Мустабид шўролар даврида баъзи тарихий шахслар, ёзувчи ва шоирлар “илғор рус маданиятининг етук тарғиботчиси”, рус муcтамлакачиларини олқишлаб кутиб олган “қаҳрамон” сифатида талқин этилди. Жумладан, генерал Кауфман томонидан Хива хонлигининг босиб олиниши фожеалари пайтида мустамлакачиларга хайрихоҳ бўлган Матниёз — Муҳаммад Ниёз девонбеги қиёфаcини Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий шахсига алмаштириб, бузиб ёзилди, чалкаштирилди Анбара Отамуродова, Оллоназар Абдураҳимовнинг «Комил Хоразмий Матниёз девонбеги эмас» мақоласидан. Мақолани мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин.
КОМИЛ ХОРАЗМИЙ ҲАҚИДА
Комил Хоразмий 1825 йили Хивада Абдулла Муфтий оиласида дунёга келди. Бу тўғрида машҳур хаттот, мақомшунос олим Муҳаммад Ёқуб Харротнинг ўғли Муҳаммад Юcуф Харрот Чокар Мулла Бекжон Раҳмон ўғли билан бирга ёзган “Хоразм мусиқий тарихчаси” (Тошкент, “Ёзувчи”, 1998) китобида бундай дейди: “Машҳур мусиқашунос Абдусаттор маҳрамнинг дўғғон синглиси Авазжонни Абдулло Муфтий Нурбой Жук ўғлина никоҳ қилиб берганлар. Абдулло Муфтийнинг мазкур Авазжон хотунидан бир ўғил дунёга галиб Паҳлавон деб одлағанлар. Паҳлавон Ниёз таҳсил ибтидосини Хоразмнинг эски мактаб ва мадрасаларида таҳсил қилғондан сўнгра, Сейид Муҳаммадхон замонида ўзининг бобоси Хўжаш маҳрамнинг савдогарлари қаторида юриб тижорат ишлари билан машғул бўладур. Бироз сўнгралари қаторида ишини тарк этиб, Сейид Муҳаммадхоннинг супоҳсоларинда ювонлик (яъни отбоқарлик) хизматига кирадур”. Шоир Чокар хотираларидан аёнки, ёш Паҳлавон Ниёз ҳаёт мактабини ўтади. У қаерда бўлмасин китобхонлик қилди, ғазаллар ёзди, қўлига соз олди ва мақом қўшиқларини куйлади. Тез орада Хоразм воҳасига тоза фикрловчи шоир, созанда, тенгсиз хаттот сифатида танилди. Бундан хабар топган Сейид Муҳаммадхон уни саройга таклиф қилиб, хусусий девони этиб тайинлади. Тахминан 1858-йилларда сарой ҳаётига кириб келган ёш шоир ва хаттот Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий атрофида шоир Мунший, Огаҳий, Рожий Муҳаммад Юсуф маҳзум, Холиc Муҳаммад Ёқуб хўжа, Баёний Муҳаммад Юсуфбек каби иқтидорли шоир ва хаттотлар бор эди. Чокарнинг ёзишича, Комил Хоразмий ўзининг юксак иқтидори, ишчанлиги туфайли 1873 йилгача мирзабоши бўлган. Кейин 1880 йилгача девонбегилик рутбасига етишган.
Комил Хоразмийнинг асли исми Паҳлавон Ниёз бўлиб, “Комил” унинг адабий тахаллусидир. Бу тўғрида Огаҳий “Гулшани давлат” китобида: “Наврас фикр ва тоза табъ шуародин, фазл ва ҳунар аҳли орасинда мумтоз Паҳлавон Ниёзким, фозиллар гуруҳи ичра тахаллуси Комилдир”, деб ёзади. Хўш, асли исми Паҳлавон Ниёз, тахаллуси Комил, мусиқий манбаларда исм-шарифи шўролар даврида ўзгартирилиб, бошқа бир шахс — “Матниёз”, яъни Муҳаммад Ниёз девонбеги шахсига нисбат берилиб, нега ўзгартириб кўрсатилди экан?! Бундай ҳолатни деярли барча адабий манбаларда учратамиз. Қуйидаги парча филология фанлари доктори А.Ҳайитметов ва филология фанлари номзоди В.Мўминова нашрга тайёрлаган Комил Хоразмий “Девон”и биринчи саҳифасидан: “Ўзбек адабиёти тарихида демократик тенденциялар асосида ижод қилиб, чуқур из қолдирган ажойиб сўз санъаткорларидан бири Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комилдир. “Паҳлавон” унинг лақаби, “Комил” эса адабий тахаллусидир. Замондошлари унинг исмини Муҳаммад Ниёз шаклида ҳам қўллаб, уни ихчамлаштириб “Матниёз” деб ҳам юритганлар. У мадраса мударриcи Абдулла Охунд оиласида 1825 йилда Хивада таваллуд топди”.
Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмийдан ўлмас мерос қолди. Қўлимизда шоирнинг 1881 йили нашр этилган биринчи девони бор. Бу девон иккинчи бор 1895 йили Хивада, учинчи марта 1909 йили Тошкентда тўлароқ нашр этилган. Ундан ташқари таржима асарлари, “Танбур чизиғи” китоби, турли баёзларда ғазал ва мухаммаслари мавжуд.
Комил Хоразмий аруз вазнининг барча жанрларида ижод қилди. Ғазалиёт оламига ўлмас муҳаббат туйғулари тароватини олиб кирди, авлодларни доимо комил инсон бўлиб етишишга, маърифатга, эзгуликка чорлади. Бинобарин, Комил Хоразмий сиймоси, унинг маънавий мероси ҳам қайтадан янгича нигоҳ билан ҳаққоний ёритилиб, қайта баҳоланиши лозим.
Анбара Отамуродова, Оллоназар Абдураҳимовнинг «Комил Хоразмий Матниёз девонбеги эмас» мақоласидан. Мақолани мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин.
КОМИЛ ХОРАЗМИЙ
«ЛАТОИФ-УЗ-ЗАРОИФ»ДАН
Бир ота ва ўғулни бир ҳоким қошиға келтурдиларким, таёқ урғайлар. Аввал отосин ётқузуб юз таёқ урғойлар. У ҳеч сўзламоди. Андин сўнг ўғлини ётқузиб бир таёқ уруб эрдиларким, ота доду фарёд қила бошлади. Ҳаким деди:
— Сен юз таёқ единг, ҳеч бир даминг чиқмоди, ўғлунгга бир таёқ урганда нечун нольа қилурсан?
Ул деди:
— Ул таёқким танимга тегди, таҳаммул қилдум. Энди жигаримга теккан эрди, чидай олмадум.
* * *
Бир камбағал олим киши фақир бўлгани учун бир бахил бойни эшикига борибдурким:
— Мен, сиз садақа бермоқчисиз, деб эшитдим. Мен ғоят даража муҳтож ва мустаҳиқдурман,— дедн. Бахил бой баҳоналар қилиб дедиким:
— Мен садақамни кўрларга берурман, деб аҳд қилиб эрдим. Сен эрсанг кўр эмассан.
Олим деди:
— Ғалат қилибдурсан, кўр ҳақиқий мандурманким, махлуқотга ризқ берувчи зотдан юз ўгуриб, сенингдек бахилнинг ёнига келибдурман.
Бу сўзни айтиб олим қайтиб кетди. Олимнинг сўзи бахилга бағоят таъсир қилиб, изидан югурди. Олим қабул этмади.
* * *
Бир табибни кўрдиларким, ҳар вақт гўристондан ўтса ридосини бошига солуб ёпуниб ўтар эрди. Анинг сабабин сўрадилар. Табиб дедиким!
— Бу гўристонда ётғон ўлуклардин уялурман. Чунки ҳар бири мени доримни еб ва менинг шарбатимдин ичиб ўлгандурлар.
* * *
Бир кун шоир Анварий Балх бозоридин ўтуб борур эрди. Кўрдиким, халойиқлар ҳалқа қурмишлар. Ўртада бир киши туриб Анварийнинг қасидаларидан ўз отиға ўқур эрди. Халойиқ анга таҳсин ва офарин қилур эрдилар. Анварий дебдур:
— Бу кимнинг ашъоридурким, ўқурсан?
Ул дебдур:
— Анварийнинг ашъоридур.
— Анварийни танурмисан?
Ул деди:
— Не айтурсан, Анварий мендурман.
Анварий кулиб дебдур:
— Шеър ўғрисин эшутиб эрдим, шоирнинг ўғрисин кўрмамиш эрдим.
