан, улардаги ғояни янада теранлаштиради, бадииятини очиб беради. Натижада Лутфийга ҳамовоз Навоий ғазални идрок этиш, ундан руҳий таъсирланишга ноил бўлади.
Лутфий ғазалларидан бирида шундай маҳбубага кўз қорачиғимни ватан айла, деган маъноли матлаъ бор. Навоийнинг машҳур, ўз давридаёқ мақом йўлларида ижро этилган “Қаро кўзум келу мардумлиғ эмди фан қилғил…” ғазалига Лутфийдаги нозик нукта илҳом бахш этгандир.
Машҳур озарбойжон шоири Муҳаммад Фузулий Лутфийнинг
Эй, азалдан то абад кўнглум гирифторинг санин,
Чора қилким, бўлду жоним асру дармонинг санин
матлаъли ғазалига тахмис боғлаган, фақат аслиятдаги “афгоринг” қофияси “дармонинг” деб хато олинган.
XIX асрнинг кўркамли шоири Амирий ҳам Лутфий ғазалларидан
Эй, санавбар бўйли дилбар, фикри ҳижрон қилмағил,
Шавқ ўтинда мен гадони асру бирён қилмағил…
Ишқ тушса ҳам кўнгулга, дарду ғамдин чора йўқ,
Етса чун наштар жароҳатқа, аламдин чора йўқ…
Нортек янгоқларинг киби шамъ анжуманда йўқ.
Сарв қадинг менгизли санавбар чаманда йўқ…
Эй жафодин бир замон кўнгли пушаймон бўлмағон,
Қони бағрим заррайи қайғунг била қон бўлмағон
матлаъли ғазалларига мухаммас боғлаган.
“Гул ва Наврўз”га келганда, шуни айтиш керакки, Навоий уни “Мажолис”да ёдга олмаган. (Бу асар муаллифи ҳақида Ё.Исҳоқов 1972 йили мақола ёзиб, унинг Ҳайдар Хоразмийники эканини айтган.) Фахрий Ҳиротий (“Мажолис”нинг форсийга биринчи таржимони) Султон Искандар мирзога бағишланган фиқрада “Мавлоно Ҳайдар туркийгўйки, соҳиби “Маҳзани асрор” ва “Гул ва Наврўз” аз уст ва маддоҳи у буда ва он ду китобро хуб гўфта, ба номи у тамом карда”, деб ёзади.
Бобур ҳам ўз “Аруз рисоласи”да “Гул ва Наврўз” Мавлоно Абдул Ҳайдар Хоразмий асари, деб ёзган.
Лутфий девонининг Анқара нашрида эса, Жалол Табибнинг “Гул ва Наврўз”ини Лутфий форсийдан туркийга ўгирган, деб ёзади Гуной Қораоғоч.
Форс мумтоз адабиётининг машҳур номояндаларидан Ҳожу Кермоний (Камолуддин Абул Матоъ Маҳмуд, вафоти 753/1352-53) “Хамса”сидаги беш достоннинг бири “Гул ва Наврўз”дир. Бу достон матни билан Лутфийга нисбат берилган достонни муқояса қилганимизда бутунлай бошқа асар эканлиги маълум бўлди…
Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2010 йил, 5-сон.
БУЮК ДЎСТЛИК НАМУНАСИ
Дилнавоз ЮСУПОВА
Форс-тожик адабиётининг буюк ва энг сўнгги классиги деб эътироф этиладиган Жомий бадиий ижодининг деярли барча соҳаларида форсий шоирлар эътирофини эмас, айнан Алишер Навоий фикрларини алоҳида эътиборга олган. “Ҳайрат ул-аброр” достонида Навоийнинг фахрия тарзида Жомий яратган асарларни олдин Навоий, кейин бошқалар кўришини ёзганлиги бунга ёрқин мисолдир:
Номағаким роқим этиб хомасин,
Кўрмади мен кўрмайин эл номасин.
Аслини олганда, мавлоно Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоийнинг дўстона муносабатлари алоҳида эътибор ва эътирофга молик ҳодиса ҳисобланади. “Хамса” достонларининг ҳар бирида Абдураҳмон Жомий учун алоҳида боб ажратилганлиги ҳамда “Хамсат ул-мутаҳаййирин” (Беш ҳайрат) асарининг мавлоно Жомийга бағишлаб битилганлиги буни яққол тасдиқлаб туради. Алишер Навоий “Хамсат ул-мутаҳаййирин” асарининг кириш қисмида асар мундарижасини келтиради. Унга кўра, мазкур асар муқаддима, уч мақолат ва хотимадан иборат. Асарнинг ҳар бир қисми муайян мақсадни ёритишга мўлжалланган. Муқаддимада мавлоно Жомийнинг насл-насаби, тутган йўли ва ҳазрат Навоий у кишининг хизматига кирганлиги ҳақида гап боради. Биринчи мақолатда Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоий ўртасида бўлиб ўтган суҳбатлар ҳамда қизиқарли воқеалар, иккинчи мақолат мавлоно Жомий ва Алишер Навоийнинг ўзаро ёзишган хатлари, учинчи мақолатда мавлоно Жомийнинг ёзган асарлари, хотимада Алишер Навоийнинг Жомий ҳузурида ўқиган китоб, рисолалари ҳамда мавлоно Жомийнинг сўнгги йиллари тўғрисида маълумотлар берилган.
