14 (15) феврал — атоқли шоир Тўра Сулаймон таваллуд топган кун
Ўзи-ку бизда фолклордан таъсирланмаган ижодкор камдан кам. Лекин оғзаки ижоднинг таъсири бутун ёзганларида бўй кўрсатиб турадиган Тўра Сулаймондай адиб адабиётимизда бошқа йўқ. Бу ҳолнинг муайян асослари бор. Аввало, Тўра Сулаймон фолклор асарлари яратилиши ҳали давом этаётган даврда ва шундай муҳитда дунёга келиб улғайди. Бундан ташқари, унинг табиатида бахшилик унсурлари бор эди…
Қозоқбой Йўлдош
ИККИНЧИ УМР МАНЗИЛЛАРИ
«Сенсиз ёлғиз, ғариб қолдим» китобига сўзбоши
Чин ижодкорнинг икки умри бўлади. Бири – барча қатори “беш кунлик” деб аталгувчи ҳаёт, иккинчиси – ўзи ўтганидан сўнг асарларида давом қиладиган ёзувчилик умри. Мана, таниқли шоир Тўра Сулаймоннинг иккинчи умри бошланганига ҳам салкам ўн йил бўлиб қолди. Янаги йили шоир туғилганига саксон йил тўлади. Қўлингиздаги китоб ана шу санага муносиб туҳфа бўлади.
Бу китоб адибнинг ижодий қиёфасини тўла кўрсатиши билан диққатга лойиқ. Унга суюкли шоиримизнинг юксак бадииятли шеърлари, насрда битган айрим асарлари, эсселари, ёдловлари, достонларидан олинган парчалар, илмий мақолаларидан намуналар киритилган. Хуллас, китоб билан танишган ўқирман Тўра Сулаймон ижодий қамровидан яхшигина хабардор бўлиши тайин.
Тўра Сулаймон эл назаридаги шоир эди. Унинг битганлари ҳаётлигидаёқ кўп бор босилган, куйланган, улар ҳақда ёзилган. Унинг чоп қилинмай қолиб кетган асарлари жудаям кўп эмас. Тўра ака ўз битикларига асло бепарво эмасди. У жуда узоқ йиллар олдин ёзилган ва босилиб чиққан асарларини ҳам қайта-қайта кўздан кечириб, лозим ўринларини таҳрир қиларди. Ушбу “Сайланма”га кирган шеърларнинг кўпи шоирнинг қайта “чиғириғи”дан ўтган битиклар экани билан эътиборлидир.
Бадиий асар ижодкор шахсиятининг меваси экани сабабли ижодкор қанча ўзига хос бўлса, унинг ёзганлари ҳам шунча бетакрор бўлади. Тўра Сулаймон тамомила ўзига хос шахс эди ва бу қайтарилмас шахсият унинг битганларида яққол кўзга ташланади. Шоир ижодининг бош белгиси унинг тўлиғича халқ оғзаки ижоди намуналари таъсирида эканидадир. Унинг ўйи, туйғулари, ҳайрату ҳаяжонлари ҳамда уларнинг ифодаси халқона. Шоирнинг қайғуси, қувончи, ҳатто юморида ҳам халқчиллик яққол кўриниб туради.
Ўзи-ку бизда фолклордан таъсирланмаган ижодкор камдан кам. Лекин оғзаки ижоднинг таъсири бутун ёзганларида бўй кўрсатиб турадиган Тўра Сулаймондай адиб адабиётимизда бошқа йўқ. Бу ҳолнинг муайян асослари бор. Аввало, Тўра Сулаймон фолклор асарлари яратилиши ҳали давом этаётган даврда ва шундай муҳитда дунёга келиб улғайди. Бундан ташқари, унинг табиатида бахшилик унсурлари бор эди: у давраларни ёқтирмасди, лекин уларсиз туролмасди. Чунки давра кўпники, кўпдан эса деярли ҳамиша қандайдир ҳикмат топиш мумкин. Университетда ўқиб юрганида ҳам курсдошлари жаҳон адабиёти намуналарига ружу қўйиб, шов-шувли асарлар излаганларида, у ҳеч кимнинг топшириғисиз ўз ҳолича қишлоқма-қишлоқ юриб, одамлар оғзидан дафтар-дафтар фолклор намуналарини ёзиб олар ва турли газета-журналларда чиқаришга уриниб ётар эди. Шунингдек, оғзаки ижод намуналарини қайта-қайта ўқиб, завқланарди.
Тўғри, Тўра ака ҳам кўпчилик ижодкорлар қатори мумтоз ва замонавий адабиётимиздан, шунингдек, рус ва жаҳон адабиёти намуналаридан тузуккина хабардор эди. Бундай хабардорликсиз арзирли нарса ёза олмаган бўларди. Бу фик¬римизни “Меҳроб”, “Армон”, “Андиша” сингари эсселари ҳам тасдиқлайди. Лекин унинг битганларида асосан халқ оғзаки ижодининг таъсири устуворлиги ҳам ҳақиқат. Оғзаки ижод унга шунчаки манба, материал эмас, балки моҳият, ижодкор сифатидаги мавжудликнинг ўлчови эди. Тўра Сулаймон каби оғзаки ижодга хос жиҳатларни ўз асарларида бу қадар ёрқин намоён қила оладиган бошқа ёзувчи бунгача бўлмагани сингари бундан ке¬йин ҳам чиқмаса керак.
Овлоқ тоғ қишлоғида туғилиб, мурғак ёшида кимсасиз чўлга келиб қолган боланинг машҳур адиб бўлиб етишишига нима туртки бўлди? Унинг ижоди қандай ўзига хосликларга эга, деган саволлар ўқирманларни қизиқтириши табиий. Дунёнинг буюк адибларидан бири Эрнест Ҳэмингуэйда бундай ҳазиломуз гап бор: “Ёзувчи бўлиш учун истеъдод билан бахтсиз болалик кифоя қилади”. Шу маънода Тўра Сулаймон ёзувчиликка ҳар жиҳатдан муносиб, ҳеч мини йўқ киши. Гўзал Бахмал тоғлари қўйнидаги Алдашмон қишлоғида туғилган бўлажак шоирнинг армонларга тўла болалиги советлар тузумининг авжи қатағон даврига тўғри келди. Ота¬сини ёт унсур сифатида қаматишиб, уйларидаги кўрпа-тўшаккача инқилобий ҳукуматга ўтказишди. Қулоқнинг болаларини эса ҳар йўл билан турткилаб, камситишди. Шу сабаб, асли хаёлпараст ва таъсирчан ёш Тўра синиқ ва ўйчил бўлиб ўсди. Шоирнинг барча ёзганларида ана шу синиқлик, кўнгли яримлик нуқси сезилиб туради. Шеърларининг бирида: “Отамнинг аламли пок сийнасида Ушалиб, ушалмай қолган армонман”, деб ёзганида аччиқ изтиробларга тўла болалигини кўзда тутган. 1939 йили отаси қамоқдан чиққач, Тўралар оиласи Мирзачўлнинг “Малик” хўжалигига кўчиб келди.
