Сизга тақдим этилаётган мақола роппа-роса 25 йил аввал — 1989 йил баҳорида ёзилган. Бугун уни назардан ўтказиб, у ҳамон айни шу бугун, айни шу соатда мени безовта қилаётган, хусусан, она тилимизнинг бугунги аҳволи, адабиёт ва ижодкорнинг жамиятдаги ўрни, китоб нашри ва таржима соҳасидаги палапартишлик, сохта олимлар томонидан тинимсиз тақдим этилаётган саёз асарларда тарихимизни бузиб кўрсатишлар, плагиатлик, яъни кўчирмачилик-ўғрилик авж олаётгани билан боғлиқ муаммолар ҳақидаги фикр ва мулоҳазаларимга оҳангдош эканини англадим. Орадан чорак аср ўтишига қарамай миллатимиз ва жамиятимиз тараққиёти йўлида ҳануз Хеопс эҳромидай кўндаланг турган масалалар мавжудлигини яширишнинг иложи йўқ. Ҳар қандай ўзгариш миллат ва жамиятда намоён бўлишидан аввал у, бирламчи, инсон онгу тафаккурида юз бериши, инсон юрагида айни шу бугун, айни шу лаҳзада барқарор ҳис ва туйғулар, орзу ва истакларда кўриниши керак.
Муаллиф
Хуршид Даврон
МАЪРИФАТ ШИЖОАТДИР
ЧИНГИЗ АЙТМАТОВНИНГ “Асрга татигулик кун” асаридаги манқурт ҳақидаги ривоят эсингиздами? Ўзининг кимлигини унутган, аждодлари тарихидан бехабар йигит ўзини излаб келган онасини ўлдиради. Бу ривоят замирида “Ўз халқи ўтмишини унутган, юрагида аждодлар ёди ўчган одам маънавий таназзулга, маънавий ўлимга маҳкумдир”, деган буюк ҳикмат бор.
Ҳар бир инсон ўз халқини севиши табиий. Ўз онасига, ўз юртига хиёнат қилган фарзанд ҳамма замонларда оналар қарғишига учраган. Ҳамма замонларда оталар ўз халқига хиёнат қилганларни оқ қилган, лаънатлаган. Ҳамма замонлардаям Ватан устида хавф-хатар пайдо бўлганида уни жонидан ортиқ кўрган Широқ, Тўмарис, Спитамен, Мавлонозода, Маҳмуд Торобий, Темурмалик, Бобон, Номозга ўхшаган халқнинг номусли фарзандлари юрт муҳофазасига, қонли жанггоҳларга чиқиб борганлар. Ҳамма замонларда Ватан дарахти бу олижаноб кишиларнинг тарих йўлларида, озодлик жанггоҳларида тўккан муқаддас қонларини ичиб ўсган ва қувватга тўлган.
Ушбу мулоҳазалар орқали миллат ҳақида, унинг асоси бўлмиш тарих, тил, уларга қувват бағишловчи маърифат хусусидаги фикрларга, бу фикрлардан келиб чиқиб айрим талабларга диққатингизни тортмоқчиман.
ТИЛ – МИЛЛАТ ижодининг кўринишларидан бири. Яна аниқроқ айтадиган бўлсак, тил миллат моҳияти, миллат дили, миллат устунидир. Тил фақат сўз ёки сўзнинг шакли эмас, Тил – ижтимоий ҳаёт, фалсафа, аҳлоқ, руҳ, ҳаяжон. Миллат ижодидаги, яъни унинг адабиёти, санъати, илм-фанидаги ҳар қандай тўсиқ ёки инқироз энг аввало тилда акс этади. Тилга нисбатан қилинган ҳар қандай зуғум ҳам ўз навбатида миллатнинг ижодкор тафаккурида намоён бўлади, уни турғунликка бошлайди. Турғунлик эса бугун ҳаммамиз англаб етганимиздек, таназзулдир. Таназзул бор жойда эса ўлим ҳукмрондир. Демак, ўзбек тилининг келажаги шу тилда сўзловчи халқ ижодий тафаккурининг қувватига боғлиқ. Бу тафаккур ҳаракатда бўлгандагина муваффақиятга эришади.
Тил ишлатиладиган ўн учта соҳа мавжуд: хўжалик ишлари, сиёсий-ижтимоий соҳа, бадиий адабиёт, фан, ҳужжатларни юритиш, ахборот, эстетик таъсир воситалари (театр, кино…), халқ ижоди, маориф, турмуш, ўзаро ёзишмалар, диний маросимлар, ҳарбий соҳа. Мана шу соҳаларнинг ҳаммасида тил ҳаракатда бўлгандагина унинг келажаги ҳақида гапириш мумкин.
Ўзбек тилининг бугунги аҳволи инобат бўлиб, унга давлат тили ҳуқуқи берилиши шарт. Зеро, биринчидан, туб аҳоли тилининг давлат тили деб қабул қилиниши Совет Республикаси бўлиш принципларидан бири; иккинчидан, ўзбек тилининг давлат тили деб эълон қилиниши унинг ўз имкониятларини тўла намоён этиши учун шароит яратади; учинчидан, Конститутцияга биноан ҳар бир одам қонун ҳимоясига олингани каби, инсонликнинг биринчи фазилати бўлмиш тил ҳам қонун ҳимоясида бўлиши керак. Бунинг учун бир жумла: “Ўзбекистон ССРнинг давлат тили ўзбек тилидир” деб ёзилиши кифоя эмас, албатта. Энг аввало, ўзбек тили равнақи ҳақида узоқ йилларга мўлжалланган давлат дастурини ишлаб чиқиш зарур.
Одам гўдаклигиданоқ она тили таъсирида бўлиши муҳим ижодий омилдир. Бу муайян шароит таъсирида гўдак дунёни тўла ва аниқ қабул қилиши, буюмлар хусусида ҳар томонлама пухта тасаввурга эга бўлиши мумкин. Агар гўдак икки тил таъсирида тарбияланса, албатта унда сўз бойлиги бир тил таъсирида шаклланган гўдакка нисбатан кўп бўлиши мумкин. Бироқ, икки тил воситасида вояга етган боланинг маълум тушунчалар ва бу тушунчаларни англашдаги имкониятлари жуда паст савияда бўлади. Бу эса оқибатда чала билимга эга кишини тарбиялашга хизмат қилади.
Мутахассислар эътирофича, гўдак 10-12 ёшга етгандагина чет тилни ўрганишга киришса маълум муваффақиятларга эришиши, энг муҳими дунёқараши шаклланишига салбий таъсир етмаслиги мумкин. буни яқинда халқаро симпозиумда нутқ сўзлаган москвалик олим Л.Извеков олиб борган тадқиқотлар тасдиқлайди. Унинг ёзишича, икки тил таъсирида тарбияланган гўдаклар дунёқараши бир тилда шаклланган болалар дунёқарашидан орқада қолади, ҳатто баъзан салбий оқибатларга, жумладан, унинг дудуқланишига сабаб бўларкан. Ёки икки тиллилик масаласини давлат дастури сифатида ўрганган швед олимлари тадқиқоти натижалари “Икки тиллилик? Чала тиллилик!” деб номланган тўпламдаги мақолаларнинг қисқача шарҳида ёзилганидек,гўдак энг аввало она тилида тарбияланса, тилнинг бутун хусусиятларини эгаллаб, иккинчи тилни ўргана бошласа, етук натижаларга эришиши мумкин экан. Швед олимларининг бу масалага бўлган муносабати тўплам номида ўз аксини топгани диққатга сазовор. Ҳатто ЮНЕСКО эълон қилган маданий дастурлардаям замонавий психолингвистика ва педагогика талабларидан келиб чиққан ҳолда боланинг она тилида савод чиқариши жуда муҳим деб таъкидланади.
Қадим битикларда “ҳифзи лисон” деган ажиб бир сўз учрашига эътибор берганмисиз? Ҳифз – сақлаш, қўриқлаш, лисон – тил маъносини билдиришини ҳам биласиз. Бу сўзни ХХ-аср мутафаккири Абдулла Авлоний шундай шарҳ этади: “Ҳифзи лисон ҳар бир миллат ўз она тил ва адабиётининг сақламагини айтилур. Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғин кўрсатадурғон оинаи ҳаёти тил ва адабиётидир. Миллий тилни йўқотмак миллатнинг руҳини йўқотмакдир. Ҳайҳот, биз туркистонлилар миллий тилни сақламак бир тарафда турсун, кундан-кун унутмак ва йўқотмакдадурмиз. Тилимизнинг ярмига арабий, форсий улангани камлик қилуб, бир четига рус тилини ҳам ёпишдурмакдадурмиз. Дуруст, бизларга ҳукуматимиз бўлғон рус лисонин билмоқ ҳаёт ва саодатимиз учун ош ва нон каби кераклик нарсадур. Лекин, ўз еринда ишлатмак ва сўзламак лозимдур. Зиғир ёғи солуб, мошкичири каби қилуб, аралаш-қуралаш қилмак, тилнинг руҳини бузадур”.
