Менимча, “ўзликни англаш” нималигини билиш учун олдин “ўзлик”нинг ўзи нима эканини билиб олиш керак. Сўзнинг сиртидан ҳам кўриниб турганидек, “ўзлик”нинг ўзаги “ўз”дир. Яъни, “ўзлик” “ўз”га тегишлидир. “Ўз” эса, “асл” демакдир. Жайдарича айтганда, киши бир куни ўзига “Мен кимман?” деган саволни берган заҳоти у ўзини англаш йўлига чиққан, биринчи қадамини қўйган бўлади.
НУРУЛЛОҲ МУҲАММАД РАУФХОН
ИСТЕЪДОД СОТИЛМАЙДИ
“Ёшлик” саволларига жавоблар
Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон (Нурулло Отахонов) 1955 йил 14 февралида Фарғона вилояти, Ўзбекистон туманидаги Ойимча қақир қишлоғида хизматчи оиласида туғилган. Тошкент Давлат (ҳозирги Миллий ) Университетининг Ўзбек филологияси бўлимида таҳсил олган. Меҳнат фаолиятини Сурхондарё вилоят Ленинйўли (ҳозирги Қизириқ) туманидаги саккиз йиллик мактабда ўқитувчиликдан бошлаган. 1981-1991-йилларда «Ёшлик» журнали таҳририятида хатларни ҳисобга олувчи, муҳаррир ва бўлим мудири, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси таҳририятида мухбир, “Муштум” журнали таҳририятида масъул котиб бўлиб ишлаган. 1991-йилдан Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг «Мовароуннаҳр» нашриётида бош муҳаррир, «Шарқ юлдузи» журнали таҳририятида бўлим мудири ва «Ҳидоят» журнали таҳририятида бош муҳаррир. 2010- 2014 йиллар «Мовароуннаҳр» нашриётининг бош директори лавозимида ишлаб келган.
Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон «Оқ бино оқшомлари» ҳикояси ва айни номдаги киносценарий муаллифидир. Ёзувчининг «Дунё кенг» (ҳикоялар, 1986) ҳамда «Шу ерлик киши» (қисса ва ҳикоя, 1988) китоблари чоп этилган. У шунингдек, Алишер Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» достони асосида икки қисмли киносценарий ёзган. Турк, гуржи, хитой ва рус адибларининг бир қатор асарлари, Темур Пўлатовнинг «Завсегдатай» («Шинаванда») қиссаси ҳамда «Черепаха Тарази» («Торозий тошбақаси») романларини ўзбек тилига таржима қилган. Ҳозирги замон турк адиби, олими Аҳмад Лутфий Қозончининг олти жилдлик «Саодат асри қиссалари» асари ҳам Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон таржимасида ўзбек тилида дунё юзини кўрган ва бир неча марта қайта нашр этилган.
1. Ўзликни англаш нима дегани?
Бу нарсани ҳар ким ҳар хил тушунади, натижада ҳар хил тушунтиради. Ҳар бир нарса, ҳодиса, тушунча ва ҳоказонинг сирти бор, ичи бор. Ичига етиш қийин, сиртининг ўзи эса, ҳамиша ҳам “ўз”и (асли) бўла олмайди. Яъни, сиртигагина боқсангиз, у нарса ва ҳодиса ҳақидаги тушунча шунга яраша юзаки бўлади, ичига ҳам боқа (кўра) олсангиз, у нарса ва ҳодисанинг ҳақиқатига етишингиз осонлашади.
Менимча, “ўзликни англаш” нималигини билиш учун олдин “ўзлик”нинг ўзи нима эканини билиб олиш керак. Сўзнинг сиртидан ҳам кўриниб турганидек, “ўзлик”нинг ўзаги “ўз”дир. Яъни, “ўзлик” “ўз”га тегишлидир. “Ўз” эса, “асл” демакдир. Жайдарича айтганда, киши бир куни ўзига “Мен кимман?” деган саволни берган заҳоти у ўзини англаш йўлига чиққан, биринчи қадамини қўйган бўлади.
“Мен кимман?”нинг жавоби эса, икки хилдир:
1)мен бошқа барча нарса қатори, шубҳасиз, яратилган бир борлиқман, шубҳасиз, менинг бир Яратувчим бор; 2) мен бошқа барча нарса қатори ўзимдан-ўзим пайдо бўлган бир борлиқман, ҳеч қанақа яратувчи йўқ.
Бундан ўзликни англаш ҳеч қандай воситасиз ишончга боғлиқ экани кўринади. Яъни, ишончига қараб кишилар ўзликларини англашда энг катта икки гуруҳга ажралишади.
Қай бири ҳақ? Ҳар иккиси ҳам ўзини ҳақ деб билади, бошқасини адашаётганликда айблайди. Бу дунёда, инсоннинг ўлчовига кўра, бу тортишувнинг таги кўринмайди. Инсоният ер юзида бор қилинганидан бери бу масалада тортишиб келади, бир-бирига фикрини ўтказишга уринади. Биз ҳозир бу баҳснинг ичига кирмаймиз-да, саволнинг ўзига кечақоламиз.
Савол мендан сўралаётгани учун бу борада мен ўзимнинг жавобимни айтаман. Жавобим эса қатъий: шубҳасиз, мен яратилган бир борлиқман –ўзимни шундай танийман, шундай англайман! Бошқача бўлиши мумкин эмас!
Ўзликни бу каби англашда, Яратувчини бор деб билиш билан, дунё ҳам теран англанади. Жимитдеккина бир шахс билан улкандан-улкан дунё орасида буюк бир уйғунлик, боғлиқлик ҳосил бўлади. Ҳамма нарса ўз шакли, ўз ҳаёт тарзи, фақат ўзига хос бир вазифа билан яратилгани ҳамда бу вазифасини мукаммал адо этаётгани маълум бўлади.
Яъни, мен бу дунёга тасодифан ёки бўш келмадим, айни ўз вақтимда ваўзимга яраша бир вазифа билан келдим. Инсонлик бурчимни ўтаб бўлгач, бу дунёдан озод этиламан…
Демак, Яратган Зотни танилса, тан олинса, “ўзлик” ҳам бор ҳақиқати билан англанади. “Ўзини таниган Яратганини танийди”, деб бежиз айтилмаган. Бу дегани Яратганини танимаган ўзини танимайди (англамайди), деганидир. Киши ўзининг йўқдан бор қилинганини, ўзидан-ўзи пайдо бўлиб қолмаганини, бир Буюк Яратувчиси борлигини, у шу Яратувчига қуллик қилиш учун яратилганини билса, тўғри манзилга етибди –ўзини англабди. Акс ҳолда ўзини ҳам, бутун бу борлиқни ҳам ҳақиқати билан англамабди.Англаганга ўхшаб туюлса-да, хато англабди.