Шу тариқа тоғда дунёга келган бола дунёни чўлда таний бошлади. Оиланинг бошига тушган шўришлар ёш Тўрани эрта улғайтирди. Унда ўзгаларни англаш, бировнинг дардини ҳис қилиш сифатлари тенгдошларига қараганда олдинроқ шаклланди. Уни шеъриятга ошно қилган тийнатидаги айни шу сифатлардир, балки. Чунки у оламга, одамларга, дунёнинг шеваларига шунчаки бир томошабин сифатида қарай олмасди. У дунёни ичидан ўтказарди. Тўра кўп ўқирди, бутун-бутун достонларни ёд биларди. Болалигиданоқ нималарнидир айтгиси келарди, бошқаларга таъсир этмаган нарсадан ҳаяжонга тушиб, терга ботарди. Ҳеч кимга билдирмай, туйғуларини қоғозга туширарди. Лекин узоқ вақт ёзганини бировга кўрсатмай юрди. Биринчи шеъри эълон қилинганида у йигирма олти ёшда эди. Ўша вақтдаги шеър¬ларидан бирида у ўзини умид билан йўлга чиққан карвонга ўхшатади:
Мен ҳам умид билан сафарга чиқиб,
Узоқ манзилларга кўз тиккан жонман.
Бирда Сирдай тошиб, бирда тутоқиб,
Катта йўлга чиққан
Кичик карвонман.
Шеър − кўнгил мулки. Оламни шоирона идрок этолмайдиган, унинг бошқаларга номаълум жиҳатларини кўра олмайдиган киши шоир бўлолмайди. Ўқиб шоир бўлинмайди. Шоирлик − қисмат. Шоир бўлмасликни эплай олмаганлар қисмати. Шоир ҳамиша нимадандир норози, нимадандир ҳаяжонда. Оламни боридан гўзалроқ, одамларни ҳозиргисидан комилроқ кўриш истаги шоирни доим безовта қилади. Шу боис у тинимсиз тўлғанади, изланади:
Сувлар ҳам тиниди сунбула келиб,
Тиниб-тинчимади бу кўнглим, ҳайҳот.
На баҳор, на ёздан, на тўкин куздан
Ҳечам қониқмади бу кўнглим, ҳайҳот!
Шоир бир умр ўзини излаб, ўзини текшириб, ўзини кашф қилмоққа интилиб яшайди. Тўра Сулаймон − изланишларнинг узоқ йўлини малолланмай босиб ўтган ижодкор. У ҳар не топса ўзидан топиши мумкинлигини билганидан, қалбини тўхтовсиз тафтиш қилади. Излагани ташқарида эмас, ўз юрагида эканини туяди. Ўз юрагини англамаган одам ўзгани тушунолмаслиги, ўзгани тушунолмаган кимса Ҳақ билан сирлашолмаслигига ишонади. Ҳақ билан сирлашишнинг энг ишончли йўли унга беғараз муҳаббатдир, уни адоқсиз севишдир. Тўра Сулаймон шеърияти − ишқ ҳақидаги битиклар. У муҳаббат туфайли қалам тутди, муҳаббатни куйга солди ва бир умр севги изтиробларини куйлади:
Мен сени суйдим, Қоракўз,
Суйдим, суйдиролмадим.
Ишқингда куйдим, Қоракўз,
Куйдим, куйдиролмадим.
Шоир ҳамиша дард билан яшайди. Бежиз: “Дардсиз яшамоқлик − дардмандлик асли”, демаган. Оламда қанча асл шоир бор – ҳаммаси дардманд. Улар гўзалликнинг, эзгуликнинг дарди билан оғриган беморлар. Барча чинакам асарлар ғамнинг мевалари ўлароқ дунёга келган. Биламизки, Одамнинг лойини қоришга сув бўлсин деб ёғдирилган қирқ кунлик ёмғирнинг ўттиз тўққиз куни ғам, бир куни шодлик ёмғири эди. Навоий ҳазратлари: “Кўнгилда ғам йўқлиғи ўзи ғамдур, Алам йўқлиғи асру аламдур”, деганларида барча ижодкорларнинг кўнглидагини ифода қилганлар. Шундан бўлса керак, Тўра Сулаймон ижодида аламангиз шеърлар кўп. Шундай шеърлари ўқувчилар қалбини тўлиқроқ эгаллаб, хотираларида ҳамишаликка қолган: “Излай-излай ҳориб бўлдим, сенсиз ёлғиз ғариб бўлдим, Энди босган изларингни тўрт томондан тополмасман”. Йўқотганларининг топилмаслигини, кетганларининг қайтмаслигини билган кишининг адоқсиз армонлари қуйидагича ифодаланади:
Гиёҳ билан қопланмиш кўҳна қабр бошлари,
Майсадаги шудринглар − кимларнинг кўзёшлари?
Бу ерда ётар отам ҳам узангидошлари,
Баҳор, кетма, менинг боғимдан.
Адолатнинг топталиб, ҳақ жойида қарор топмаганини кўргандаги кўнгил ҳолатлари ҳам ғамли мисраларда ифода этилади:
Хешларимнинг бемаврид кўзларида ёш кўрсам,
Бир мард билан нопокнинг йўлини туташ кўрсам,
Қайси бир бегуноҳни кенг йўлда адаш кўрсам,
Бир бетайин кимсанинг оёғида бош кўрсам…
Кўнглимда армон ётар терскайдаги қор мисол.
Шоир қисмат олдидаги ўз ожизлигидан изтироб чекмоқда бўлган киши руҳияти товланишларини андуҳ билан тасвирлайди: “Бу маскан қопқасиздир, бу қўрғон хоқонсиздир, Бориш бору келиш йўқ, бу гўша омонсиздир”.
