Таниқли ёзувчи Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхонни таваллуд куни билан чин юракдан қутлаймиз
Ўзим унча-мунча насрда ижод қилсам-да, ёш ўтгани сайин нимагадир шеърий китобларни кўпроқ ва маза қилиброқ ўқияпман. Бурноғи йили буюк шоиримиз Рауф Парфи “Сайланма”сининг бир неча нашри босилди. Қайта-қайта ўқидим. Чўлпон Эргаш, Шавкат Раҳмон, Аъзам Ўктам каби руҳлари менга яқин шоирларнинг китобларини нашрга тайёрлаш баҳонасида ўқиган бўлсам, босилиб чиққач энди бир ўқувчи ўлароқ ўқияпман. Хуллас, нуқул шеър.
САМИМИЯТ — МУАЛЛИФ ЮРАГИ БИЛАН АСАРИ ЮРАГИ БИР ХИЛ ТЕПИШИДИР
Ёзувчи Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон билан суҳбат
Суҳбатдош: Умид Али
Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон (Нурулло Отахонов) 1955 йил 14 февралда Фарғона вилояти Ўзбекистон туманидаги Ойимча Қақир қишлоғида туғилган. Тошкент давлат университетининг ўзбек филологияси бўлимини тамомлаган (1981).
“Йўл бошида” (1984) тўпламида ҳаммуаллиф, “Дунё кенг” (1985), “Шу ерлик киши” (1987) қисса ва ҳикоялар тўпламлари нашр этилган. “Оқ бино оқшомлари” қисқаметражли филм сенарийини ҳамда Алишер Навоийнинг “Лайли ва Мажнун” достони асосида киносенарий ёзган. Жаҳон ва туркий адабиёт намуналаридан бир қанча таржималар қилган.
— Франсуз мутафаккири Дидро: “Одамлар китоб ўқишдан тўхтасалар, фикрлашдан ҳам тўхтайдилар”, деган эди. Суҳбатимизни бугунги ўқувчи ва китоб ўқиш маданияти тўғрисидаги долзарб мавзуга бағишласак. Сизнингча, китоб ўқишнинг киши маънавий юксалишидаги ҳиссаси нечоғлик?
— Дидронинг дегани оддий гап. Бу гапни айтиш учун франсуз ҳам, мутафаккир ҳам бўлиш шартмас. Дидрони ерга урмоқчимасман, лекин биздабу гапни ёш бола ҳам билади: “Китоб ўқимасанг калланг ишламайди!” деб қайси бола уйида ё мактабда эшитмаган? Фақат,биз бугун оддий гапни ҳам биронта машҳур ғарблик оғзидан эшитсак ҳайратланадиган ва ибрат қилиб кўрсатадиган бўлиб қолганмиз.
Аммо бу гапни биринчи ким айтган бўлса ҳам, чиндан тўғри айтган: китоб ўқилмай қолган ерда фикрлаш тўхтайди; китобсиз, илмсиз ўсиш бўлмайди!
Масаланинг бошқа томони ҳам бор: одам боласи ҳар хил бўлганидек, китоб ҳам турфа. Инсон зотини тузадиган ҳам, бузадиган ҳам китоб. Демак, асосий гап чиндан маънавият юксалишига сабаб бўладиган китобни топиб ўқишдадир.
Маънавият тушунчасини эса ҳар ким ҳар хил англайди. Масалан, мен бир акамизни биламан, китоб жинниси дейсиз. Ўқиган китобларининг кўплигини, хилма-хиллигини кўриб мен ўзимни адабиётчи дейишга хижолат тортиб қоламан. Лекин юрагимни ҳовучимга қўйиб айтаман: мен у одамни жуда унақа маънавиятли дея олмайман.Қачон қарасангиз, оғзидан боди кириб шоди чиқади, гапларида маъни ҳам, маза-матра ҳам йўқ, шилта латифалар гапириб ҳиринглагани-ҳиринглаган. Яхши китобларни кўп ўқиса-ю, ахлоқи бузуқ бўлса, у одамни жуда унақа маънавиятли деб бўлмайди. Демак, китоб ҳам юққанга, юқтирганга юқаркан.Китобни орқасидан қувиб юриб ўқиш, балодай тушунишнинг ўзи кишини маънавиятли қилиб қўймас экан.
Энди мисолни каттароқ доирадан олсак, ҳозир дунёда бутун бошли мамлакатлар, шаҳарлар бошига ўлим бўмбаларини ёғдираётганларни, улар ҳар қанча кўп китоб ўқиган бўлсалар ҳам, маънавияти бой деб бўладими?! Аёллар, болалар, чол-кампирлар қирғинига зиғирча ачинмаётган, жасадларини кўриб ҳам бир туки қилт этмаётган урушсеварларни қайси тил маънавиятли дейди?! Ҳолбуки, улар сиз билан мен ўқимаган китобларни ҳам ўқиган, ўзларини ўта маданиятли санайди, шафқатсизларча қириб ташлаётган одамларини одам ўрнида кўрмайди. Умуман олганда, шафқатсизлик билан маънавият тушунчаси бошқа-бошқадир, ўт билан сув, бири иккинчисини инкор этади.
Албатта, бу мисоллар китобнинг аҳамиятини мисқолча ҳам туширмайди. Чунки ўқиган сари фикри, онги тиниқлашаётган, одоб-ахлоқи ҳам ўзгараётган кишилар кўп. Мен фақат масаланинг мураккаблигига диққатни тортдим, холос.
Тўғри-да, умрида сиз айтган Дидронинг отини ҳам эшитмаган бир ўзбек оиласи не-не буюкларимиздан оқиб келаётган мингйиллик тарбия шарофати билан юксак маънавиятли бўлавериши мумкин.Одоб-ахлоқли, ота-онани қадрловчи, қариндошларга мурувватли, қўни-қўшни ҳолидан хабар олиб турадиган, болаларини ҳам жуда маънавиятли этиб тарбиялаётган яхши инсонларни биламиз. Улар бояги акамиз ёки тинч аҳоли устига ўлим уруғини сочаётган сиёсатчилар ўқиган китобнинг балки ўндан бирини ҳам ўқимагандир, аммо ич дунёлари бой, гўзал.
— Энг биринчи ўқиган китобингизни эслай оласизми? Ёки болалигингизда илк ўқиган китоблар ичида қай бири сизда катта таассурот қолдирган?
— Табиий, биринчи ўқиган китобим ҳозир эсимда йўқ. Эслаб қолганларимни айтадиган бўлсам, уларни анча кейинлар ‒ бешинчи, олтинчи ё еттинчи синфдалик пайтларим ўқиганман. Уйимизда эски лотин ёзувида Алишер Навоийнинг “Хазойинул Маоний”си, “Хамса”си, Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар”и бўларди. Мен уларни узоқ вақт немисча китоблар деб ўйлардим. Раҳматли Дадам: “Ҳарфи немисчага ўхшайди, ўзи ўзбекча ёзилган”, деганларидан кейин таталаб-таталаб ўқий бошлаганман. 5-синфдан мактабда немис тили ўқий бошлаганимиз учун ҳарфларни деярли таниб олган эдим-да. Битта-иккитаси ўхшамай қолса, ўзбекчасини дадамдан сўраб билиб олардим.Худойберди Тўхтабоевнинг “Сариқ девни миниб”, “Сариқ девнинг ўлими” (ўша пайтлари “Ленин учқуни” газетида кетма-кет сонларда босилган эди)асарларини ўқимаган бола йўқ эди бизнинг давримизда.Мирзакалон Исмоилийнинг “Фарғона тонг отгунча”, Йўлдош Сулаймоннинг “Субҳидам” рўманларини ҳам тахминан ўша пайтлари жуда қизиқиб ўқиганларим эсимда. Сўнгра Рашод Нури Гултекиннинг “Чолиқуши”, Мушфиқ Козимийнинг “Қўрқинчли Теҳрон” асарларидан ҳам катта таассуротлар олганман.Булардан ташқари яна саккиз жилдлик “Минг бир кеча” араб эртакларини ҳам шимиб ўқиганман.
Орада қаердан қўлимга тушиб қолганини билмайман, пионерлик паллаларим бир булғор ёзувчисининг “Артомоновлар иши” деган китобини ҳам ўқиб чиқиб, узоқ вақтгача мактабда синфдошларимга оз-оздан айтиб бериб юрганман. Ўзбек ё ўрис тили дарсларида мисолни кўпинча шу китобдан келтирардим. Мақтаниш учун албатта. Синфдошларим ҳайрат кўзлари билан боқишса, ўзимни етти қават осмонда ҳис этардим. Ўқитувчимизнинг ҳамора-орада олқишлаб қўйиши менга ёқарди. Яъни, у китоблардан қолдирган таассуротлар ҳам болаларча бўларди. Қолгани ҳозир аниқ эсимда йўқ, айтсам, ёлғон аралашиши мумкин.