Тил мустақиллигини сақловчи воситаларнинг бири таржимадир. Бегона маданиятга мансуб асар таржима йўли билан миллий маданиятимиз қатламига сингади. Лекин бу ўриндаям ҳақиқий ижодкор таржимонгина бу вазифани уддалай олиши мумкинлигини таъкидлаш лозим. Чаласавод таржимон бажарган иш тилимизга, демак, маданиятимизга фақат зарар келтиради. Агар Макс Фришни саводсиз,тилбилмас одам таржима қилса, бизга Макс Фришниям саводсиз қилиб кўрсатиши мумкин. Агар тилимиз фақат бошқа тилда пайдо бўлаётган янги сўзларнинг таржимаси билан тўлар экан, тилимиз бойимоқда деб гапириш ҳақиқатга зид бўлади. Тараққиёт давомида янги сўзлар (неологизмлар) табиий равишда пайдо бўлиши учун (юқорида ёзганимдек) тил ҳаётимиз учун хизмат қилаётган ҳамма соҳаларда фаол ҳаракат қилиши шарт.
Таржима ҳар бир миллий маданиятнинг ўз-ўзини чет таъсиридан ҳимоя қилиш қуроли эканини унутмаган тарзда, бугунга келиб республикамизда 50 га яқин қардош ва чет тиллардан таржима қилувчи мутаржимлар мактаби шаклланганини тан олган ҳолда таржима асарлари босиладиган “Ер юзи” номли журнални ташкил қилиш керак. Бугун жамиятимизда миллатлараро муносабатлар ва алоқалар бош масала бўлиб қолганини тан олмасдан иложи йўқ. Шундай экан, бўлажак журнал халқлар дўстлиги иши учун хизмат қилиши шак-шубҳасиздир.
Агар тилимиз бугунга келиб ҳимояга муҳтож бўлиб қолган экан, бу, энг аввало, дилимиз ҳимояга муҳтож бўлганидан келиб чиққан ҳодисадир.
Тил равнақини адабиётнинг қудрати белгилайди. Ҳар бир истеъдод – тил ижодкори. Тил кучини уйғотувчи қудрат ижодкор юрагидадир. Ижодкор – халқ яратувчилик қудратининг элчиси, халқ юрагидаги рангин қирраларни дунёга намоён этувчи, асрлар давомида йиғилган маърифат хазинасини бойитувчи хизматчидир. Далада тер тўкаётган деҳқон, пода ортидан юрган чўпон, бино тиклаётган қурувчи, нон дўкони сотувчиси, масжидда ваъз айтаётган имом, талабаларга илм бераётган ўқитувчи ҳам тил ривожи учун хизмат қиладиган ижодкор бўлиши учун уларнинг дили маърифат билан бойиши шарт.
МАЪРИФАТ – узоқ ўтмишдан то бугунгача бўлган мутараққий ғоялар замирида бунёд бўлган маънавий бойлик. Асарлар юкига елкасини тутган одамга фақат маърифат қанот бағишлай олади. Ҳар қандай инқилоб, шу жумладан, қайта қуриш ҳам фақат маърифат билан йўғрилган тақдирда ғалаба қозона олади.
Инсонларни яхшиликка чақирувчи, ёмонликдан қайтаргувчи маърифатдир. У инсоннинг шарофатлик, ғайратлик бўлишига сабаб бўлади, инсон эътиқодини маҳкам қилади. Инсон маърифат соясида ўзига келадиган зарар ва зулмдан паноҳ топади.
Маърифатли деҳқон ҳеч қачон тепадан қанча зуғум бўлмасин, ерни заҳарламайди, у бу иши билан ўз келажагини ва юрагини заҳарлашини англайди.
Маърифатли ўқитувчи болалар дилига фақат эзгулик уруғини сочади. Зеро, у биладики, эртага бу уруғлар кўкарса, ниҳоллар улкан дарахтларга айланса, Ватан қудрати яна юксалади.
Маърифатли сиёсатчи ўз халқини алдаш йўлидан бормайди. У алданган халқ қалбида фақат қаҳру ғазаб тўпланишини, ишончи топталган халқда олдга ҳаракат қилиш завқи сўниб боришини, унинг ижодкорлик қуввати сусайишини билади.
Маърифатдан йироқ амалдор ҳеч қачон халқ дилидаги дардни тушунмайди. Қолаверса, у буни заррачалик тушунишни истамайди. Маърифатсиз раҳбар ҳамиша ўз теварагида маърифатсиз раҳбарчаларни йиғиш билан шуғулланади. У куч ишлатишга, зўрликка, дўқ-пўписага, ҳур фикрдаги кишиларни қатағон қилишга мойил бўлади.
Ҳозир матбуотда жуда кенг ёритилаётган Сталин шахсини олайлик. Сталин партиядаги олий мансабни эгаллаб олгач, Лениннинг сафдоши бўлган жуда кўп зиёлилар жонига қасд қилди, ўз атрофига Жданов, Ворошилов, Каганович, Берияга ўхшаган маърифатсиз кимсаларни йиғиш билан шуғулланди. Бу ҳодисани ўрганган жуда кўп мутахассислар буни турли сабаблар: бировлар унинг руҳий касаллиги, баъзилар эса давр зарурати билан изоҳлашади. Менингча, бу даҳшатли қатағонларнинг барчасига Сталиннинг жоҳиллиги, у яратган жаҳолат сиёсати сабабчи, деб ўйлайман.
Сталинча жаҳолат халқ маънавий камолотининг асоси бўлмиш тилимизга нисбатан 1929 ва 1940 йилда имло ўзгариши баҳонаси билан қилинган икки даҳшатли қатағонда янада ёрқин кўринади. Фозил халқ сталинча шовинизм тазйиқи натижасида ўзининг минг йилдан зиёд вақт билан ўлчанадиган хазинасидан бемалол фойдаланиш ҳуқуқидан маҳрум бўлди. Минг йилликлар давомида бемалол оққан Нил дарёси Асвон тўғони билан тўсилгандан сўнг Мисрда қурғоқчилик бошланганидек, имло ўзгаришидан асрлар давомида шаклланган ўзбек тили табиатидаям жиддий салбий ўзгаришлар юз берганини ҳеч ким инкор этолмаса керак.
Сталин 1929, 1940 йилларда ўзбек тилининг асосига зарба берган бўлса, 1950 йилда уни бошқа тиллар қатори ўлимга маҳкум этди. Халқлар отасининг “Правда” газетасидаги ҳукмномасида шундай сўзлар бор: “Икки тилнинг бир-бирига қўшилуви оқибатида янги учинчи бир тил пайдо бўлади, деб ўйлаш мутлақо хатодир… Аслида эса қўшилув натижасида бир тил ғолиб келиб, ўз сўз бойлигини сақлаб қолади ва келажакда ўзининг табиий оқими билан ривожланади, иккинчи тил эса аста-секин ўз сифатини йўқотиб бориб, охир-оқибатда ўлишга маҳкум бўлади”. Доҳий ўз ҳукмини: “Рус тили ҳамиша ғалаба қозониб келган”, деб тугатади.
Жаҳолатдан жаҳолат туғилади. Сталинча жаҳолатпарастлар жон-жаҳдлари билан буюк доҳий ғояларини амалга оширишга киришиб, “улкан ғалаба” ва баланд мансабларга эришдилар. Масалан, ўша пайтдаги автоном республикаларнинг бирида район маориф бўлимини бошқарган бир жоҳил ўз районидаги барча миллий тилдаги мактабларни бекитиб ташлагани эвазига республика Маориф министри этиб тайинлангани маълум. Кимдир Сталин маърифатли эди деб, исботи учун унинг шеър ёзганини мисол қилиб кўрсатиши мумкин. Лекин ҳақиқат шундаки, одам жуда кўп китоб ўқиши, бир неча тилни билиши, бадиий ижод билан шуғулланиши, бироқ у шу билан бирга ўта жоҳил, маърифат кушандаси бўлишиям мумкин. Масалан, Искандар Мақдунийга ўз даврининг буюк олимлари, шу жумладан буюк Аристотель ҳам сабоқ берган. Искандар ўша давр учун жуда юксак билим эгаси бўлган. Бироқ, у дунёни забт этиши йўлида неча-неча халқларнинг бошига кулфат бошлаб борганиниям яхши биламиз.