Тўра Сулаймон шеъриятида руҳиятнинг таъсирчан манзараси билан бирга залворли ижтимоий юк, салмоқли инсонпарварлик вазифаси ҳам бор. Шу боис шеърга кўнгил розигина эмас, балки одамнинг кимлигини аниқлайдиган мезон, маънавиятини тайин этадиган ўлчов сифатида ёндашади: “Ўлан билмас эр аста айний бошлар, Қайдан билсин ўланни бағри тошлар”.
Тўра Сулаймон шеърияти таъсирли ҳиссий тимсоллар воситасида ифодаланган ёмби ва залворли фикрлардан туғилган. Пайғамбаримизнинг: “Сўзда сеҳр бор, шеърда ҳикмат”, деган ҳадисларидаги икки жиҳат ҳам шоир битик¬ларида намоён бўлади. Руҳиятнинг тушунтириш мушкул бўлган қатламларини бадиий тадқиқ этиш, ҳиссиётдаги энг мураккаб жараёнларни бор чигалликлари ила тасвирлаш билан бирга Тўра Сулаймон ғоят миқёсли, қамровли фикр¬ларни, гўзал бадиий топилдиқларни содда йўсинда, чигаллаштирмай, мураккаблаштирмай кўрсата олади. Кўпинча, шеъриятдаги соддалик жўнликка олиб боради. Тўра ака ижодида эса, соддалик теранликка хизмат қилган. Шоирнинг эларо машҳур бўлиб кетган шеъри − “Тебратар” ушбу фикримизнинг исботи:
Шамол шамолни тебратар.
Шамол булутни тебратар.
Булут ёмғирни тебратар.
Ёмғир майсани тебратар.
Майса бияни тебратар.
Бия қимизни тебратар.
Қимиз йигитни тебратар.
Йигит сулувни тебратар.
Сулув бешикни тебратар.
Бешик болани тебратар.
Бола дунёни тебратар.
Шоир чигал ташбеҳлар, болохонадор ўхшатишлар, замзамали образлар тасвирини бермайди. Қадимий дунё тартиботининг энг муҳим бўғинлари бўртиқ манзарасини соддагина мисралар бағрига жойлай олади. Чинакам шоирлик томчида уммонни, қатим нурда қуёшни, атак-чечак бир ниҳолда бутун бошли ўрмонни кўра олиш демакдир. Йўқ! Кўра олиш етарли эмас, балки шеърхонга ҳам кўрсата билиш лозимдир. Кўрсатганда ҳам шунчаки эмас, ўқувчининг ҳиссиётини қўзғайдиган, туйғуларини безовта қиладиган, сезимларига юқадиган йўсинда туйдиришдир:
Тақа туёқни асрагай,
Туёқ тулпорни асрагай,
Тулпор Темурни асрагай,
Темур Туронни асрагай,
Турон Қуръонни асрагай,
Қуръон имонни асрагай,
Имон инсонни асрагай,
Инсон оламни асрагай,
Оламни Ўзи асрагай.
Шоирона назар сабаб жўнгина тақадан бошланган гап оламни асраш билан тугади. Нарса-ҳодисалар ўртасидаги сабабий боғланишларни, умумдунё алоқадорлигини бу қадар гўзал ва ўзбекона идрок эта билмоқ ҳамда содда йўсинда таъсирчан ифода қилмоқ учун Тўра Сулаймон истеъдоди керак.
Асл ижод бузилган мувозанатдир. Дунёдаги бирорта шоир руҳий мувозанатдан чиқмай туриб бирорта тузукроқ шеър ёзолмайди. Мувозанатдан, яъни рисоладаги одамларда бўладиган руҳий ҳолатдан чиқиш ҳар бир ижодкорда ўзгача кечади. Лекин деярли барча асл ижодкорларнинг ҳам қалби яланғоч, ҳимоясиз. Юз берган ҳодисаки бор, унга таъсир кўрсатмай қолмайди. Бир ҳақиқат аён: ижодкор бир умр ўз болалигини тасвирлаш билан банд бўлади. Қишлоқда нари борса, ўн етти ёшигача яшаган адиблар бир умр шу қишлоғи ҳақида ёзишади. Негаки, ижодий ҳолат қай бир даражада болаликка қайтишдир. Чунки бола бўлмай хаёлпараст бўлиш, хаёлпараст бўлмай ижодкор бўлиш мумкин эмас.
Адиблар ҳар доим ҳам шоир ёки ёзувчи эмаслар. Улар фақат ўзларидан кечиб, ўзларини унутиб ижод қилаётганларида, илҳомнинг юлдузли онларидагина адиб¬лардир. Қолган вақтларда барча қатори одамлар. Шунинг учун ҳам Тўра Сулаймоннинг: “Телбанамо эдим ёшликда Телбаликнинг ҳали акси бор” мисраларини илҳомий ҳолатнинг суврати дейиш мумкин. Ўзига шахсан дахлдор бўлмаган нарсадан кучли таъсирланиш, қаттиқ хурсанд бўлиш ёки қайғуриш, шу ҳолатини қоғозга кўчирмасликнинг иложини тополмаслик рўзғорий мезонлар билан ўлчанганда телбаликнинг ўзгинаси. Лекин шоир маиший ўлчовлар билан эмас, илҳомий миқёслар билан иш кўради, маънавий тарозилар билан тортади.
Кўпчилик ижодкорлар девонафеъл бўлгани, дарвешваш яшагани, ахлоқий-ҳуқуқий қолипларга кўпда риоя қилавермагани учун ҳам бизнинг назаримизда анча эркин ҳаёт кечирадиганга ўхшаб кўринади. Чуқурроқ ўйлаб қаралса, унинг эрки қулнинг эркидан чекланганроқ бўлса борки, ортиқ эмас. Нега? Чунки адиб ижодидан эркин бўлолмайди. Аслан ижод эркинлиги тушунчаси ижодкорнинг эркинлигини эмас, айнан ижоднинг эркинлигини англатади. Шоир ўз туйғуларига, ҳиссиётига хўжайин бўлолмайди. Ҳиссиётини бошқара олган одам ижодкор эмас. У илҳомига ҳам бийлик қилолмайди. Билъакс, шоир ўз илҳомининг қулидир. Унда фақат жунбушга келган туйғуни, қуйилиб келаётган фикрни гўзал шаклда ифодалай олиш мажбурияти бор, холос. Илҳомни зўрлаб бўлмайди. Шу сабаб талантли шоирлар исталган вақтда эмас, кўнгиллари тусаганда шеър ўқийдилар. Бундайроқ шоирларга илтимос қилинса, бас, ўқийверади. Негаки, биринчи тоифадагилар чинакам истеъдод соҳиблари ва улар илҳом билан иш кўрадилар, кейингилар эса ижрочилар, уларга томошабин керак.