* * *
Келтирибдурки, Абу Айюб Мансур халифанинг яқин ва ҳамсуҳбатларидан эрди. Аммо ҳар вақт Мансур ани чақирса, ранги сарғайиб, баданлариға ларза тушар эрди. Бир кун бир маҳрам жоэда анга дедиким:
— Сен халифанинг яқин ва ҳамсуҳбатларидансан. Не учун сени ҳар вақт чақирса қўл-оёғинг бўшашиб, ўзингни йўқотиб қўюрсан. Абу Айюб ул маҳрам жавобида дедиким:
— Бир қарчиғай бир хўроздин сўрдиким, сен ёшликдан одамларнинг уйида бўлурсан. Улар санга ўз қўллари билан дон ва сув берурлар, санинг учун уйларида жой солурлар. Аммо ҳар вақт сени тутар бўлсалар не учун ғавғо қилиб, фарёд билан ул уйдин бул уйга, ул ўчоқдин бу ўчоқға қочарсан. Мен эсам бир ваҳший қушдирман. Улуғ тоғларда кезарман. Қачон мени тутиб келтирсалар, қўлларида ором олурман, мени овға юборсалар ҳеч ғавғо ва можаро қилмай парвозга чиқиб, айланиб, яна қайтиб келурман. Хўроз дедиким:
— О қарчиғай қуш, ҳеч жойда кўрдингми ёки эшитдингми, бир қушни сихга тортиб, ўтга қўйиб, кабоб қилганликларини. Қуш йўқ, деди. Хўроз дедиким:
— Мен бу хонадонда бўлганимдан бери юз хўрозни кўрдим: бошини узиб, қанотларини юлиб қррнини ёруб, сихға тортиб, кабоб қилиб, ейдилар. Менинг фарёдимнинг сабаби шудир.
* * *
Абдулфазл билан Умайт Рукнуддавланинг вазири эрди. Ўғли Абдулфатҳни Абул Ҳусайн Аҳмад бинни Форис деган муаллимға топширди. Абул Ҳусайн эса ўз замонининг фасоҳатли тенгсиз адибларидан эрди. Абдулфатҳ ўқишда тамбаллик қилар эрди. Муаллим Абул Ҳусайн отаси Абдулфазлга ёздиким:
«Ўғлингиз Абдулфатҳнинг ўқишдаги ҳаракати чумолининг бош бармоғидан ҳам камроқ ва пашшанинг гарданидан калтароқдур».
* * *
Бир кеча Ҳажжож дедиким:
— Кўринглар, зиндонда бирор фазилатлиқ киши бормукин? Агар бўлса, мен анинг билан суҳбатлашурман.
Зиндондан қидириб бир фозил кишини топиб келтурдилар… Ҳажжож андин сўрдиким:
— Сен нима сабабдин зиндонға тушдинг?
Фозил дедиким:
— Манинг амакимнинг бир ўғли бор эрди. Чун ноҳақ қон тўкиб қочиб кетди. Анинг ўрниға мани тутиб зиндонға солдилар.
Ҳажжож дедиким:
— Шоирнинг бир сўзи борки, рост айтибдур. Амакингнинг ўғли гуноҳ қилди. Сен анинг ўрниға мубтало бўлдинг. Албатта мард киши амакисининг ёмон ахлоқли ўғли сабабидин гирифтор бўлғусидир. Ҳажжож шоирнинг шу сўзини ўқигач, ул адиб дедиким:
— Тангри шоирдин ростгўйроқдур. Чунки тангри буюради: «Қиши иккинчи бир кишининг гуноҳи учун тутилмасин». Ҳажжож бу сўзни эшитгач унга минг тилло бериб озод қилиб юборди.
* * *
Халифалардан бири вазириға дедиким;
— Қайда эрдинг?
Ул деди:
— Сенинг учун кўшк бино қилур эрдим. Халифа ани жавобидин ҳайрон бўлди. Чунки анинг жавобида ишорат бор эрди. Шундайки, халифа Фиръавн ҳукмида бўлиб қолди. Халифа:
— Эй Ҳомон,— деб чақиргани учун вазири ҳам унга муносиб жавоб берди. Чунки Ҳомон Фиръавннинг вазири эрди.
* * *
Бир кун девон котибларидин бири Ҳажжожнинг қошиға келиб, баъзи эҳтиёжини арз қилиб чиқиб кетди. Ҳажжожнинг олдида доимо бирга турадиган ва унинг кулдирадиган Мабра деган надими бор эди. У дедиким!
— Одамларнинг энг ёмони девонхона котибларидур.
Шунда Ҳажжож айтдиким:
— Нима учун сен котибларни шикоят қилурсан. Ҳолбуки тангри, «киромун котибин», деб ёд қилубдур, сен тангрининг каломига қарши сўз айтурсан. Агар сен эски ҳамсуҳбатларимдан бўлмасанг эрди сенга сиёсат қилур эрдим. Мабра:
— Эй халифа, мен девон котибларини айтурман, осмондаги фаришталарни айтмадим ва аларни шикоят қилмадим,— деди.
Ҳажжож кулиб, анинг жавобига минг дирам инъом этди.
* * *
Бир подшоҳ надимга дедиким:
— Бу шаҳарнинг аблаҳларининг отини рўйхат қилгин.
Надим:
— Ҳар кимнинг отини ёзсам ғазаб қилмаслигингга шарт қиласанми,— деди. Подшоҳ қабул қилди. Надим энг аввал гюдшоҳнинг отини ёзди. Подшоҳ деди:
— Аблаҳликни менга исбот қил. Агар исбот қилолмасанг сенга сиёсат қилурман,— деди. Надим дедиким:
— Юз минг тиллонинг ҳужжатини фалон навкарға бериб, буюрдингким, фалон мамлакатга бориб шул тиллони нақд қилиб, олиб келсанг, дединг. Ҳолбуки мен ўша навкарни яхши танийман. Ани бизнинг мамлакатда на фарзанди бор. Ҳеч бир нарсаси йўқ бир кишидур. Агар ул ўша важҳни қўлиға киргизса бошқа бир вилоятға бориб, тирикчилик қилур. Анга сенинг ҳукминг ҳеч бир ўтмайди. Шул ҳолда сен анинг устида не иш кўрурсан.
Подшоҳ дедиким:
— Агар ул мандин юз ўгурмай у тиллони нақд олиб келса, сен на дерсан,—деди. Надим:
— Агар, ул олиб келса, аблаҳлик дафтаридан подшоҳнинг отини қириб ташлаб, ўрниға анинг отини ёзиб қўюрман, деди.
* * *
Бир кун Искандар Доро билан урушиш муносабати билан ўз аскарларини кўздан кечирди. Уша кўрик куни шамол ва чақмоқдек тезликда учиб юрадиган бир отға минган эрди. Шул вақтда навкарларидин бири бир ориқ ва чўлоқ отга миниб подшоҳ олдидин ўтди. Подшоҳ ғазаб билан ани отдан тушишга буюрди. Шул вақтда навкар кулиб юборди. Искандар чақириб, кулганлигини сабабини сўрабди, ул дедиким:
— Сенинг ғазаб ва қаҳрингдан кулгум келди. Чунки сен учар бир отға миниб туриб, мен эсам юролмай тўхтаб қоладиган отга минибдурман. Яна шундай бўла туриб менга ғазаб қилурсан. Искандарға анинг сўзи маъқул тушиб, они аскарбошиларидан қилибдур.
* * *
Бир кун Амру Лайс аскарларини кўздан кечирар эрди. Аскарларидан бири кўрдики, бири ориқ от минибдур. Амру Лайс қаҳрланиб деди:
— Менинг аскарларимга тангрининг лаънати бўлсинким, ҳар вақт танга ва тиллоларни уларға берурман ва таъминотлариға сарф қилурман, улар эса хотунларини семиртириб, ўз минадиган отлариға қарамай, ориқ ҳолда сақлайдилар. Ул аскар деди:
— Эй амир, тангри ҳақида, агар ҳақиқат қилсанг, уйдаги хотинимиз бу отимиздан ҳам ориқроқдир.
Бу сўздан Амру Лайс кулуб, анго ўн минг тилло инъом қилуб вазифасини ошурди.
* * *
Аскарлардан бири ҳар вақт ҳаммомга борса, ҳаммомдан чиқар вақтида ҳаммомчиға туҳмат қилур эрдиким:
— Менинг фалон нарсам йўқ, ани топиб бергил ёки тавон бергил, деб шу тариқада даъво қилиб, ғавғо қилиб, ҳаммомнинг сартарош ва ходмиларин ҳақларини бермай кетар эрди. Қисқаси, барча ҳаммомчилар ани таниб, ҳеч бир ҳаммомға киргазмадилар. Охири ноилож бўлуб, бир ҳаммомға бориб, аҳд қилдиким, энди ҳаммомчи, сартарош ва ходмиларнинг ҳақини бериб, туҳмат қилмайман, деган сўзига кўпчилик гувоҳлик берди. Сўнгра ҳаммомга кирди. Ҳаммомчи бир кишига буюрди:
— Аскарни ҳамма кийимларини яшириб қўйинг. Аммо камар билан қилични яширмай жойига қўй,—деди. Ул аскар ҳаммомдан чиқди. Кўрдиким, барча либослари йўқдур. Бу тўғрида ҳеч бир дам уролмади. Чунки гувоҳлар ҳозир эрдилар. Аскар нима қилишини билмай зарурият юзасидан яланғоч белига камар билан қиличини боғлаб ҳаммомчини олдига келиб дедиким:
— Мен ўзим сизга ҳеч бир сўз айтолмасман, аммо инсоф ўзингизга берсинким, мен ҳаммомга келган вақтимда шу сурат билан келиб эрдимми?
Ҳаммомчи ва ҳозир турган кишилар кулишиб, кийимларини бериб, энди ҳар ҳафта бир мартаба ҳақ тўламай ҳаммомға тушиб кетишга ризолик бердилар.