Бу гаплар бутун инсон зотига тегишлидир. Айни чоқда, одамлар дунёда турли миллат, турли дин, демак, турли маданият ичида яшайди. Демак, инсонлик нуқтаи назардаги ўзликдан ташқари энди ундан майдароқ – миллий, диний ўзликлар ҳам юзага келади. Буниси қандай англанади? Албатта, асли тўғри англаб олинганидан кейин ўзликнинг булар каби майда кўринишлари ҳамўз-ўзидан тўғри англанаверади.
Юз ўттиз йиллик мустамлака остидан чиққан бир миллат ўлароқ бугун биз қайтадан ўзликни англашга киришяпмиз, бу шарафли юксалишнинг илк босқичида турибмиз, илк қадамларимизни қўймоқдамиз. Яқин кунларгача устимизда ҳукмини юритганлар бизга, динимизга, маданиятимизга, ўзлигимизга бегоналар эди, улар бизга ҳам ўзларининг “ўзлик”лариниюқтиришга уринишди. Натижада ўзлигимиздан ажралишимизга оз қолди. Аммо биз бугун янги ўзлик қидириб ўтирмаймиз. Йўқотганимизни, йўқотаёзганимизни қайтадан топсак бўлди. Адашишлар, улоқишлар етар, ўзликни англашда, ҳис қилишда бошидан тўғри йўлга тушиб олишимиз керак.
Энди, мумтоз адабиётимизда “ўзлик”нинг бошқача бир англами ҳам бор. Битта шахсга тегишли, асосан дунёга боғланган қисмимиз назарда тутилади. Ҳазрат Алишер Навоийнинг “Ўзлукдин ўзунгни айла озод, То дашти фаноға киргасен шод” (“Лайли ва Мажнун”дан)деган байтларидаги “ўзлук” Яратган билан боғланиб кетишга тўсқинлик қиладиган шахсий хусусият (дунёвий барча орзу-истак)ларни билдиради. Ўзингни бу каби хусусиятлардан мутлақ озод қилсанг, Яратганингга тўсиқсиз қовушиб кетасан, дейилмоқчи (бу байтни яна бошқача ва узоқ шарҳлаш ҳам мумкин).
2. Бахт деганда нимани тушунасиз?
Бу саволга бир жумла билан жавоб бериб қўяқолсам ҳам бўлар эди. Чунки аслида бу савол биринчиси билан узвий боғлиқдир.
Яратувчини бор деб билиш, ҳаётини шу ишонч асосига қуриш, демак, ўзини тўғри англаб етиш ҳар бир киши учун энг олий бахтдир. Ўзни тўғри англаб етмаслик бахтсизликдир. Тамом.
Лекин ўқувчи бу гапнинг ўзига қонмайди. Шу боис бир оз ёйиб тушунтиришга ҳаракат қиламан.
Ўзликни англашнинг икки мақоми бўлганидек, бахтнинг ҳам олий ва майда мақомлари бор.
Бизларни ҳайвон эмас, инсон қилиб яратди, инсонлар ичида Ўзига ишонадиганлардан қилди, ўзимизни танидик, Яратганимизни танидик – булар ҳар бир киши эришишни орзу қиладиган энг олий бахтлардир.
Бундан ташқари турмушга боғлиқ, дунёвий ўлчовдаги бахт тушунчалари ҳам бор. Улар ҳар кимнинг ўз қаричи билан ўлчанади. Кимдир озгина бойликка эришишнинг ўзини, кимдир ўша озгина бойлигини яхши бир ишга сарфлашнибахт деб билади. Ҳатто ўзи камбағал бўлса-да, қаноатини бахт ҳисоблайдиганлар бор!
Кимгадир чиройли хотин, кимгадир одобли хотин бахт. Яхши ота-она бир бахт бўлганидек, яхши фарзандлар ҳам катта бир бахтдир! Киши жамиятда ўзини озод ва эркин ҳис этиши бахт бўлганидек, қонун доирасида нафсини чеклай олиши ҳам бахтдир!
Бир ҳисобга, ҳатто ўғри кечаси жонини таҳликага солиб ўғриликка тушса ва омади чопса,у ҳам ўзини бахтли ҳисоблайди, гўё ундан бахтли кимса йўқ!(Албатта, охиратда аламли азобларга йўлиқтирадиган бунақа “бахт”лардан Оллоҳ қўрисин!)
Амаллар ҳалол ва ҳаромга ажралганидек, бахт ҳам ҳалол ва ҳаромга ажралади. Киши эзгу бир орзуларга улашди дейлик –кўнглидаги бир қизга (йигитга) уйланди, чиройли оила қурди, ўғил-қизлар кўрди, уларнихуш одобли қилиб тарбиялади, илм олди, уй солди, мошинали бўлди, жамиятда обрў-эътибор қозонди (в.ҳ.) –булар ҳалол бахтларга мисол бўла олади. Ҳаромининг биттасини тепада айтдик. Ва яна шу кабилар. Аслида, Оллоҳ ҳам, қонун ҳам қайтарган ишларда бахт бўлмайди. Гарчи эгалари ўзларини бахтли санашса ҳам.
Баъзан бахтда бахтсизлик, бахтсизликда бахт бўлади. Буни қандай тушунилади? Масалан, киши ўзини бахтсиз санайди, аммо ёнида турган бахтни кўрмаётган ёки қадрига етмаётган бўлади. Аксинча, айримлар ўзини жуда бахтли ҳисоблайди, аслини суриштирсангиз, унинг бахт ўлчови бузуқ чиқади. Ҳикматларда, киши ютуқда ўзидан тепага (илғорларга) қарасин, етишмовчиликда ўзидан пастга (орқада қолганларга) қарасин, дейилган. Шунда ҳаммаси изга тушади. Ҳозиргина ўзини бахтсиз санаб турган киши аслида нақадар бахтли эканини тушуниб қолади.
Оллоҳ ҳаммаларимизни чинакам бахтларга эриштирсин.
3. Истеъдод ва имконият: қай бири муҳим?
Менимча, иккаласи бир-бирини тўлдиради. Имкониятни истеъдодни юзага чиқариш қобилияти ўлароқ танисак, демак, иккаласи ҳам муҳим. Қай бири бирламчи, деса бўлар балки. Мен истеъдодни биринчига қўйган бўлардим. Имкониятни тажриба билан ҳосил қилса бўлади, аммо истеъдод ҳосил қилса бўладиган нарса эмас. У берилади.