Кўринадики, илҳомни зўрлаб бўлмайди. Зўрланса, чала насл беради. Шу сабаб, Тўра Сулаймон бутун туйғуга, бутун юракка эга бўлишга интилади: “Менга бутун кўнгил керак, кун керак, Менга туташ юлдуз тўла тун керак. Мен ёртилаб муҳаббатни олмайман, Мен ёрти дўст хонасида қолмайман”.
У чала суймайди, чала яшамайди, чала довлашмайди, чала ёвлашмайди, чала дўстлашмайди. Ўзининг бутун сўзига, йирик туйғусига эга бўлганидан ғурурланади. Туйғулар ўзиники бўлгани боис “юқумли”. Бировдан туйғу олиб, бировнинг овози билан куйлаб, бировнинг сўзи-ла тасвирлаб, эътироф қозониб бўлмайди. Шоирнинг: “Ўзга созни чалгулик қилма”, дея илтижо этиши шундан. Бутун ижодий умри мобайнида ўз созини чалишга уриниб келди. Қуйидаги мисралар ҳар уч кишидан бири шоир бўлган бизникидай юртда ҳам бошқа бировникига ўхшамаслиги билан эътибор тортади:
Бу оламда Ой танҳо, муборак Қуёш танҳо,
Бўй қизларнинг ичида бир шу эгма қош танҳо,
Унингдек ҳеч ким менга бўлмаса сирдош танҳо,
Гўрўғли султон бир ён, Тўра Сулаймон бир ён.
Тўра Сулаймон қўллаган: “Осмон ўртасинда нозланадир ой” ташбиҳи фақат унинг ўзига хос. Бу тасвир ўқирманни беихтиёр шоир тасаввурига мос руҳий ҳолатга туширади. Сўзнинг қудрати шунда! Тўра Сулаймон сўз жилосини теран ҳис этади. Сўзнинг кўпчилик хотирасидан кўтарилган халқона оҳангдор шаклларини, унут бўлаёзган қадимий маъноларини топади. Шоир сўз изламайди, балки ҳолатнинг энг мувофиқ ифодасини қидириб топади. Унинг туйғулари халқона, ифода ҳам шунга мос. Ҳолатга ярашиқли сўз топа билиш асл шоирга насиб бўладиган саодат. “Тўлғаной” дос¬тонида: “Уни чечан демаким таъбири ярашмаса…” дейди шоир ва ўзи имкон борича ярашиқли таъбир топишга, таъсирли тасвир қилишга уринади.
Ҳар қандай ижодкорнинг асл қиёфасини унинг тили белгилайди. Шу маънода Тўра Сулаймон тамомила ўзига хос шоирдир. Тўғри, у ҳам бошқалар фойдаланиб юрган сўзларни ишлатади. Лекин бу сўзларни у китобдан олмайди. Китобдан олинган сўз образга ёпишмайди. Бадиий матнда ҳам ётлиги билиниб туради.
Тўра Сулаймон сўзга айрича бир эркинлик билан ёндашиб, ҳар қандай асов сўзни ҳам юввош торттира олади. Сўзни руҳга бўйсундира билади. Ўзи сўзнинг эмас, руҳнинг стихияси етовида юради. Оддийгина сўзлардан фақат Тўра Сулаймонга хос тасвир услубини вужудга келтира олади: “Кўкда сузган булут момиқдан ҳам оқ, Кошкийди бошланса ёмғир ёғалоқ”. Булутни пахтага ўхшатиш кимлардан қолмаган, лекин момиққа ўхшатилиши услубни ўзгартирган. Шеърнинг оҳанги Миртемир битикларини эслатади. Аммо устоз булутни “паға”, “оқ” дея сифатларди. Чўлда, пахта орасида улғайган Тўра Сулаймон эса унинг момиқ эканини кўра билди. “Соғиниш” шеърида: “Яйловларда майса қимтир қўй-қўзи” тарзидаги тасвирда “қимтир” бағоят ўрнида ишлатилган, бу сўздаги маъно нозиклигини ҳаммаям илғайвермайди. Ҳодисаларни “тўрачаси”га кўриш намунаси: “Тоғлар тўши ёришди, демак тонг отаётир”. Қуёш ҳақида бир сўз демай, уни кўрсатиш мумкин экан. Ғоят мавҳум, моддийлаштириб бўлмайдиган ҳолатни аниқ тасвирлай олиш маҳорати намоён бўлган тасвир: “Келинларнинг лабида Бўсанинг иси қолди”.
Шоир шеърларида ҳиссиётини изоҳлаб ўтирмайди. Туйғуни шундай ифодалайдики, унинг қатида руҳий ҳолатни туғдирган сабаб ҳам яширинган бўлади: “Кўнглимда армон ётар терскайдаги қор мисол”, дейди бир шеърида. Қуёшга терс тарафдаги қор узоқ вақт эримай, кирланиб ётганидай, лирик қаҳрамон кўнглидаги армон эриб кетадиган эмас, ўшандоқ бўлса, унга шоирнинг муносабати тайин, албатта, ва у ўз-ўзидан шеърхонга ҳам юқади.
Тўра Сулаймон бадиий тажрибалар ўтказишга ўч эмасди. У узоқ замонлар олдин амалда бўлган тажрибалардан фойдаланарди. Эски шаклни янгича мазмун ифодалашга хизмат қилдира биларди. Ўзбеки сўзнинг тотини туйган ва туйдиришга уринган шоир эди у. Шоир сўзни юзада турмайдиган бирламчи маъноларида қўллашни хуш кўрарди: “бўй қиз” дейди бўйга етган қиз ҳақида; “бўзалам” дейди биз “чимзор” деб юрган тушунчани; “узангидош” деб атайди хўб ўзбеки қилиб, хўб таъсирчан қилиб, дўст, тенгдош, жўра, сафдош сингари бир қанча сўзларни исроф қилиб ҳам тўлиқ ифодалаб бўлмайдиган яна бир тушунчани. Тилимизда ҳамиша бўлган, эндиликда айрим кексаларгина қўллаётган ҳушёр маъносидаги “соқ” сўзи жойида ишлатилгани боис ифодавийликни неча баробар ошириб юборади.