* * *
Бир аскарнинг бир чиройлик хотини бор эрди. Анинг оти «Ҳур» эрди. У бир кун урушдан юз ўгириб қочди. Анга дедиларким:
— Эй номард, қайтғил! Агар бир кофирни ўлдирсанг, ғозий бўлурсан. Ва агар кофир сени ўлдирса, шаҳид бўлиб, қиёматда ҳурлар хизматингда бўлур.
Ул дедиким:
— Менинг бу дунёда ҳурим бордир. Бошқа ҳур учун ўзимга ўлимни раво кўрмайман.
* * *
Ҳажжожга жамъе одам хуруж қилди. Ул жамъедан бир хотунни Ҳажжож қошиға келтурдилар. Ҳажжож анго ғазаб қила бошладн ва итоб билан сўзлади. У хотун бошини тубан солиб, ҳеч бир сўзламади. Ҳозир бўлган одамлардан бири деди:
— Амир сенга сўзлайдур, нега индамайсан?—деди.
Хотун дедиким:
— Мен тангри назар қилмаган кишига назар қилиб, сўзлагани уяламан.
Ҳажжож дедиким:
— Қайдан билдингким, тангри менга назар қилмаганини?
Хотун деди:
— Агар сенга тангри назар солса эрди, сени тангри бунча золим қилмас эрди.
Ҳажжож деди:
— Худо ҳақида, бу хотун рост айтур.
Сўнгра анга минг тилло бериб, ўз уйига юборди.
* * *
Луқмони ҳаким қора танли киши эрди. Бир киши уни қул қилиб сотиб олди. Қўп муддат анга хизмат буюруб, андин илм ва ҳикмат асарларини кўрур эрди. Бир кун имтиҳон йўли билан Луқмонга дедиким:
— Бир қўйни сўюб, энг яхши жойидин манга келтургил.
Луқмон қўйни сўюб, тилини ва юрагини келтурди. Яна бир кун буюрди:
— Бир қўйни сўюб энг ёмон жойидин менга келтургил.
Луқмон яна қўйни сўюб тилини ва юрагини хожасига келтирди. Хожаси сўрадиким:
— Бу қандай ишдир?
Луқмон деди:
— Агар пок бўлса ҳеч нарса тил ва юракдан яхши эрмасдур ва агар нопок бўлса ҳам ҳеч нарса андин ёмонроқ эрмасдур.
* * *
Бир нодон киши бир ҳакимга дедиким:
— Не учун оғзингдин ёмон ис келадур?
Ҳаким деди:
— Санинг айбларингни кўкрагимда кўп сақлар эрдим. Танамга таъсир қилибдур.
* * *
Бир бахил бой бир ҳакимни кўрдиким, кўп меҳнат била кумуш маъданидин тошларни қазиб чиқариб, ушатур. Андин тилло зарраларини ҳосил қилар эрди. Бахил деди:
— Эй ҳаким, бундан бошқа осонроқ авқот ўтказгудек касб ва ҳунар йўқми эрди. На учун шунча машаққат чекарсен?
— Менга юз мунча меҳнат ва машаққат билан зар ҳосил қилиш сенинг қўлингдан бир пулни чиқариб олгандан минг марта осонроқдур.
* * *
Дебдурларким, уйланмоқлиқ бир ой шодмонлиқ бўлса, андин сўнгги қолғон барча умр андуҳ ва пушаймонликдур.
* * *
Бир ҳаким уйлангандан сўнг буюрубдурким, мен қачон бўйдоқ эрдим, уйланган кишилар гунг эрдилар, яъни насиҳат бериб мени қайтармадилар. Энди мен уйландим, бўйдоқ кишилар кар бўлибдурлар, яъни насиҳат эшитмайдурлар.
* * *
Бир ҳаким дедиким:
— Уйланмоғлик бир чуқур қудуқ кабидур. Ҳар ким анга тушса халослик йўқдур. Андин сўрдиларким:
— Оё андин қутулмоқ мумкинму?
Ҳаким деди:
— Агар қудуқ бошига харсанг қўйсалар озод бўлиш мумкиндур.
Сўрадиларким:
— Харсанг нимадур?
Ҳаким деди:
— Ҳар бир фарзанд туғилса, ул қудуқ бошига харсанг қуёрлар.
* * *
Бир кун бир ҳакимдан сўрадиларким:
— Қайси овқат лаззатлироқдур?
Ҳаким деди:
— Очлик ғалаба қилған вақтда овқат есалар яхши ва лаззатлироқ бўлур.
* * *
Бир ҳаким шароб ичмас эрди. Ҳакимдан сўрадилар:
— Нечун шароб ичмассан?
Ҳаким дедиким:
— Мени ақлимни ичган нарсани мен ичмасман.
* * *
Бир подшо бир ҳакимни ўз ҳолига қўймади. Мастликдан андин беҳуда сўзлар оғзидан чиқа бошлади ва бемаъни сўзларни ҳам кўп айтди. Ўзига келгандин сўнг маломат қилдиларким:
— Не сўзларни сўзладинг?
Ҳаким дедиким, мен бу сўзларни айтганим йўқ. Лекин мени шароб ичмакка таклиф қилган киши айтди.
* * *
Бир киши бир табиб қошиға бориб:
— Қорним кўп оғрийдур, бетоқатдурман. Бирор илож эткил,— деди.
Табиб дедиким:
— Бугун не таом еган эдинг.
Ул киши деди:
— Куюк нонни кўп едим.
Табиб ғуломни чақириб деди:
— Кўз дори келтиргин. Кўзига томизгаймиз.
Касал деди:
— Менинг қорним оғрийдур, кўз дорисини нима қиламан?
Табиб деди:
— Агар кўзинг равшан бўлса эрди, куйган нонни емас эрдинг.
* * *
Бнр киши табиб қошиға бориб деди:
— Мен қулунж касалига гирифтор бўлубман. Менга бир няож этинг.
Табиб дедиким:
— Бугун не единг?
Ул деди:
— Тузланган сигир гўштини едим, ҳамда қоқ гўшт, пишлоқ, товуқ тухуми, ҳариса мевалардан: анор ва олухурот кўп едим.
Табиб дедиким:
— Агар бу кеча ўлсанг дори қилишдан қутуласан.
Агар ўлмай қолсанг, эртага эрта билан шаҳарнинг минорасига чиқиб, ўзунгни пастга ташлагин, шундагина бу қулунж дардидан халос бўлурсан.
* * *
Бир киши бир табибнинг қошиға келиб дедиким:
— Мен уч кундан бери касалман, ҳеч иштаҳам йўқдур. Жуда қувватсизланиб қолдим. Буни иложини қилсангиз. Табиб анинг томурини ушлаб кўриб сўрадиким:
— Бугун не таом единг?
Ул деди:
— Уч кундур, бир нарса емадим.
Табиб деди:
— Озми, кўпми, не еганинг бўлса айтгил.
Ул деди:
— Айтмоққа арзигудек бирор нарса .эмадим.
Табиб деди:
— Ҳар не тўғри келган бўлса, еган нарсангни айтгин.
— Ҳозир сизни олдингизга келур олдимдан йўлда каллапазни дўконига кириб қолдим. Каллани иси думоғимни хуш қилиб, каллапаздан олти калла олиб едим. Сен уч калла ҳисоб қилгин. Андин сўнг, тўрт ботмон нон едим. Сен икки ботмон ҳисоб қилгин. Андин кейин кўнглим ширинлик ейишни истади. Саккиз ботмон ҳалвойи бодом едим. Сен тўрт ботмон ҳисоб қилгин. Андин кейин ўтиб йигирма ботмон амирий узумини едим, сен ўн ботмон фараз қилгин. Сўнгра, қовунфурушни дўкониға келиб хисравий қовунларини кўриб, ундин қирқ қовун олиб едим. Сен йигирма қовун деб билгин. Табиб бу сўзларни эшитгандан сўнгра дедиким:
— Сен дағи ҳисоб этгил. Мен айтайин, сен энди олти йил «сарсон» касалига гирифтор бўлурсан, сен уч йил фараз этгин. Андин кейин, тўрт йил диқ бўлурсан, сен икки йил ҳисоб этгил. Сўнгра икки кўзинг кўр бўлур, сен бир кўз дегил. Андин сўнг икки оёғинг шол бўлур, сен бир оёқ деб ҳисоблагин. Андин сўнг ич оғриғи касалига учраб, шу касал билан ўлурсан, сени қабрга қўйиб, устингга 100 эшак тупроқ солурлар. Сен эллик эшак деб фараз қилгин.
* * *
Бир киши бир табиб қошиға бориб, дедиким:
— Мени бир касалим бордур. Бир илож қилсангиз!
Табиб сўрадиким:
— Не касалингиз бордур?
Ул деди:
— Неча кундурким, мўйим (соч) оғрийдур.
Табиб ҳайрон бўлиб деди:
— Бугун нима таом единг?
Ул деди:
— Нон билан муз едим.
Табиб деди:
— Дардинг бирор дардга ўхшамайдур ва еган овқатинг ҳам одамларни овқатига ўхшамайдур.
* * *
Бир бемаза сўзловчи совуқ нафас шоир бир табиб қошиға бориб дедиким:
— Кўнглимда бир нарса айланиб, мени ҳушсиз қилмоққа олиб бормоқдадур. Шу сабабдан барча аъзойимға музлашлик таъсир қилибдур.