Асарда келтирилган қизиқарли воқеалардан бири қуйидагичадир: бир мажлисда Удий исмли ҳофиз Хожа Ҳасан Деҳлавийнинг ғазалини куйлайди. Шунда ғазалнинг:
Мисоли қатраи борон сиришки ман ҳам дур шуд,
Чунин асар диҳад, оре, тўлуи чун ту Суҳайле –
“Ёмғир томчиси каби менинг ҳам кўзёшларим дурга айланди, ҳақиқатан, сенинг суҳайл юлдузидай чиқишинг шундай таъсирлантиради” – байтига келганда мажлис аҳли мисрадаги “дур” сўзидан кўра кўзёшни қон (хун)га ўхшатиш бадиий таъсирчанликни оширади, дейишади. Ҳамма шундай фикр айтиб, Навоийнинг ҳам фикрини билишга қизиқадилар. Шоир ғазалдаги ифоданинг ўзи чиройли, лекин буни исботлаб беролмайман, келинглар, бир кишини ҳакам қиламиз, у тўғри фикрни айтсин, гаров ўйнаймиз, дейди. Ҳамма рози бўлади ва ғазал байти Абдураҳмон Жомийга юборилади. Байтдаги “дур” ёки “хун” (“қон”) сўзларининг қайси бири маъқул эканлигини сўрашади. Шунда Жомий:
Сухан дурр асту тааллуқ ба гўши шаҳ дорад –
“Сўз – дур, шоҳ қулоғига тааллуқи бор” мазмунидаги бир мисрани битиб юборади. Давра аҳли жавобнинг нозик ва қисқалигидан, Навоий ва Жомийнинг шу қадар ҳамфикр эканлигидан ҳайратга тушадилар. Бу воқеа бутун Ҳиротга тарқалиб кетади, мажлисларда узоқ вақт айтиб юрилади.
Яна бир воқеада бир қурилишга сарв дарахтлари кесилиб олиб кетилаётгани билан боғлиқ ҳолат тилга олинган. Аравада қурилишга сарв дарахтларининг олиб кетилаётганини кўрган Жомий аравакашдан сарв дарахти қолдими, нечта ёғоч олиб кетяпсан, деб мутойиба билан савол берса, аравакаш “бир юз тўртта” дейди. Шунда Навоий сарв ёрнинг қаддига қиёсдир, “қад” сўзининг адади ҳам бир юз тўртдир дейди. Чунки “қад” – “قد” сўзи абжад ҳисобида 104 рақамини ҳосил қилади. Бунда ﻖ – 100, ﺪ – 4 ни билдиради. Жомий Навоийнинг заковатига қойил қолади.
Юқорида айтилганидек, Алишер Навоий “Хамса” достонларининг ҳар бирида Абдураҳмон Жомийга алоҳида боб бағишлагани бежиз эмас. Буюк шоир ўз асарларини ёзиш учун пиридан маънавий мадад олиб турган. Хусусан, “Садди Искандарий” достони хотимасида шундай воқеа келтирилади:
Навоий ўз бешлиги китобхонлар томонидан қандай баҳоланишини билиш учун устози Абдураҳмон Жомийнинг ҳузурига боради ва унга “Хамса”ни тақдим этади. Жомий асарни бирма-бир варақлаб, шоирга лутф билан муносабатда бўлади ва бир қўлини шоирнинг елкасига қўяди. Устоз ва пир Жомийнинг қўли елкасига теккач, шоир бир лаҳза ҳушини йўқотади ва тахаййул оламига ғарқ бўлади: Навоий ажойиб бир гулистонда сайр қилиб юриб, бир гуруҳ суҳбатдошларни кўриб қолади. Улардан бири шоир томонга келиб, ўзини форс-тожик шоири Ҳасан Деҳлавий деб таништиради ва даврадагилар шоирни кўрмоқчи эканликларини айтади. Навоий ҳаяжон билан давра аҳлига яқинлашади. Ҳасан Деҳлавий даврадагиларни Навоийга таништиради. Ўртада Низомий Ганжавий, унинг икки ёнида Хусрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомий, уларнинг атрофида ўтирганлар эса Фирдавсий, Унсурий, Саъдий, Саноий, Ҳоқоний ва Анварийлар эди:
“… Ўртодағи пири фаррухжамол
Ки, васфида келди хирад нутқи лол,
Эрур ҳазрати Шайх, огоҳ бўл!