Ёки машҳур рус мусаввири В.Верешчагиннни олиб кўрайлик. Ўша даврнинг буюк кишилари қаторида саналган бу истеъдодли рассом Чор Россияси Ўрта Осиё халқлари устига юриш бошлаганда бир қўлида мўйқалам ушлаб қонли жанггоҳларни чизгани, иккинчи қўлида милтиқ ушлаб бегуноҳ одамларни отгани маълум. Ижоди қанчалик пеш қилинмасин, унинг жоҳил босқинчи бўлгани ҳақидаги ҳақиқатга шак келтира олмаймиз. Мана шу юриш давомида гўдакларга ўқ узишдан бош тортган оддий рус аскарлари отиб ташлангани ҳам тарихий ҳужжатларда акс этган ойдин ҳақиқатдир.
Жаҳолат ҳукмрон давр ҳамиша инқироз давридир.
Бугун Орол фожиаси ҳақида сўз юритганда, энг аввало, пахта монокультураси сабаб қилиб кўрсатилади. Буни инкор қилмаган ҳолда, бу фожиани келиб чиқишигаям маърифатсизлик сабабчи деб таъкидлашни истардим. Ахир, монокультура ер кушандаси эканини англамаган кишиларни қандай қилиб фозил, деб аташ мумкин.
Агар боболаримизнинг фалсафий дунёсига бағишланган ноёб илмий тадқиқотларни ўқиган бўлсангиз, улар ўша даврдаги турли фалсафий мактаблар билан яхши таниш бўлганлари, ўз асарларида бошқа фалсафий оқимлардан ижобий фойдаланиб, бу илмда катта ўзгаришлар қилишгани атрофлича ёзилади. Биз бўлсак, ўтган етмиш йил ичида бирор-бир фалсафий асар – на қадим, на замонавий файласуф асари оммабоп тарзда ўзбек тилига таржима бўлганини биламиз. Ўзбек зиёлиси бугунгача дунёнинг жуда кўп буюк файласуфлари асарларини она тилида ўқиш бахтидан маҳрум. Шу пайтгача уларнинг асарларидан бир саҳифаям таржима қилинмаганини нима билан изоҳлаш мумкин?
Кинофильмларимиз, адабий асарларимиздан маърифат нури тобора узоқлашиб кетаётгани мана шу фоижанинг оқибати эмасми? Қаҳрамонларимиз тобора жоҳил, бешафқат бўлиб бораётганини сезяпсизми? Яқинда мен бир япон киношуносининг совет фильмлари ҳақида билдирган мулоҳазасини ўқиб даҳшатга тушдим, аммо унинг сўзлари ҳаққоний эканлигига ишондим.
“Сизлардаги кино бешафқат, ўта бешафқат, — деб ёзади у. – Бу эса япон томошабинига нақадар ёқмаслигини билмайсиз. Сизлар бутун фильм давомида бошқа халқларга хос бўлмаган тарзда бақириб гаплашасиз. Суҳбатларингиз ҳамиша эътирозга ўрин қолдирмайдиган қатъият билан айтиладиган “Йўқ!”сўзи билан бошланади. Сизларда ҳатто эру хотин ҳам бақириб-чақириб, бутун фильм давомида ўзаро келишмовчиликлари устида тортишадилар. Биз сизлар қачон жаҳл билан, қачон ақл билан фикр юритишингизни билолмай қийналамиз.
Биз японлар эса ўзаро суҳбатлашганда, ҳатто бир-биримизнинг кўзимизга қарамасликка ҳаракат қиламиз, токим нигоҳимизда бирор йилт этиб ўтган шубҳа билан суҳбатдошимизнинг дилини оғритиб қўймайлик, деймиз. Суҳбатдошингизни тинглашни ўрганинг. Биз ҳам баъзан бир-биримизни тушунмаймиз, лекин суҳбатдошимизни эшитишга, уни англашга ҳаракат қиламиз. Сиз эса умуман бир-бирларингизни эшитмайсиз, фақат таъкидлайсиз, таъкид бўлгандаям бақириқ билан, демак зўравонлик билан таъкидлайсиз”.
Япон киношуноси аслида Фозил ва Жоҳил одам ҳақида гапиргандек туюлди менга.
Халқ фақат сон билан эмас, балки сифат билан қадрланишини унутмайлик. Халқ сифати эса унинг маънавиятидир. Маърифатли халқни кичик деб бўлмайди. Агар кичик халқ дунёга Расул Ҳамзатовни ёки Тико Вилкани берган бўлса, бундай халқни буюк халқ деймиз. Маърифатли халқнинг виждони тийрак бўлади. Виждон эса, Абу Али ибн Сино айтганидек, руҳ ва фикримизни туйғун қилмоққа биринчи воситадир.
Маърифатли аждодларимиз “Ҳар бир миллатнинг тараққий ва тоолийси ёшларнинг илм ва маърифатига, ҳунар ва санъатига боғлидир» деган бўлсалар, бобомерос китобларимиз «Илм ўқимоқ ҳар бир мўъмин эру-хотинга фарздир», деб насиҳат қилади. Ахир,донишмандларимиз “Олим бўл, илм талаб қилувчи бўл ёки илм эшитувчи бўл. Ҳеч бўлмаганда, шуларга муҳаббат қилувчи бўл, бешинчиси бўлма, ҳалок бўлурсан” демадиларми?
——————-
Муаллиф изоҳи: Кейинги икки насиҳат ҳазрати Пайғамбаримизга тегишлидир. Аммо, ўша пайтда бу насиҳатларни Расуллоҳ айтганлар деб ёзишнинг имкони йўқ эди. Мабодо, ёзилганда, ҳар икки ҳикмат мақоладан сўзсиз олиб ташланган бўларди. Мен бу изоҳни бугунги ёшлар учун ёздим.
Ўрни келгани учун айтиб ўтай, айни ўша 1989 йили ўша пайтда дин аҳлигагина таниш бўлган уламо Алоуддин Мансур бизга «Қуръони Карим»дан сабоқ берабошлаган ва Муқаддас Китобнинг ўзбек тилига таржима қилиш билан машғул эди. Мен ҳам бу улуғ амалга заррачалик хизмат қилганман: Шавкат Раҳмон билан Қорасувга бориб, Алоуддин Мансурга бир неча кун котиблик қилганман. Ўша кунлари муҳтарам уламони Имом Ғазолийнинг «Иҳё улум ад-Дин» асаридан икки фаслни таржима қилишга кўндирганман ва таржима ўша йили мен ишлаган «Камалак» нашриётида нашр этиладиган «Камалак» тўпламида эълон қилинган.
—————————
Ҳаққаст, маърифатли халқ шижоатли бўлур. Шижоат қалбнинг мантонатидан, руҳнинг саломатлигидан иборатдир. Маорифдан, фунундан ва маданиятдан маҳрум қолган халқ жаҳолат панжаларининг орасида ҳамир каби эзилгандек, афъоли замимадан ҳам ўз нафсининг ёқасини бўшатолмас… Зероки, жаҳолат энг қўрқинч, фақир ва муҳтожликдан зиёда даҳшатлироқ бир мусибатдур”, деб ёзади Авлоний.
ТАРИХ асосида халқ хотираси ётади. Д.С.Лихачев айтганидек, одамнинг одамлигини кўрсатувчи ягона бисот хотирадир. Хотира эса вақтни енгувчи, ўлимни тан олмовчи кучдир. Хотира вақтнинг барбод этувчи кучига бас келадиган ёлғиз воситадир. Хотира бор экан, ўтмиш бугун билан ҳамнафас бўлади ва бу ҳамдамлик натижаси ўлароқ келажакнинг ҳали унча аниқ бўлмаса-да, бўртиб чиқаётган хира қиёфаси кўрина бошланади.
“Агар ўтмишга бўлган муносабатингни айтсанг, келажагинг қандай бўлишини айтиб бераман”, — дейди шарқ донишманди. Демак, халқнинг ўтмишга бўлган муносабати унинг келажагини белгилайди.
Нега одамлар тарих билан қизиқади? Бунинг жуда кўп изоҳи бор. Лекин энг муҳими, одамлар тарих битикларидан ўзларининг бугунги сўроқларига жавоб топишга уринади. Одамлар бунга онгли интиладиларми, йўқми, албатта, бу муҳим эмас. Муҳими, тарих йўлларидан ўтган одамлар ҳаётимиз, юртимиз ва инсоният бугуни ҳақида ўйлашга мажбур бўладилар, улар бугунги кун жуда қадим замонларда бошланган жараённинг давоми эканини яхши англайдилар.
Тарихга бўлган қизиқиш хусусан жамиятнинг оқими қаёққа кетаётгани номаълум бўлганда янада ортади. Ўз даври идеалларидан кўнгли қолган, ижтимоий турғунликка маҳкум бўлган, аммо ҳаётини бойитишни истаган одам дилидаги шубҳа-ю-гумонларга жавоб топиш учун тарихга мурожаат қилади. Жамият буҳрони даврида, инсон ўзининг омма билан уйғунсизлигини сезар экан, у мана шу маънавий уйғунликни ўтмишдан топишга уринади.