Табиб ниҳоятда зийрак киши эди, дедиким:
— Бу яқинда ҳеч бир шеър айтдингму? Ани холис кишилар олдида ўқимагандирсан?
Шоир дедиким:
— Ҳа, бир шеър айтган эрдим. Лекин ҳеч ким олдида ўқиганим йўқ.
Табиб дедиким:
— Ани ўқиғил.
Шоир ўқиди.
Табиб деди:
— Яна ўқиғил.
Шеърини яна ўқиди, қисқаси, шоир шеърини уч марта ўқиди.
Табиб деди:
— Боргил, касалинг энди тарқалди, чунки бу шеър юрагингга тугун бўлиб туруб эрди.
* * *
Бир подшо тушида кўрса барча тишлари тўкилди. Бу тушдан ниҳоят хафа бўлуб, эрта билан таъбир этувчини чақириб, кўрган тушини айтиб берди.
Таъбирчи дедиким:
— Подшони барча болалари ва хотунлари, яқинлари ўз ҳузурида ўлғувсидирлар.
Подшога бу таъбир жуда қаттиқ кўриниб, буюрдиким, таъбирчининг барча тишларини омбир билан тортиб олдилар ва тилини кесдилар. Сўнгра бошқа бир таъбирчини чақириб, ул тушни бунга ҳам баён этдилар. Иккинчи таъбирчи жуда доно ва хуштабиат киши эрди. Ул деди:
— Эй подшоҳ, бу тушингиз умрингизни узоқлигига далолат қиладур. Таъбири будурким, барча болалачингиз, хотунингиз ва яқинларингиздан подшони умри узоқ бўлғувсидур.
Бу таъбир подшога ёқиб, унга от ва кийим билан минг танга пул берди ва дедиким:
— Агарчи бу икки таъбирнинг мазмуни бирдур. Лекин биринчи таъбирчи ёмон иборат билан сўзлаб, ўзини ҳалокат чуқурига ташлади. Иккинчи таъбирчи эса, юмшоқ сўз билан ишора қилиб, давлат байроғини кўкдан оширди.
* * *
Искандар билан Доро ўртасида қаттиқ уруш, жанжал, баҳс бўлди. Лекин Доро тарафи ғалабада эрди. Шу сабабдин Искандар хафа бўлуб, ўйлаб бир қанча фикрларга борди. Бир кеча у ғам билан чарчаб ухлаб қолди. Тушида кўрдиким, Доро билан кураш тушар эрди. Иттифоқан Доро ерга уруб, орқасини ерга етказди. Шундайким, бутун орқасининг дахни билан ерга қўйди. Искандар уйқусидан уйғониб, қўрқинчи, ғам ва андуҳи бурунгидан ҳам кўпайди. Шу ҳолда таъбир илмига моҳир бир ҳаким бор эрди, уни чақируб, тушуни анга баён қилди. Ҳаким ул тушни эшитгач, очиқ юзлик ва хурсандлик билдириб, Искандарга хушхабар бердиким, сен бу тушдан умидвор бўлгин. Чунон бу далолат қиладурким, Дородан сўнг, бутун ер юзи сенга таслим бўлғусидир. Сенинг орқангни ерга қўйгани ер юзини сенга бергани демакдур. Бу таъбир Искандарга маъқул тушуб мукофотлар берди. Бу таъбир кучи билан бутун дунёни ўзига қаратди.
* * *
Айтурларким, Ҳакими Хоқоний Манучеҳр шоҳғаким, Шервон мамлакатининг подшоҳи эрди, бир байт ёзиб юбориб, бир нимарса талаб қилди. Байт будур:
Вашақи деҳ, ки дар барам гирад,
Ё вошақики дар бараш гирам.
Вашақ — пўстиндур.
Вошақ — бесоқол туғмадур.
Хоқон дарғазаб бўлуб дедиким:
— Бу байтда мени паст қимматликка чиқарибдур. Буни бергил ё они бергил дебдур. Не учун икковини ҳам талаб қилмайдур.
Бу хабарни Ҳаким Хоқонийға еткурдилар. Андин сўнгра бир чибиннинг қанотин юлиб, подшоҳ қошиға юбордиким:
— Ман «бо» вошақи деб эрдим. Бу чибин «бо» нуқтасининг ёнбошиға бир нуқта қўйиб, ани «ё» қилибдур.
Хоқон кулуб, вашақ бирла вошақни ҳам юборди.
* * *
Амир Темур Форс вилоятин мусаххар қилиб, Шерозға келди. Шоҳ Мансурни ўлдуруб, Ҳофизи Шерозийни талаб қилди. Ул ҳамиша гўшанишинликда фақр ва фоқа била умр ўткарур эрди. Сайид Зайнул Обиди Рукнободийким Амир Темур қошида тамом яқинлиги бор эрди ва Ҳофизи Шерозийга мурид эрди, Ҳофизни Амир Темурнинг мулозиматиға келтурдилар. Амир Темур кўрдиким, фақр ва фоқа асарлар андин зоҳирдур. Дедиким:
— Эй Ҳофиз, мен шамшер зарби била ер юзини хароб қилдим. То Самарқанд ва Бухорони обод ва маъмур қилғайман деб, ва сен эсанг бир ҳоли ҳиндусиға бахш этибдурсен.
Назм:
Агар он турки шерозий ба даст орад дили моро,
Ба холи ҳиндуяш бахшам Самарқанду Бухороро.
Ҳофиз деди:
— Мундоқ бесарфа (бефойда) бахшишлардан бу тариқа фарқу фоқаға учрабдурман.
Бу сўздин Амир Темур кулуб Ҳофизға лойиқ вазифа таъйин этмишдур.
* * *
Бир шоир бир улуғ кишидинким бахилликка мансуб эрди, анга бир қасида этиб ва анда кўп ситойишлар қилиб, умедвор бўлди. Ва ул шоирға сила беришни тиламас эрди. Балки истар эрдиким, они фақат таҳсин била ўтқазгай. Шоир қасидани ўқиғоч деди:
— Ажаб шеър айтибдурур. Аҳсана оллоҳу илайха, яъни яхшилик қилғай, тангри таоло сенга. Муроди буким, яхшиликни тангри таолодин кўз тутгил. Мендин таъма қилмагил.
Шоир ани муродини англаб дебдур:
— Аҳсан оллоху мазҳарака, яъни яхшилик қилғусидур тангри манга сенинг мазҳарингдин. Яъни сени ва мени рўзи ва насибимга восита қилур. Шоирнинг бу жавоби анга хуш келиб, риояти куллн қилди.
* * *
Бир шоир бир бахил Хожа мадҳида бир қасида айтди. Хожа ҳеч нимарса бермади. Бир ҳафтағача сабр қилди. Бйрор асар зоҳир бўлмади. Вақт тақозосиға мувофиқ бир қитъа айтди. Хожа илтифот қилмади. Бир ҳафтадан сўнгра ҳажв этти: Хожаға таъсир этмади. Шоир келиб Хожа эшигида ўлтирди. Хожа ташқариға чиқиб, они кўрди. Деди:
— Фароғатда ўлтирибдурмусан, эй мубрим, беҳаё! Қасида айтдинг, ҳеч нима бермадим. Қитъа айтдинг, парво қилмадим. Ва ҳажв эттинг, мутаббиҳ бўлмадим,
яна нима умед билан ўлтирибдурсан?
Шоир демишдир:
— Билгилким, ўлсанг сенга марсия ҳам айтиб, андин сўнгра кетурман.
Хожаи бахил кулуб яхши нарсалар бахш этти.
* * *
Мақсад юзин ҳамиша анго кўргузур жаҳон,
Ҳар кимки, чашми нури хираддин тиҳи эрур.
* * *
Гар олтин қаср эса жоҳинг, улус ҳолиға раҳм этгил.
* * *
Васл истама ҳажр ранжи чекмай,
Ким комини топти бериёзат.
* * *
Кима бир хизмат этсам айлагай ўрниға юз туҳмат,
Асалға заҳру, гул ўрниға сончар хор бир соат.
Кимаким ошнолиғ айладим изҳор бир соат,
Етар афғонки нодон дўстларнинг ихтилотидан.
* * *
Улки қилмайдур маони баҳрига ғаввослик,
Кўрмагай минчоқча гар бўлса дури ғалтон сўзинг.
* * *
Яхшидур қониъу қашшоқу ғани тамаъидин,
Тутти бу важҳдин оини қаноат шуаро.
* * *
Ризоу сабр йўлида булунг собитқадам, аҳбоб.
* * *
Бухл элига демагил, эй зубдаи даврон сўзунг,
Ҳайф этар, қадрини билмай, сифлаи нодон сўзунг.
* * *
Тамаъни тарк эт чиқ гўшаи қаноатаро,
Санга йўқ ўзга жаҳон ичра амният.
* * *
Ичиб заҳри қаҳрингни хушнудмен,
Керакмастурур шаҳду-шарбат манго.
* * *
Гар қўймасанг бу олам аро накўномлиғ,
Олтунга суд топмағунг отингни қоқтириб.