Ниёз айлабон хоки даргоҳ бўл.
Ўнг илги сори анга пайравдурур,
Жаҳон офати – Мир Хусравдурур.
Яна бир ён устоду пиринг сенинг,
Рақамхони лавҳи замиринг сенинг
Чу Саъдию, Фирдавсию, Унсурий,
Саноию, Хоқонию, Анварий”…
Даврадагилар Навоийни кўришлари билан ўринларидан турадилар. Унинг бир қўлидан Хусрав Деҳлавий, иккинчи қўлидан Абдураҳмон Жомий тутиб, Низомийнинг ёнига ўтқазадилар. Навоий Низомийга таъзим бажо келтириб, унинг ёнига ўтиради. Низомий Навоийнинг “Хамса”сига юксак баҳо беради ва Жомийдан шоир ҳаққига дуо ўқишини сўрайди…
Шу онда Навоий тахаййул оламидан қайтиб қараса, Жомий қўлини унинг елкасидан олган ва унга қараб турган экан. Жомий Навоийни улуғ муддаога етишганлиги билан қутлаб, Тангрига шукрона келтиришга чорлайди.
Умуман олганда, XV асрнинг икки буюк намояндаси бўлмиш мавлоно Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоийнинг ўзаро самимий муносабатлари ҳамма замонлар учун устоз-шогирдлик ва дўстликнинг чинакам намунаси бўла олади.
Alisher Navoiy o‘zining juda ko‘p asarlarida buyuk zamondoshlari Mavlono Lutfiy bilan Abdurahmon Jomiyga bo‘lgan hurmati va botiniy e’tiqodi haqida so‘z yuritadi. Ularning siymosiga, ijodiga oid fikrlari “Majolis un-nafois”, “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Holoti Pahlavon Muhammad”, “Nasoyim ul-muhabbat” va boshqa asarlarida mavjudligi ma’lum.
Alisher Navoiy o‘zining “Majolis un-nafois” tazkirasida Lutfiyni, “o‘z zamonining malik ul-kalomi erdi, forsiy va turkiyda naziri yo‘q erdi, ammo turkiyda shuhrati ko‘prak erdi va turkcha devoni ham mashhurdur va mutaazzir ul-javob matla’lari bor…”, deya ta’riflaydi.
Ma’lumki Alisher Navoiy 10—12 yoshlaridan she’r yoza boshlagan. Tarixchi Xondamirning yozishicha, yosh Alisher Navoiyning iste’dodidan mamnun bo‘lgan mavlono Lutfiy, uning:
Orazin yopqoch, ko‘zumdan sochilur har lahza yosh,
Bo‘ylakim, paydo bo‘lur yulduz, nihon bo‘lg‘ach quyosh
matla’li g‘azalini tinglab: «Agar muyassar bo‘lsa edi, o‘zimning o‘n-o‘n ikki ming forsiy va turkiy baytimni shu g‘azalga almashtirardim…» degan. Alisher Navoiy 15 yoshida shoir sifatida keng tanilgan. She’rlarini turkiy (Navoiy taxallusi bilan) va forsiy (Foniy taxallusi bilan) tillarida yozgan.
Jomiy Alisher Navoiy bilan birinchi marta temuriy Abu Said xukmronligi davrida Xiyobon mavzesida hamma qatori ko‘rishgan. Shunda Jomiy unga o‘zining bir risolasini taqdim qilgan. 1476—77 yillarda Navoiy ham Jomiyni o‘ziga pir, deb taniydi. Garchi Jomiyning Navoiydan yoshi ancha ulug‘, rasman pir hisoblansa ham, mohiyatan ular chin do‘st va hamkor bo‘lganlar. Jomiy o‘zining («Nafaxotuluns», «Bahoriston» va b.) bir qancha asarlarida Navoiyni, Navoiy ham o‘z asarlari («Xamsat ul-mutahayyirin», «Majolis un-nafois» va b.)da Jomiyni hurmat b-n tilga oladi.