Тўра Сулаймон сўзга авайлаб, қизғаниб ёндашади. Уларнинг бемаврид йўқолишига йўл қўймасликка уринади. “Тўлғаной” достонида “тўрлаб садрга тушганда” деган жумла бор. Тоғлик қипчоқларда ҳаётдан ёш кетган йигитнинг кийимларини оти устига ташлаб, от билан садр тушиш одати бўлган. Юқоридаги жумлада ана шу ҳолат ифодасини топган. Беш яшар отнинг йилқичилар тилида “тўлан” эканини ҳамма ҳам билавермайди. Диққатга сазовор томони шундаки, бу хилдаги сўзларни у шунчаки экзотика учун, этнографик далил сифатида эмас, табиий тасвир воситаси тарзида жуда ўринли ишлатган.
Тўра Сулаймоннинг сўзга алоҳида бир эҳтиёткорлик билан ёндашуви, эҳтироми, фикрларини ҳикмат йўсинида ифодалаганида яққол кўринади. Асарлари синчиклаб кўриб чиқилса, у бир қатор янги мақолу ҳикматлар яратганига гувоҳ бўлиш мумкин. Жумладан: “Сутсиз сигир сузағон келар”, “Тоқатлига тоғлар эгар бошини”, “Қувиб ўлган − мангулик, Қочиб ўлган − кўмгулик”, “Кўзгуга дам урсанг, юзингни кўролмайсан”, “Бўз ўғрисидан қўрқма, сўз ўғрисидан қўрқ”, “Ойсиз осмон ғариб”, “Офтобсиз олам ғариб”, “Чўлпонсиз субҳи содиқ ғариб”, “Сарбонсиз карвон ғариб” ва ҳ.к.
Тўра Сулаймон – бугунги одам ҳаёти ва олам ҳодисаю ҳолатларини кечанинг назари билан кўриб, шуурга тез етиб бориб, унда мустаҳкам ўрнашадиган азалий усулда ифодалай олгани билан эртанги кунга ёвуқ турадиган ижодкор. Зеро, шоир ижодининг йитмас қадимий қадриятлардан сувланган томирлари ўта чуқур кетган. Тўра Сулаймон асарларида кечанинг бағрида дунёга келган бугун эртанги кунни назорат қилади. Шу сабаб, уларда миллатнинг узилмас умр занжири, йитмас эзгу қадриятлари акс этади.
Азалий қадрият ва туйғуларни илғаб, уларга эҳтиромла қарай оладиган шахс ўз бугунига эга бўлиб, эртасини ярата билади. Кечага таянган бугун собитдир. Шу собитлик қучоғида туғилган келажак эса буюкдир. Тўра Сулаймон битган асарлар миллат аҳлида ана шундай азалий ва турғун қадриятлар шакллантиришга қаратилгани билан эскирмаслик хусусиятига эга.
Бу ўткинчи дунёда биргина руҳ мангудир. Руҳнинг тозалиги кишига қувват бахш этади. Демак, қайсики миллатнинг руҳияти мунаввар, туйғулари тоза бўлса, у қудратлидир. Тўра Сулаймон асарларида турғун, эскирмайдиган, қимматсизланмайдиган маънавий қадриятлар самимий куйланади. Шоир маҳорати ёзганларининг табиийлигида намоён бўлади. Унинг битиклари юракдан чиққани, сунъийлик аралашмагани, самимий бўлгани учун ҳам юракларга осон етиб боради. Тўра Сулаймон асарлари фарзандларга боболар назарини эслатиб тургани билан қимматлидир. Халқ оғзаки ижодидаги каби эришилиши ғоят қийин бўлган содда мукаммаллиги боис шоир яратиқлари кўнгиллардан чуқур жой олади ва уларни яшартиради.
Миллатдошларимиз орасида кенг тарқалган кўплаб қўшиқлар, ўз ўқувчиларига эга бўлган неча ўнлаб китоблар муаллифи, ўзбек бадиий тафаккурининг камёб сиймоларидан бири Тўра Сулаймон ижоди намуналари эл-улуси билан узоқ йиллар бирга бўлгусидир. Бинобарин, шоирнинг иккинчи умри манзиллари мангулик билан бўйлашишини умид қилиш мумкин.
2013 йил 28 апрел
Манба: Тўра Сулаймон. Сенсиз ёлғиз, ғариб қолдим. Шеърлар, мақолалар, эсселар. Тошкент, «Movarounnahr» нашриёти, 2013
Qozoqboy Yo’ldosh
IKKINCHI UMR MANZILLARI
Chin ijodkorning ikki umri bo‘ladi. Biri – barcha qatori “besh kunlik” deb atalguvchi hayot, ikkinchisi – o‘zi o‘tganidan so‘ng asarlarida davom qiladigan yozuvchilik umri. Mana, taniqli shoir To‘ra Sulaymonning ikkinchi umri boshlanganiga ham salkam o‘n yil bo‘lib qoldi. Yanagi yili shoir tug‘ilganiga sakson yil to‘ladi. Qo‘lingizdagi kitob ana shu sanaga munosib tuhfa bo‘ladi.
Bu kitob adibning ijodiy qiyofasini to‘la ko‘rsatishi bilan diqqatga loyiq. Unga suyukli shoirimizning yuksak badiiyatli she’rlari, nasrda bitgan ayrim asarlari, esselari, yodlovlari, dostonlaridan olingan parchalar, ilmiy maqolalaridan namunalar kiritilgan. Xullas, kitob bilan tanishgan o‘qirman To‘ra Sulaymon ijodiy qamrovidan yaxshigina xabardor bo‘lishi tayin.
To‘ra Sulaymon el nazaridagi shoir edi. Uning bitganlari hayotligidayoq ko‘p bor bosilgan, kuylangan, ular haqda yozilgan. Uning chop qilinmay qolib ketgan asarlari judayam ko‘p emas. To‘ra aka o‘z bitiklariga aslo beparvo emasdi. U juda uzoq yillar oldin yozilgan va bosilib chiqqan asarlarini ham qayta-qayta ko‘zdan kechirib, lozim o‘rinlarini tahrir qilardi. Ushbu “Saylanma”ga kirgan she’rlarning ko‘pi shoirning qayta “chig‘irig‘i”dan o‘tgan bitiklar ekani bilan e’tiborlidir.
Badiiy asar ijodkor shaxsiyatining mevasi ekani sababli ijodkor qancha o‘ziga xos bo‘lsa, uning yozganlari ham shuncha betakror bo‘ladi. To‘ra Sulaymon tamomila o‘ziga xos shaxs edi va bu qaytarilmas shaxsiyat uning bitganlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shoir ijodining bosh belgisi uning to‘lig‘icha xalq og‘zaki ijodi namunalari ta’sirida ekanidadir. Uning o‘yi, tuyg‘ulari, hayratu hayajonlari hamda ularning ifodasi xalqona. Shoirning qayg‘usi, quvonchi, hatto yumorida ham xalqchillik yaqqol ko‘rinib turadi.