KOMIL XORAZMIY HAQIDA
Komil Xorazmiy 1825 yili Xivada Abdulla Muftiy oilasida dunyoga keldi. Bu to‘g‘rida mashhur xattot, maqomshunos olim Muhammad Yoqub Xarrotning o‘g‘li Muhammad Yucuf Xarrot Chokar Mulla Bekjon Rahmon o‘g‘li bilan birga yozgan “Xorazm musiqiy tarixchasi” (Toshkent, “Yozuvchi”, 1998) kitobida bunday deydi: “Mashhur musiqashunos Abdusattor mahramning do‘g‘g‘on singlisi Avazjonni Abdullo Muftiy Nurboy Juk o‘g‘lina nikoh qilib berganlar. Abdullo Muftiyning mazkur Avazjon xotunidan bir o‘g‘il dunyoga galib Pahlavon deb odlag‘anlar. Pahlavon Niyoz tahsil ibtidosini Xorazmning eski maktab va madrasalarida tahsil qilg‘ondan so‘ngra, Seyid Muhammadxon zamonida o‘zining bobosi Xo‘jash mahramning savdogarlari qatorida yurib tijorat ishlari bilan mashg‘ul bo‘ladur. Biroz so‘ngralari qatorida ishini tark etib, Seyid Muhammadxonning supohsolarinda yuvonlik (ya’ni otboqarlik) xizmatiga kiradur”. Shoir Chokar xotiralaridan ayonki, yosh Pahlavon Niyoz hayot maktabini o‘tadi. U qayerda bo‘lmasin kitobxonlik qildi, g‘azallar yozdi, qo‘liga soz oldi va maqom qo‘shiqlarini kuyladi. Tez orada Xorazm vohasiga toza fikrlovchi shoir, sozanda, tengsiz xattot sifatida tanildi. Bundan xabar topgan Seyid Muhammadxon uni saroyga taklif qilib, xususiy devoni etib tayinladi. Taxminan 1858-yillarda saroy hayotiga kirib kelgan yosh shoir va xattot Pahlavon Niyoz Muhammad Komil Xorazmiy atrofida shoir Munshiy, Ogahiy, Rojiy Muhammad Yusuf mahzum, Xolic Muhammad Yoqub xo‘ja, Bayoniy Muhammad Yusufbek kabi iqtidorli shoir va xattotlar bor edi. Chokarning yozishicha, Komil Xorazmiy o‘zining yuksak iqtidori, ishchanligi tufayli 1873 yilgacha mirzaboshi bo‘lgan. Keyin 1880 yilgacha devonbegilik rutbasiga yetishgan.
Komil Xorazmiyning asli ismi Pahlavon Niyoz bo‘lib, “Komil” uning adabiy taxallusidir. Bu to‘g‘rida Ogahiy “Gulshani davlat” kitobida: “Navras fikr va toza tab’ shuarodin, fazl va hunar ahli orasinda mumtoz Pahlavon Niyozkim, fozillar guruhi ichra taxallusi Komildir”, deb yozadi. Xo‘sh, asli ismi Pahlavon Niyoz, taxallusi Komil, musiqiy manbalarda ism-sharifi sho‘rolar davrida o‘zgartirilib, boshqa bir shaxs — “Matniyoz”, ya’ni Muhammad Niyoz devonbegi shaxsiga nisbat berilib, nega o‘zgartirib ko‘rsatildi ekan?! Bunday holatni deyarli barcha adabiy manbalarda uchratamiz. Quyidagi parcha filologiya fanlari doktori A.Hayitmetov va filologiya fanlari nomzodi V.Mo‘minova nashrga tayyorlagan Komil Xorazmiy “Devon”i birinchi sahifasidan: “O‘zbek adabiyoti tarixida demokratik tendensiyalar asosida ijod qilib, chuqur iz qoldirgan ajoyib so‘z san’atkorlaridan biri Pahlavon Niyoz Muhammad Komildir. “Pahlavon” uning laqabi, “Komil” esa adabiy taxallusidir. Zamondoshlari uning ismini Muhammad Niyoz shaklida ham qo‘llab, uni ixchamlashtirib “Matniyoz” deb ham yuritganlar. U madrasa mudarrici Abdulla Oxund oilasida 1825 yilda Xivada tavallud topdi”.
Pahlavon Niyoz Muhammad Komil Xorazmiydan o‘lmas meros qoldi. Qo‘limizda shoirning 1881 yili nashr etilgan birinchi devoni bor. Bu devon ikkinchi bor 1895 yili Xivada, uchinchi marta 1909 yili Toshkentda to‘laroq nashr etilgan. Undan tashqari tarjima asarlari, “Tanbur chizig‘i” kitobi, turli bayozlarda g‘azal va muxammaslari mavjud.
Komil Xorazmiy aruz vaznining barcha janrlarida ijod qildi. G‘azaliyot olamiga o‘lmas muhabbat tuyg‘ulari tarovatini olib kirdi, avlodlarni doimo komil inson bo‘lib yetishishga, ma’rifatga, ezgulikka chorladi. Binobarin, Komil Xorazmiy siymosi, uning ma’naviy merosi ham qaytadan yangicha nigoh bilan haqqoniy yoritilib, qayta baholanishi lozim.
Anbara Otamurodova, Ollonazar Abdurahimovning “Komil Xorazmiy Matniyoz devonbegi emas” maqolasidan. Maqolani mana bu sahifada o‘qishingiz mumkin.
KOMIL XORAZMIY
«LATOIF-UZ-ZAROIF»DAN
Bir ota va o‘g‘ulni bir hokim qoshig‘a kelturdilarkim, tayoq urg‘aylar. Avval otosin yotquzub yuz tayoq urg‘oylar. U hech so‘zlamodi. Andin so‘ng o‘g‘lini yotquzib bir tayoq urub erdilarkim, ota dodu faryod qila boshladi. Hakim dedi:
— Sen yuz tayoq yeding, hech bir daming chiqmodi, o‘g‘lungga bir tayoq urganda nechun nola qilursan?
Ul dedi:
— Ul tayoqkim tanimga tegdi, tahammul qildum. Endi jigarimga tekkan erdi, chiday olmadum.
* * *
Bir kambag‘al olim kishi faqir bo‘lgani uchun bir baxil boyni eshikiga boribdurkim:
— Men, siz sadaqa bermoqchisiz, deb eshitdim. Men g‘oyat daraja muhtoj va mustahiqdurman,— dedn. Baxil boy bahonalar qilib dedikim:
— Men sadaqamni ko‘rlarga berurman, deb ahd qilib erdim. Sen ersang ko‘r emassan.
Olim dedi:
— G‘alat qilibdursan, ko‘r haqiqiy mandurmankim, maxluqotga rizq beruvchi zotdan yuz o‘gurib, seningdek baxilning yoniga kelibdurman.
Bu so‘zni aytib olim qaytib ketdi. Olimning so‘zi baxilga bag‘oyat ta’sir qilib, izidan yugurdi. Olim qabul etmadi.
* * *
Bir tabibni ko‘rdilarkim, har vaqt go‘ristondan o‘tsa ridosini boshiga solub yopunib o‘tar erdi. Aning sababin so‘radilar. Tabib dedikim!
— Bu go‘ristonda yotg‘on o‘luklardin uyalurman. Chunki har biri meni dorimni yeb va mening sharbatimdin ichib o‘lgandurlar.
* * *
Bir kun shoir Anvariy Balx bozoridin o‘tub borur erdi. Ko‘rdikim, xaloyiqlar halqa qurmishlar. O‘rtada bir kishi turib Anvariyning qasidalaridan o‘z otig‘a o‘qur erdi. Xaloyiq anga tahsin va ofarin qilur erdilar. Anvariy debdur:
— Bu kimning ash’oridurkim, o‘qursan?
Ul debdur:
— Anvariyning ash’oridur.
— Anvariyni tanurmisan?
Ul dedi:
— Ne aytursan, Anvariy mendurman.
Anvariy kulib debdur:
— She’r o‘g‘risin eshutib erdim, shoirning o‘g‘risin ko‘rmamish erdim.
* * *
Keltiribdurki, Abu Ayyub Mansur xalifaning yaqin va hamsuhbatlaridan erdi. Ammo har vaqt Mansur ani chaqirsa, rangi sarg‘ayib, badanlarig‘a larza tushar erdi. Bir kun bir mahram joeda anga dedikim:
— Sen xalifaning yaqin va hamsuhbatlaridansan. Ne uchun seni har vaqt chaqirsa qo‘l-oyog‘ing bo‘shashib, o‘zingni yo‘qotib qo‘yursan. Abu Ayyub ul mahram javobida dedikim:
— Bir qarchig‘ay bir xo‘rozdin so‘rdikim, sen yoshlikdan odamlarning uyida bo‘lursan. Ular sanga o‘z qo‘llari bilan don va suv berurlar, saning uchun uylarida joy solurlar. Ammo har vaqt seni tutar bo‘lsalar ne uchun g‘avg‘o qilib, faryod bilan ul uydin bul uyga, ul o‘choqdin bu o‘choqg‘a qocharsan. Men esam bir vahshiy qushdirman. Ulug‘ tog‘larda kezarman. Qachon meni tutib keltirsalar, qo‘llarida orom olurman, meni ovg‘a yuborsalar hech g‘avg‘o va mojaro qilmay parvozga chiqib, aylanib, yana qaytib kelurman. Xo‘roz dedikim:
— O qarchig‘ay qush, hech joyda ko‘rdingmi yoki eshitdingmi, bir qushni sixga tortib, o‘tga qo‘yib, kabob qilganliklarini. Qush yo‘q, dedi. Xo‘roz dedikim:
— Men bu xonadonda bo‘lganimdan beri yuz xo‘rozni ko‘rdim: boshini uzib, qanotlarini yulib qrrnini yorub, sixg‘a tortib, kabob qilib, yeydilar. Mening faryodimning sababi shudir.