— Менинг одатим ‒биронта китобни қўлимга олсам, то уни тугатмагунимча бошқасини ўқимай тураман. Ёқмаган тақдирда ҳам охиригача сабр-тоқат билан ўқиб чиқаман. Менга ёқмаган китобнинг мутолаасини чалалигича қолдирсам, гўё у исроф бўлаётгандек туйилади. Аммо кўнглимдан чуқур жой олган, завқ-шавқ уйғотган, маънавий лаззат бағишлаган асарни такрор-такрор ўқийман ва у ҳар гал ўзгача кайфият бағишлайди.
Сизда бу ҳол қандай кечади? Умуман бугун қайси асарларни ўқияпсиз ва улар қай томонлари билан сизни ўзига тортяпти?
— Табиий, бир китоб ўқиб турилганида орага бошқа китоб сиғмайди. Бу қоида бадиий асарларга тегишли. Илмий адабиёт ўқисангиз, агар тадқиқот учун бўлмаса, орада бошқа китобларни ўқисангиз ҳам бўлаверади. Қуръони карим ёки ҳадис китоблари бу қоидадан мустасно. Чунки улар бир ўқишда тугатиладиган китоблар эмас. Керакли ерини ўқийсиз, сўнг бошқа ишларингизни қилаверасиз, лозим бўлиб қолганида яна керакли ерини очиб ўқиб оласиз.
Кейинги замонлар менда кўпроқ диний адабиёт завқ-шавқ уйғотади. Айниқса, Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) ҳаётларидан ҳикоя қилувчи сийрат китобларини ўқиб тўймайман. Саҳобалар ҳаёти ҳам менга чексиз маънавий лаззатлар беради. Умуман олганда эса, тан олишим керак, мақтангудек даражада кўп ўқийдиганлардан эмасман.
Болалагимдан бирга ўйнаб-бирга ўсган Олимжон исмли жонажон бир ўртоғим (Оллоҳ раҳмат қилсин) бўларди. Кўча эшикларимиз бир-бирига қараган қўшни эдик. Кўпинча бизнинг ташқи ҳовлимизда, юз йиллик тут дарахти тагида ўйнардик. Буни бошқа бир ерда ҳам ёздим, яна қайтараман: шу ўртоғим китоб ўқишда мендан анча илғор эди. Мен битта китоб ўқиб битиргунимча у уч-тўрт китобни ўқиб ташларди. Ошириб айтмаяпман, чиндан шундай бўларди. Ўқиганларимизни бир-биримизга завқ-шавқ билан айтиб берардик. Айниқса Олимжон ипидан-игнасигача гапириб берса, у китобни мен ҳам ўқигандай бўлар эдим.
Ўшандан бери аҳвол менинг фойдамга ўзгармади ‒ кўп китоб ўқишда раҳматли ўртоғимдан орқада бўлганимдек, ҳамон бошқалардан орқадаман. Ё менга шундай туюладими…
Ўзим унча-мунча насрда ижод қилсам-да, ёш ўтгани сайин нимагадир шеърий китобларни кўпроқ ва маза қилиброқ ўқияпман. Бурноғи йили буюк шоиримиз Рауф Парфи “Сайланма”сининг бир неча нашри босилди. Қайта-қайта ўқидим. Чўлпон Эргаш, Шавкат Раҳмон, Аъзам Ўктам каби руҳлари менга яқин шоирларнинг китобларини нашрга тайёрлаш баҳонасида ўқиган бўлсам, босилиб чиққач энди бир ўқувчи ўлароқ ўқияпман. Хуллас, нуқул шеър. Охирги марта тўлиқ ўқиб чиққан китобим халқимизнинг улкан шоири Сулаймон Раҳмоннинг шу кунларда босмадан чиққан “Сайланма”си бўлди. Қўлёзмада ўқидим, лекин роса маза қилдим! Кўнглим тўлди. Унга бир Сўзбоши ҳам битдим. Балки бу савол-жавобимиз эълон бўлгунича у китоб ҳам савдога чиқар. Ажабмас.Газетингиз ўқувчиларига ҳам бу китоб чиқса топиб ўқишни тавсия этаман. Умуман, шеъриятни, адабиётни севадиган ҳар бир инсон ўқиса ютқазмайди. Эътиқоди бутун, турли сиёсий тузумларда ҳам ўз ҳаётий ва ижодий тутимига содиқ қолган бир ижодкорнинг чиройли умр сарҳисоби деса бўлади у “Сайланма”ни.
— Сизнингча, бадиий асарнинг қимматини нима белгилайди? Бадиий асар қайси хусусиятлари билан мангуликка дахлдор?
— Тил, ғоя, эътиқод, самимият.
Буларни олдга чиқарганим бундан бошқа хусусиятлар аҳамиятсизроқ деганим эмас. Кўпроқ шу хусусиятлари асар умрини узайтиради.
1. Бирон-бир ҳаётий воқеани қизиқарли қилиб гапириб бера оладиганлар орамизда кўп, лекин ҳамма ҳам уни ўқувчи юрагини ва тасаввурини алғов-далғов этиб юборадиган даражада маҳорат билан ёза олмайди. Ёзувчининг биринчи қуроли – тил. Асар тили камбағал бўлса, воқеа зўрлиги, ғоя кучлилигининг ўзи ўқувчини ром қилмайди; яхши тилда ёзилмас экан, ёзувчининг бутун ҳаракати чиппакка чиқади. Чунки ўқувчи кучли ғоянинг ўзига эмас, у ғоя қандай тилда етказилаётганига кўпроқ диққат қаратади, асосан асар тилидан завқланади. Юракка тўхтовсиз бориб тегадигани ҳам тилдир.
2. Энди, асар тили яхши бўлса-ю, ғояси теран бўлмаса ёки халқ руҳига терс ғоя бўлса, унда ҳам чатоқ. Ёзувчининг илми, фаросати ва маҳорати теранлигига, дарди халқ дарди билан нечоғли бирлигига қараб асар ғояси ё кучли, ё кучсиз бўлади. Демак, кучли ғоя зўр тил билан ёзилсагина асар яхши чиқади.
3. Бадиий асар қимматини белгилайдиган унсурлар қаторига нимага эътиқодни ҳам киритдим? Ўзи билмаган, ўзи ишонмаган нарсани ўқувчига етказмоқчи бўлган ёзувчи ё ўзи аҳмоқ, ё бошқаларни аҳмоқ деб ўйлайди: нима десам қизиқиб-ишониб кетаверади деб ҳисоблайди. Асар ғояси ёзувчи эътиқодига уйғун бўлмаса ёки эътиқод даражасига етмаган бўлса, унда чиройли безатилган совуқ уйдан фарқи қолмайди.
4. Ниҳоят самимиятга келдик. Бу жуда муҳим масала. Самимият ‒ юракда бори борича юзага чиқишидир. Юраги тоза ижодкор, маҳорат ҳам бор бўлиш шарти-ла, юракларга етиб борадиган, юракларда узоқ яшайдиган нарсалар ёзади! Самимият ‒ муаллиф юраги билан асари юраги бир хил тепишидир. Қалами эзгу нарсаларни ёзса-да, ўзи қабиҳ бўлса, асари буюк туюлса-ю, ижодкор шахси тубан бўлса, асари узоқ ум сурмайди. Ҳарҳолда, менга шундай туюлади.
Айримлар ижодкорнинг шахсига қарамаслик керак, асари кучли бўлса бўлди-да, дейди. Мен бундай қила олмайман. Чунки минг йиллардан бери севиб ўқиб келаётганимиз асарларни ёзганлар ўзи билан сўзи бир кишилардир! Умуман, бизнинг мусулмон халқларимиз қадрлаб келадиган шахсларга боқинг! Бошда Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ва саҳобаи киромлар (ҳаммаларидан Оллоҳ рози бўлсин) ўлароқ биз қадрлайдиган барча шахсиятлар, бошда Алишер Навоий (Оллоҳ у зотни раҳматига олсин) ўлароқ барча буюк адибларимиз қай бири сўзи бошқаю ўзи бошқа бўлган?! Асло! Уларни кейинги авлодлар юрак тўрида қадрлаб келаётгани сабабларидан энг асосийси ўзлари ҳам сўзларидек гўзал бўлганларидир.Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг самимиятига боқинг! У ўзидаги камчиликларни ҳам аямай-яширмай очиб беравергани бир самимият бўлса, уни буюк қадриятга айлантирган иккинчи самимият тавбасидир! Тавбаси ўртадаги бузуқликларини ювиб кетган.