O‘zi-ku bizda folklordan ta’sirlanmagan ijodkor kamdan kam. Lekin og‘zaki ijodning ta’siri butun yozganlarida bo‘y ko‘rsatib turadigan To‘ra Sulaymonday adib adabiyotimizda boshqa yo‘q. Bu holning muayyan asoslari bor. Avvalo, To‘ra Sulaymon folklor asarlari yaratilishi hali davom etayotgan davrda va shunday muhitda dunyoga kelib ulg‘aydi. Bundan tashqari, uning tabiatida baxshilik unsurlari bor edi: u davralarni yoqtirmasdi, lekin ularsiz turolmasdi. Chunki davra ko‘pniki, ko‘pdan esa deyarli hamisha qandaydir hikmat topish mumkin. Universitetda o‘qib yurganida ham kursdoshlari jahon adabiyoti namunalariga ruju qo‘yib, shov-shuvli asarlar izlaganlarida, u hech kimning topshirig‘isiz o‘z holicha qishloqma-qishloq yurib, odamlar og‘zidan daftar-daftar folklor namunalarini yozib olar va turli gazeta-jurnallarda chiqarishga urinib yotar edi. Shuningdek, og‘zaki ijod namunalarini qayta-qayta o‘qib, zavqlanardi.
To‘g‘ri, To‘ra aka ham ko‘pchilik ijodkorlar qatori mumtoz va zamonaviy adabiyotimizdan, shuningdek, rus va jahon adabiyoti namunalaridan tuzukkina xabardor edi. Bunday xabardorliksiz arzirli narsa yoza olmagan bo‘lardi. Bu fik¬rimizni “Mehrob”, “Armon”, “Andisha” singari esselari ham tasdiqlaydi. Lekin uning bitganlarida asosan xalq og‘zaki ijodining ta’siri ustuvorligi ham haqiqat. Og‘zaki ijod unga shunchaki manba, material emas, balki mohiyat, ijodkor sifatidagi mavjudlikning o‘lchovi edi. To‘ra Sulaymon kabi og‘zaki ijodga xos jihatlarni o‘z asarlarida bu qadar yorqin namoyon qila oladigan boshqa yozuvchi bungacha bo‘lmagani singari bundan ke¬yin ham chiqmasa kerak.
Ovloq tog‘ qishlog‘ida tug‘ilib, murg‘ak yoshida kimsasiz cho‘lga kelib qolgan bolaning mashhur adib bo‘lib yetishishiga nima turtki bo‘ldi? Uning ijodi qanday o‘ziga xosliklarga ega, degan savollar o‘qirmanlarni qiziqtirishi tabiiy. Dunyoning buyuk adiblaridan biri Ernest Hemingueyda bunday hazilomuz gap bor: “Yozuvchi bo‘lish uchun iste’dod bilan baxtsiz bolalik kifoya qiladi”. Shu ma’noda To‘ra Sulaymon yozuvchilikka har jihatdan munosib, hech mini yo‘q kishi. Go‘zal Baxmal tog‘lari qo‘ynidagi Aldashmon qishlog‘ida tug‘ilgan bo‘lajak shoirning armonlarga to‘la bolaligi sovetlar tuzumining avji qatag‘on davriga to‘g‘ri keldi. Ota¬sini yot unsur sifatida qamatishib, uylaridagi ko‘rpa-to‘shakkacha inqilobiy hukumatga o‘tkazishdi. Quloqning bolalarini esa har yo‘l bilan turtkilab, kamsitishdi. Shu sabab, asli xayolparast va ta’sirchan yosh To‘ra siniq va o‘ychil bo‘lib o‘sdi. Shoirning barcha yozganlarida ana shu siniqlik, ko‘ngli yarimlik nuqsi sezilib turadi. She’rlarining birida: “Otamning alamli pok siynasida Ushalib, ushalmay qolgan armonman”, deb yozganida achchiq iztiroblarga to‘la bolaligini ko‘zda tutgan. 1939 yili otasi qamoqdan chiqqach, To‘ralar oilasi Mirzacho‘lning “Malik” xo‘jaligiga ko‘chib keldi.
Shu tariqa tog‘da dunyoga kelgan bola dunyoni cho‘lda taniy boshladi. Oilaning boshiga tushgan sho‘rishlar yosh To‘rani erta ulg‘aytirdi. Unda o‘zgalarni anglash, birovning dardini his qilish sifatlari tengdoshlariga qaraganda oldinroq shakllandi. Uni she’riyatga oshno qilgan tiynatidagi ayni shu sifatlardir, balki. Chunki u olamga, odamlarga, dunyoning shevalariga shunchaki bir tomoshabin sifatida qaray olmasdi. U dunyoni ichidan o‘tkazardi. To‘ra ko‘p o‘qirdi, butun-butun dostonlarni yod bilardi. Bolaligidanoq nimalarnidir aytgisi kelardi, boshqalarga ta’sir etmagan narsadan hayajonga tushib, terga botardi. Hech kimga bildirmay, tuyg‘ularini qog‘ozga tushirardi. Lekin uzoq vaqt yozganini birovga ko‘rsatmay yurdi. Birinchi she’ri e’lon qilinganida u yigirma olti yoshda edi. O‘sha vaqtdagi she’r¬laridan birida u o‘zini umid bilan yo‘lga chiqqan karvonga o‘xshatadi:
Men ham umid bilan safarga chiqib,
Uzoq manzillarga ko‘z tikkan jonman.
Birda Sirday toshib, birda tutoqib,
Katta yo‘lga chiqqan
Kichik karvonman.
She’r − ko‘ngil mulki. Olamni shoirona idrok etolmaydigan, uning boshqalarga noma’lum jihatlarini ko‘ra olmaydigan kishi shoir bo‘lolmaydi. O‘qib shoir bo‘linmaydi. Shoirlik − qismat. Shoir bo‘lmaslikni eplay olmaganlar qismati. Shoir hamisha nimadandir norozi, nimadandir hayajonda. Olamni boridan go‘zalroq, odamlarni hozirgisidan komilroq ko‘rish istagi shoirni doim bezovta qiladi. Shu bois u tinimsiz to‘lg‘anadi, izlanadi:
Suvlar ham tinidi sunbula kelib,
Tinib-tinchimadi bu ko‘nglim, hayhot.