Демак, ижодий маънода имконият истеъдод билан бирдай аҳамиятли бўлса ҳам, мақом жиҳатидан истеъдоддан кейин туради. Моддий маънода тушунилса эса, бундай имконият ижод учун умуман муҳим эмас деб ўйлайман.
4. Сизнингча, ижодкорнинг жамиятдаги ўрни қандай бўлиши керак?
Сал олдинроқ айтдик: бу дунёга ҳамма ўз вазифаси билан юборилгандир. Демак, ҳамманинг жамиятда ўз ўрни бор. Жумладан, илмий, ижодий истеъдод берилганларнинг ҳам. Фақат, савияси ва қобилиятига қараб бу вазифа оддийликдан то буюкликка қадар ўзгариб туради. Билим, билимга қўшиб фаросат, фаросатга қўшиб уни қўллаш истеъдоди ҳам берилган ижодкорнинг жамиятдаги масъулияти бошқаларникидан катта ва оғирдир. Ижодкор шунчаки яшамайди, ўзинигина ўйламайди, энг олдин ва кўпроқ ўз қобилиятига яраша Ватани, миллати, дини, давлатини ўйлайди.Қолаверса, бутун инсониятни, бутун оламни ўйлашга,ташвишини чекишга, унга қайғуришга, кишилик жамиятининг оғирини енгил, ҳаётини чиройли ва осон қилиш йўлида тер тўкиб ишлашга мажбур.
Ижодкор ҳеч иккиланмай ва малолланмай шунақа катта вазифаларни елкасига олишга ҳақлидир. Бунда одамлар унинг меҳнати қадрини билаётгани ё билмаётганига қарамайди. Чунки унга шу вазифа юкланган, асосий мукофотини ҳам уни ер юзига шу вазифа билан юборган Зотнинг ўзи беради.
Ижодкор ўзига берилган қобилиятни бу дунёда ўзи фаровон яшаши, осон умр кечириши учунгина сарфласа, омонатга хиёнат қилган бўлади. Бутун истеъдодини шахсий ҳаловати йўлида ишлатса, шундай қимматли фаҳми-фаросатини, унга қўшиб инсонлик шарафини ҳам арзон баҳога сотган, сотилган бўлади. Оллоҳ таолонинг “Мен сизларнинг бойликларингизга қарамайман, уни қаерга ва қандай ишлатганларингизга қарайман”, деган маънодаги Сўзи моддий бойликкагина тегишли эмас, истеъдод берилганларга ҳам бирдай тегишлидир. Охиратда Яратганимиз “Мен сенга қанақа истеъдодлар берган эдим-у, сен уни нималарга сарфлаб юрибсан”, деб ҳиқилдоғимиздан олмайдими?!
Ижодкорнинг бошини силаш шарт эмас, унга ўз вазифасини ҳалол, чин юракдан бажаришига тўсқинлик қилинмаса бўлди. Зотан, бошини силатишни хоҳлаган ижодкор чинакам ижодкор ҳам эмас. Унақа “ижодкор” бутун фикри-зикрини бир сўм пулини икки сўм қилишга сарфлайдиган оддий уддабуроннинг ўзгинаси бўлиб қолади. Бошқача айтганда, жамият касал бўлса, иллати ойдинларида, ижодкорларидадир. Ёки, аксинча,жамият чиройли бўлса, шарафнинг кўпроғи ойдинлари, ижодкорлари бошига ёғилади.
5. Ёзганларингиз ҳаммаси ростми?
Бирнима дейишга одам ийманади…
“Самимийми?” деган маънода сўралаётган бўлса, қўлимни кўксимга қўйиб айтаман: ҳикояларим ҳаммаси самимий – уларни юрагимдан чиқазиб ёзганман. “Шу ерлик киши” қиссамга келсак, ғояси ўзимники бўлса ҳам, баёни тўласича ўзимники, дейишга бир оз иккиланаман. Ёш эдим. Катта ишга қўл ураётганимда балки тўла ижодий мустақил бўла олмагандирман. Кимларгадир ўхшашга ҳаракат қилиб тўқиган жойларим ҳам бор, ўзимнинг юрагимдан чиққан жойлари ҳам бор. Тақлид қилган ўринларимни ўқисам, ҳалигача ичимдан хижолат тортаман, ўзим топган, ўзим тўқиган воқеалар эса (бундай жойлари кўп, албатта), ҳалигача ўзимга ёқади.
Ҳар қандай бошловчида ўтган ё замондош машҳурларга эргашиш бўлиши бир томондан табиий, албатта. Муҳими, тақлиддан тез қутулиб, ўзининг мустақил йўлини топиб олиш.
Тақлиддан ўз йўлига ўтиш жараёни ҳар кимда ҳар хил кечади. Мен узоқ йиллар ёзмай қўя қолдим. Албатта, ёзмай қўйганимнинг бошқа асосий сабаблари бор – мен уларни “Ёшлик”да чиққан бир мақоламда уч йилча бурун қисман айтганман. Лекин бу сабаблар қаторида ўз йўлимни топишга интилиш ҳам бўлганини таъкидламоқчиман. Назаримда, энди нима ёзсам, у мутлақ меники бўладигандек. Кимнингдир қаеригадир ўхшаб кетиб қолса ҳам, у тақлид натижаси эмас, балки ижодий тажрибада кўп кузатилганидек, ихтиёрсиз равишда, хабарсиз ҳолатда бўлиши мумкин…
Шу савол баҳона адабиётда ростлик нечоғли бўлиши ҳақида анчадан бери кўнглимда кечиб юрган айрим мулоҳазаларимни айтиб олсам.
Ичувчилар орасида “Мастлик – ростлик” деган гап юради. Мастликда оғзининг боғи бўшаб кетиб, ичидагини ташига чиқариб юборишни ростлик дейишади. Аслида, буни ростлик деб бўлмайди. Ёки “ифлос ростлик” деса бўлади.