Atoqli adabiyotshunos olim Najmiddin Komilov ta’kidlaganidek,Abdurahmon Jomiy turkiy tilni yaxshi bilgan, bu tilda yaratilgan asarlarni o‘qib zavqlangan. Shuning uchun u Navoiyning faqat dostonlarinigina emas, balki lirik asarlarini ham mutolaa qilib, yuksak baholagan, Navoiyni ulug‘ ijodiy ishlarga ruhlantirib turgan. Navoiyning so‘zlaridan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, Jomiy ulug‘ o‘zbek shoirining forsiy she’rlariga ham, turkiy asarlariga ham javobiya aytgan, biroq turkiy she’rga turkiy tilda emas, balki forsiy tilda tatabbu’ bitgan. Bu o‘ziga xos nodir adabiy hodisa, ikki xalq hamkorligi, ruhiy yaqinligining ifodasi edi.
MAVLONO LUTFIY NAVOIY NIGOHIDA
Suyima G‘ANIYEVA
Alisher Navoiy o‘zining “Majolis un-nafois” tazkirasida XV asrda ona tilida ijod qilgan shoirlar — Atoyi, Gadoiy, Sakkokiy, Amiriy, Yaqiniy, Muqimiy va boshqalar haqida alohida fiqralarda ma’lumot beradi. Mavlono Lutfiyni esa, “o‘z zamonining malik ul-kalomi erdi, forsiy va turkiyda naziri yo‘q erdi, ammo turkiyda shuhrati ko‘prak erdi va turkcha devoni ham mashhurdur va mutaazzir ul-javob matla’lari bor…”, deya ta’riflaydi.
Lutfiy haqida “O‘zbek adabiyoti tarixi”da N.Mallayev, besh jildlik “O‘zbek adabiyoti tarixi”da S.Erkinov yozgan. Ergash Rustamovning “Uzbekskaya poeziya v pervoy polovine XV v.” kitobida Lutfiy she’riyatining g‘oyaviy-badiiy jihatlari ochib berilgan, ayniqsa, shoir xalq og‘zaki ijodidan g‘oyat unumli foydalanganiga e’tibor qaratilgan.
Lutfiy ijodiga qiziqish o‘z davridayoq boshlangani ma’lum. Davlatshoh Samarqandiy, Xondamir, Abdulloh Kobuliy va boshqalarning asarlarida ta’rif qilingan. Alisher Navoiyning Lutfiy siymosiga, ijodiga oid fikrlari “Majolis un-nafois”, “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Holoti Pahlavon Muhammad”, “Nasoyim ul-muhabbat” asarlarida mavjud.
“Nasoyim ul-muhabbat”dagi Navoiy fikrlari boshqa asarlari kabi keng tarqalmagani uchun keltirib o‘tish joiz: “Tahsil ayyomida Mavlono Shihobuddin Xiyoboniy xizmatig‘a yetar ekandur va odobi tariqat sulukini andin kasb qilur erkondur. Agarchi shoirliq tariqida ma’ruf va mashhur bo‘ldi. Ammo darveshlik tariqini dag‘i ilkidin bermadi. Bu faqir borasig‘a ko‘p iltifoti bor erdi va fotihalar o‘qur erdi va doim volida mulozamatig‘a va rizoye xotirig‘a targ‘ib qilur erdi. To‘qson yoshidin tajovuz qilg‘onda, Hazrat Maxdumi (nuvvira marqaduhu nuran) otig‘a radifi “suxan” saj’ qasidaye aytib erdiki, zamon xushgo‘ylari barcha xubluqqa musallam tuttilar va ul hazrat dog‘i insof berdilar va oning matlai budurkim,
Bayt:
Zihi hadisi labat quvvatu ruhu jon ast,
Guli ruxat chamanoroyi bo‘ston ast.
(Mazmuni: Xusho, labingdan chiqqan so‘zlar — ruh ozig‘i, so‘zning jonidir. Yuzing guli — so‘z bo‘stoni chamanlarini bezovchidir.)
Ul Hazrat shukrguzorlik yuzidin ma’zirat izhori qilib, dedilarkim, bu she’rning silasi uhdasidin biz chiqolmasbizki, magar muqobalada ham qasidaye sizning otingizg‘a aytqaybiz. Mavlono dedilarkim, ani sizga oson qilurbiz. Sizing kiygan eski to‘nungizni gadoyliq qilurbizki, hulla bo‘lg‘ay. Ul hazrat uzrxohliklar bila kisvatni Mavlonog‘a kiydurdilar. Mavlono bag‘oyat so‘xta kishi erdi. To‘qson to‘qquz yoshida olamdin o‘tti, qabri Dehikanordadurki, o‘z maskani erdi. Bu matla’idin bu toifa mashrabining choshnisi zohirdur:
Ulki, husn etti bahona elni shaydo qilg‘ali,
Ko‘zgutek qildi seni o‘zini paydo qilg‘ali”.