Масалан, ўзи шафқатсиз кимсанинг меҳр ҳақидаги ёзувларига мен ишонмайман, алдамчининг тўғрисўзлик борасидаги насиҳатларини юрагим қабул қилмайди, вафосизнинг вафо ҳақидаги лофларини сира ҳазм эта олмайман. Умри қинғирлик ва бузуқлик билан ўтаётган кимсанинг асарини, улар эл орасида ҳар қанча ёйғин бўлмасин, севиб ўқиёлмайман. Ўқисам ҳам, ҳар сатри орқасидан лоп этиб бузуқ шахси чиқиб қолаверганидан “чиройли ёзувлари” юрагимдан жой олмайди. Бу гапим ҳамма соҳа одамига тегишли. Масалан,дейлик, бир ашулачи жуда маҳоратли, эл орасида машҳур, лекин ўзи ахлоқан бузуқ… мен унинг ашуласини, гарчи у юз карра маҳорат билан куйласа-да, юракдан инкор этаман. Талаб қаттиқ туюлмасин ва Оллоҳ ўзимизни ҳам адаштирмасин, лекин менинг оламимда сўзи билан иши бир киши (ижодкор)лар қадрланади, шунақа одамларни ижодда самимий деб биламан.
Хуллас, сўзи билан ўзи бир ижодкорларни ҳар қанча қадрласак арзийди, чунки улар ижодда бўлганидек, ҳаётда ҳам самимий бўлади.
Тўғри, ҳар ким сингари ижодкор феъли-ҳўйи ҳам ҳар хил,шахсида майда-чуйда камчиликлар бўлиши мумкин ‒ булар бошқа масала Мен бу ердасўзига ўзининг тўғри келмаслиги ‒ ахлоқан бузуқлиги, ҳақиқатга сотқинлиги, ҳаётда қинғирлиги, халқ дардидан йироқлиги, манфаатпараст ва такаббурлиги очиқ бўлган кимсалар ҳақида гапиряпман.
— Нуруллоҳ ака, “Шарқ юлдузи” журналининг шу йилги 3-сонида ойнома саволларига берган жавобларингизни ўқидим. Суҳбатдан жаҳон адабиётига унча рағбатингиз кучли эмаслигини англадим. Чунончи, Европа насрининг уч наҳанги қаторидан ўрин олган, жаҳон адабиётшунослигида ҳам ижоди юксак мақом ва нуфузга эга Кафка, Жейм Жойс асарларини ўқишга хоҳишингиз йўқлигини, бунга мазкур ижодкорлар шахсиятидаги айрим иллатлар сабаб эканини таъкидлагансиз. Адабий мерос ўрганилаётганида ижодкорнинг шахсияти ҳам муҳим аҳамият касб этадими?
— У суҳбатимдан “Жаҳон адабиётига унча рағбатим кучли эмас”деган маъно чиқиб қолибдими? Унақа демоқчи бўлмаганман лекин. Чунки “жаҳон адабиёти” деганда мен улкан макон адабиётини тушунаман ва “жаҳон” деган ҳудудга, билишимча, Ўзбекистон ҳам киради! Қозоқ, қирғиз, тожик, ўрис, украин, хитой, гуржи, япон, лотин амрикаси, турк, араб адабиётлари ҳам киради! Бу маънода жаҳон адабиётига рағбатим кучли бўлмаслиги мумкин эмас. Чунки бу халқлар адабиётидан кўзга кўринганларини имконим қадар ўқиганман, таъсирланганман. Фақат, мен кейинги замонларда “жаҳон адабиёти” деганда фақат ғарб адабиёти тушуниб қолинганидан ажабланаман, холос. Наслга фақат ғарб адабиёти намуна ўлароқ кўрсатилаётгани адолатсизлик бўлиб туюлади менга. Фикрда, туйғуда фақат ғарбга эргашишга тарғиб хавотирлантиради мени. Қадриятлар ўзгарибди, мўлжаллар алмашибди.
Бугун университет домлалари талабаларга намуна ўлароқ кўпинча ва фақат ғарб адабиётидан мисоллар келтиради, талабалар оғзида ғам уч-тўрт ғарб адибининг номи вирди забондир! Замонавийлик деса ҳам ўшалар, шаклда янгилик деса ҳам ўшалар. Кийим-кечак ва иморатлар шаклида урфлар ўша ёқлардан келаётганидек адабиётда, фикрда ҳам урф ёядиган уядай қабул қилиб қолиндиғарб. Натижа нима бўлди? Фаридуддин Аттор ёки Алишер Навоий қўллаган рамзларга, ишлатган усул ва услубларга унча парво қилмаганимиз ҳолда, худди шу рамз ва усул, дейлик, “Алкимёгар”га ўхшаган асарларда келса,ҳайратланиб кетадиган бўлиб қолдик. Ўзимизга боқсак ҳам, ғарбнинг кўзибилангина боқадиган ҳолга келдик. Асли турганидасоясининг соясидан завқланишларимизақлданми?Бир юз йигирма беш йиллик ўрис-совет мустамлакаси таъсирида айримларимизнинг юраги тескарига ўзгариб қолгани, ўзи ўзгаргани етмай, келгуси авлодни ҳам тескари тарбиялаётганиўйлантиради мени. Ўзимизникидан кучли томонга ўзгарса ҳам майли эди.
Тўғри тушунаётган бўлсангиз, мен ғарб адабиётини улгуржи инкор этаётганим йўқ, “Алкимёгар” асарининг қимматини ҳам биламан, мен фақат бутун тарғибот-ташвиқот мошинасикелгуси наслларга ўзимизнинг руҳимиз қолиб бегона руҳларни тиқиштираётганини тўғри деб билмайман. Кўзларимиз ҳикмат ва ибрат ахтариб фақат ғарбга қараб қолаётгани, ғарбдан бошқани кўрмаётгани ачинарлидир ва бу нарса дунёқарашларимиз бирёқлама бўлиб қолганини кўрсатади.
Бир ҳақиқат бор, унга қандай қарасангиз қарайверинг: ҳикмат шарқдадир. Ғарб шакл кетидан тушган, мусулмон шарқи моҳият ва ҳикматга қарайди. Ғарб кўпроқ шаклдан завқ олади, шарқ ҳикматдан завқланади. Шунинг учун “Гўзаллар танлови” ғарбдан чиқди! Бунақа маънисиз танловлар ўзига қолса мусулмон шарқининг хаёлига ҳам келмас эди. Чунки гўзаллик деганда ғарб ташқи чирой ва қомат бичимини тушунди. Бошқача айтганда, гўзалликни ғарб тарозига қўйди, метрга солди, ташқи чирой ва қомат бичимига биринчилик берди. Мусулмон шарқи одоб-ахлоқни, хуш муомалани бирламчи дейди.
“Жаҳон адабиёти” деганда тасаввурларимиз торайиб кетганига янги бир мисол айтай. Икки ярим йилча бурун бир турк ёзувчисининг икки ҳикоясини таржима қилдим. Жуда кучли ҳикоялар эмасдир балки, лекин бирида Алишер Навоийга эҳтиром, иккинчисида юртимизга муҳаббат туйғулари борлиги учун ҳам таржима қилган эдим. “Жаҳон адабиёти” журналига юбордим. Анча кутдим, босилавермади. Бир куни журнал муҳарририни Дўрмонда кўриб қолиб натижасини сўрасам, нима деди, биласизми? “Шу… таржимага турк адабиётидан бошқа топилмадими?” деди. “Турк адабиёти жаҳон адабиётига кирмайдими? Қачондан буён Туркия жаҳон ҳудудидан чиқариб ташланди?” дедим ажабланиб. “Асар (ё таржима)бўш экан” деса ҳам хафа бўлмас эдим. Кўряпсизми, жаҳон адабиётини бирёқлама тасаввур этиш оқибатида биз қаёқларга келиб қолдик!
Энди Франс Кафка ё Жеймс Жойс масаласига келсак,сиз эслатган у суҳбатда Франс Кафка болалигида дастурхон теварагида қилган бир одобсизлиги учун отасидан еган шапалоқни бир умр унутмагани ва отасиниқаттиқ ёмон кўриб қолгани ҳақидаги хотирасини эслаганман ва арзимас бир танбеҳ учун отани бир умр ёмон кўриб қолган юракдан чиқадиган “туйғулар”бир мусулмон, бир ўзбек ўқувчисига нима бера оларди деб масала қўйганман. Руҳи менинг руҳимга ўтирмайди деган маънода гапирганман. Ёзувчилик маҳоратию асарларининг бошқа қиймати ҳақида индамаганман. Жеймс Жойсэса… унинг фикрлаш тарзию баён услуби ҳам, руҳи ҳам нимагадир менга оғир келганини айтганман, холос.Ўзим ҳам тушунмайман негалигини. Балки ўз тилида “Улисс” жуда жозибали ёзилгандир, таржимада у нарса йўқолган чиқар. Мен ирланд тилини билмайман, табиий, мулоҳазам унинг ўрисча таржимаси устидадир.
Адабий мерос ўрганилаётганида ҳам, унга баҳо берилаётганида ҳам ижодкор шахсияти мен учун аҳамиятлидир. Бу ҳақда олдинги саволга жавобимдаҳам айтдим.