“Ёлғон айтиш – қулнинг қисмати, озод одам қисмати эса ҳақиқатни айтишдир”, дейди Тианли Аполлон.
Тарихни сохталаштириш касаллиги фақат бугун кўзга ташланаётгани йўқ. Жуда узоқ вақтдан буён Геродот, Мела, Плиний асарларида учрайдиган ва Танаис (Дон) дарёси ортида яшаган халқ номи сифатида келтирилган “торки” атамаси рус тарихчи олимлари томонидан “иирки” ёки “июрки” деб таржима қилингани атоқли олим Аброр Каримуллиннинг “Татарлар “Этнос ва этноним” (Қозон. 1988 й) асарида “тарихни бузишга уриниш” сифатида қайд этилади. Бундай чалкашликлар бир қатор ғарб, рус, арман тарихчиларининг китобларидаям учрайди. Тарих фани халқдан узоқроқ тутилгани бундай чалкашликларни кўпайтирди ва бу ҳамиша салбий оқибатларда намоён бўлади.
Тарихимиздаги янгича мушоҳада билан қараш зарур бўлган масалалардан бири – Ўрта Осиёнинг, хусусан, бугунги Ўзбекистон территориясига кирган ерларнинг Чор Россияси томонидан забт этилганига оид илмий ишларда, дарсликларда учрайдиган “оқ доғ”лар ва сохта хулосалардир. Чор Россиясининг босқинчилик сиёсатини оқлаш учун баъзи олимлар шу қадар ёлғон ва тўқима мулоҳазаларни айтишадики, бу одамлар кўнглида равшанлик эмас, фақат шубҳа уруғи униб чиқиши учун замин тайёрлайди, холос. Масалан, 1986 йили Москвада рус тилида нашр этилган «Антология педагогической мысли Узбекской ССР» (“Ўзбекистон ССР педагогик илми антологияси”) га кириш сўзи ёзган С.Ражабов, М.Хайруллаевнинг ушбу фикрларига нима дейсиз: “Ўрта Осиёнинг Россияга қўшиб олиниши… билан эрон, араб, афғон, турк феодаллари истилосига барҳам берилди”. Наҳотки, бир босқин бошқа босқинни йўққа чиқаргани мутараққий ҳодиса бўлса? Демак, мўғул истилоси Россияни швед, поляк, турк, тевтон босқинларидан сақлаб қолди, деб айтиш мумкин экан-да?!
Бугун мерос ҳақидаги ҳар қандай суҳбат йўналиши узоқ давом этган лоқайдлик натижаси ўлароқ юзага чиққан камчиликларга, келажак авлодлар олдида жавобгар эканимизга бориб тақалади. Бугун “Бу воқеаларга ким сабабчи?” деб берилаётган сўроқларга жавоб бериш, тавба-тазарруга қодир одамларни, мутасадди ташкилотларни кутиш вақти эмас, балки қадимий қўлёзмаларни тезроқ халққа етказиш, вайрон обидаларни тиклаш, халқдан яширилган тарих ҳақиқатларини айтиш билан шуғулланиш мавсумидир.
Ўзбек халқининг бой маданий меросига нисбатан узоқ йиллик лоқайдликни тезроқ бартараф этиш пайти келди. Ҳар бир халқнинг маданий мероси – халқ даҳосининг бутун қудрати жо бўлган бойлик, авлоддан-авлодга ўтиб келаётган маънавий хазинадир. Минг йиллар давомида яратилган ва келажакда яратиладиган мерос халқнинг яшаш ҳуқуқини таъминлайди, унинг ижодкорлик руҳини белгилайди.
Халқнинг маданий мероси – хоҳ обида, хоҳ қўриқхона, хоҳ муайян урф бўлсин – уларни барбод этувчи ташқи кучлар; эрозия, нам, ифлосланган ҳаво, одамнинг жоҳилона хатти-ҳаракати, урбанизация, ёлғон таъсирида қолиб кетмаслиги керак. Ҳар бир инсон мана шу даҳшатли зуғумлар олдини олиш учун ўзини масъулиятли деб билиши керак. Худди шу мақсадда ташкил қилинган Бутуниттифоқ Маданият фондининг “Наше наследие”, “Правда” газетаси қошида нашр этилаётган “Родина” журналлари каби халқимизнинг моддий ва маънавий меросини асраб-авайлаш, бу хазинани фаол ўрганиш ва халққа етказиш учун хизмат қилувчи “Мерос” номли журнал нашрини амалга ошириш шарт. Ҳар қандай кечикиш халқимизнинг маърифат ва маданият йўлидаги интилишларига оғир зарар етказади.
Маданий меросимизнинг узвий қисмларидан бири – миллий анъаналар, халқ феъл-атвори, асрлар давомида шаклланган одоб доирасидир. Уларни англаш ва ўрганиш масаласи маданиятимизнинг умуминсоний мазмунидан келиб чиқиб, бу миллий хусусиятлар шаклланиши – узилмас бир жараён бўлганини унутмагандагина амалга ошиши мумкин.
Ҳар бир халқ ўзига хослиги билан ажралиб туриши исботсиз ҳақиқатдир. Мана шу хослик халқнинг инсоният маданиятига қўшган моддий ва маънавий бойликларнинг қийматини белгилайди.
Ўзбек халқи урф-одати, феъл-атворига хос хусусиятлар ҳам олис боболаримиздан қолган маданий мерос эканини англаш, тилимизни ҳимоя қилгандек, дилимизни ҳам бегона таъсирдан, лоқайдликдан ҳифз этишни ўйлайлик.
Ҳар бир халқ этикети, яъни одоб-русуми у яшаётган жамиятнинг ижтимоий тузилишига боғлиқ ва ундаги ижтимоий вазият таъсирида шаклланади ёки бузилади. Асрлар давомида шаклланган аҳлоқ тушунчаларининг унутилиши миллий хосликнинг, халқ юзининг йўқолишига сабаб бўлади. Муайян воқеага ҳар бир халқ ўз одоб-русумидан келиб чиққан ҳолда муносабат билдиради: ё маъқуллайди, ё рад қилади. Бу халқимизнинг аёл кишига нисбатан муносабатида ҳам аён кўринади.
Асрлар давомида аёлни улуғлаш адабиёт ва санъатнинг мангу мавзуси бўлди. Аёл бадани ҳар қандай либосдан гўзалдир, деб билган қадимий юнонлар уни яланғоч тасвир этдилар.
“Аёлга муҳаббат туйғуси ҳар қандай ҳирсий иштиёқлардан мустасно бўлиши керак, чунки у ўз бағрида тирик мўъжизани – гўдакни авайлаб юради” (Межелайтис). Шарқ учун, демак, ўзбек учун қўлидаги гўдакни бағрида босиб турган аёл – нафосат, гўзаллик, шу билан бирга фалсафий моҳиятга эга бўлган муқаддаслик рамзидир.
Айнан мана шу фалсафий моҳият, ўзбек урф-одати, феъл-атвори моҳиятидан келиб чиққан ҳолда республика ҳукумати олдида кейинги пайтда киноэкранларни тобора эгаллаб олаётган фаҳшга қарши тадбирлар ишлаб чиқиш масаласини қўйиш шарт, деб ўйлайман. “Кичкина Вера” фильмига ўхшаш бадиий ленталар, Тошкент циркида болаларга намойиш қилинаётган эротик мазмунли рақс шоулари, Навоий шаҳридаги Марказий универмаг олдида олти нафар яланғоч аёллар ҳайкалларининг ўрнатилиши ўзбек халқи турмуш тарзига, унинг руҳий дунёсига раҳна солишини, унга қаратилган кучли зарба бўлишини қачон англаймиз? Бу масалани мутасадди ташкилотлар ўйлаб кўришлари зарур.
Бу мулоҳазаларни кино санъатига, тилга олинган фильмга, ҳайкалтарошликка қарши қаратилган деб тушунмасдан, халқимиз аҳлоқ тушунчаларига, ҳали шаклланмаган мурғак дилларга асорат қолдириши мумкин бўлган салбий ҳодисага қарши қаратилган, деб қабул қилинишини истардим.