Mazkur fiqrada Navoiy Mavlono Lutfiyning Abdurahmon Jomiyga bo‘lgan hurmati va botiniy e’tiqodi haqida so‘z yuritadi. Lutfiy davrning taniqli tariqat peshvolaridan Shihobuddin Xiyoboniy xidmatlariga yetishib (“Majolis un-nafois”da Navoiy uni “aziz va mutabarrak kishi erdi”, deb ta’riflaydi), tariqat yo‘llarini kasb qilgani bayon etiladi. Lutfiy tabiatida darveshlikka moyillik ustuvor bo‘lgani ta’kidlanadi. Binobarin, Lutfiy ijodida tasavvufiy aqidalar, sufiyona ta’birlar mavjud bo‘lgan. Shoir ijodining bu jihatlari yoritilmagani izoh talab qilmaydi. Demak, “Nafahot ul-uns” tarjimasi ustida ishlaganda Navoiy uni to‘ldirishga ahd etar ekan, turkiy mashoyix, tasavvufga daxldorligi bor turkiygo‘y shoirlarni kiritgani tasodifiy emas.
Navoiyning “Holoti Pahlavon Muhammad” asarida shunday bir nukta bor. Unga ko‘ra, Lutfiy she’riyatida dunyoviylik tushunchasi ustunligi anglashiladi. Kunlarning birida Pahlavon Muhammad Navoiydan turkiygo‘y shoirlardan qaysi biri yaxshiroq yozgan va sen xush ko‘rasan, maqbul ko‘rasan, deb so‘rabdi. Navoiy debdi: — Mavlono Lutfiy holo musallamdurlar va bu qavmning ustodi va malik ul-kalomidur. Pahlavon Muhammad: — Nechuk Sayyid Nasimiy demading? — deganida, Navoiy: — Xotirg‘a kelmadi va bar taqdir kelmoq, Sayyid Nasimiyning nazmi o‘zga rang tushubtur, zohir ahli shuarosidek nazm aytmaydur, balki haqiqat tariqin ado qilibdur. Bu savolda sening g‘arazing majoz tariqida aytur el erdi.
“Majolis” oxirida “Xilvat” deb berilgan, Husayn Boyqaroning Navoiy “oliy majlis” deb ta’riflagan adabiy anjumanlarining birida Sultonning “g‘ayri nazm latoyifidin”, deya Lutfiy bilan bog‘liq naql keltiriladi.
Bahor kunlarining birida shiddatli yomg‘ir yog‘ayotgan paytda Lutfiy Navoiyni uchratadi va unga Xusrav Dehlaviyning hinducha she’rlaridan bir ma’noni aytib beradi:
Bahor chog‘ida mahbub qaygadur ketayotgan ekan. Yog‘indan yer balchiq bo‘lib, u toyib ketib, yiqilayozibdi. U shunday nozik ekanki, yog‘in torini tutib, o‘nglanib olibdi. Navoiy Xusravning juda nozik xayolidan xushhol bo‘lib, tab’ ahlidan ba’zilarga aytib berganda, ular ham qoyil qoladilar. Navoiy ko‘p hayajon bilan Husayn Boyqaroga aytib berganida, u tabassum qilib, fikr bildirmaydi — e’tiroz etgandek tuyuladi Navoiyga. Navoiy yana shu haqda so‘z ochganda, Sulton deydi: “E’tiroz budurkim, ul yog‘in qatrasi yuqoridin quyi inib keladur, muqarrardurkim, rishtasig‘a dag‘i hamul holdur. Rishtayekim, mayli quyi bo‘lg‘ay, aning madadi bila yiqiladurg‘on o‘zin asramog‘i maholdur”. Mana bu baytdagi fikrga esa, e’tiroz qilish maholdur, deydi Husayn Boyqaro:
Za’fdin kulbamda qo‘pmoq istasam aylar madad.
Ankabute rishta osqon bo‘lsa har devorg‘a.
Mazkur lavhada Husayn Boyqaro she’rda mantiqqa rioya etishga e’tibor bergan. Lutfiy, Navoiy va boshqalar esa, fikrning noyobligiga e’tibor qilganlar. Demak, Navoiy majoziy yo‘nalishni Lutfiy she’riyatida asosiy deb qaragan.
Alisher Navoiy Lutfiyning uch g‘azaliga muxammas bog‘lagan.
Ey, soching shaydo ko‘ngullarning savodi a’zami,
Halqa-halqa ruxning sarmanzilidur har xami
matla’li g‘azaliga muxammasida Navoiy 4-baytni 3-qilib olgan va maqta’ni
Lutfiyni boshtin yana tirguzsang, ey Isonafas,
Kim yetibdur, vah, ani o‘lturgali hijron g‘ami —
tarzida beradi.