— Нуруллоҳ ака, адиблар ҳаётига назар солинса, қизиқ ҳолатларга дуч келамиз. “Пикабу” сайтида айрим мумтоз адибларнинг ижод чоғидаги баъзи одатлари эълон қилинган,ўқисангиз ажабланишингизни ҳам, кулишингизни ҳам билмайсиз. Масалан, Жорж Санд ҳар кунифақат соат 11:00 гача ёзган экан,бордию ёзиб турган асарига 10:30да нуқта қўйса, янги асарини бошлаб яна ярим соат давом эттириб қўйган экан; Эрнест Хемингуэй эса 500 сўздан битта сўз кам ҳам, кўп ҳам ёзмаган экан; Шиллер ёзаётганида столида албатта битта ириган олма қўйган; Эдгар По ёзув столидаги оппоқ қоғозларга то илҳом келмагунича соатлаб тикилиб тураверган. Бу мисоллардан ҳар бир ижодкорнинг ёзиш жараёниўзига хос кечади, ҳолат ва руҳияти ҳамбетакрордир.
Ижод жараёни сизда қандай кечади? Сизга илҳом берадиган манбалар ва асар ёзишингизда кечган қизиқарли воқеалар ҳақида ҳам гапириб берсангиз.
— Шунақа маълумотларни тўплайдиган тадқиқотчилар ўзбек адибларимиз ижодхоналарига ҳам бош суқиб кўрса, ўзимизда ҳам жуда қизиқарли ҳолатларни топарди. Масалан, Шукур Холмирзаев ижод курсисига ўтирмасидан олдин ювиниб-тараниб, худди ишга бораётгандай кийиниб, бўйинбоғини боғлаб, кейин қўлига қалам олган. Ўзига хосми? Ўзигагина хос!
Жўрж Сандга келсак, уни кўп ҳам жиддий ёзувчилар қаторига қўймаган маъқул. Айтишларича. потирлатиб рўман ёзиб ташлайвергани ва олди-қочди адабиётни “юксак чўққи”га чиқаргани билан ном қолдирган! Сўз қадрини биладиган адиб, айтиш мумкин бўлса, унинг ҳамма асарини Эрнест Хемингуэйнинг битта “Алвидо қурол”ига ёки “Чол ва денгиз”ига олмайди! Лекин иш услуби, меҳнаткашлигига қойил қолмасдан иложимиз йўқ.
Масалан, мен Лев Толстойни кўпроқ яхши кўраман. У ҳам кўп ишлаган, кўп ёзган, асар битганидан кейин ҳам устида тинимсиз меҳнат қилган. Ва ўзидан буюк асарлар қолдирган!Менга унинг: “Ёзувчи ҳар куни ёзиши керак, ҳеч нарса ёза олмаган куни, ҳеч бўлмаса, бугун ҳеч нарса ёза олмадим, деб ёзиб қўйсин!” деган гапи жуда ёқади.Ўзимбу йўриққа сира амал қила олмадим, аммо чинакам ёзувчи ҳақиқатда ҳар куни ёзиши керак деб ўйлайман. Одил Ёқубовни ўлимидан олти ойча олдин йўқлаб борганимда кексалиги ва касаллигига қарамай катта асар ёзаётганини кўриб ҳавас қилганман. Ўткир Ҳошимов оғир бетобликдан товуши чиқмай қолган чоғида ҳам Ўлмасхон кеннойига шивирлаб, иккалалари Ўткир аканинг охирги китобларини нашрга тайёрлаганларини кўриб, ўзимнинг ялқовлигимдан уялиблар кетганман. Тоҳир Малик ҳар қандай ҳолатда ёзиши билан одамнинг ҳавасини келтиради! Бу каби ишлар ижод аҳлига ибрат.
Лекин, афсус, ўзим бундай қила олмайман. Одатда ижод аҳлининг асосий ишидан ташқари бошқа бирон юмушга ишқивозчилиги (хоббиси) бўлади, менда шу нарса тескариси ‒ мен худди асосий иши бошқа-ю, онда-сонда ёзувчилик билан шуғулланиб турадиган одамга ўхшайман. Ҳавасакига. Масалан, ерни, деҳқончиликни жуда яхши кўраман, таҳрир ҳам асосий ишим гўё. Шулар орасида илҳом келиб қолса ишқивозчиликка у-бу нарса қоралаб қўяман…
Шундай экан, “ижодда ўзимга хос томоним” дейишга-да одамхижолат бўлади. Балки шунинг ўзи менинг ўзимга хос томонимдир. Ундай бўлса, афсус, “ўзимга хос томоним”га ҳавас қилиб бўлмайди. Уч-тўрт йилда бир ҳосил берадиган дарахтга ким ҳавас қиларди, ахир!
Кўнгилга келган нарсани ёзишга ўтиришим жуда қийин, аммо кутилмаганда битта жумла келади, эсимдан чиқмасидан ўшани қоғозга ёзиб қўяй деб ўтирсам, ўша асар охиригача битмагунича турмайман. Масалан, талабалик пайтим давлат имтиҳонига тайёргарлик кўриш учун Алишер Навоий номидаги кутубхонага бораётибЎрдада йўлни кесиб ўтарканман, биржумла оҳанги билан келди. Тилимда такрорлаб бордим-да, кутубхонага кирибоқ,эсдан чиқмасин деб энг олдин ўша жумлани дафтаримга ёздим ва… ке-е-тди! Кутубхона ёпилаётганида қувиб солмагунларича ўрнимдан турмабман. “Ютуқ” деган ҳикоямшу тариқа битилган.
Қайтишимда ўзимча осмондаман! Ўрда йўлининг ўртасига тушиб олибман. Қаршимдан келган трамвайниҳам кўрмай қолибман. Босиб чалган жиринглоғидан ҳушимга келдим ва ундан қочаман деб мошина йўлга чиқиб кетдим.Орқамдан «Жигули»келяпти экан, ёнбошкўзгуси қўлимга тарсиллаб урилиб, ерга синиб тушди. Ҳайдовчименга бир нарса бўлди деб ўйладими, қўрққаниданучиб кетган кўзгусига ҳам парво қилмай сурворди. Хайрият, шу битта қазо билан қутулдим. Лекин узоқ вақт қўлим оғриб юрди.
Демоқчиманки, ёзишдагиўша одатим ҳалигача давом этиб келяпти. То бир жумла ўз оҳанги билан келмаса, ўзимни зўрламайман. Хўп, ана, асар ёзилди ҳам дейлик.Ишнинг энг оғири шундан кейин бошланади: ёзилган нарсани ҳаддан ташқари кўп ва узоқ ишлайман. Юз марталаб қайта ёзганларим эсимда. Икки ярим бетлик “Этакдаги кулба” ҳикоямни нақ икки ярим йил ёзганман десам, ишонаверинг! Кимга керак бунақа ёзувчилик?! Бу оғир усул. Ҳам тўғри эмас деб биламан. Ёзувчи, Толстой демоқчи, ҳар куни ёзиши, ҳар куни ёзишга ўзини кўниктириши лозим. Бир нарсани битирганидан кейин устидан бир-икки кўриб бошқасини бошлайвериши керак.
— Китобхонларга тавсияларингиз, ўгитларингиз, тилакларингиз…
— Ўзимнинг йўлимни бошқаларга тавсия этмайман. Мендан ўрнак олмаган яхши. Чунки бу жуда қийин. Ўзимга оғир келган усулни бошқага раво кўрмайман. Ҳали ўқувчилик пайтимдан сўзга талабчан Абдулла Қаҳҳорни яхши кўрдим, кейинчалик ўзимга ғойибонаустоз деб танладим. Шунданми, агар Абдулла Қаҳҳор бир ҳикоясини эллик мартагача қайта кўрган бўлса, чинакам ёзувчи шунақа бўлиши керак экан деб мен юз мартагача қайта ёздим. Ва бу нарса бориб-бориб “касаллик”ка айланди. Таҳрирларимнинг сони бор саноғи йўқ.
Албатта, ҳамма ҳам ёзувчи ё шоир бўла олмайди, лекин ҳамма китоб ўқийдиган бўлиши шарт!Ота-боболаримиз уқтириб келганларидек, китоб ўқимай қўйсак, каллаларимиз ишламайдиган бўлиб қолади. Бугун тўй ё маъракани дабдабали қилишда эмас,китоб ўқишда, илм олишда кимўзаргапойга қилайлик. “Гўзаллар танлови”ни ўтказмайлик,“Китобхонлар кўриклари”ни ташкиллаштирайлик! Биров бировни ҳеч нарсага мажбурлай олмайди, лекин бошлиқ қўл остидагиларни, ота-она болаларини, имом қавмини китоб ўқишга мажбурласа бўлади! Бунда ҳеч ким ютқазмайди. Ҳамма ютади.