* * *
Abdulfazl bilan Umayt Ruknuddavlaning vaziri erdi. Ug‘li Abdulfathni Abul Husayn Ahmad binni Foris degan muallimg‘a topshirdi. Abul Husayn esa o‘z zamonining fasohatli tengsiz adiblaridan erdi. Abdulfath o‘qishda tamballik qilar erdi. Muallim Abul Husayn otasi Abdulfazlga yozdikim:
«O‘g‘lingiz Abdulfathning o‘qishdagi harakati chumolining bosh barmog‘idan ham kamroq va pashshaning gardanidan kaltaroqdur».
* * *
Bir kecha Hajjoj dedikim:
— Ko‘ringlar, zindonda biror fazilatliq kishi bormukin? Agar bo‘lsa, men aning bilan suhbatlashurman.
Zindondan qidirib bir fozil kishini topib kelturdilar… Hajjoj andin so‘rdikim:
— Sen nima sababdin zindong‘a tushding?
Fozil dedikim:
— Maning amakimning bir o‘g‘li bor erdi. Chun nohaq qon to‘kib qochib ketdi. Aning o‘rnig‘a mani tutib zindong‘a soldilar.
Hajjoj dedikim:
— Shoirning bir so‘zi borki, rost aytibdur. Amakingning o‘g‘li gunoh qildi. Sen aning o‘rnig‘a mubtalo bo‘lding. Albatta mard kishi amakisining yomon axloqli o‘g‘li sababidin giriftor bo‘lg‘usidir. Hajjoj shoirning shu so‘zini o‘qigach, ul adib dedikim:
— Tangri shoirdin rostgo‘yroqdur. Chunki tangri buyuradi: «Qishi ikkinchi bir kishining gunohi uchun tutilmasin». Hajjoj bu so‘zni eshitgach unga ming tillo berib ozod qilib yubordi.
* * *
Xalifalardan biri vazirig‘a dedikim;
— Qayda erding?
Ul dedi:
— Sening uchun ko‘shk bino qilur erdim. Xalifa ani javobidin hayron bo‘ldi. Chunki aning javobida ishorat bor erdi. Shundayki, xalifa Fir’avn hukmida bo‘lib qoldi. Xalifa:
— Ey Homon,— deb chaqirgani uchun vaziri ham unga munosib javob berdi. Chunki Homon Fir’avnning vaziri erdi.
* * *
Bir kun devon kotiblaridin biri Hajjojning qoshig‘a kelib, ba’zi ehtiyojini arz qilib chiqib ketdi. Hajjojning oldida doimo birga turadigan va uning kuldiradigan Mabra degan nadimi bor edi. U dedikim!
— Odamlarning eng yomoni devonxona kotiblaridur.
Shunda Hajjoj aytdikim:
— Nima uchun sen kotiblarni shikoyat qilursan. Holbuki tangri, «kiromun kotibin», deb yod qilubdur, sen tangrining kalomiga qarshi so‘z aytursan. Agar sen eski hamsuhbatlarimdan bo‘lmasang erdi senga siyosat qilur erdim. Mabra:
— Ey xalifa, men devon kotiblarini ayturman, osmondagi farishtalarni aytmadim va alarni shikoyat qilmadim,— dedi.
Hajjoj kulib, aning javobiga ming diram in’om etdi.
* * *
Bir podshoh nadimga dedikim:
— Bu shaharning ablahlarining otini ro‘yxat qilgin.
Nadim:
— Har kimning otini yozsam g‘azab qilmasligingga shart qilasanmi,— dedi. Podshoh qabul qildi. Nadim eng avval gyudshohning otini yozdi. Podshoh dedi:
— Ablahlikni menga isbot qil. Agar isbot qilolmasang senga siyosat qilurman,— dedi. Nadim dedikim:
— Yuz ming tilloning hujjatini falon navkarg‘a berib, buyurdingkim, falon mamlakatga borib shul tilloni naqd qilib, olib kelsang, deding. Holbuki men o‘sha navkarni yaxshi taniyman. Ani bizning mamlakatda na farzandi bor. Hech bir narsasi yo‘q bir kishidur. Agar ul o‘sha vajhni qo‘lig‘a kirgizsa boshqa bir viloyatg‘a borib, tirikchilik qilur. Anga sening hukming hech bir o‘tmaydi. Shul holda sen aning ustida ne ish ko‘rursan.
Podshoh dedikim:
— Agar ul mandin yuz o‘gurmay u tilloni naqd olib kelsa, sen na dersan,—dedi. Nadim:
— Agar, ul olib kelsa, ablahlik daftaridan podshohning otini qirib tashlab, o‘rnig‘a aning otini yozib qo‘yurman, dedi.
* * *
Bir kun Iskandar Doro bilan urushish munosabati bilan o‘z askarlarini ko‘zdan kechirdi. Usha ko‘rik kuni shamol va chaqmoqdek tezlikda uchib yuradigan bir otg‘a mingan erdi. Shul vaqtda navkarlaridin biri bir oriq va cho‘loq otga minib podshoh oldidin o‘tdi. Podshoh g‘azab bilan ani otdan tushishga buyurdi. Shul vaqtda navkar kulib yubordi. Iskandar chaqirib, kulganligini sababini so‘rabdi, ul dedikim:
— Sening g‘azab va qahringdan kulgum keldi. Chunki sen uchar bir otg‘a minib turib, men esam yurolmay to‘xtab qoladigan otga minibdurman. Yana shunday bo‘la turib menga g‘azab qilursan. Iskandarg‘a aning so‘zi ma’qul tushib, oni askarboshilaridan qilibdur.
* * *
Bir kun Amru Lays askarlarini ko‘zdan kechirar erdi. Askarlaridan biri ko‘rdiki, biri oriq ot minibdur. Amru Lays qahrlanib dedi:
— Mening askarlarimga tangrining la’nati bo‘lsinkim, har vaqt tanga va tillolarni ularg‘a berurman va ta’minotlarig‘a sarf qilurman, ular esa xotunlarini semirtirib, o‘z minadigan otlarig‘a qaramay, oriq holda saqlaydilar. Ul askar dedi:
— Ey amir, tangri haqida, agar haqiqat qilsang, uydagi xotinimiz bu otimizdan ham oriqroqdir.
Bu so‘zdan Amru Lays kulub, ango o‘n ming tillo in’om qilub vazifasini oshurdi.
* * *
Askarlardan biri har vaqt hammomga borsa, hammomdan chiqar vaqtida hammomchig‘a tuhmat qilur erdikim:
— Mening falon narsam yo‘q, ani topib bergil yoki tavon bergil, deb shu tariqada da’vo qilib, g‘avg‘o qilib, hammomning sartarosh va xodmilarin haqlarini bermay ketar erdi. Qisqasi, barcha hammomchilar ani tanib, hech bir hammomg‘a kirgazmadilar. Oxiri noiloj bo‘lub, bir hammomg‘a borib, ahd qildikim, endi hammomchi, sartarosh va xodmilarning haqini berib, tuhmat qilmayman, degan so‘ziga ko‘pchilik guvohlik berdi. So‘ngra hammomga kirdi. Hammomchi bir kishiga buyurdi:
— Askarni hamma kiyimlarini yashirib qo‘ying. Ammo kamar bilan qilichni yashirmay joyiga qo‘y,—dedi. Ul askar hammomdan chiqdi. Ko‘rdikim, barcha liboslari yo‘qdur. Bu to‘g‘rida hech bir dam urolmadi. Chunki guvohlar hozir erdilar. Askar nima qilishini bilmay zaruriyat yuzasidan yalang‘och beliga kamar bilan qilichini bog‘lab hammomchini oldiga kelib dedikim:
— Men o‘zim sizga hech bir so‘z aytolmasman, ammo insof o‘zingizga bersinkim, men hammomga kelgan vaqtimda shu surat bilan kelib erdimmi?
Hammomchi va hozir turgan kishilar kulishib, kiyimlarini berib, endi har hafta bir martaba haq to‘lamay hammomg‘a tushib ketishga rizolik berdilar.
* * *
Bir askarning bir chiroylik xotini bor erdi. Aning oti «Hur» erdi. U bir kun urushdan yuz o‘girib qochdi. Anga dedilarkim:
— Ey nomard, qaytg‘il! Agar bir kofirni o‘ldirsang, g‘oziy bo‘lursan. Va agar kofir seni o‘ldirsa, shahid bo‘lib, qiyomatda hurlar xizmatingda bo‘lur.
Ul dedikim:
— Mening bu dunyoda hurim bordir. Boshqa hur uchun o‘zimga o‘limni ravo ko‘rmayman.