Anqara nashri va “Sensan sevarim”da ikkinchi misra shunday:
Kim tanindin bo‘ldi ko‘p jon olg‘ali hijron g‘ami.
2-muxammas Lutfiyning quyidagi matla’li g‘azaliga bog‘langan:
Ko‘ktadur har dam fig‘onim ko‘rgali sen mohni,
Da’vii mehringga tonuq tortadurmen ohni.
G‘azal 7 baytli bo‘lib, 7 baytdan 5 bayti olingan va 3-bayt 4-o‘rinda keladi. 5—6-baytlar tushirilib qoldirilgan.
“Zulfu oy yuzing” — “zulfungu yuzing”, “qil nadirkim” — “rahm qilkim”, “zakoti husn uchun” — “zakoti husn anga” deb tahrir etilgan.
3-muxammas Lutfiyning:
Laylat ul-me’rojning sharhi sochi tobindadur,
Qoba qavsayn ittihodi qoshi mehrobindadur
matla’li g‘azaliga bog‘langan. Navoiy 4-baytni ikkinchi qilib olgan, 3 — 4-baytlarni tushirib qoldirgan.
Shunisi diqqatga sazovorki, bular Navoiyning ilk rasmiy devoni “Badoe’ ul-bidoya”da keltirilgan. Demak, ular 870—885/1465—80 yillar o‘rtasida yozilgan.
Navoiyning 10 muxammasidan uchtasi Lutfiy g‘azallariga bog‘langan.
Navoiy Lutfiyning:
Ey, jamoling loyazolu bebadal husnung jamil,
Oy yuzingdur ahsani taqvim uchun ravshan dalil…
Ey, qading to‘biyu jannat xaddi gulgun ustina,
Ko‘rmadi davron seningtek oy gardun ustina
matla’li g‘azallariga musaddas ham bog‘lagan — tasdis qilgan. Bular ham “Badoe’ ul-bidoya”da keltirilgan.
Bugina emas, Navoiyning Lutfiy g‘azallariga tatabbu’ va tavrlari, javobiyalari ham bor. Lekin ularni o‘rganish darkor.
Muxammas bog‘lashda shoir olinayotgan g‘azalning har baytiga mazmun ham badiiy tafsillarning uyg‘un bo‘lishiga e’tibor berishi zarur bo‘lgan. Navoiy Lutfiy g‘azallaridan muxammas va musaddaslar bitar ekan, ulardagi g‘oyani yanada teranlashtiradi, badiiyatini ochib beradi. Natijada Lutfiyga hamovoz Navoiy g‘azalni idrok etish, undan ruhiy ta’sirlanishga noil bo‘ladi.
Lutfiy g‘azallaridan birida shunday mahbubaga ko‘z qorachig‘imni vatan ayla, degan ma’noli matla’ bor. Navoiyning mashhur, o‘z davridayoq maqom yo‘llarida ijro etilgan “Qaro ko‘zum kelu mardumlig‘ emdi fan qilg‘il…” g‘azaliga Lutfiydagi nozik nukta ilhom baxsh etgandir.
Mashhur ozarboyjon shoiri Muhammad Fuzuliy Lutfiyning
Ey, azaldan to abad ko‘nglum giriftoring sanin,
Chora qilkim, bo‘ldu jonim asru darmoning sanin
matla’li g‘azaliga taxmis bog‘lagan, faqat asliyatdagi “afgoring” qofiyasi “darmoning” deb xato olingan.
XIX asrning ko‘rkamli shoiri Amiriy ham Lutfiy g‘azallaridan
Ey, sanavbar bo‘yli dilbar, fikri hijron qilmag‘il,
Shavq o‘tinda men gadoni asru biryon qilmag‘il…
Ishq tushsa ham ko‘ngulga, dardu g‘amdin chora yo‘q,
Yetsa chun nashtar jarohatqa, alamdin chora yo‘q…
Nortek yangoqlaring kibi sham’ anjumanda yo‘q.
Sarv qading mengizli sanavbar chamanda yo‘q…
Ey jafodin bir zamon ko‘ngli pushaymon bo‘lmag‘on,
Qoni bag‘rim zarrayi qayg‘ung bila qon bo‘lmag‘on
matla’li g‘azallariga muxammas bog‘lagan.