Манба: Бекажон газети, 2016 йил 14 январ сони
Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон сайтидан олинди
Taniqli yozuvchi Nurulloh Muhammad Raufxonni tavallud kuni bilan chin yurakdan qutlaymiz
SAMIMIYAT — MUALLIF YURAGI BILAN ASARI YURAGI BIR XIL TEPISHIDIR
Yozuvchi Nurulloh Muhammad Raufxon bilan suhbat
Suhbatdosh: Umid Ali
Nurulloh Muhammad Raufxon (Nurullo Otaxonov) 1955 yil 14 fevralda Farg’ona viloyati O’zbekiston tumanidagi Oyimcha Qaqir qishlog’ida tug’ilgan. Toshkent davlat universitetining o’zbek filologiyasi bo’limini tamomlagan (1981).
“Yo’l boshida” (1984) to’plamida hammuallif, “Dunyo keng” (1985), “Shu yerlik kishi” (1987) qissa va hikoyalar to’plamlari nashr etilgan. “Oq bino oqshomlari” qisqametrajli film senariyini hamda Alisher Navoiyning “Layli va Majnun” dostoni asosida kinosenariy yozgan. Jahon va turkiy adabiyot namunalaridan bir qancha tarjimalar qilgan.
— Fransuz mutafakkiri Didro: “Odamlar kitob o’qishdan to’xtasalar, fikrlashdan ham to’xtaydilar”, degan edi. Suhbatimizni bugungi o’quvchi va kitob o’qish madaniyati to’g’risidagi dolzarb mavzuga bag’ishlasak. Sizningcha, kitob o’qishning kishi ma’naviy yuksalishidagi hissasi nechog’lik?
— Didroning degani oddiy gap. Bu gapni aytish uchun fransuz ham, mutafakkir ham bo’lish shartmas. Didroni yerga urmoqchimasman, lekin bizdabu gapni yosh bola ham biladi: “Kitob o’qimasang kallang ishlamaydi!” deb qaysi bola uyida yo maktabda eshitmagan? Faqat,biz bugun oddiy gapni ham bironta mashhur g’arblik og’zidan eshitsak hayratlanadigan va ibrat qilib ko’rsatadigan bo’lib qolganmiz.
Ammo bu gapni birinchi kim aytgan bo’lsa ham, chindan to’g’ri aytgan: kitob o’qilmay qolgan yerda fikrlash to’xtaydi; kitobsiz, ilmsiz o’sish bo’lmaydi!
Masalaning boshqa tomoni ham bor: odam bolasi har xil bo’lganidek, kitob ham turfa. Inson zotini tuzadigan ham, buzadigan ham kitob. Demak, asosiy gap chindan ma’naviyat yuksalishiga sabab bo’ladigan kitobni topib o’qishdadir.
Ma’naviyat tushunchasini esa har kim har xil anglaydi. Masalan, men bir akamizni bilaman, kitob jinnisi deysiz. O’qigan kitoblarining ko’pligini, xilma-xilligini ko’rib men o’zimni adabiyotchi deyishga xijolat tortib qolaman. Lekin yuragimni hovuchimga qo’yib aytaman: men u odamni juda unaqa ma’naviyatli deya olmayman.Qachon qarasangiz, og’zidan bodi kirib shodi chiqadi, gaplarida ma’ni ham, maza-matra ham yo’q, shilta latifalar gapirib hiringlagani-hiringlagan. Yaxshi kitoblarni ko’p o’qisa-yu, axloqi buzuq bo’lsa, u odamni juda unaqa ma’naviyatli deb bo’lmaydi. Demak, kitob ham yuqqanga, yuqtirganga yuqarkan.Kitobni orqasidan quvib yurib o’qish, baloday tushunishning o’zi kishini ma’naviyatli qilib qo’ymas ekan.
Endi misolni kattaroq doiradan olsak, hozir dunyoda butun boshli mamlakatlar, shaharlar boshiga o’lim bo’mbalarini yog’dirayotganlarni, ular har qancha ko’p kitob o’qigan bo’lsalar ham, ma’naviyati boy deb bo’ladimi?! Ayollar, bolalar, chol-kampirlar qirg’iniga zig’ircha achinmayotgan, jasadlarini ko’rib ham bir tuki qilt etmayotgan urushsevarlarni qaysi til ma’naviyatli deydi?! Holbuki, ular siz bilan men o’qimagan kitoblarni ham o’qigan, o’zlarini o’ta madaniyatli sanaydi, shafqatsizlarcha qirib tashlayotgan odamlarini odam o’rnida ko’rmaydi. Umuman olganda, shafqatsizlik bilan ma’naviyat tushunchasi boshqa-boshqadir, o’t bilan suv, biri ikkinchisini inkor etadi.
Albatta, bu misollar kitobning ahamiyatini misqolcha ham tushirmaydi. Chunki o’qigan sari fikri, ongi tiniqlashayotgan, odob-axloqi ham o’zgarayotgan kishilar ko’p. Men faqat masalaning murakkabligiga diqqatni tortdim, xolos.
To’g’ri-da, umrida siz aytgan Didroning otini ham eshitmagan bir o’zbek oilasi ne-ne buyuklarimizdan oqib kelayotgan mingyillik tarbiya sharofati bilan yuksak ma’naviyatli bo’laverishi mumkin.Odob-axloqli, ota-onani qadrlovchi, qarindoshlarga muruvvatli, qo’ni-qo’shni holidan xabar olib turadigan, bolalarini ham juda ma’naviyatli etib tarbiyalayotgan yaxshi insonlarni bilamiz. Ular boyagi akamiz yoki tinch aholi ustiga o’lim urug’ini sochayotgan siyosatchilar o’qigan kitobning balki o’ndan birini ham o’qimagandir, ammo ich dunyolari boy, go’zal.
— Eng birinchi o’qigan kitobingizni eslay olasizmi? Yoki bolaligingizda ilk o’qigan kitoblar ichida qay biri sizda katta taassurot qoldirgan?
— Tabiiy, birinchi o’qigan kitobim hozir esimda yo’q. Eslab qolganlarimni aytadigan bo’lsam, ularni ancha keyinlar ? beshinchi, oltinchi yo yettinchi sinfdalik paytlarim o’qiganman. Uyimizda eski lotin yozuvida Alisher Navoiyning “Xazoyinul Maoniy”si, “Xamsa”si, Abdulla Qodiriyning “O’tkan kunlar”i bo’lardi. Men ularni uzoq vaqt nemischa kitoblar deb o’ylardim. Rahmatli Dadam: “Harfi nemischaga o’xshaydi, o’zi o’zbekcha yozilgan”, deganlaridan keyin tatalab-tatalab o’qiy boshlaganman. 5-sinfdan maktabda nemis tili o’qiy boshlaganimiz uchun harflarni deyarli tanib olgan edim-da. Bitta-ikkitasi o’xshamay qolsa, o’zbekchasini dadamdan so’rab bilib olardim.Xudoyberdi To’xtaboevning “Sariq devni minib”, “Sariq devning o’limi” (o’sha paytlari “Lenin uchquni” gazetida ketma-ket sonlarda bosilgan edi)asarlarini o’qimagan bola yo’q edi bizning davrimizda.Mirzakalon Ismoiliyning “Farg’ona tong otguncha”, Yo’ldosh Sulaymonning “Subhidam” ro’manlarini ham taxminan o’sha paytlari juda qiziqib o’qiganlarim esimda. So’ngra Rashod Nuri Gultekinning “Choliqushi”, Mushfiq Kozimiyning “Qo’rqinchli Tehron” asarlaridan ham katta taassurotlar olganman.Bulardan tashqari yana sakkiz jildlik “Ming bir kecha” arab ertaklarini ham shimib o’qiganman.
Orada qaerdan qo’limga tushib qolganini bilmayman, pionerlik pallalarim bir bulg’or yozuvchisining “Artomonovlar ishi” degan kitobini ham o’qib chiqib, uzoq vaqtgacha maktabda sinfdoshlarimga oz-ozdan aytib berib yurganman. O’zbek yo o’ris tili darslarida misolni ko’pincha shu kitobdan keltirardim. Maqtanish uchun albatta. Sinfdoshlarim hayrat ko’zlari bilan boqishsa, o’zimni yetti qavat osmonda his etardim. O’qituvchimizning hamora-orada olqishlab qo’yishi menga yoqardi. Ya’ni, u kitoblardan qoldirgan taassurotlar ham bolalarcha bo’lardi. Qolgani hozir aniq esimda yo’q, aytsam, yolg’on aralashishi mumkin.
— Mening odatim ?bironta kitobni qo’limga olsam, to uni tugatmagunimcha boshqasini o’qimay turaman. Yoqmagan taqdirda ham oxirigacha sabr-toqat bilan o’qib chiqaman. Menga yoqmagan kitobning mutolaasini chalaligicha qoldirsam, go’yo u isrof bo’layotgandek tuyiladi. Ammo ko’nglimdan chuqur joy olgan, zavq-shavq uyg’otgan, ma’naviy lazzat bag’ishlagan asarni takror-takror o’qiyman va u har gal o’zgacha kayfiyat bag’ishlaydi.