* * *
Hajjojga jam’e odam xuruj qildi. Ul jam’edan bir xotunni Hajjoj qoshig‘a kelturdilar. Hajjoj ango g‘azab qila boshladn va itob bilan so‘zladi. U xotun boshini tuban solib, hech bir so‘zlamadi. Hozir bo‘lgan odamlardan biri dedi:
— Amir senga so‘zlaydur, nega indamaysan?—dedi.
Xotun dedikim:
— Men tangri nazar qilmagan kishiga nazar qilib, so‘zlagani uyalaman.
Hajjoj dedikim:
— Qaydan bildingkim, tangri menga nazar qilmaganini?
Xotun dedi:
— Agar senga tangri nazar solsa erdi, seni tangri buncha zolim qilmas erdi.
Hajjoj dedi:
— Xudo haqida, bu xotun rost aytur.
So‘ngra anga ming tillo berib, o‘z uyiga yubordi.
* * *
Luqmoni hakim qora tanli kishi erdi. Bir kishi uni qul qilib sotib oldi. Qo‘p muddat anga xizmat buyurub, andin ilm va hikmat asarlarini ko‘rur erdi. Bir kun imtihon yo‘li bilan Luqmonga dedikim:
— Bir qo‘yni so‘yub, eng yaxshi joyidin manga kelturgil.
Luqmon qo‘yni so‘yub, tilini va yuragini kelturdi. Yana bir kun buyurdi:
— Bir qo‘yni so‘yub eng yomon joyidin menga kelturgil.
Luqmon yana qo‘yni so‘yub tilini va yuragini xojasiga keltirdi. Xojasi so‘radikim:
— Bu qanday ishdir?
Luqmon dedi:
— Agar pok bo‘lsa hech narsa til va yurakdan yaxshi ermasdur va agar nopok bo‘lsa ham hech narsa andin yomonroq ermasdur.
* * *
Bir nodon kishi bir hakimga dedikim:
— Ne uchun og‘zingdin yomon is keladur?
Hakim dedi:
— Saning ayblaringni ko‘kragimda ko‘p saqlar erdim. Tanamga ta’sir qilibdur.
* * *
Bir baxil boy bir hakimni ko‘rdikim, ko‘p mehnat bila kumush ma’danidin toshlarni qazib chiqarib, ushatur. Andin tillo zarralarini hosil qilar erdi. Baxil dedi:
— Ey hakim, bundan boshqa osonroq avqot o‘tkazgudek kasb va hunar yo‘qmi erdi. Na uchun shuncha mashaqqat chekarsen?
— Menga yuz muncha mehnat va mashaqqat bilan zar hosil qilish sening qo‘lingdan bir pulni chiqarib olgandan ming marta osonroqdur.
* * *
Debdurlarkim, uylanmoqliq bir oy shodmonliq bo‘lsa, andin so‘nggi qolg‘on barcha umr anduh va pushaymonlikdur.
* * *
Bir hakim uylangandan so‘ng buyurubdurkim, men qachon bo‘ydoq erdim, uylangan kishilar gung erdilar, ya’ni nasihat berib meni qaytarmadilar. Endi men uylandim, bo‘ydoq kishilar kar bo‘libdurlar, ya’ni nasihat eshitmaydurlar.
* * *
Bir hakim dedikim:
— Uylanmog‘lik bir chuqur quduq kabidur. Har kim anga tushsa xaloslik yo‘qdur. Andin so‘rdilarkim:
— Oyo andin qutulmoq mumkinmu?
Hakim dedi:
— Agar quduq boshiga xarsang qo‘ysalar ozod bo‘lish mumkindur.
So‘radilarkim:
— Xarsang nimadur?
Hakim dedi:
— Har bir farzand tug‘ilsa, ul quduq boshiga xarsang quyorlar.
* * *
Bir kun bir hakimdan so‘radilarkim:
— Qaysi ovqat lazzatliroqdur?
Hakim dedi:
— Ochlik g‘alaba qilg‘an vaqtda ovqat yesalar yaxshi va lazzatliroq bo‘lur.
* * *
Bir hakim sharob ichmas erdi. Hakimdan so‘radilar:
— Nechun sharob ichmassan?
Hakim dedikim:
— Meni aqlimni ichgan narsani men ichmasman.
* * *
Bir podsho bir hakimni o‘z holiga qo‘ymadi. Mastlikdan andin behuda so‘zlar og‘zidan chiqa boshladi va bema’ni so‘zlarni ham ko‘p aytdi. O‘ziga kelgandin so‘ng malomat qildilarkim:
— Ne so‘zlarni so‘zlading?
Hakim dedikim, men bu so‘zlarni aytganim yo‘q. Lekin meni sharob ichmakka taklif qilgan kishi aytdi.
* * *
Bir kishi bir tabib qoshig‘a borib:
— Qornim ko‘p og‘riydur, betoqatdurman. Biror iloj etkil,— dedi.
Tabib dedikim:
— Bugun ne taom yegan eding.
Ul kishi dedi:
— Kuyuk nonni ko‘p yedim.
Tabib g‘ulomni chaqirib dedi:
— Ko‘z dori keltirgin. Ko‘ziga tomizgaymiz.
Kasal dedi:
— Mening qornim og‘riydur, ko‘z dorisini nima qilaman?
Tabib dedi:
— Agar ko‘zing ravshan bo‘lsa erdi, kuygan nonni yemas erding.
* * *
Bnr kishi tabib qoshig‘a borib dedi:
— Men qulunj kasaliga giriftor bo‘lubman. Menga bir nyaoj eting.
Tabib dedikim:
— Bugun ne yeding?
Ul dedi:
— Tuzlangan sigir go‘shtini yedim, hamda qoq go‘sht, pishloq, tovuq tuxumi, harisa mevalardan: anor va oluxurot ko‘p yedim.
Tabib dedikim:
— Agar bu kecha o‘lsang dori qilishdan qutulasan.
Agar o‘lmay qolsang, ertaga erta bilan shaharning minorasiga chiqib, o‘zungni pastga tashlagin, shundagina bu qulunj dardidan xalos bo‘lursan.
* * *
Bir kishi bir tabibning qoshig‘a kelib dedikim:
— Men uch kundan beri kasalman, hech ishtaham yo‘qdur. Juda quvvatsizlanib qoldim. Buni ilojini qilsangiz. Tabib aning tomurini ushlab ko‘rib so‘radikim:
— Bugun ne taom yeding?
Ul dedi:
— Uch kundur, bir narsa yemadim.
Tabib dedi:
— Ozmi, ko‘pmi, ne yeganing bo‘lsa aytgil.
Ul dedi:
— Aytmoqqa arzigudek biror narsa .emadim.
Tabib dedi:
— Har ne to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, yegan narsangni aytgin.
— Hozir sizni oldingizga kelur oldimdan yo‘lda kallapazni do‘koniga kirib qoldim. Kallani isi dumog‘imni xush qilib, kallapazdan olti kalla olib yedim. Sen uch kalla hisob qilgin. Andin so‘ng, to‘rt botmon non yedim. Sen ikki botmon hisob qilgin. Andin keyin ko‘nglim shirinlik yeyishni istadi. Sakkiz botmon halvoyi bodom yedim. Sen to‘rt botmon hisob qilgin. Andin keyin o‘tib yigirma botmon amiriy uzumini yedim, sen o‘n botmon faraz qilgin. So‘ngra, qovunfurushni do‘konig‘a kelib xisraviy qovunlarini ko‘rib, undin qirq qovun olib yedim. Sen yigirma qovun deb bilgin. Tabib bu so‘zlarni eshitgandan so‘ngra dedikim:
— Sen dag‘i hisob etgil. Men aytayin, sen endi olti yil «sarson» kasaliga giriftor bo‘lursan, sen uch yil faraz etgin. Andin keyin, to‘rt yil diq bo‘lursan, sen ikki yil hisob etgil. So‘ngra ikki ko‘zing ko‘r bo‘lur, sen bir ko‘z degil. Andin so‘ng ikki oyog‘ing shol bo‘lur, sen bir oyoq deb hisoblagin. Andin so‘ng ich og‘rig‘i kasaliga uchrab, shu kasal bilan o‘lursan, seni qabrga qo‘yib, ustingga 100 eshak tuproq solurlar. Sen ellik eshak deb faraz qilgin.
* * *
Bir kishi bir tabib qoshig‘a borib, dedikim:
— Meni bir kasalim bordur. Bir iloj qilsangiz!
Tabib so‘radikim:
— Ne kasalingiz bordur?
Ul dedi:
— Necha kundurkim, mo‘yim (soch) og‘riydur.
Tabib hayron bo‘lib dedi:
— Bugun nima taom yeding?
Ul dedi:
— Non bilan muz yedim.
Tabib dedi:
— Darding biror dardga o‘xshamaydur va yegan ovqating ham odamlarni ovqatiga o‘xshamaydur.
* * *
Bir bemaza so‘zlovchi sovuq nafas shoir bir tabib qoshig‘a borib dedikim:
— Ko‘nglimda bir narsa aylanib, meni hushsiz qilmoqqa olib bormoqdadur. Shu sababdan barcha a’zoyimg‘a muzlashlik ta’sir qilibdur.
Tabib nihoyatda ziyrak kishi edi, dedikim:
— Bu yaqinda hech bir she’r aytdingmu? Ani xolis kishilar oldida o‘qimagandirsan?