ТАРИХИЙ ШАРОИТ ўзбек ёзувчисидан фақат адабий иш билан шуғулланмай, балки ҳаётимиздаги сталинча қатағон, брежневча турғунликнинг бугунги кўринишларига қарши курашишни, халқ манфаати, тил ва дил ҳуқуқига оид ҳар бир масалага фаол аралашишни, она халқини янги йўлга – маърифат ва ҳуррият йўлига чиқариш учун чидам билан меҳнат қилишни тақозо этади.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати»,1989 йил 16 июнь
Sizga taqdim etilayotgan maqola roppa-rosa 25 yil avval — 1989 yil bahorida yozilgan. Bugun uni nazardan o’tkazib, u hamon ayni shu bugun, ayni shu soatda meni bezovta qilayotgan, xususan, ona tilimizning bugungi ahvoli, adabiyot va ijodkorning jamiyatdagi o’rni, kitob nashri va tarjima sohasidagi palapartishlik, soxta olimlar tomonidan tinimsiz taqdim etilayotgan sayoz asarlarda tariximizni buzib ko’rsatishlar, plagiatlik, ya’ni ko’chirmachilik-o’g’rilik avj olayotgani bilan bog’liq muammolar haqidagi fikr va mulohazalarimga ohangdosh ekanini angladim. Oradan chorak asr o’tishiga qaramay millatimiz va jamiyatimiz taraqqiyoti yo’lida hanuz Xeops ehromiday ko’ndalang turgan masalalar mavjudligini yashirishning iloji yo’q. Har qanday o’zgarish millat va jamiyatda namoyon bo’lishidan avval u, birlamchi, inson ongu tafakkurida yuz berishi, inson yuragida ayni shu bugun, ayni shu lahzada barqaror his va tuyg’ular, orzu va istaklarda ko’rinishi kerak.
Muallif
Xurshid Davron
MA’RIFAT SHIJOATDIR
CHINGIZ AYTMATOVNING “Asrga tatigulik kun” asaridagi manqurt haqidagi rivoyat esingizdami? O’zining kimligini unutgan, ajdodlari tarixidan bexabar yigit o’zini izlab kelgan onasini o’ldiradi. Bu rivoyat zamirida “O’z xalqi o’tmishini unutgan, yuragida ajdodlar yodi o’chgan odam ma’naviy tanazzulga, ma’naviy o’limga mahkumdir”, degan buyuk hikmat bor.
Har bir inson o’z xalqini sevishi tabiiy. O’z onasiga, o’z yurtiga xiyonat qilgan farzand hamma zamonlarda onalar qarg’ishiga uchragan. Hamma zamonlarda otalar o’z xalqiga xiyonat qilganlarni oq qilgan, la’natlagan. Hamma zamonlardayam Vatan ustida xavf-xatar paydo bo’lganida uni jonidan ortiq ko’rgan Shiroq, To’maris, Spitamen, Mavlonozoda, Mahmud Torobiy, Temurmalik, Bobon, Nomozga o’xshagan xalqning nomusli farzandlari yurt muhofazasiga, qonli janggohlarga chiqib borganlar. Hamma zamonlarda Vatan daraxti bu olijanob kishilarning tarix yo’llarida, ozodlik janggohlarida to’kkan muqaddas qonlarini ichib o’sgan va quvvatga to’lgan.
Ushbu mulohazalar orqali millat haqida, uning asosi bo’lmish tarix, til, ularga quvvat bag’ishlovchi ma’rifat xususidagi fikrlarga, bu fikrlardan kelib chiqib ayrim talablarga diqqatingizni tortmoqchiman.
TIL – MILLAT ijodining ko’rinishlaridan biri. Yana aniqroq aytadigan bo’lsak, til millat mohiyati, millat dili, millat ustunidir. Til faqat so’z yoki so’zning shakli emas, Til – ijtimoiy hayot, falsafa, ahloq, ruh, hayajon. Millat ijodidagi, ya’ni uning adabiyoti, san’ati, ilm-fanidagi har qanday to’siq yoki inqiroz eng avvalo tilda aks etadi. Tilga nisbatan qilingan har qanday zug’um ham o’z navbatida millatning ijodkor tafakkurida namoyon bo’ladi, uni turg’unlikka boshlaydi. Turg’unlik esa bugun hammamiz anglab yetganimizdek, tanazzuldir. Tanazzul bor joyda esa o’lim hukmrondir. Demak, o’zbek tilining kelajagi shu tilda so’zlovchi xalq ijodiy tafakkurining quvvatiga bog’liq. Bu tafakkur harakatda bo’lgandagina muvaffaqiyatga erishadi.
Til ishlatiladigan o’n uchta soha mavjud: xo’jalik ishlari, siyosiy-ijtimoiy soha, badiiy adabiyot, fan, hujjatlarni yuritish, axborot, estetik ta’sir vositalari (teatr, kino…), xalq ijodi, maorif, turmush, o’zaro yozishmalar, diniy marosimlar, harbiy soha. Mana shu sohalarning hammasida til harakatda bo’lgandagina uning kelajagi haqida gapirish mumkin.
O’zbek tilining bugungi ahvoli inobat bo’lib, unga davlat tili huquqi berilishi shart. Zero, birinchidan, tub aholi tilining davlat tili deb qabul qilinishi Sovet Respublikasi bo’lish printsiplaridan biri; ikkinchidan, o’zbek tilining davlat tili deb e’lon qilinishi uning o’z imkoniyatlarini to’la namoyon etishi uchun sharoit yaratadi; uchinchidan, Konstituttsiyaga binoan har bir odam qonun himoyasiga olingani kabi, insonlikning birinchi fazilati bo’lmish til ham qonun himoyasida bo’lishi kerak. Buning uchun bir jumla: “O’zbekiston SSRning davlat tili o’zbek tilidir” deb yozilishi kifoya emas, albatta. Eng avvalo, o’zbek tili ravnaqi haqida uzoq yillarga mo’ljallangan davlat dasturini ishlab chiqish zarur.
Odam go’dakligidanoq ona tili ta’sirida bo’lishi muhim ijodiy omildir. Bu muayyan sharoit ta’sirida go’dak dunyoni to’la va aniq qabul qilishi, buyumlar xususida har tomonlama puxta tasavvurga ega bo’lishi mumkin. Agar go’dak ikki til ta’sirida tarbiyalansa, albatta unda so’z boyligi bir til ta’sirida shakllangan go’dakka nisbatan ko’p bo’lishi mumkin. Biroq, ikki til vositasida voyaga yetgan bolaning ma’lum tushunchalar va bu tushunchalarni anglashdagi imkoniyatlari juda past saviyada bo’ladi. Bu esa oqibatda chala bilimga ega kishini tarbiyalashga xizmat qiladi.
Mutaxassislar e’tiroficha, go’dak 10-12 yoshga yetgandagina chet tilni o’rganishga kirishsa ma’lum muvaffaqiyatlarga erishishi, eng muhimi dunyoqarashi shakllanishiga salbiy ta’sir yetmasligi mumkin. buni yaqinda xalqaro simpoziumda nutq so’zlagan moskvalik olim L.Izvekov olib borgan tadqiqotlar tasdiqlaydi. Uning yozishicha, ikki til ta’sirida tarbiyalangan go’daklar dunyoqarashi bir tilda shakllangan bolalar dunyoqarashidan orqada qoladi, hatto ba’zan salbiy oqibatlarga, jumladan, uning duduqlanishiga sabab bo’larkan. Yoki ikki tillilik masalasini davlat dasturi sifatida o’rgangan shved olimlari tadqiqoti natijalari “Ikki tillilik? Chala tillilik!” deb nomlangan to’plamdagi maqolalarning qisqacha sharhida yozilganidek,go’dak eng avvalo ona tilida tarbiyalansa, tilning butun xususiyatlarini egallab, ikkinchi tilni o’rgana boshlasa, yetuk natijalarga erishishi mumkin ekan. Shved olimlarining bu masalaga bo’lgan munosabati to’plam nomida o’z aksini topgani diqqatga sazovor. Hatto YUNESKO e’lon qilgan madaniy dasturlardayam zamonaviy psixolingvistika va pedagogika talablaridan kelib chiqqan holda bolaning ona tilida savod chiqarishi juda muhim deb ta’kidlanadi.
Qadim bitiklarda “hifzi lison” degan ajib bir so’z uchrashiga e’tibor berganmisiz? Hifz – saqlash, qo’riqlash, lison – til ma’nosini bildirishini ham bilasiz. Bu so’zni XX-asr mutafakkiri Abdulla Avloniy shunday sharh etadi: “Hifzi lison har bir millat o’z ona til va adabiyotining saqlamagini aytilur. Har bir millatning dunyoda borlig’in ko’rsatadurg’on oinai hayoti til va adabiyotidir. Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yo’qotmakdir. Hayhot, biz turkistonlilar milliy tilni saqlamak bir tarafda tursun, kundan-kun unutmak va yo’qotmakdadurmiz. Tilimizning yarmiga arabiy, forsiy ulangani kamlik qilub, bir chetiga rus tilini ham yopishdurmakdadurmiz. Durust, bizlarga hukumatimiz bo’lg’on rus lisonin bilmoq hayot va saodatimiz uchun osh va non kabi keraklik narsadur. Lekin, o’z yerinda ishlatmak va so’zlamak lozimdur. Zig’ir yog’i solub, moshkichiri kabi qilub, aralash-quralash qilmak, tilning ruhini buzadur”.