Sizda bu hol qanday kechadi? Umuman bugun qaysi asarlarni o’qiyapsiz va ular qay tomonlari bilan sizni o’ziga tortyapti?
— Tabiiy, bir kitob o’qib turilganida oraga boshqa kitob sig’maydi. Bu qoida badiiy asarlarga tegishli. Ilmiy adabiyot o’qisangiz, agar tadqiqot uchun bo’lmasa, orada boshqa kitoblarni o’qisangiz ham bo’laveradi. Qur’oni karim yoki hadis kitoblari bu qoidadan mustasno. Chunki ular bir o’qishda tugatiladigan kitoblar emas. Kerakli yerini o’qiysiz, so’ng boshqa ishlaringizni qilaverasiz, lozim bo’lib qolganida yana kerakli yerini ochib o’qib olasiz.
Keyingi zamonlar menda ko’proq diniy adabiyot zavq-shavq uyg’otadi. Ayniqsa, Payg’ambarimiz (alayhissalom) hayotlaridan hikoya qiluvchi siyrat kitoblarini o’qib to’ymayman. Sahobalar hayoti ham menga cheksiz ma’naviy lazzatlar beradi. Umuman olganda esa, tan olishim kerak, maqtangudek darajada ko’p o’qiydiganlardan emasman.
Bolalagimdan birga o’ynab-birga o’sgan Olimjon ismli jonajon bir o’rtog’im (Olloh rahmat qilsin) bo’lardi. Ko’cha eshiklarimiz bir-biriga qaragan qo’shni edik. Ko’pincha bizning tashqi hovlimizda, yuz yillik tut daraxti tagida o’ynardik. Buni boshqa bir yerda ham yozdim, yana qaytaraman: shu o’rtog’im kitob o’qishda mendan ancha ilg’or edi. Men bitta kitob o’qib bitirgunimcha u uch-to’rt kitobni o’qib tashlardi. Oshirib aytmayapman, chindan shunday bo’lardi. O’qiganlarimizni bir-birimizga zavq-shavq bilan aytib berardik. Ayniqsa Olimjon ipidan-ignasigacha gapirib bersa, u kitobni men ham o’qiganday bo’lar edim.
O’shandan beri ahvol mening foydamga o’zgarmadi ? ko’p kitob o’qishda rahmatli o’rtog’imdan orqada bo’lganimdek, hamon boshqalardan orqadaman. YO menga shunday tuyuladimi…
O’zim uncha-muncha nasrda ijod qilsam-da, yosh o’tgani sayin nimagadir she’riy kitoblarni ko’proq va maza qilibroq o’qiyapman. Burnog’i yili buyuk shoirimiz Rauf Parfi “Saylanma”sining bir necha nashri bosildi. Qayta-qayta o’qidim. Cho’lpon Ergash, Shavkat Rahmon, A’zam O’ktam kabi ruhlari menga yaqin shoirlarning kitoblarini nashrga tayyorlash bahonasida o’qigan bo’lsam, bosilib chiqqach endi bir o’quvchi o’laroq o’qiyapman. Xullas, nuqul she’r. Oxirgi marta to’liq o’qib chiqqan kitobim xalqimizning ulkan shoiri Sulaymon Rahmonning shu kunlarda bosmadan chiqqan “Saylanma”si bo’ldi. Qo’lyozmada o’qidim, lekin rosa maza qildim! Ko’nglim to’ldi. Unga bir So’zboshi ham bitdim. Balki bu savol-javobimiz e’lon bo’lgunicha u kitob ham savdoga chiqar. Ajabmas.Gazetingiz o’quvchilariga ham bu kitob chiqsa topib o’qishni tavsiya etaman. Umuman, she’riyatni, adabiyotni sevadigan har bir inson o’qisa yutqazmaydi. E’tiqodi butun, turli siyosiy tuzumlarda ham o’z hayotiy va ijodiy tutimiga sodiq qolgan bir ijodkorning chiroyli umr sarhisobi desa bo’ladi u “Saylanma”ni.
— Sizningcha, badiiy asarning qimmatini nima belgilaydi? Badiiy asar qaysi xususiyatlari bilan mangulikka daxldor?
— Til, g’oya, e’tiqod, samimiyat.
Bularni oldga chiqarganim bundan boshqa xususiyatlar ahamiyatsizroq deganim emas. Ko’proq shu xususiyatlari asar umrini uzaytiradi.
1. Biron-bir hayotiy voqeani qiziqarli qilib gapirib bera oladiganlar oramizda ko’p, lekin hamma ham uni o’quvchi yuragini va tasavvurini alg’ov-dalg’ov etib yuboradigan darajada mahorat bilan yoza olmaydi. Yozuvchining birinchi quroli – til. Asar tili kambag’al bo’lsa, voqea zo’rligi, g’oya kuchliligining o’zi o’quvchini rom qilmaydi; yaxshi tilda yozilmas ekan, yozuvchining butun harakati chippakka chiqadi. Chunki o’quvchi kuchli g’oyaning o’ziga emas, u g’oya qanday tilda yetkazilayotganiga ko’proq diqqat qaratadi, asosan asar tilidan zavqlanadi. Yurakka to’xtovsiz borib tegadigani ham tildir.
2. Endi, asar tili yaxshi bo’lsa-yu, g’oyasi teran bo’lmasa yoki xalq ruhiga ters g’oya bo’lsa, unda ham chatoq. Yozuvchining ilmi, farosati va mahorati teranligiga, dardi xalq dardi bilan nechog’li birligiga qarab asar g’oyasi yo kuchli, yo kuchsiz bo’ladi. Demak, kuchli g’oya zo’r til bilan yozilsagina asar yaxshi chiqadi.
3. Badiiy asar qimmatini belgilaydigan unsurlar qatoriga nimaga e’tiqodni ham kiritdim? O’zi bilmagan, o’zi ishonmagan narsani o’quvchiga yetkazmoqchi bo’lgan yozuvchi yo o’zi ahmoq, yo boshqalarni ahmoq deb o’ylaydi: nima desam qiziqib-ishonib ketaveradi deb hisoblaydi. Asar g’oyasi yozuvchi e’tiqodiga uyg’un bo’lmasa yoki e’tiqod darajasiga yetmagan bo’lsa, unda chiroyli bezatilgan sovuq uydan farqi qolmaydi.
4. Nihoyat samimiyatga keldik. Bu juda muhim masala. Samimiyat ? yurakda bori boricha yuzaga chiqishidir. Yuragi toza ijodkor, mahorat ham bor bo’lish sharti-la, yuraklarga yetib boradigan, yuraklarda uzoq yashaydigan narsalar yozadi! Samimiyat ? muallif yuragi bilan asari yuragi bir xil tepishidir. Qalami ezgu narsalarni yozsa-da, o’zi qabih bo’lsa, asari buyuk tuyulsa-yu, ijodkor shaxsi tuban bo’lsa, asari uzoq um surmaydi. Harholda, menga shunday tuyuladi.
Ayrimlar ijodkorning shaxsiga qaramaslik kerak, asari kuchli bo’lsa bo’ldi-da, deydi. Men bunday qila olmayman. Chunki ming yillardan beri sevib o’qib kelayotganimiz asarlarni yozganlar o’zi bilan so’zi bir kishilardir! Umuman, bizning musulmon xalqlarimiz qadrlab keladigan shaxslarga boqing! Boshda Payg’ambarimiz Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) va sahobai kiromlar (hammalaridan Olloh rozi bo’lsin) o’laroq biz qadrlaydigan barcha shaxsiyatlar, boshda Alisher Navoiy (Olloh u zotni rahmatiga olsin) o’laroq barcha buyuk adiblarimiz qay biri so’zi boshqayu o’zi boshqa bo’lgan?! Aslo! Ularni keyingi avlodlar yurak to’rida qadrlab kelayotgani sabablaridan eng asosiysi o’zlari ham so’zlaridek go’zal bo’lganlaridir.Zahiriddin Muhammad Boburning samimiyatiga boqing! U o’zidagi kamchiliklarni ham ayamay-yashirmay ochib beravergani bir samimiyat bo’lsa, uni buyuk qadriyatga aylantirgan ikkinchi samimiyat tavbasidir! Tavbasi o’rtadagi buzuqliklarini yuvib ketgan.