Ростликнинг ифлоси ҳам бўладими, деб ҳайрон бўладиганлар бордир. Алишер Навоий ҳазратлари “Маҳбубул қулуб”да Жаноби Пайғамбаримизнинг (алайҳиссалом) бир ҳадисларига суянган ҳолда: “Хирадманд улдурким, ёлғон демас, Аммо барча чин дегулик ҳам эмас”(68-танбеҳ, ТАТ 9-жилд 524-бет. Ғафур Ғулом НМИУ 2011й.)(Ақлли, доно киши ёлғон сўзламайди, лекин ҳамма ростни ҳам айтиб бўлмайди), деб ёзганлар. Демак, ҳаётда айтишдан қайтарилган, дейилиши истанилмаган чинлар ҳам бор. Бундай “чин”лар тилга кўчса, оилаларда, одамлар орасида, юртда фитналар чиқиб кетиши мумкин. Бунақа ёмон ишларга олиб келадиган ростлик албатта ифлос бўлади-да!
Мен бугун адабиёт даъвосида ўртага чиқаётган мана шунақа “ифлос ростлар”дан хавотирдаман. Масалан, тўшак ишлари очиқликка чиқиб кетди! Ҳалоли ҳам, ҳароми ҳам! Аммо адабиётда кўпроқ ҳаром тўшаклар кўпроқ тасвирланяпти.(Афсус билан тан олишим керак, бир замонлар ўзимнинг ижодимда ҳам бугун одамни хижолатга қўяётган бир-икки саҳна ёзилган.) Тўғри, ҳаётда бузуқ ишлар кўпайди. Ахлоқ ўлчовлари ўзгариб, ақл олмас ишлар ҳам содир бўляпти.Бундай пайтда адабиёт нима қилиши керак? Орқа-олдига қарамай бир бошдан тасвирлайвериши керакми? Йўқ! Кўпйиллик ҳаётий ва адабий тажрибамдан, олган сабоқларимдан бугун мен бошқа бир тўхтамга келдим: адабиёт омма орқасига тушиб олиб, ундан чиқаётган ахлатларни титиб кун кўрадиган қузғун эмас! Балки омманинг олдига ўтиб, жамиятни эзгулик сари илҳомлантирувчи тоза бир ҳунардир. Адабиёт ҳар хил йўлларга улоқиб кетган одамларга эргашувчи бўлиб тугул, уларни Тўғри Йўлга эргаштирувчи бўлиб майдонга чиққан.Адабиёт ҳаётнинг шунчаки инъикоси ҳам эмас! Адабиёт ҳаётга тўғри боқиб, тўғри хулосалар чиқариб, жамият йўлини тўғрилик-лаёритиб борувчи бир нурдир.
Бегона маданият эгалари узоқ йиллар “Адабиёт ҳаётни у қандай бўлса шундай ёритиши керак”, деб мияларимизгақуйишди. “Илмий” тилларида янаям баландпарвоз қилиб: “Адабиёт ҳаётни объектив тасвирлаши керак”, деб ўргатишди. Адабиётнинг асл вазифасини нурликдан шунчаки ойнакликка тушириб тушунтиришди. Адабиёт шунақа экан-да, деб биз ёзувчилар охир-оқибатда майдалашиб кетдик ва… бировнинг маҳрам хоналаригача бостириб кириб бориш даражасида тубанлашдик: кўзларимизни лўқ қилиб, тўшаклари тагигача ютоқиб“кузата” бошладик.
Тўшак ишлари қадимда бўлмаганми? Балки ҳозиргидан бешбаттар кўринишларда бўлгандир. Лекин бизнинг мусулмон Шарқи ёзма адабиётида (Ғарбнинг шилта литературасидан фарқли ўлароқ)унинг яланғоч тасвирлариҳеч учрамайди! Ўзимизда Алишер Навоийдан тортиб Ҳазиний ё Ҳувайдогача ўртада кечган бутун ижод аҳли нимага “ифлос ростлик”ни қаламга олишмади? Адабиётнинг вазифаси “бунақа ростлик” эмаслигини улар жуда яхши ҳис этишар эди!
Ўрни келиб қолди, бир газетда чиққан мақоламнинг мавзуга тегишли бўлдагини биргаликда бир эсласак:
“Бошда Алишер Навоий ўлароқ, бутун мумтоз адибларимиз…ўқувчининг паст туйғуларини қитиқловчи ифлос манзараларни тасвирлашни адабиётнинг вазифаси санашмаган. Шеър ёзиладими ё қисқа-лўнда ҳикоятлар, ривоятлар битиладими, ниятлар ва ғоялар олий бўлган. Масалан, Алишер Навоий ишқни учга бўлиб, биринчиси ўлароқ авом ишқи ҳақида сўйларкан, уни ҳам иккига ажратадилар. Буюги деб шаръий никоҳни, пасти деб никоҳдан ташқаридаги “ишқ”ни айтадилар ва, қулоқ солинг, шу ўринда ҳазрат нима дейдилар: “Ва пастроқ мартабасида паришонлиқ ва мушаввашлиқлар ва бесомонлиқ ва нохушлиқлареки, зикри тарки адабдир ва баёни беҳижоблиққа сабаб” (“Маҳбубул қулуб”дан). Яъни, никоҳдан ташқаридаги ишқ тубан иш бўлиб, турган-битгани паришонлик, ташвиш, саросима ва нохушликлар келтиради, уларни эслаш (тилга олиш) одобдан эмас, энди уни баён қилиш (бировларга гапириб бериш ёки ёзиш) уятсизликдир! Яна ҳам яъни: тўғри, бу каби паст ишлар ҳаётда учрайди, аммо уларни ёзиш ўзи каби паст ишдир, адабиёт бундай ишлардан баланд туриши лозим”.
Бугун ҳатто: “Адабиёт одобиётдир” десангиз, ғаши келадиган “ижодкор”лар тоифаси пайдо бўлди. Унақада Алишер Навоий бошлиқ бутун мумтоз адибларимизнинг ижод ҳақидаги, адабиётнинг жамиятда тутган ўрни ва вазифаси тўғрисидаги фикрларини қаёққа ташлаймиз?! Унақада иккиюзламачилик қилмайлик-да, ичимиздагини ташимизга чиқариб: “Улар эскирди, бугунга тўғри келмайди, бу масалада бугун биз фақат Ғарбга қараймиз, улардан ўрнак оламиз”, деб қарашларимизни очиқ баён қилиб қўяқолайлик. Бир ёқда Алишер Навоийни ва Абдулла Қодирийни улуғларимиз деймиз, иккинчи ёқда уларнинг йўриқларини инкор этамиз. Самимиятимиз қоладими бунда!
Демоқчи бўлганим, айрим асарлардаги бу каби мастона ростликлар ҳеч қачон асл ростлик бўла олмайди. Бўлса, ифлос ростлик бўлади.
Аслида, адабиёт ростликдир,одобли бир хилқатдир. Бошқача айтганда, одоб доирасидаги адабиётгина чинакам адабиётдир.