“Gul va Navro‘z”ga kelganda, shuni aytish kerakki, Navoiy uni “Majolis”da yodga olmagan. (Bu asar muallifi haqida Yo.Is’hoqov 1972 yili maqola yozib, uning Haydar Xorazmiyniki ekanini aytgan.) Faxriy Hirotiy (“Majolis”ning forsiyga birinchi tarjimoni) Sulton Iskandar mirzoga bag‘ishlangan fiqrada “Mavlono Haydar turkiygo‘yki, sohibi “Mahzani asror” va “Gul va Navro‘z” az ust va maddohi u buda va on du kitobro xub go‘fta, ba nomi u tamom karda”, deb yozadi.
Bobur ham o‘z “Aruz risolasi”da “Gul va Navro‘z” Mavlono Abdul Haydar Xorazmiy asari, deb yozgan.
Lutfiy devonining Anqara nashrida esa, Jalol Tabibning “Gul va Navro‘z”ini Lutfiy forsiydan turkiyga o‘girgan, deb yozadi Gunoy Qoraog‘och.
Fors mumtoz adabiyotining mashhur nomoyandalaridan Hoju Kermoniy (Kamoluddin Abul Mato’ Mahmud, vafoti 753/1352-53) “Xamsa”sidagi besh dostonning biri “Gul va Navro‘z”dir. Bu doston matni bilan Lutfiyga nisbat berilgan dostonni muqoyasa qilganimizda butunlay boshqa asar ekanligi ma’lum bo‘ldi…
Manba: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2010 yil, 5-son.
BUYUK DO‘STLIK NAMUNASI
Dilnavoz YUSUPOVA
Fors-tojik adabiyotining buyuk va eng so‘nggi klassigi deb e’tirof etiladigan Jomiy badiiy ijodining deyarli barcha sohalarida forsiy shoirlar e’tirofini emas, aynan Alisher Navoiy fikrlarini alohida e’tiborga olgan. “Hayrat ul-abror” dostonida Navoiyning faxriya tarzida Jomiy yaratgan asarlarni oldin Navoiy, keyin boshqalar ko‘rishini yozganligi bunga yorqin misoldir:
Nomag‘akim roqim etib xomasin,
Ko‘rmadi men ko‘rmayin el nomasin.
Aslini olganda, mavlono Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiyning do‘stona munosabatlari alohida e’tibor va e’tirofga molik hodisa hisoblanadi. “Xamsa” dostonlarining har birida Abdurahmon Jomiy uchun alohida bob ajratilganligi hamda “Xamsat ul-mutahayyirin” (Besh hayrat) asarining mavlono Jomiyga bag‘ishlab bitilganligi buni yaqqol tasdiqlab turadi. Alisher Navoiy “Xamsat ul-mutahayyirin” asarining kirish qismida asar mundarijasini keltiradi. Unga ko‘ra, mazkur asar muqaddima, uch maqolat va xotimadan iborat. Asarning har bir qismi muayyan maqsadni yoritishga mo‘ljallangan. Muqaddimada mavlono Jomiyning nasl-nasabi, tutgan yo‘li va hazrat Navoiy u kishining xizmatiga kirganligi haqida gap boradi. Birinchi maqolatda Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy o‘rtasida bo‘lib o‘tgan suhbatlar hamda qiziqarli voqealar, ikkinchi maqolat mavlono Jomiy va Alisher Navoiyning o‘zaro yozishgan xatlari, uchinchi maqolatda mavlono Jomiyning yozgan asarlari, xotimada Alisher Navoiyning Jomiy huzurida o‘qigan kitob, risolalari hamda mavlono Jomiyning so‘nggi yillari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan.
Asarda keltirilgan qiziqarli voqealardan biri quyidagichadir: bir majlisda Udiy ismli hofiz Xoja Hasan Dehlaviyning g‘azalini kuylaydi. Shunda g‘azalning:
Misoli qatrai boron sirishki man ham dur shud,
Chunin asar dihad, ore, to‘lui chun tu Suhayle –
“Yomg‘ir tomchisi kabi mening ham ko‘zyoshlarim durga aylandi, haqiqatan, sening suhayl yulduziday chiqishing shunday ta’sirlantiradi” – baytiga kelganda majlis ahli misradagi “dur” so‘zidan ko‘ra ko‘zyoshni qon (xun)ga o‘xshatish badiiy ta’sirchanlikni oshiradi, deyishadi. Hamma shunday fikr aytib, Navoiyning ham fikrini bilishga qiziqadilar. Shoir g‘azaldagi ifodaning o‘zi chiroyli, lekin buni isbotlab berolmayman, kelinglar, bir kishini hakam qilamiz, u to‘g‘ri fikrni aytsin, garov o‘ynaymiz, deydi. Hamma rozi bo‘ladi va g‘azal bayti Abdurahmon Jomiyga yuboriladi. Baytdagi “dur” yoki “xun” (“qon”) so‘zlarining qaysi biri ma’qul ekanligini so‘rashadi. Shunda Jomiy:
Suxan durr astu taalluq ba go‘shi shah dorad –
“So‘z – dur, shoh qulog‘iga taalluqi bor” mazmunidagi bir misrani bitib yuboradi. Davra ahli javobning nozik va qisqaligidan, Navoiy va Jomiyning shu qadar hamfikr ekanligidan hayratga tushadilar. Bu voqea butun Hirotga tarqalib ketadi, majlislarda uzoq vaqt aytib yuriladi.