Masalan, o’zi shafqatsiz kimsaning mehr haqidagi yozuvlariga men ishonmayman, aldamchining to’g’riso’zlik borasidagi nasihatlarini yuragim qabul qilmaydi, vafosizning vafo haqidagi loflarini sira hazm eta olmayman. Umri qing’irlik va buzuqlik bilan o’tayotgan kimsaning asarini, ular el orasida har qancha yoyg’in bo’lmasin, sevib o’qiyolmayman. O’qisam ham, har satri orqasidan lop etib buzuq shaxsi chiqib qolaverganidan “chiroyli yozuvlari” yuragimdan joy olmaydi. Bu gapim hamma soha odamiga tegishli. Masalan,deylik, bir ashulachi juda mahoratli, el orasida mashhur, lekin o’zi axloqan buzuq… men uning ashulasini, garchi u yuz karra mahorat bilan kuylasa-da, yurakdan inkor etaman. Talab qattiq tuyulmasin va Olloh o’zimizni ham adashtirmasin, lekin mening olamimda so’zi bilan ishi bir kishi (ijodkor)lar qadrlanadi, shunaqa odamlarni ijodda samimiy deb bilaman.
Xullas, so’zi bilan o’zi bir ijodkorlarni har qancha qadrlasak arziydi, chunki ular ijodda bo’lganidek, hayotda ham samimiy bo’ladi.
To’g’ri, har kim singari ijodkor fe’li-ho’yi ham har xil,shaxsida mayda-chuyda kamchiliklar bo’lishi mumkin ? bular boshqa masala Men bu yerdaso’ziga o’zining to’g’ri kelmasligi? axloqan buzuqligi, haqiqatga sotqinligi, hayotda qing’irligi, xalq dardidan yiroqligi, manfaatparast va takabburligi ochiq bo’lgan kimsalar haqida gapiryapman.
— Nurulloh aka, “Sharq yulduzi” jurnalining shu yilgi 3-sonida oynoma savollariga bergan javoblaringizni o’qidim. Suhbatdan jahon adabiyotiga uncha rag’batingiz kuchli emasligini angladim. Chunonchi, Yevropa nasrining uch nahangi qatoridan o’rin olgan, jahon adabiyotshunosligida ham ijodi yuksak maqom va nufuzga ega Kafka, Jeym Joys asarlarini o’qishga xohishingiz yo’qligini, bunga mazkur ijodkorlar shaxsiyatidagi ayrim illatlar sabab ekanini ta’kidlagansiz. Adabiy meros o’rganilayotganida ijodkorning shaxsiyati ham muhim ahamiyat kasb etadimi?
— U suhbatimdan “Jahon adabiyotiga uncha rag’batim kuchli emas”degan ma’no chiqib qolibdimi? Unaqa demoqchi bo’lmaganman lekin. Chunki “jahon adabiyoti” deganda men ulkan makon adabiyotini tushunaman va “jahon” degan hududga, bilishimcha, O’zbekiston ham kiradi! Qozoq, qirg’iz, tojik, o’ris, ukrain, xitoy, gurji, yapon, lotin amrikasi, turk, arab adabiyotlari ham kiradi! Bu ma’noda jahon adabiyotiga rag’batim kuchli bo’lmasligi mumkin emas. Chunki bu xalqlar adabiyotidan ko’zga ko’ringanlarini imkonim qadar o’qiganman, ta’sirlanganman. Faqat, men keyingi zamonlarda “jahon adabiyoti” deganda faqat g’arb adabiyoti tushunib qolinganidan ajablanaman, xolos. Naslga faqat g’arb adabiyoti namuna o’laroq ko’rsatilayotgani adolatsizlik bo’lib tuyuladi menga. Fikrda, tuyg’uda faqat g’arbga ergashishga targ’ib xavotirlantiradi meni. Qadriyatlar o’zgaribdi, mo’ljallar almashibdi.
Bugun universitet domlalari talabalarga namuna o’laroq ko’pincha va faqat g’arb adabiyotidan misollar keltiradi, talabalar og’zida g’am uch-to’rt g’arb adibining nomi virdi zabondir! Zamonaviylik desa ham o’shalar, shaklda yangilik desa ham o’shalar. Kiyim-kechak va imoratlar shaklida urflar o’sha yoqlardan kelayotganidek adabiyotda, fikrda ham urf yoyadigan uyaday qabul qilib qolindig’arb. Natija nima bo’ldi? Fariduddin Attor yoki Alisher Navoiy qo’llagan ramzlarga, ishlatgan usul va uslublarga uncha parvo qilmaganimiz holda, xuddi shu ramz va usul, deylik, “Alkimyogar”ga o’xshagan asarlarda kelsa,hayratlanib ketadigan bo’lib qoldik. O’zimizga boqsak ham, g’arbning ko’zibilangina boqadigan holga keldik. Asli turganidasoyasining soyasidan zavqlanishlarimizaqldanmi?Bir yuz yigirma besh yillik o’ris-sovet mustamlakasi ta’sirida ayrimlarimizning yuragi teskariga o’zgarib qolgani, o’zi o’zgargani yetmay, kelgusi avlodni ham teskari tarbiyalayotganio’ylantiradi meni. O’zimiznikidan kuchli tomonga o’zgarsa ham mayli edi.
To’g’ri tushunayotgan bo’lsangiz, men g’arb adabiyotini ulgurji inkor etayotganim yo’q, “Alkimyogar” asarining qimmatini ham bilaman, men faqat butun targ’ibot-tashviqot moshinasikelgusi nasllarga o’zimizning ruhimiz qolib begona ruhlarni tiqishtirayotganini to’g’ri deb bilmayman. Ko’zlarimiz hikmat va ibrat axtarib faqat g’arbga qarab qolayotgani, g’arbdan boshqani ko’rmayotgani achinarlidir va bu narsa dunyoqarashlarimiz biryoqlama bo’lib qolganini ko’rsatadi.
Bir haqiqat bor, unga qanday qarasangiz qarayvering: hikmat sharqdadir. G’arb shakl ketidan tushgan, musulmon sharqi mohiyat va hikmatga qaraydi. G’arb ko’proq shakldan zavq oladi, sharq hikmatdan zavqlanadi. Shuning uchun “Go’zallar tanlovi” g’arbdan chiqdi! Bunaqa ma’nisiz tanlovlar o’ziga qolsa musulmon sharqining xayoliga ham kelmas edi. Chunki go’zallik deganda g’arb tashqi chiroy va qomat bichimini tushundi. Boshqacha aytganda, go’zallikni g’arb taroziga qo’ydi, metrga soldi, tashqi chiroy va qomat bichimiga birinchilik berdi. Musulmon sharqi odob-axloqni, xush muomalani birlamchi deydi.
“Jahon adabiyoti” deganda tasavvurlarimiz torayib ketganiga yangi bir misol aytay. Ikki yarim yilcha burun bir turk yozuvchisining ikki hikoyasini tarjima qildim. Juda kuchli hikoyalar emasdir balki, lekin birida Alisher Navoiyga ehtirom, ikkinchisida yurtimizga muhabbat tuyg’ulari borligi uchun ham tarjima qilgan edim. “Jahon adabiyoti” jurnaliga yubordim. Ancha kutdim, bosilavermadi. Bir kuni jurnal muharririni Do’rmonda ko’rib qolib natijasini so’rasam, nima dedi, bilasizmi? “Shu… tarjimaga turk adabiyotidan boshqa topilmadimi?” dedi. “Turk adabiyoti jahon adabiyotiga kirmaydimi? Qachondan buyon Turkiya jahon hududidan chiqarib tashlandi?” dedim ajablanib. “Asar (yo tarjima)bo’sh ekan” desa ham xafa bo’lmas edim. Ko’ryapsizmi, jahon adabiyotini biryoqlama tasavvur etish oqibatida biz qayoqlarga kelib qoldik!
Endi Frans Kafka yo Jeyms Joys masalasiga kelsak,siz eslatgan u suhbatda Frans Kafka bolaligida dasturxon tevaragida qilgan bir odobsizligi uchun otasidan yegan shapaloqni bir umr unutmagani va otasiniqattiq yomon ko’rib qolgani haqidagi xotirasini eslaganman va arzimas bir tanbeh uchun otani bir umr yomon ko’rib qolgan yurakdan chiqadigan “tuyg’ular”bir musulmon, bir o’zbek o’quvchisiga nima bera olardi deb masala qo’yganman. Ruhi mening ruhimga o’tirmaydi degan ma’noda gapirganman. Yozuvchilik mahoratiyu asarlarining boshqa qiymati haqida indamaganman. Jeyms Joysesa… uning fikrlash tarziyu bayon uslubi ham, ruhi ham nimagadir menga og’ir kelganini aytganman, xolos.O’zim ham tushunmayman negaligini. Balki o’z tilida “Uliss” juda jozibali yozilgandir, tarjimada u narsa yo’qolgan chiqar. Men irland tilini bilmayman, tabiiy, mulohazam uning o’rischa tarjimasi ustidadir.
Adabiy meros o’rganilayotganida ham, unga baho berilayotganida ham ijodkor shaxsiyati men uchun ahamiyatlidir. Bu haqda oldingi savolga javobimdaham aytdim.