Na bahor, na yozdan, na to‘kin kuzdan
Hecham qoniqmadi bu ko‘nglim, hayhot!
Shoir bir umr o‘zini izlab, o‘zini tekshirib, o‘zini kashf qilmoqqa intilib yashaydi. To‘ra Sulaymon − izlanishlarning uzoq yo‘lini malollanmay bosib o‘tgan ijodkor. U har ne topsa o‘zidan topishi mumkinligini bilganidan, qalbini to‘xtovsiz taftish qiladi. Izlagani tashqarida emas, o‘z yuragida ekanini tuyadi. O‘z yuragini anglamagan odam o‘zgani tushunolmasligi, o‘zgani tushunolmagan kimsa Haq bilan sirlasholmasligiga ishonadi. Haq bilan sirlashishning eng ishonchli yo‘li unga beg‘araz muhabbatdir, uni adoqsiz sevishdir. To‘ra Sulaymon she’riyati − ishq haqidagi bitiklar. U muhabbat tufayli qalam tutdi, muhabbatni kuyga soldi va bir umr sevgi iztiroblarini kuyladi:
Men seni suydim, Qorako‘z,
Suydim, suydirolmadim.
Ishqingda kuydim, Qorako‘z,
Kuydim, kuydirolmadim.
Shoir hamisha dard bilan yashaydi. Bejiz: “Dardsiz yashamoqlik − dardmandlik asli”, demagan. Olamda qancha asl shoir bor – hammasi dardmand. Ular go‘zallikning, ezgulikning dardi bilan og‘rigan bemorlar. Barcha chinakam asarlar g‘amning mevalari o‘laroq dunyoga kelgan. Bilamizki, Odamning loyini qorishga suv bo‘lsin deb yog‘dirilgan qirq kunlik yomg‘irning o‘ttiz to‘qqiz kuni g‘am, bir kuni shodlik yomg‘iri edi. Navoiy hazratlari: “Ko‘ngilda g‘am yo‘qlig‘i o‘zi g‘amdur, Alam yo‘qlig‘i asru alamdur”, deganlarida barcha ijodkorlarning ko‘nglidagini ifoda qilganlar. Shundan bo‘lsa kerak, To‘ra Sulaymon ijodida alamangiz she’rlar ko‘p. Shunday she’rlari o‘quvchilar qalbini to‘liqroq egallab, xotiralarida hamishalikka qolgan: “Izlay-izlay horib bo‘ldim, sensiz yolg‘iz g‘arib bo‘ldim, Endi bosgan izlaringni to‘rt tomondan topolmasman”. Yo‘qotganlarining topilmasligini, ketganlarining qaytmasligini bilgan kishining adoqsiz armonlari quyidagicha ifodalanadi:
Giyoh bilan qoplanmish ko‘hna qabr boshlari,
Maysadagi shudringlar − kimlarning ko‘zyoshlari?
Bu yerda yotar otam ham uzangidoshlari,
Bahor, ketma, mening bog‘imdan.
Adolatning toptalib, haq joyida qaror topmaganini ko‘rgandagi ko‘ngil holatlari ham g‘amli misralarda ifoda etiladi:
Xeshlarimning bemavrid ko‘zlarida yosh ko‘rsam,
Bir mard bilan nopokning yo‘lini tutash ko‘rsam,
Qaysi bir begunohni keng yo‘lda adash ko‘rsam,
Bir betayin kimsaning oyog‘ida bosh ko‘rsam…
Ko‘nglimda armon yotar terskaydagi qor misol.
Shoir qismat oldidagi o‘z ojizligidan iztirob chekmoqda bo‘lgan kishi ruhiyati tovlanishlarini anduh bilan tasvirlaydi: “Bu maskan qopqasizdir, bu qo‘rg‘on xoqonsizdir, Borish boru kelish yo‘q, bu go‘sha omonsizdir”.
To‘ra Sulaymon she’riyatida ruhiyatning ta’sirchan manzarasi bilan birga zalvorli ijtimoiy yuk, salmoqli insonparvarlik vazifasi ham bor. Shu bois she’rga ko‘ngil rozigina emas, balki odamning kimligini aniqlaydigan mezon, ma’naviyatini tayin etadigan o‘lchov sifatida yondashadi: “O‘lan bilmas er asta ayniy boshlar, Qaydan bilsin o‘lanni bag‘ri toshlar”.
To‘ra Sulaymon she’riyati ta’sirli hissiy timsollar vositasida ifodalangan yombi va zalvorli fikrlardan tug‘ilgan. Payg‘ambarimizning: “So‘zda sehr bor, she’rda hikmat”, degan hadislaridagi ikki jihat ham shoir bitik¬larida namoyon bo‘ladi. Ruhiyatning tushuntirish mushkul bo‘lgan qatlamlarini badiiy tadqiq etish, hissiyotdagi eng murakkab jarayonlarni bor chigalliklari ila tasvirlash bilan birga To‘ra Sulaymon g‘oyat miqyosli, qamrovli fikr¬larni, go‘zal badiiy topildiqlarni sodda yo‘sinda, chigallashtirmay, murakkablashtirmay ko‘rsata oladi. Ko‘pincha, she’riyatdagi soddalik jo‘nlikka olib boradi. To‘ra aka ijodida esa, soddalik teranlikka xizmat qilgan. Shoirning elaro mashhur bo‘lib ketgan she’ri − “Tebratar” ushbu fikrimizning isboti:
Shamol shamolni tebratar.
Shamol bulutni tebratar.
Bulut yomg‘irni tebratar.
Yomg‘ir maysani tebratar.
Maysa biyani tebratar.
Biya qimizni tebratar.
Qimiz yigitni tebratar.
Yigit suluvni tebratar.
Suluv beshikni tebratar.
Beshik bolani tebratar.
Bola dunyoni tebratar.
Shoir chigal tashbehlar, boloxonador o‘xshatishlar, zamzamali obrazlar tasvirini bermaydi. Qadimiy dunyo tartibotining eng muhim bo‘g‘inlari bo‘rtiq manzarasini soddagina misralar bag‘riga joylay oladi. Chinakam shoirlik tomchida ummonni, qatim nurda quyoshni, atak-chechak bir niholda butun boshli o‘rmonni ko‘ra olish demakdir. Yo‘q! Ko‘ra olish yetarli emas, balki she’rxonga ham ko‘rsata bilish lozimdir. Ko‘rsatganda ham shunchaki emas, o‘quvchining hissiyotini qo‘zg‘aydigan, tuyg‘ularini bezovta qiladigan, sezimlariga yuqadigan yo‘sinda tuydirishdir:
Taqa tuyoqni asragay,
Tuyoq tulporni asragay,
Tulpor Temurni asragay,
Temur Turonni asragay,
Turon Qur’onni asragay,
Qur’on imonni asragay,
Imon insonni asragay,
Inson olamni asragay,
Olamni O‘zi asragay.