Yana bir voqeada bir qurilishga sarv daraxtlari kesilib olib ketilayotgani bilan bog‘liq holat tilga olingan. Aravada qurilishga sarv daraxtlarining olib ketilayotganini ko‘rgan Jomiy aravakashdan sarv daraxti qoldimi, nechta yog‘och olib ketyapsan, deb mutoyiba bilan savol bersa, aravakash “bir yuz to‘rtta” deydi. Shunda Navoiy sarv yorning qaddiga qiyosdir, “qad” so‘zining adadi ham bir yuz to‘rtdir deydi. Chunki “qad” – “قد” so‘zi abjad hisobida 104 raqamini hosil qiladi. Bunda ﻖ – 100, ﺪ – 4 ni bildiradi. Jomiy Navoiyning zakovatiga qoyil qoladi.
Yuqorida aytilganidek, Alisher Navoiy “Xamsa” dostonlarining har birida Abdurahmon Jomiyga alohida bob bag‘ishlagani bejiz emas. Buyuk shoir o‘z asarlarini yozish uchun piridan ma’naviy madad olib turgan. Xususan, “Saddi Iskandariy” dostoni xotimasida shunday voqea keltiriladi:
Navoiy o‘z beshligi kitobxonlar tomonidan qanday baholanishini bilish uchun ustozi Abdurahmon Jomiyning huzuriga boradi va unga “Xamsa”ni taqdim etadi. Jomiy asarni birma-bir varaqlab, shoirga lutf bilan munosabatda bo‘ladi va bir qo‘lini shoirning yelkasiga qo‘yadi. Ustoz va pir Jomiyning qo‘li yelkasiga tekkach, shoir bir lahza hushini yo‘qotadi va taxayyul olamiga g‘arq bo‘ladi: Navoiy ajoyib bir gulistonda sayr qilib yurib, bir guruh suhbatdoshlarni ko‘rib qoladi. Ulardan biri shoir tomonga kelib, o‘zini fors-tojik shoiri Hasan Dehlaviy deb tanishtiradi va davradagilar shoirni ko‘rmoqchi ekanliklarini aytadi. Navoiy hayajon bilan davra ahliga yaqinlashadi. Hasan Dehlaviy davradagilarni Navoiyga tanishtiradi. O‘rtada Nizomiy Ganjaviy, uning ikki yonida Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy, ularning atrofida o‘tirganlar esa Firdavsiy, Unsuriy, Sa’diy, Sanoiy, Hoqoniy va Anvariylar edi:
“… O‘rtodag‘i piri farruxjamol
Ki, vasfida keldi xirad nutqi lol,
Erur hazrati Shayx, ogoh bo‘l!
Niyoz aylabon xoki dargoh bo‘l.
O‘ng ilgi sori anga payravdurur,
Jahon ofati – Mir Xusravdurur.
Yana bir yon ustodu piring sening,
Raqamxoni lavhi zamiring sening
Chu Sa’diyu, Firdavsiyu, Unsuriy,
Sanoiyu, Xoqoniyu, Anvariy”…
Davradagilar Navoiyni ko‘rishlari bilan o‘rinlaridan turadilar. Uning bir qo‘lidan Xusrav Dehlaviy, ikkinchi qo‘lidan Abdurahmon Jomiy tutib, Nizomiyning yoniga o‘tqazadilar. Navoiy Nizomiyga ta’zim bajo keltirib, uning yoniga o‘tiradi. Nizomiy Navoiyning “Xamsa”siga yuksak baho beradi va Jomiydan shoir haqqiga duo o‘qishini so‘raydi…
Shu onda Navoiy taxayyul olamidan qaytib qarasa, Jomiy qo‘lini uning yelkasidan olgan va unga qarab turgan ekan. Jomiy Navoiyni ulug‘ muddaoga yetishganligi bilan qutlab, Tangriga shukrona keltirishga chorlaydi.
Umuman olganda, XV asrning ikki buyuk namoyandasi bo‘lmish mavlono Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiyning o‘zaro samimiy munosabatlari hamma zamonlar uchun ustoz-shogirdlik va do‘stlikning chinakam namunasi bo‘la oladi.