Til mustaqilligini saqlovchi vositalarning biri tarjimadir. Begona madaniyatga mansub asar tarjima yo’li bilan milliy madaniyatimiz qatlamiga singadi. Lekin bu o’rindayam haqiqiy ijodkor tarjimongina bu vazifani uddalay olishi mumkinligini ta’kidlash lozim. Chalasavod tarjimon bajargan ish tilimizga, demak, madaniyatimizga faqat zarar keltiradi. Agar Maks Frishni savodsiz,tilbilmas odam tarjima qilsa, bizga Maks Frishniyam savodsiz qilib ko’rsatishi mumkin. Agar tilimiz faqat boshqa tilda paydo bo’layotgan yangi so’zlarning tarjimasi bilan to’lar ekan, tilimiz boyimoqda deb gapirish haqiqatga zid bo’ladi. Taraqqiyot davomida yangi so’zlar (neologizmlar) tabiiy ravishda paydo bo’lishi uchun (yuqorida yozganimdek) til hayotimiz uchun xizmat qilayotgan hamma sohalarda faol harakat qilishi shart.
Tarjima har bir milliy madaniyatning o’z-o’zini chet ta’siridan himoya qilish quroli ekanini unutmagan tarzda, bugunga kelib respublikamizda 50 ga yaqin qardosh va chet tillardan tarjima qiluvchi mutarjimlar maktabi shakllanganini tan olgan holda tarjima asarlari bosiladigan “Er yuzi” nomli jurnalni tashkil qilish kerak. Bugun jamiyatimizda millatlararo munosabatlar va aloqalar bosh masala bo’lib qolganini tan olmasdan iloji yo’q. Shunday ekan, bo’lajak jurnal xalqlar do’stligi ishi uchun xizmat qilishi shak-shubhasizdir.
Agar tilimiz bugunga kelib himoyaga muhtoj bo’lib qolgan ekan, bu, eng avvalo, dilimiz himoyaga muhtoj bo’lganidan kelib chiqqan hodisadir.
Til ravnaqini adabiyotning qudrati belgilaydi. Har bir iste’dod – til ijodkori. Til kuchini uyg’otuvchi qudrat ijodkor yuragidadir. Ijodkor – xalq yaratuvchilik qudratining elchisi, xalq yuragidagi rangin qirralarni dunyoga namoyon etuvchi, asrlar davomida yig’ilgan ma’rifat xazinasini boyituvchi xizmatchidir. Dalada ter to’kayotgan dehqon, poda ortidan yurgan cho’pon, bino tiklayotgan quruvchi, non do’koni sotuvchisi, masjidda va’z aytayotgan imom, talabalarga ilm berayotgan o’qituvchi ham til rivoji uchun xizmat qiladigan ijodkor bo’lishi uchun ularning dili ma’rifat bilan boyishi shart.
MA’RIFAT – uzoq o’tmishdan to bugungacha bo’lgan mutaraqqiy g’oyalar zamirida bunyod bo’lgan ma’naviy boylik. Asarlar yukiga yelkasini tutgan odamga faqat ma’rifat qanot bag’ishlay oladi. Har qanday inqilob, shu jumladan, qayta qurish ham faqat ma’rifat bilan yo’g’rilgan taqdirda g’alaba qozona oladi.
Insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytarguvchi ma’rifatdir. U insonning sharofatlik, g’ayratlik bo’lishiga sabab bo’ladi, inson e’tiqodini mahkam qiladi. Inson ma’rifat soyasida o’ziga keladigan zarar va zulmdan panoh topadi.
Ma’rifatli dehqon hech qachon tepadan qancha zug’um bo’lmasin, yerni zaharlamaydi, u bu ishi bilan o’z kelajagini va yuragini zaharlashini anglaydi.
Ma’rifatli o’qituvchi bolalar diliga faqat ezgulik urug’ini sochadi. Zero, u biladiki, ertaga bu urug’lar ko’karsa, nihollar ulkan daraxtlarga aylansa, Vatan qudrati yana yuksaladi.
Ma’rifatli siyosatchi o’z xalqini aldash yo’lidan bormaydi. U aldangan xalq qalbida faqat qahru g’azab to’planishini, ishonchi toptalgan xalqda oldga harakat qilish zavqi so’nib borishini, uning ijodkorlik quvvati susayishini biladi.
Ma’rifatdan yiroq amaldor hech qachon xalq dilidagi dardni tushunmaydi. Qolaversa, u buni zarrachalik tushunishni istamaydi. Ma’rifatsiz rahbar hamisha o’z tevaragida ma’rifatsiz rahbarchalarni yig’ish bilan shug’ullanadi. U kuch ishlatishga, zo’rlikka, do’q-po’pisaga, hur fikrdagi kishilarni qatag’on qilishga moyil bo’ladi.
Hozir matbuotda juda keng yoritilayotgan Stalin shaxsini olaylik. Stalin partiyadagi oliy mansabni egallab olgach, Leninning safdoshi bo’lgan juda ko’p ziyolilar joniga qasd qildi, o’z atrofiga Jdanov, Voroshilov, Kaganovich, Beriyaga o’xshagan ma’rifatsiz kimsalarni yig’ish bilan shug’ullandi. Bu hodisani o’rgangan juda ko’p mutaxassislar buni turli sabablar: birovlar uning ruhiy kasalligi, ba’zilar esa davr zarurati bilan izohlashadi. Meningcha, bu dahshatli qatag’onlarning barchasiga Stalinning johilligi, u yaratgan jaholat siyosati sababchi, deb o’ylayman.
Stalincha jaholat xalq ma’naviy kamolotining asosi bo’lmish tilimizga nisbatan 1929 va 1940 yilda imlo o’zgarishi bahonasi bilan qilingan ikki dahshatli qatag’onda yanada yorqin ko’rinadi. Fozil xalq stalincha shovinizm tazyiqi natijasida o’zining ming yildan ziyod vaqt bilan o’lchanadigan xazinasidan bemalol foydalanish huquqidan mahrum bo’ldi. Ming yilliklar davomida bemalol oqqan Nil daryosi Asvon to’g’oni bilan to’silgandan so’ng Misrda qurg’oqchilik boshlanganidek, imlo o’zgarishidan asrlar davomida shakllangan o’zbek tili tabiatidayam jiddiy salbiy o’zgarishlar yuz berganini hech kim inkor etolmasa kerak.
Stalin 1929, 1940 yillarda o’zbek tilining asosiga zarba bergan bo’lsa, 1950 yilda uni boshqa tillar qatori o’limga mahkum etdi. Xalqlar otasining “Pravda” gazetasidagi hukmnomasida shunday so’zlar bor: “Ikki tilning bir-biriga qo’shiluvi oqibatida yangi uchinchi bir til paydo bo’ladi, deb o’ylash mutlaqo xatodir… Aslida esa qo’shiluv natijasida bir til g’olib kelib, o’z so’z boyligini saqlab qoladi va kelajakda o’zining tabiiy oqimi bilan rivojlanadi, ikkinchi til esa asta-sekin o’z sifatini yo’qotib borib,oxir-oqibatda o’lishga mahkum bo’ladi”. Dohiy o’z hukmini: “Rus tili hamisha g’alaba qozonib kelgan”, deb tugatadi.
Jaholatdan jaholat tug’iladi. Stalincha jaholatparastlar jon-jahdlari bilan buyuk dohiy g’oyalarini amalga oshirishga kirishib, “ulkan g’alaba” va baland mansablarga erishdilar. Masalan, o’sha paytdagi avtonom respublikalarning birida rayon maorif bo’limini boshqargan bir johil o’z rayonidagi barcha milliy tildagi maktablarni bekitib tashlagani evaziga respublika Maorif ministri etib tayinlangani ma’lum. Kimdir Stalin ma’rifatli edi deb, isboti uchun uning she’r yozganini misol qilib ko’rsatishi mumkin. Lekin haqiqat shundaki, odam juda ko’p kitob o’qishi, bir necha tilni bilishi, badiiy ijod bilan shug’ullanishi, biroq u shu bilan birga o’ta johil, ma’rifat kushandasi bo’lishiyam mumkin. Masalan, Iskandar Maqduniyga o’z davrining buyuk olimlari, shu jumladan buyuk Aristotel` ham saboq bergan. Iskandar o’sha davr uchun juda yuksak bilim egasi bo’lgan. Biroq, u dunyoni zabt etishi yo’lida necha-necha xalqlarning boshiga kulfat boshlab borganiniyam yaxshi bilamiz.