Shoir dedikim:
— Ha, bir she’r aytgan erdim. Lekin hech kim oldida o‘qiganim yo‘q.
Tabib dedikim:
— Ani o‘qig‘il.
Shoir o‘qidi.
Tabib dedi:
— Yana o‘qig‘il.
She’rini yana o‘qidi, qisqasi, shoir she’rini uch marta o‘qidi.
Tabib dedi:
— Borgil, kasaling endi tarqaldi, chunki bu she’r yuragingga tugun bo‘lib turub erdi.
* * *
Bir podsho tushida ko‘rsa barcha tishlari to‘kildi. Bu tushdan nihoyat xafa bo‘lub, erta bilan ta’bir etuvchini chaqirib, ko‘rgan tushini aytib berdi.
Ta’birchi dedikim:
— Podshoni barcha bolalari va xotunlari, yaqinlari o‘z huzurida o‘lg‘uvsidirlar.
Podshoga bu ta’bir juda qattiq ko‘rinib, buyurdikim, ta’birchining barcha tishlarini ombir bilan tortib oldilar va tilini kesdilar. So‘ngra boshqa bir ta’birchini chaqirib, ul tushni bunga ham bayon etdilar. Ikkinchi ta’birchi juda dono va xushtabiat kishi erdi. Ul dedi:
— Ey podshoh, bu tushingiz umringizni uzoqligiga dalolat qiladur. Ta’biri budurkim, barcha bolalachingiz, xotuningiz va yaqinlaringizdan podshoni umri uzoq bo‘lg‘uvsidur.
Bu ta’bir podshoga yoqib, unga ot va kiyim bilan ming tanga pul berdi va dedikim:
— Agarchi bu ikki ta’birning mazmuni birdur. Lekin birinchi ta’birchi yomon iborat bilan so‘zlab, o‘zini halokat chuquriga tashladi. Ikkinchi ta’birchi esa, yumshoq so‘z bilan ishora qilib, davlat bayrog‘ini ko‘kdan oshirdi.
* * *
Iskandar bilan Doro o‘rtasida qattiq urush, janjal, bahs bo‘ldi. Lekin Doro tarafi g‘alabada erdi. Shu sababdin Iskandar xafa bo‘lub, o‘ylab bir qancha fikrlarga bordi. Bir kecha u g‘am bilan charchab uxlab qoldi. Tushida ko‘rdikim, Doro bilan kurash tushar erdi. Ittifoqan Doro yerga urub, orqasini yerga yetkazdi. Shundaykim, butun orqasining daxni bilan yerga qo‘ydi. Iskandar uyqusidan uyg‘onib, qo‘rqinchi, g‘am va anduhi burungidan ham ko‘paydi. Shu holda ta’bir ilmiga mohir bir hakim bor erdi, uni chaqirub, tushuni anga bayon qildi. Hakim ul tushni eshitgach, ochiq yuzlik va xursandlik bildirib, Iskandarga xushxabar berdikim, sen bu tushdan umidvor bo‘lgin. Chunon bu dalolat qiladurkim, Dorodan so‘ng, butun yer yuzi senga taslim bo‘lg‘usidir. Sening orqangni yerga qo‘ygani yer yuzini senga bergani demakdur. Bu ta’bir Iskandarga ma’qul tushub mukofotlar berdi. Bu ta’bir kuchi bilan butun dunyoni o‘ziga qaratdi.
* * *
Ayturlarkim, Hakimi Xoqoniy Manuchehr shohg‘akim, Shervon mamlakatining podshohi erdi, bir bayt yozib yuborib, bir nimarsa talab qildi. Bayt budur:
Vashaqi deh, ki dar baram girad,
YO voshaqiki dar barash giram.
Vashaq — po‘stindur.
Voshaq — besoqol tug‘madur.
Xoqon darg‘azab bo‘lub dedikim:
— Bu baytda meni past qimmatlikka chiqaribdur. Buni bergil yo oni bergil debdur. Ne uchun ikkovini ham talab qilmaydur.
Bu xabarni Hakim Xoqoniyg‘a yetkurdilar. Andin so‘ngra bir chibinning qanotin yulib, podshoh qoshig‘a yubordikim:
— Man «bo» voshaqi deb erdim. Bu chibin «bo» nuqtasining yonboshig‘a bir nuqta qo‘yib, ani «yo» qilibdur.
Xoqon kulub, vashaq birla voshaqni ham yubordi.
* * *
Amir Temur Fors viloyatin musaxxar qilib, Sherozg‘a keldi. Shoh Mansurni o‘ldurub, Hofizi Sheroziyni talab qildi. Ul hamisha go‘shanishinlikda faqr va foqa bila umr o‘tkarur erdi. Sayid Zaynul Obidi Ruknobodiykim Amir Temur qoshida tamom yaqinligi bor erdi va Hofizi Sheroziyga murid erdi, Hofizni Amir Temurning mulozimatig‘a kelturdilar. Amir Temur ko‘rdikim, faqr va foqa asarlar andin zohirdur. Dedikim:
— Ey Hofiz, men shamsher zarbi bila yer yuzini xarob qildim. To Samarqand va Buxoroni obod va ma’mur qilg‘ayman deb, va sen esang bir holi hindusig‘a baxsh etibdursen.
Nazm:
Agar on turki sheroziy ba dast orad dili moro,
Ba xoli hinduyash baxsham Samarqandu Buxororo.
Hofiz dedi:
— Mundoq besarfa (befoyda) baxshishlardan bu tariqa farqu foqag‘a uchrabdurman.
Bu so‘zdin Amir Temur kulub Hofizg‘a loyiq vazifa ta’yin etmishdur.
* * *
Bir shoir bir ulug‘ kishidinkim baxillikka mansub erdi, anga bir qasida etib va anda ko‘p sitoyishlar qilib, umedvor bo‘ldi. Va ul shoirg‘a sila berishni tilamas erdi. Balki istar erdikim, oni faqat tahsin bila o‘tqazgay. Shoir qasidani o‘qig‘och dedi:
— Ajab she’r aytibdurur. Ahsana ollohu ilayxa, ya’ni yaxshilik qilg‘ay, tangri taolo senga. Murodi bukim, yaxshilikni tangri taolodin ko‘z tutgil. Mendin ta’ma qilmagil.
Shoir ani murodini anglab debdur:
— Ahsan olloxu mazharaka, ya’ni yaxshilik qilg‘usidur tangri manga sening mazharingdin. Ya’ni seni va meni ro‘zi va nasibimga vosita qilur. Shoirning bu javobi anga xush kelib, rioyati kulln qildi.
* * *
Bir shoir bir baxil Xoja madhida bir qasida aytdi. Xoja hech nimarsa bermadi. Bir haftag‘acha sabr qildi. Byror asar zohir bo‘lmadi. Vaqt taqozosig‘a muvofiq bir qit’a aytdi. Xoja iltifot qilmadi. Bir haftadan so‘ngra hajv etti: Xojag‘a ta’sir etmadi. Shoir kelib Xoja eshigida o‘ltirdi. Xoja tashqarig‘a chiqib, oni ko‘rdi. Dedi:
— Farog‘atda o‘ltiribdurmusan, ey mubrim, behayo! Qasida aytding, hech nima bermadim. Qit’a aytding, parvo qilmadim. Va hajv etting, mutabbih bo‘lmadim,
yana nima umed bilan o‘ltiribdursan?
Shoir demishdir:
— Bilgilkim, o‘lsang senga marsiya ham aytib, andin so‘ngra keturman.
Xojai baxil kulub yaxshi narsalar baxsh etti.
* * *
Maqsad yuzin hamisha ango ko‘rguzur jahon,
Har kimki, chashmi nuri xiraddin tihi erur.
* * *
Gar oltin qasr esa johing, ulus holig‘a rahm etgil.
* * *
Vasl istama hajr ranji chekmay,
Kim komini topti beriyozat.
* * *
Kima bir xizmat etsam aylagay o‘rnig‘a yuz tuhmat,
Asalg‘a zahru, gul o‘rnig‘a sonchar xor bir soat.
Kimakim oshnolig‘ ayladim izhor bir soat,
Yetar afg‘onki nodon do‘stlarning ixtilotidan.
* * *
Ulki qilmaydur maoni bahriga g‘avvoslik,
Ko‘rmagay minchoqcha gar bo‘lsa duri g‘alton so‘zing.
* * *
Yaxshidur qoni’u qashshoqu g‘ani tama’idin,
Tutti bu vajhdin oini qanoat shuaro.
* * *
Rizou sabr yo‘lida bulung sobitqadam, ahbob.
* * *
Buxl eliga demagil, ey zubdai davron so‘zung,
Hayf etar, qadrini bilmay, siflai nodon so‘zung.
* * *
Tama’ni tark et chiq go‘shai qanoataro,
Sanga yo‘q o‘zga jahon ichra amniyat.
* * *
Ichib zahri qahringni xushnudmen,
Kerakmasturur shahdu-sharbat mango.
* * *
Gar qo‘ymasang bu olam aro nako‘nomlig‘,
Oltunga sud topmag‘ung otingni qoqtirib.
Komil Xorazmiy — Tanlangan sherlar — XDK by Khurshid Davron on Scribd