2014 йил июнининг 12–19-кунлари.
“Ёшлик” журнали 2014 йил6-сонидан олинди.
NURULLOH MUHAMMAD RAUFXON
ISTE’DOD SOTILMAYDI
“Yoshlik” savollariga javoblar
Nurulloh Muhammad Raufxon (Nurullo Otaxonov) 1955 yil 14 fevralida Farg’ona viloyati, O’zbekiston tumanidagi Oyimcha qaqir qishlog’ida xizmatchi oilasida tug’ilgan. Toshkent Davlat (hozirgi Milliy ) Universitetining O’zbek filologiyasi bo’limida tahsil olgan. Mehnat faoliyatini Surxondaryo viloyat Leninyo’li (hozirgi Qiziriq) tumanidagi sakkiz yillik maktabda o’qituvchilikdan boshlagan. 1981-1991-yillarda «Yoshlik» jurnali tahririyatida xatlarni hisobga oluvchi, muharrir va bo’lim mudiri, «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi tahririyatida muxbir, “Mushtum” jurnali tahririyatida mas’ul kotib bo’lib ishlagan. 1991-yildan O’zbekiston musulmonlari diniy idorasining «Movarounnahr» nashriyotida bosh muharrir, «Sharq yulduzi» jurnali tahririyatida bo’lim mudiri va «Hidoyat» jurnali tahririyatida bosh muharrir. 2010- 2014 yillar «Movarounnahr» nashriyotining bosh direktori lavozimida ishlab kelgan.
Nurulloh Muhammad Raufxon «Oq bino oqshomlari» hikoyasi va ayni nomdagi kinostsenariy muallifidir. Yozuvchining «Dunyo keng» (hikoyalar, 1986) hamda «Shu yerlik kishi» (qissa va hikoya, 1988) kitoblari chop etilgan. U shuningdek, Alisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostoni asosida ikki qismli kinostsenariy yozgan. Turk, gurji, xitoy va rus adiblarining bir qator asarlari, Temur Po’latovning «Zavsegdatay» («Shinavanda») qissasi hamda «Cherepaxa Tarazi» («Toroziy toshbaqasi») romanlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Hozirgi zamon turk adibi, olimi Ahmad Lutfiy Qozonchining olti jildlik «Saodat asri qissalari» asari ham Nurulloh Muhammad Raufxon tarjimasida o’zbek tilida dunyo yuzini ko’rgan va bir necha marta qayta nashr etilgan.
1. O’zlikni anglash nima degani?
Bu narsani har kim har xil tushunadi, natijada har xil tushuntiradi. Har bir narsa, hodisa, tushuncha va hokazoning sirti bor, ichi bor. Ichiga yetish qiyin, sirtining o’zi esa, hamisha ham “o’z”i (asli) bo’la olmaydi. Ya’ni, sirtigagina boqsangiz, u narsa va hodisa haqidagi tushuncha shunga yarasha yuzaki bo’ladi, ichiga ham boqa (ko’ra) olsangiz, u narsa va hodisaning haqiqatiga yetishingiz osonlashadi.
Menimcha, “o’zlikni anglash” nimaligini bilish uchun oldin “o’zlik”ning o’zi nima ekanini bilib olish kerak. So’zning sirtidan ham ko’rinib turganidek, “o’zlik”ning o’zagi “o’z”dir. Ya’ni, “o’zlik” “o’z”ga tegishlidir. “O’z” esa, “asl” demakdir. Jaydaricha aytganda, kishi bir kuni o’ziga “Men kimman?” degan savolni bergan zahoti u o’zini anglash yo’liga chiqqan, birinchi qadamini qo’ygan bo’ladi.
“Men kimman?”ning javobi esa, ikki xildir:
1)men boshqa barcha narsa qatori, shubhasiz, yaratilgan bir borliqman, shubhasiz, mening bir Yaratuvchim bor; 2) men boshqa barcha narsa qatori o’zimdan-o’zim paydo bo’lgan bir borliqman, hech qanaqa yaratuvchi yo’q.
Bundan o’zlikni anglash hech qanday vositasiz ishonchga bog’liq ekani ko’rinadi. Ya’ni, ishonchiga qarab kishilar o’zliklarini anglashda eng katta ikki guruhga ajralishadi.
Qay biri haq? Har ikkisi ham o’zini haq deb biladi, boshqasini adashayotganlikda ayblaydi. Bu dunyoda, insonning o’lchoviga ko’ra, bu tortishuvning tagi ko’rinmaydi. Insoniyat yer yuzida bor qilinganidan beri bu masalada tortishib keladi, bir-biriga fikrini o’tkazishga urinadi. Biz hozir bu bahsning ichiga kirmaymiz-da, savolning o’ziga kechaqolamiz.
Savol mendan so’ralayotgani uchun bu borada men o’zimning javobimni aytaman. Javobim esa qat’iy: shubhasiz, men yaratilgan bir borliqman –o’zimni shunday taniyman, shunday anglayman! Boshqacha bo’lishi mumkin emas!
O’zlikni bu kabi anglashda, Yaratuvchini bor deb bilish bilan, dunyo ham teran anglanadi. Jimitdekkina bir shaxs bilan ulkandan-ulkan dunyo orasida buyuk bir uyg’unlik, bog’liqlik hosil bo’ladi. Hamma narsa o’z shakli, o’z hayot tarzi, faqat o’ziga xos bir vazifa bilan yaratilgani hamda bu vazifasini mukammal ado etayotgani ma’lum bo’ladi.
Ya’ni, men bu dunyoga tasodifan yoki bo’sh kelmadim, ayni o’z vaqtimda vao’zimga yarasha bir vazifa bilan
keldim. Insonlik burchimni o’tab bo’lgach, bu dunyodan ozod etilaman…
Demak, Yaratgan Zotni tanilsa, tan olinsa, “o’zlik” ham bor haqiqati bilan anglanadi. “O’zini tanigan Yaratganini taniydi”, deb bejiz aytilmagan. Bu degani Yaratganini tanimagan o’zini tanimaydi (anglamaydi), deganidir. Kishi o’zining yo’qdan bor qilinganini, o’zidan-o’zi paydo bo’lib qolmaganini, bir Buyuk Yaratuvchisi borligini, u shu Yaratuvchiga qullik qilish uchun yaratilganini bilsa, to’g’ri manzilga yetibdi –o’zini anglabdi. Aks holda o’zini ham, butun bu borliqni ham haqiqati bilan anglamabdi.Anglaganga o’xshab tuyulsa-da, xato anglabdi.