Yoki mashhur rus musavviri V.Vereshchaginnni olib ko’raylik. O’sha davrning buyuk kishilari qatorida sanalgan bu iste’dodli rassom Chor Rossiyasi O’rta Osiyo xalqlari ustiga yurish boshlaganda bir qo’lida mo’yqalam ushlab qonli janggohlarni chizgani, ikkinchi qo’lida miltiq ushlab begunoh odamlarni otgani ma’lum. Ijodi qanchalik pesh qilinmasin, uning johil bosqinchi bo’lgani haqidagi haqiqatga shak keltira olmaymiz. Mana shu yurish davomida go’daklarga o’q uzishdan bosh tortgan oddiy rus askarlari otib tashlangani ham tarixiy hujjatlarda aks etgan oydin haqiqatdir.
Jaholat hukmron davr hamisha inqiroz davridir.
Bugun Orol fojiasi haqida so’z yuritganda, eng avvalo, paxta monokul`turasi sabab qilib ko’rsatiladi. Buni inkor qilmagan holda, bu fojiani kelib chiqishigayam ma’rifatsizlik sababchi deb ta’kidlashni istardim. Axir, monokul`tura yer kushandasi ekanini anglamagan kishilarni qanday qilib fozil, deb atash mumkin.
Agar bobolarimizning falsafiy dunyosiga bag’ishlangan noyob ilmiy tadqiqotlarni o’qigan bo’lsangiz, ular o’sha davrdagi turli falsafiy maktablar bilan yaxshi tanish bo’lganlari, o’z asarlarida boshqa falsafiy oqimlardan ijobiy foydalanib, bu ilmda katta o’zgarishlar qilishgani atroflicha yoziladi. Biz bo’lsak, o’tgan yetmish yil ichida biror-bir falsafiy asar – na qadim, na zamonaviy faylasuf asari ommabop tarzda o’zbek tiliga tarjima bo’lganini bilamiz. O’zbek ziyolisi bugungacha dunyoning juda ko’p buyuk faylasuflari asarlarini ona tilida o’qish baxtidan mahrum. Shu paytgacha ularning asarlaridan bir sahifayam tarjima qilinmaganini nima bilan izohlash mumkin?
Kinofil`mlarimiz, adabiy asarlarimizdan ma’rifat nuri tobora uzoqlashib ketayotgani mana shu foijaning oqibati emasmi? Qahramonlarimiz tobora johil, beshafqat bo’lib borayotganini sezyapsizmi? Yaqinda men bir yapon kinoshunosining sovet fil`mlari haqida bildirgan mulohazasini o’qib dahshatga tushdim, ammo uning so’zlari haqqoniy ekanligiga ishondim.
“Sizlardagi kino beshafqat, o’ta beshafqat, — deb yozadi u. – Bu esa yapon tomoshabiniga naqadar yoqmasligini bilmaysiz. Sizlar butun fil`m davomida boshqa xalqlarga xos bo’lmagan tarzda baqirib gaplashasiz. Suhbatlaringiz hamisha e’tirozga o’rin qoldirmaydigan qat’iyat bilan aytiladigan “Yo’q!”so’zi bilan boshlanadi. Sizlarda hatto eru xotin ham baqirib-chaqirib, butun fil`m davomida o’zaro kelishmovchiliklari ustida tortishadilar. Biz sizlar qachon jahl bilan, qachon aql bilan fikr yuritishingizni bilolmay qiynalamiz.
Biz yaponlar esa o’zaro suhbatlashganda, hatto bir-birimizning ko’zimizga qaramaslikka harakat qilamiz, tokim nigohimizda biror yilt etib o’tgan shubha bilan suhbatdoshimizning dilini og’ritib qo’ymaylik, deymiz. Suhbatdoshingizni tinglashni o’rganing. Biz ham ba’zan bir-birimizni tushunmaymiz, lekin suhbatdoshimizni eshitishga, uni anglashga harakat qilamiz. Siz esa umuman bir-birlaringizni eshitmaysiz, faqat ta’kidlaysiz, ta’kid bo’lgandayam baqiriq bilan, demak zo’ravonlik bilan ta’kidlaysiz”.
Yapon kinoshunosi aslida Fozil va Johil odam haqida gapirgandek tuyuldi menga.
Xalq faqat son bilan emas, balki sifat bilan qadrlanishini unutmaylik. Xalq sifati esa uning ma’naviyatidir. Ma’rifatli xalqni kichik deb bo’lmaydi. Agar kichik xalq dunyoga Rasul Hamzatovni yoki Tiko Vilkani bergan bo’lsa, bunday xalqni buyuk xalq deymiz. Ma’rifatli xalqning vijdoni tiyrak bo’ladi. Vijdon esa, Abu Ali ibn Sino aytganidek, ruh va fikrimizni tuyg’un qilmoqqa birinchi vositadir.
Ma’rifatli ajdodlarimiz “Har bir millatning taraqqiy va tooliysi yoshlarning ilm va ma’rifatiga, hunar va san’atiga bog’lidir» degan bo’lsalar, bobomeros kitoblarimiz «Ilm o’qimoq har bir mo»min eru-xotinga farzdir», deb nasihat qiladi. Axir,donishmandlarimiz “Olim bo’l, ilm talab qiluvchi bo’l yoki ilm eshituvchi bo’l. Hech bo’lmaganda, shularga muhabbat qiluvchi bo’l, beshinchisi bo’lma, halok bo’lursan” demadilarmi?
—————————
Muallif izohi: Keyingi ikki nasihat hazrati Payg’ambarimizga tegishlidir. Ammo, o’sha paytda bu nasihatlarni Rasulloh aytganlar deb yozishning imkoni yo’q edi. Mabodo, yozilganda, har ikki hikmat maqoladan so’zsiz olib tashlangan bo’lardi. Men bu izohni bugungi yoshlar uchun yozdim.
O’rni kelgani uchun aytib o’tay, ayni o’sha 1989 yili o’sha paytda din ahligagina tanish bo’lgan ulamo Alouddin Mansur bizga «Qur’oni Karim»dan saboq beraboshlagan va Muqaddas Kitobning o’zbek tiliga tarjima qilish bilan mashg’ul edi. Men ham bu ulug’ amalga zarrachalik xizmat qilganman: Shavkat Rahmon bilan Qorasuvga borib, Alouddin Mansurga bir necha kun kotiblik qilganman. O’sha kunlari muhtaram ulamoni Imom G’azoliyning «Ihyo ulum ad-Din» asaridan ikki faslni tarjima qilishga ko’ndirganman va tarjima o’sha yili men ishlagan «Kamalak» nashriyotida nashr etiladigan «Kamalak» to’plamida e’lon qilingan.
—————————
Haqqast, ma’rifatli xalq shijoatli bo’lur. Shijoat qalbning mantonatidan, ruhning salomatligidan iboratdir. Maorifdan, funundan va madaniyatdan mahrum qolgan xalq jaholat panjalarining orasida hamir kabi ezilgandek, af’oli zamimadan ham o’z nafsining yoqasini bo’shatolmas… Zeroki, jaholat eng qo’rqinch, faqir va muhtojlikdan ziyoda dahshatliroq bir musibatdur”, deb yozadi Avloniy.
TARIX asosida xalq xotirasi yotadi. D.S.Lixachev aytganidek, odamning odamligini ko’rsatuvchi yagona bisot xotiradir. Xotira esa vaqtni yenguvchi, o’limni tan olmovchi kuchdir. Xotira vaqtning barbod etuvchi kuchiga bas keladigan yolg’iz vositadir. Xotira bor ekan, o’tmish bugun bilan hamnafas bo’ladi va bu hamdamlik natijasi o’laroq kelajakning hali uncha aniq bo’lmasa-da, bo’rtib chiqayotgan xira qiyofasi ko’rina boshlanadi.
“Agar o’tmishga bo’lgan munosabatingni aytsang, kelajaging qanday bo’lishini aytib beraman”, — deydi sharq donishmandi. Demak, xalqning o’tmishga bo’lgan munosabati uning kelajagini belgilaydi.
Nega odamlar tarix bilan qiziqadi? Buning juda ko’p izohi bor. Lekin eng muhimi, odamlar tarix bitiklaridan o’zlarining bugungi so’roqlariga javob topishga urinadi. Odamlar bunga ongli intiladilarmi, yo’qmi, albatta, bu muhim emas. Muhimi, tarix yo’llaridan o’tgan odamlar hayotimiz, yurtimiz va insoniyat buguni haqida o’ylashga majbur bo’ladilar, ular bugungi kun juda qadim zamonlarda boshlangan jarayonning davomi ekanini yaxshi anglaydilar.
Tarixga bo’lgan qiziqish xususan jamiyatning oqimi qayoqqa ketayotgani noma’lum bo’lganda yanada ortadi. O’z davri ideallaridan ko’ngli qolgan, ijtimoiy turg’unlikka mahkum bo’lgan, ammo hayotini boyitishni istagan odam dilidagi shubha-yu-gumonlarga javob topish uchun tarixga murojaat qiladi. Jamiyat buhroni davrida, inson o’zining omma bilan uyg’unsizligini sezar ekan, u mana shu ma’naviy uyg’unlikni o’tmishdan topishga urinadi.