— Nurulloh aka, adiblar hayotiga nazar solinsa, qiziq holatlarga duch kelamiz. “Pikabu” saytida ayrim mumtoz adiblarning ijod chog’idagi ba’zi odatlari e’lon qilingan,o’qisangiz ajablanishingizni ham, kulishingizni ham bilmaysiz. Masalan, Jorj Sand har kunifaqat soat 11:00 gacha yozgan ekan,bordiyu yozib turgan asariga 10:30da nuqta qo’ysa, yangi asarini boshlab yana yarim soat davom ettirib qo’ygan ekan; Ernest Xeminguey esa 500 so’zdan bitta so’z kam ham, ko’p ham yozmagan ekan; Shiller yozayotganida stolida albatta bitta irigan olma qo’ygan; Edgar Po yozuv stolidagi oppoq qog’ozlarga to ilhom kelmagunicha soatlab tikilib turavergan. Bu misollardan har bir ijodkorning yozish jarayonio’ziga xos kechadi, holat va ruhiyati hambetakrordir.
Ijod jarayoni sizda qanday kechadi? Sizga ilhom beradigan manbalar va asar yozishingizda kechgan qiziqarli voqealar haqida ham gapirib bersangiz.
— Shunaqa ma’lumotlarni to’playdigan tadqiqotchilar o’zbek adiblarimiz ijodxonalariga ham bosh suqib ko’rsa, o’zimizda ham juda qiziqarli holatlarni topardi. Masalan, Shukur Xolmirzaev ijod kursisiga o’tirmasidan oldin yuvinib-taranib, xuddi ishga borayotganday kiyinib, bo’yinbog’ini bog’lab, keyin qo’liga qalam olgan. O’ziga xosmi? O’zigagina xos!
Jo’rj Sandga kelsak, uni ko’p ham jiddiy yozuvchilar qatoriga qo’ymagan ma’qul. Aytishlaricha. potirlatib ro’man yozib tashlayvergani va oldi-qochdi adabiyotni “yuksak cho’qqi”ga chiqargani bilan nom qoldirgan! So’z qadrini biladigan adib, aytish mumkin bo’lsa, uning hamma asarini Ernest Xemingueyning bitta “Alvido qurol”iga yoki “Chol va dengiz”iga olmaydi! Lekin ish uslubi, mehnatkashligiga qoyil qolmasdan ilojimiz yo’q.
Masalan, men Lev Tolstoyni ko’proq yaxshi ko’raman. U ham ko’p ishlagan, ko’p yozgan, asar bitganidan keyin ham ustida tinimsiz mehnat qilgan. Va o’zidan buyuk asarlar qoldirgan!Menga uning: “Yozuvchi har kuni yozishi kerak, hech narsa yoza olmagan kuni, hech bo’lmasa, bugun hech narsa yoza olmadim, deb yozib qo’ysin!” degan gapi juda yoqadi.O’zimbu yo’riqqa sira amal qila olmadim, ammo chinakam yozuvchi haqiqatda har kuni yozishi kerak deb o’ylayman. Odil Yoqubovni o’limidan olti oycha oldin yo’qlab borganimda keksaligi va kasalligiga qaramay katta asar yozayotganini ko’rib havas qilganman. O’tkir Hoshimov og’ir betoblikdan tovushi chiqmay qolgan chog’ida ham O’lmasxon kennoyiga shivirlab, ikkalalari O’tkir akaning oxirgi kitoblarini nashrga tayyorlaganlarini ko’rib, o’zimning yalqovligimdan uyaliblar ketganman. Tohir Malik har qanday holatda yozishi bilan odamning havasini keltiradi! Bu kabi ishlar ijod ahliga ibrat.
Lekin, afsus, o’zim bunday qila olmayman. Odatda ijod ahlining asosiy ishidan tashqari boshqa biron yumushga ishqivozchiligi (xobbisi) bo’ladi, menda shu narsa teskarisi ? men xuddi asosiy ishi boshqa-yu, onda-sonda yozuvchilik bilan shug’ullanib turadigan odamga o’xshayman. Havasakiga. Masalan, yerni, dehqonchilikni juda yaxshi ko’raman, tahrir ham asosiy ishim go’yo. Shular orasida ilhom kelib qolsa ishqivozchilikka u-bu narsa qoralab qo’yaman…
Shunday ekan, “ijodda o’zimga xos tomonim” deyishga-da odamxijolat bo’ladi. Balki shuning o’zi mening o’zimga xos tomonimdir. Unday bo’lsa, afsus, “o’zimga xos tomonim”ga havas qilib bo’lmaydi. Uch-to’rt yilda bir hosil beradigan daraxtga kim havas qilardi, axir!
Ko’ngilga kelgan narsani yozishga o’tirishim juda qiyin, ammo kutilmaganda bitta jumla keladi, esimdan chiqmasidan o’shani qog’ozga yozib qo’yay deb o’tirsam, o’sha asar oxirigacha bitmagunicha turmayman. Masalan, talabalik paytim davlat imtihoniga tayyorgarlik ko’rish uchun Alisher Navoiy nomidagi kutubxonaga borayotibO’rdada yo’lni kesib o’tarkanman, birjumla ohangi bilan keldi. Tilimda takrorlab bordim-da, kutubxonaga kiriboq,esdan chiqmasin deb eng oldin o’sha jumlani daftarimga yozdim va… ke-ye-tdi! Kutubxona yopilayotganida quvib solmagunlaricha o’rnimdan turmabman. “Yutuq” degan hikoyamshu tariqa bitilgan.
Qaytishimda o’zimcha osmondaman! O’rda yo’lining o’rtasiga tushib olibman. Qarshimdan kelgan tramvayniham ko’rmay qolibman. Bosib chalgan jiringlog’idan hushimga keldim va undan qochaman deb moshina yo’lga chiqib ketdim.Orqamdan «Jiguli»kelyapti ekan, yonboshko’zgusi qo’limga tarsillab urilib, yerga sinib tushdi. Haydovchimenga bir narsa bo’ldi deb o’yladimi, qo’rqqanidanuchib ketgan ko’zgusiga ham parvo qilmay survordi. Xayriyat, shu bitta qazo bilan qutuldim. Lekin uzoq vaqt qo’lim og’rib yurdi.
Demoqchimanki, yozishdagio’sha odatim haligacha davom etib kelyapti. To bir jumla o’z ohangi bilan kelmasa, o’zimni zo’rlamayman. Xo’p, ana, asar yozildi ham deylik.Ishning eng og’iri shundan keyin boshlanadi: yozilgan narsani haddan tashqari ko’p va uzoq ishlayman. Yuz martalab qayta yozganlarim esimda. Ikki yarim betlik “Etakdagi kulba” hikoyamni naq ikki yarim yil yozganman desam, ishonavering! Kimga kerak bunaqa yozuvchilik?! Bu og’ir usul. Ham to’g’ri emas deb bilaman. Yozuvchi, Tolstoy demoqchi, har kuni yozishi, har kuni yozishga o’zini ko’niktirishi lozim. Bir narsani bitirganidan keyin ustidan bir-ikki ko’rib boshqasini boshlayverishi kerak.
— Kitobxonlarga tavsiyalaringiz, o’gitlaringiz, tilaklaringiz…
— O’zimning yo’limni boshqalarga tavsiya etmayman. Mendan o’rnak olmagan yaxshi. Chunki bu juda qiyin. O’zimga og’ir kelgan usulni boshqaga ravo ko’rmayman. Hali o’quvchilik paytimdan so’zga talabchan Abdulla Qahhorni yaxshi ko’rdim, keyinchalik o’zimga g’oyibonaustoz deb tanladim. Shundanmi, agar Abdulla Qahhor bir hikoyasini ellik martagacha qayta ko’rgan bo’lsa, chinakam yozuvchi shunaqa bo’lishi kerak ekan deb men yuz martagacha qayta yozdim. Va bu narsa borib-borib “kasallik”ka aylandi. Tahrirlarimning soni bor sanog’i yo’q.
Albatta, hamma ham yozuvchi yo shoir bo’la olmaydi, lekin hamma kitob o’qiydigan bo’lishi shart!Ota-bobolarimiz uqtirib kelganlaridek, kitob o’qimay qo’ysak, kallalarimiz ishlamaydigan bo’lib qoladi. Bugun to’y yo ma’rakani dabdabali qilishda emas,kitob o’qishda, ilm olishda kimo’zargapoyga qilaylik. “Go’zallar tanlovi”ni o’tkazmaylik,“Kitobxonlar ko’riklari”ni tashkillashtiraylik! Birov birovni hech narsaga majburlay olmaydi, lekin boshliq qo’l ostidagilarni, ota-ona bolalarini, imom qavmini kitob o’qishga majburlasa bo’ladi! Bunda hech kim yutqazmaydi. Hamma yutadi.
Manba: Bekajon gazeti, 2016 yil 14 yanvar soni
Nurulloh Muhammad Raufxon saytidan olindi