Bu gaplar butun inson zotiga tegishlidir. Ayni choqda, odamlar dunyoda turli millat, turli din, demak, turli madaniyat ichida yashaydi. Demak, insonlik nuqtai nazardagi o’zlikdan tashqari endi undan maydaroq – milliy, diniy o’zliklar ham yuzaga keladi. Bunisi qanday anglanadi? Albatta, asli to’g’ri anglab olinganidan keyin o’zlikning bular kabi mayda ko’rinishlari hamo’z-o’zidan to’g’ri anglanaveradi.
Yuz o’ttiz yillik mustamlaka ostidan chiqqan bir millat o’laroq bugun biz qaytadan o’zlikni anglashga kirishyapmiz, bu sharafli yuksalishning ilk bosqichida turibmiz, ilk qadamlarimizni qo’ymoqdamiz. Yaqin kunlargacha ustimizda hukmini yuritganlar bizga, dinimizga, madaniyatimizga, o’zligimizga begonalar edi, ular bizga ham o’zlarining “o’zlik”lariniyuqtirishga urinishdi. Natijada o’zligimizdan ajralishimizga oz qoldi. Ammo biz bugun yangi o’zlik qidirib o’tirmaymiz. Yo’qotganimizni, yo’qotayozganimizni qaytadan topsak bo’ldi. Adashishlar, uloqishlar yetar, o’zlikni anglashda, his qilishda boshidan to’g’ri yo’lga tushib olishimiz kerak.
Endi, mumtoz adabiyotimizda “o’zlik”ning boshqacha bir anglami ham bor. Bitta shaxsga tegishli, asosan dunyoga bog’langan qismimiz nazarda tutiladi. Hazrat Alisher Navoiyning “O’zlukdin o’zungni ayla ozod, To dashti fanog’a kirgasen shod” (“Layli va Majnun”dan)degan baytlaridagi “o’zluk” Yaratgan bilan bog’lanib ketishga to’sqinlik qiladigan shaxsiy xususiyat (dunyoviy barcha orzu-istak)larni bildiradi. O’zingni bu kabi xususiyatlardan mutlaq ozod qilsang, Yaratganingga to’siqsiz qovushib ketasan, deyilmoqchi (bu baytni yana boshqacha va uzoq sharhlash ham mumkin).
2. Baxt deganda nimani tushunasiz?
Bu savolga bir jumla bilan javob berib qo’yaqolsam ham bo’lar edi. Chunki aslida bu savol birinchisi bilan uzviy bog’liqdir.
Yaratuvchini bor deb bilish, hayotini shu ishonch asosiga qurish, demak, o’zini to’g’ri anglab yetish har bir kishi uchun eng oliy baxtdir. O’zni to’g’ri anglab yetmaslik baxtsizlikdir. Tamom.
Lekin o’quvchi bu gapning o’ziga qonmaydi. Shu bois bir oz yoyib tushuntirishga harakat qilaman.
O’zlikni anglashning ikki maqomi bo’lganidek, baxtning ham oliy va mayda maqomlari bor.
Bizlarni hayvon emas, inson qilib yaratdi, insonlar ichida O’ziga ishonadiganlardan qildi, o’zimizni tanidik, Yaratganimizni tanidik – bular har bir kishi erishishni orzu qiladigan eng oliy baxtlardir.
Bundan tashqari turmushga bog’liq, dunyoviy o’lchovdagi baxt tushunchalari ham bor. Ular har kimning o’z qarichi bilan o’lchanadi. Kimdir ozgina boylikka erishishning o’zini, kimdir o’sha ozgina boyligini yaxshi bir ishga sarflashnibaxt deb biladi. Hatto o’zi kambag’al bo’lsa-da, qanoatini baxt hisoblaydiganlar bor!
Kimgadir chiroyli xotin, kimgadir odobli xotin baxt. Yaxshi ota-ona bir baxt bo’lganidek, yaxshi farzandlar ham katta bir baxtdir! Kishi jamiyatda o’zini ozod va erkin his etishi baxt bo’lganidek, qonun doirasida nafsini cheklay olishi ham baxtdir!
Bir hisobga, hatto o’g’ri kechasi jonini tahlikaga solib o’g’rilikka tushsa va omadi chopsa,u ham o’zini baxtli hisoblaydi, go’yo undan baxtli kimsa yo’q!(Albatta, oxiratda alamli azoblarga yo’liqtiradigan bunaqa “baxt”lardan Olloh qo’risin!)
Amallar halol va haromga ajralganidek, baxt ham halol va haromga ajraladi. Kishi ezgu bir orzularga ulashdi deylik –ko’nglidagi bir qizga (yigitga) uylandi, chiroyli oila qurdi, o’g’il-qizlar ko’rdi, ularnixush odobli qilib tarbiyaladi, ilm oldi, uy soldi, moshinali bo’ldi, jamiyatda obro’-e’tibor qozondi (v.h.) –bular halol baxtlarga misol bo’la oladi. Haromining bittasini tepada aytdik. Va yana shu kabilar. Aslida, Olloh ham, qonun ham qaytargan ishlarda baxt bo’lmaydi. Garchi egalari o’zlarini baxtli sanashsa ham.
Ba’zan baxtda baxtsizlik, baxtsizlikda baxt bo’ladi. Buni qanday tushuniladi? Masalan, kishi o’zini baxtsiz sanaydi, ammo yonida turgan baxtni ko’rmayotgan yoki qadriga yetmayotgan bo’ladi. Aksincha, ayrimlar o’zini juda baxtli hisoblaydi, aslini surishtirsangiz, uning baxt o’lchovi buzuq chiqadi. Hikmatlarda, kishi yutuqda o’zidan tepaga (ilg’orlarga) qarasin, yetishmovchilikda o’zidan pastga (orqada qolganlarga) qarasin, deyilgan. Shunda hammasi izga tushadi. Hozirgina o’zini baxtsiz sanab turgan kishi aslida naqadar baxtli ekanini tushunib qoladi.
Olloh hammalarimizni chinakam baxtlarga erishtirsin.
3. Iste’dod va imkoniyat: qay biri muhim?
Menimcha, ikkalasi bir-birini to’ldiradi. Imkoniyatni iste’dodni yuzaga chiqarish qobiliyati o’laroq tanisak, demak, ikkalasi ham muhim. Qay biri birlamchi, desa bo’lar balki. Men iste’dodni birinchiga qo’ygan bo’lardim. Imkoniyatni tajriba bilan hosil qilsa bo’ladi, ammo iste’dod hosil qilsa bo’ladigan narsa emas. U beriladi.