“Yolg’on aytish – qulning qismati, ozod odam qismati esa haqiqatni aytishdir”, deydi Tianli Apollon.
Tarixni soxtalashtirish kasalligi faqat bugun ko’zga tashlanayotgani yo’q. Juda uzoq vaqtdan buyon Gerodot, Mela, Pliniy asarlarida uchraydigan va Tanais (Don) daryosi ortida yashagan xalq nomi sifatida keltirilgan “torki” atamasi rus tarixchi olimlari tomonidan “iirki” yoki “iyurki” deb tarjima qilingani atoqli olim Abror Karimullinning “Tatarlar “Etnos va etnonim” (Qozon. 1988 y) asarida “tarixni buzishga urinish” sifatida qayd etiladi. Bunday chalkashliklar bir qator g’arb, rus, arman tarixchilarining kitoblaridayam uchraydi. Tarix fani xalqdan uzoqroq tutilgani bunday chalkashliklarni ko’paytirdi va bu hamisha salbiy oqibatlarda namoyon bo’ladi.
Tariximizdagi yangicha mushohada bilan qarash zarur bo’lgan masalalardan biri – O’rta Osiyoning, xususan, bugungi O’zbekiston territoriyasiga kirgan yerlarning Chor Rossiyasi tomonidan zabt etilganiga oid ilmiy ishlarda, darsliklarda uchraydigan “oq dog’”lar va soxta xulosalardir. Chor Rossiyasining bosqinchilik siyosatini oqlash uchun ba’zi olimlar shu qadar yolg’on va to’qima mulohazalarni aytishadiki, bu odamlar ko’nglida ravshanlik emas, faqat shubha urug’i unib chiqishi uchun zamin tayyorlaydi, xolos. Masalan, 1986 yili Moskvada rus tilida nashr etilgan «Antologiya pedagogicheskoy misli Uzbekskoy SSR» (“O’zbekiston SSR pedagogik ilmi antologiyasi”) ga kirish so’zi yozgan S.Rajabov, M.Xayrullaevning ushbu fikrlariga nima deysiz: “O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shib olinishi… bilan eron, arab, afg’on, turk feodallari istilosiga barham berildi”. Nahotki, bir bosqin boshqa bosqinni yo’qqa chiqargani mutaraqqiy hodisa bo’lsa? Demak, mo’g’ul istilosi Rossiyani shved, polyak, turk, tevton bosqinlaridan saqlab qoldi, deb aytish mumkin ekan-da?!
Bugun meros haqidagi har qanday suhbat yo’nalishi uzoq davom etgan loqaydlik natijasi o’laroq yuzaga chiqqan kamchiliklarga, kelajak avlodlar oldida javobgar ekanimizga borib taqaladi. Bugun “Bu voqealarga kim sababchi?” deb berilayotgan so’roqlarga javob berish, tavba-tazarruga qodir odamlarni, mutasaddi tashkilotlarni kutish vaqti emas, balki qadimiy qo’lyozmalarni tezroq xalqqa yetkazish, vayron obidalarni tiklash, xalqdan yashirilgan tarix haqiqatlarini aytish bilan shug’ullanish mavsumidir.
O’zbek xalqining boy madaniy merosiga nisbatan uzoq yillik loqaydlikni tezroq bartaraf etish payti keldi. Har bir xalqning madaniy merosi – xalq dahosining butun qudrati jo bo’lgan boylik, avloddan-avlodga o’tib kelayotgan ma’naviy xazinadir. Ming yillar davomida yaratilgan va kelajakda yaratiladigan meros xalqning yashash huquqini ta’minlaydi, uning ijodkorlik ruhini belgilaydi.
Xalqning madaniy merosi – xoh obida, xoh qo’riqxona, xoh muayyan urf bo’lsin – ularni barbod etuvchi tashqi kuchlar; eroziya, nam, ifloslangan havo, odamning johilona xatti-harakati, urbanizatsiya, yolg’on ta’sirida qolib ketmasligi kerak. Har bir inson mana shu dahshatli zug’umlar oldini olish uchun o’zini mas’uliyatli deb bilishi kerak. Xuddi shu maqsadda tashkil qilingan Butunittifoq Madaniyat fondining “Nashe nasledie”, “Pravda” gazetasi qoshida nashr etilayotgan “Rodina” jurnallari kabi xalqimizning moddiy va ma’naviy merosini asrab-avaylash, bu xazinani faol o’rganish va xalqqa yetkazish uchun xizmat qiluvchi “Meros” nomli jurnal nashrini amalga oshirish shart. Har qanday kechikish xalqimizning ma’rifat va madaniyat yo’lidagi intilishlariga og’ir zarar yetkazadi.
Madaniy merosimizning uzviy qismlaridan biri – milliy an’analar, xalq fe’l-atvori, asrlar davomida shakllangan odob doirasidir. Ularni anglash va o’rganish masalasi madaniyatimizning umuminsoniy mazmunidan kelib chiqib, bu milliy xususiyatlar shakllanishi – uzilmas bir jarayon bo’lganini unutmagandagina amalga oshishi mumkin.
Har bir xalq o’ziga xosligi bilan ajralib turishi isbotsiz haqiqatdir. Mana shu xoslik xalqning insoniyat madaniyatiga qo’shgan moddiy va ma’naviy boyliklarning qiymatini belgilaydi.
O’zbek xalqi urf-odati, fe’l-atvoriga xos xususiyatlar ham olis bobolarimizdan qolgan madaniy meros ekanini anglash, tilimizni himoya qilgandek, dilimizni ham begona ta’sirdan, loqaydlikdan hifz etishni o’ylaylik.
Har bir xalq etiketi, ya’ni odob-rusumi u yashayotgan jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga bog’liq va undagi ijtimoiy vaziyat ta’sirida shakllanadi yoki buziladi. Asrlar davomida shakllangan ahloq tushunchalarining unutilishi milliy xoslikning, xalq yuzining yo’qolishiga sabab bo’ladi. Muayyan voqeaga har bir xalq o’z odob-rusumidan kelib chiqqan holda munosabat bildiradi: yo ma’qullaydi, yo rad qiladi. Bu xalqimizning ayol kishiga nisbatan munosabatida ham ayon ko’rinadi.
Asrlar davomida ayolni ulug’lash adabiyot va san’atning mangu mavzusi bo’ldi. Ayol badani har qanday libosdan go’zaldir, deb bilgan qadimiy yunonlar uni yalang’och tasvir etdilar.
“Ayolga muhabbat tuyg’usi har qanday hirsiy ishtiyoqlardan mustasno bo’lishi kerak, chunki u o’z bag’rida tirik mo»jizani – go’dakni avaylab yuradi” (Mejelaytis). Sharq uchun, demak, o’zbek uchun qo’lidagi go’dakni bag’rida bosib turgan ayol – nafosat, go’zallik, shu bilan birga falsafiy mohiyatga ega bo’lgan muqaddaslik ramzidir.
Aynan mana shu falsafiy mohiyat, o’zbek urf-odati, fe’l-atvori mohiyatidan kelib chiqqan holda respublika hukumati oldida keyingi paytda kinoekranlarni tobora egallab olayotgan fahshga qarshi tadbirlar ishlab chiqish masalasini qo’yish shart, deb o’ylayman. “Kichkina Vera” fil`miga o’xshash badiiy lentalar, Toshkent sirkida bolalarga namoyish qilinayotgan erotik mazmunli raqs shoulari, Navoiy shahridagi Markaziy univermag oldida olti nafar yalang’och ayollar haykallarining o’rnatilishi o’zbek xalqi turmush tarziga, uning ruhiy dunyosiga rahna solishini, unga qaratilgan kuchli zarba bo’lishini qachon anglaymiz? Bu masalani mutasaddi tashkilotlar o’ylab ko’rishlari zarur.
Bu mulohazalarni kino san’atiga, tilga olingan fil`mga, haykaltaroshlikka qarshi qaratilgan deb tushunmasdan, xalqimiz ahloq tushunchalariga, hali shakllanmagan murg’ak dillarga asorat qoldirishi mumkin bo’lgan salbiy hodisaga qarshi qaratilgan, deb qabul qilinishini istardim.
TARIXIY SHAROIT o’zbek yozuvchisidan faqat adabiy ish bilan shug’ullanmay, balki hayotimizdagi stalincha qatag’on, brejnevcha turg’unlikning bugungi ko’rinishlariga qarshi kurashishni, xalq manfaati, til va dil huquqiga oid har bir masalaga faol aralashishni, ona xalqini yangi yo’lga – ma’rifat va hurriyat yo’liga chiqarish uchun chidam bilan mehnat qilishni taqozo etadi.
Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati»,1989 yil 16 iyun`