Demak, ijodiy ma’noda imkoniyat iste’dod bilan birday ahamiyatli bo’lsa ham, maqom jihatidan iste’doddan keyin turadi. Moddiy ma’noda tushunilsa esa, bunday imkoniyat ijod uchun umuman muhim emas deb o’ylayman.
4. Sizningcha, ijodkorning jamiyatdagi o’rni qanday bo’lishi kerak?
Sal oldinroq aytdik: bu dunyoga hamma o’z vazifasi bilan yuborilgandir. Demak, hammaning jamiyatda o’z o’rni bor. Jumladan, ilmiy, ijodiy iste’dod berilganlarning ham. Faqat, saviyasi va qobiliyatiga qarab bu vazifa oddiylikdan to buyuklikka qadar o’zgarib turadi. Bilim, bilimga qo’shib farosat, farosatga qo’shib uni qo’llash iste’dodi ham berilgan ijodkorning jamiyatdagi mas’uliyati boshqalarnikidan katta va og’irdir. Ijodkor shunchaki yashamaydi, o’zinigina o’ylamaydi, eng oldin va ko’proq o’z qobiliyatiga yarasha Vatani, millati, dini, davlatini o’ylaydi.Qolaversa, butun insoniyatni, butun olamni o’ylashga,tashvishini chekishga, unga qayg’urishga, kishilik jamiyatining og’irini yengil, hayotini chiroyli va oson qilish yo’lida ter to’kib ishlashga majbur.
Ijodkor hech ikkilanmay va malollanmay shunaqa katta vazifalarni yelkasiga olishga haqlidir. Bunda odamlar uning mehnati qadrini bilayotgani yo bilmayotganiga qaramaydi. Chunki unga shu vazifa yuklangan, asosiy mukofotini ham uni yer yuziga shu vazifa bilan yuborgan Zotning o’zi beradi.
Ijodkor o’ziga berilgan qobiliyatni bu dunyoda o’zi farovon yashashi, oson umr kechirishi uchungina sarflasa, omonatga xiyonat qilgan bo’ladi. Butun iste’dodini shaxsiy halovati yo’lida ishlatsa, shunday qimmatli fahmi-farosatini, unga qo’shib insonlik sharafini ham arzon bahoga sotgan, sotilgan bo’ladi. Olloh taoloning “Men sizlarning boyliklaringizga qaramayman, uni qaerga va qanday ishlatganlaringizga qarayman”, degan ma’nodagi So’zi moddiy boylikkagina tegishli emas, iste’dod berilganlarga ham birday tegishlidir. Oxiratda Yaratganimiz “Men senga qanaqa iste’dodlar bergan edim-u, sen uni nimalarga sarflab yuribsan”, deb hiqildog’imizdan olmaydimi?!
Ijodkorning boshini silash shart emas, unga o’z vazifasini halol, chin yurakdan bajarishiga to’sqinlik qilinmasa bo’ldi. Zotan, boshini silatishni xohlagan ijodkor chinakam ijodkor ham emas. Unaqa “ijodkor” butun fikri-zikrini bir so’m pulini ikki so’m qilishga sarflaydigan oddiy uddaburonning o’zginasi bo’lib qoladi. Boshqacha aytganda, jamiyat kasal bo’lsa, illati oydinlarida, ijodkorlaridadir. Yoki, aksincha,jamiyat chiroyli bo’lsa, sharafning ko’prog’i oydinlari, ijodkorlari boshiga yog’iladi.
5. Yozganlaringiz hammasi rostmi?
Birnima deyishga odam iymanadi…
“Samimiymi?” degan ma’noda so’ralayotgan bo’lsa, qo’limni ko’ksimga qo’yib aytaman: hikoyalarim hammasi samimiy – ularni yuragimdan chiqazib yozganman. “Shu yerlik kishi” qissamga kelsak, g’oyasi o’zimniki bo’lsa ham, bayoni to’lasicha o’zimniki, deyishga bir oz ikkilanaman. Yosh edim. Katta ishga qo’l urayotganimda balki to’la ijodiy mustaqil bo’la olmagandirman. Kimlargadir o’xshashga harakat qilib to’qigan joylarim ham bor, o’zimning yuragimdan chiqqan joylari ham bor. Taqlid qilgan o’rinlarimni o’qisam, haligacha ichimdan xijolat tortaman, o’zim topgan, o’zim to’qigan voqealar esa (bunday joylari ko’p, albatta), haligacha o’zimga yoqadi.
Har qanday boshlovchida o’tgan yo zamondosh mashhurlarga ergashish bo’lishi bir tomondan tabiiy, albatta. Muhimi, taqliddan tez qutulib, o’zining mustaqil yo’lini topib olish.
Taqliddan o’z yo’liga o’tish jarayoni har kimda har xil kechadi. Men uzoq yillar yozmay qo’ya qoldim. Albatta, yozmay qo’yganimning boshqa asosiy sabablari bor – men ularni “Yoshlik”da chiqqan bir maqolamda uch yilcha burun qisman aytganman. Lekin bu sabablar qatorida o’z yo’limni topishga intilish ham bo’lganini ta’kidlamoqchiman. Nazarimda, endi nima yozsam, u mutlaq meniki bo’ladigandek. Kimningdir qaerigadir o’xshab ketib qolsa ham, u taqlid natijasi emas, balki ijodiy tajribada ko’p kuzatilganidek, ixtiyorsiz ravishda, xabarsiz holatda bo’lishi mumkin…
Shu savol bahona adabiyotda rostlik nechog’li bo’lishi haqida anchadan beri ko’nglimda kechib yurgan ayrim mulohazalarimni aytib olsam.
Ichuvchilar orasida “Mastlik – rostlik” degan gap yuradi. Mastlikda og’zining bog’i bo’shab ketib, ichidagini tashiga chiqarib yuborishni rostlik deyishadi. Aslida, buni rostlik deb bo’lmaydi. Yoki “iflos rostlik” desa bo’ladi.
Rostlikning iflosi ham bo’ladimi, deb hayron bo’ladiganlar bordir. Alisher Navoiy hazratlari “Mahbubul qulub”da Janobi Payg’ambarimizning (alayhissalom) bir hadislariga suyangan holda: “Xiradmand uldurkim, yolg’on demas, Ammo barcha chin degulik ham emas”(68-tanbeh, TAT 9-jild 524-bet. G’afur G’ulom NMIU 2011y.)(Aqlli, dono kishi yolg’on so’zlamaydi, lekin hamma rostni ham aytib bo’lmaydi), deb yozganlar. Demak, hayotda aytishdan qaytarilgan, deyilishi istanilmagan chinlar ham bor. Bunday “chin”lar tilga ko’chsa, oilalarda, odamlar orasida, yurtda fitnalar chiqib ketishi mumkin. Bunaqa yomon ishlarga olib keladigan rostlik albatta iflos bo’ladi-da!
Men bugun adabiyot da’vosida o’rtaga chiqayotgan mana shunaqa “iflos rostlar”dan xavotirdaman. Masalan, to’shak ishlari ochiqlikka chiqib ketdi! Haloli ham, haromi ham! Ammo adabiyotda ko’proq harom to’shaklar ko’proq tasvirlanyapti.(Afsus bilan tan olishim kerak, bir zamonlar o’zimning ijodimda ham bugun odamni xijolatga qo’yayotgan bir-ikki sahna yozilgan.) To’g’ri, hayotda buzuq ishlar ko’paydi. Axloq o’lchovlari o’zgarib, aql olmas ishlar ham sodir bo’lyapti.Bunday paytda adabiyot nima qilishi kerak? Orqa-oldiga qaramay bir boshdan tasvirlayverishi kerakmi? Yo’q! Ko’pyillik hayotiy va adabiy tajribamdan, olgan saboqlarimdan bugun men boshqa bir to’xtamga keldim: adabiyot omma orqasiga tushib olib, undan chiqayotgan axlatlarni titib kun ko’radigan quzg’un emas! Balki ommaning oldiga o’tib, jamiyatni ezgulik sari ilhomlantiruvchi toza bir hunardir. Adabiyot har xil yo’llarga uloqib ketgan odamlarga ergashuvchi bo’lib tugul, ularni To’g’ri Yo’lga ergashtiruvchi bo’lib maydonga chiqqan.Adabiyot hayotning shunchaki in’ikosi ham emas! Adabiyot hayotga to’g’ri boqib, to’g’ri xulosalar chiqarib, jamiyat yo’lini to’g’rilik-layoritib boruvchi bir nurdir.
Begona madaniyat egalari uzoq yillar “Adabiyot hayotni u qanday bo’lsa shunday yoritishi kerak”, deb miyalarimizgaquyishdi. “Ilmiy” tillarida yanayam balandparvoz qilib: “Adabiyot hayotni ob’ektiv tasvirlashi kerak”, deb o’rgatishdi. Adabiyotning asl vazifasini nurlikdan shunchaki oynaklikka tushirib tushuntirishdi. Adabiyot shunaqa ekan-da, deb biz yozuvchilar oxir-oqibatda maydalashib ketdik va… birovning mahram xonalarigacha bostirib kirib borish darajasida tubanlashdik: ko’zlarimizni lo’q qilib, to’shaklari tagigacha yutoqib“kuzata” boshladik.
To’shak ishlari qadimda bo’lmaganmi? Balki hozirgidan beshbattar ko’rinishlarda bo’lgandir. Lekin bizning musulmon Sharqi yozma adabiyotida (G’arbning shilta literaturasidan farqli o’laroq)uning yalang’och tasvirlarihech uchramaydi! O’zimizda Alisher Navoiydan tortib Haziniy yo Huvaydogacha o’rtada kechgan butun ijod ahli nimaga “iflos rostlik”ni qalamga olishmadi? Adabiyotning vazifasi “bunaqa rostlik” emasligini ular juda yaxshi his etishar edi!
O’rni kelib qoldi, bir gazetda chiqqan maqolamning mavzuga tegishli bo’ldagini birgalikda bir eslasak:
“Boshda Alisher Navoiy o’laroq, butun mumtoz adiblarimiz…o’quvchining past tuyg’ularini qitiqlovchi iflos manzaralarni tasvirlashni adabiyotning vazifasi sanashmagan. She’r yoziladimi yo qisqa-lo’nda hikoyatlar, rivoyatlar bitiladimi, niyatlar va g’oyalar oliy bo’lgan. Masalan, Alisher Navoiy ishqni uchga bo’lib, birinchisi o’laroq avom ishqi haqida so’ylarkan, uni ham ikkiga ajratadilar. Buyugi deb shar’iy nikohni, pasti deb nikohdan tashqaridagi “ishq”ni aytadilar va, quloq soling, shu o’rinda hazrat nima deydilar: “Va pastroq martabasida parishonliq va mushavvashliqlar va besomonliq va noxushliqlareki, zikri tarki adabdir va bayoni behijobliqqa sabab” (“Mahbubul qulub”dan). Ya’ni, nikohdan tashqaridagi ishq tuban ish bo’lib, turgan-bitgani parishonlik, tashvish, sarosima va noxushliklar keltiradi, ularni eslash (tilga olish) odobdan emas, endi uni bayon qilish (birovlarga gapirib berish yoki yozish) uyatsizlikdir! Yana ham ya’ni: to’g’ri, bu kabi past ishlar hayotda uchraydi, ammo ularni yozish o’zi kabi past ishdir, adabiyot bunday ishlardan baland turishi lozim”.
Bugun hatto: “Adabiyot odobiyotdir” desangiz, g’ashi keladigan “ijodkor”lar toifasi paydo bo’ldi. Unaqada Alisher Navoiy boshliq butun mumtoz adiblarimizning ijod haqidagi, adabiyotning jamiyatda tutgan o’rni va vazifasi to’g’risidagi fikrlarini qayoqqa tashlaymiz?! Unaqada ikkiyuzlamachilik qilmaylik-da, ichimizdagini tashimizga chiqarib: “Ular eskirdi, bugunga to’g’ri kelmaydi, bu masalada bugun biz faqat G’arbga qaraymiz, ulardan o’rnak olamiz”, deb qarashlarimizni ochiq bayon qilib qo’yaqolaylik. Bir yoqda Alisher Navoiyni va Abdulla Qodiriyni ulug’larimiz deymiz, ikkinchi yoqda ularning yo’riqlarini inkor etamiz. Samimiyatimiz qoladimi bunda!
Demoqchi bo’lganim, ayrim asarlardagi bu kabi mastona rostliklar hech qachon asl rostlik bo’la olmaydi. Bo’lsa, iflos rostlik bo’ladi.
Aslida, adabiyot rostlikdir,odobli bir xilqatdir. Boshqacha aytganda, odob doirasidagi adabiyotgina chinakam adabiyotdir.
2014 yil iyunining 12–19-kunlari.
“Yoshlik” jurnali 2014 yil6-sonidan olindi.