Shoirona nazar sabab jo‘ngina taqadan boshlangan gap olamni asrash bilan tugadi. Narsa-hodisalar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishlarni, umumdunyo aloqadorligini bu qadar go‘zal va o‘zbekona idrok eta bilmoq hamda sodda yo‘sinda ta’sirchan ifoda qilmoq uchun To‘ra Sulaymon iste’dodi kerak.
Asl ijod buzilgan muvozanatdir. Dunyodagi birorta shoir ruhiy muvozanatdan chiqmay turib birorta tuzukroq she’r yozolmaydi. Muvozanatdan, ya’ni risoladagi odamlarda bo‘ladigan ruhiy holatdan chiqish har bir ijodkorda o‘zgacha kechadi. Lekin deyarli barcha asl ijodkorlarning ham qalbi yalang‘och, himoyasiz. Yuz bergan hodisaki bor, unga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Bir haqiqat ayon: ijodkor bir umr o‘z bolaligini tasvirlash bilan band bo‘ladi. Qishloqda nari borsa, o‘n yetti yoshigacha yashagan adiblar bir umr shu qishlog‘i haqida yozishadi. Negaki, ijodiy holat qay bir darajada bolalikka qaytishdir. Chunki bola bo‘lmay xayolparast bo‘lish, xayolparast bo‘lmay ijodkor bo‘lish mumkin emas.
Adiblar har doim ham shoir yoki yozuvchi emaslar. Ular faqat o‘zlaridan kechib, o‘zlarini unutib ijod qilayotganlarida, ilhomning yulduzli onlaridagina adib¬lardir. Qolgan vaqtlarda barcha qatori odamlar. Shuning uchun ham To‘ra Sulaymonning: “Telbanamo edim yoshlikda Telbalikning hali aksi bor” misralarini ilhomiy holatning suvrati deyish mumkin. O‘ziga shaxsan daxldor bo‘lmagan narsadan kuchli ta’sirlanish, qattiq xursand bo‘lish yoki qayg‘urish, shu holatini qog‘ozga ko‘chirmaslikning ilojini topolmaslik ro‘zg‘oriy mezonlar bilan o‘lchanganda telbalikning o‘zginasi. Lekin shoir maishiy o‘lchovlar bilan emas, ilhomiy miqyoslar bilan ish ko‘radi, ma’naviy tarozilar bilan tortadi.
Ko‘pchilik ijodkorlar devonafe’l bo‘lgani, darveshvash yashagani, axloqiy-huquqiy qoliplarga ko‘pda rioya qilavermagani uchun ham bizning nazarimizda ancha erkin hayot kechiradiganga o‘xshab ko‘rinadi. Chuqurroq o‘ylab qaralsa, uning erki qulning erkidan cheklanganroq bo‘lsa borki, ortiq emas. Nega? Chunki adib ijodidan erkin bo‘lolmaydi. Aslan ijod erkinligi tushunchasi ijodkorning erkinligini emas, aynan ijodning erkinligini anglatadi. Shoir o‘z tuyg‘ulariga, hissiyotiga xo‘jayin bo‘lolmaydi. Hissiyotini boshqara olgan odam ijodkor emas. U ilhomiga ham biylik qilolmaydi. Bil’aks, shoir o‘z ilhomining qulidir. Unda faqat junbushga kelgan tuyg‘uni, quyilib kelayotgan fikrni go‘zal shaklda ifodalay olish majburiyati bor, xolos. Ilhomni zo‘rlab bo‘lmaydi. Shu sabab talantli shoirlar istalgan vaqtda emas, ko‘ngillari tusaganda she’r o‘qiydilar. Bundayroq shoirlarga iltimos qilinsa, bas, o‘qiyveradi. Negaki, birinchi toifadagilar chinakam iste’dod sohiblari va ular ilhom bilan ish ko‘radilar, keyingilar esa ijrochilar, ularga tomoshabin kerak.
Ko‘rinadiki, ilhomni zo‘rlab bo‘lmaydi. Zo‘rlansa, chala nasl beradi. Shu sabab, To‘ra Sulaymon butun tuyg‘uga, butun yurakka ega bo‘lishga intiladi: “Menga butun ko‘ngil kerak, kun kerak, Menga tutash yulduz to‘la tun kerak. Men yortilab muhabbatni olmayman, Men yorti do‘st xonasida qolmayman”.
U chala suymaydi, chala yashamaydi, chala dovlashmaydi, chala yovlashmaydi, chala do‘stlashmaydi. O‘zining butun so‘ziga, yirik tuyg‘usiga ega bo‘lganidan g‘ururlanadi. Tuyg‘ular o‘ziniki bo‘lgani bois “yuqumli”. Birovdan tuyg‘u olib, birovning ovozi bilan kuylab, birovning so‘zi-la tasvirlab, e’tirof qozonib bo‘lmaydi. Shoirning: “O‘zga sozni chalgulik qilma”, deya iltijo etishi shundan. Butun ijodiy umri mobaynida o‘z sozini chalishga urinib keldi. Quyidagi misralar har uch kishidan biri shoir bo‘lgan biznikiday yurtda ham boshqa birovnikiga o‘xshamasligi bilan e’tibor tortadi:
Bu olamda Oy tanho, muborak Quyosh tanho,
Bo‘y qizlarning ichida bir shu egma qosh tanho,
Uningdek hech kim menga bo‘lmasa sirdosh tanho,
Go‘ro‘g‘li sulton bir yon, To‘ra Sulaymon bir yon.
To‘ra Sulaymon qo‘llagan: “Osmon o‘rtasinda nozlanadir oy” tashbihi faqat uning o‘ziga xos. Bu tasvir o‘qirmanni beixtiyor shoir tasavvuriga mos ruhiy holatga tushiradi. So‘zning qudrati shunda! To‘ra Sulaymon so‘z jilosini teran his etadi. So‘zning ko‘pchilik xotirasidan ko‘tarilgan xalqona ohangdor shakllarini, unut bo‘layozgan qadimiy ma’nolarini topadi. Shoir so‘z izlamaydi, balki holatning eng muvofiq ifodasini qidirib topadi. Uning tuyg‘ulari xalqona, ifoda ham shunga mos. Holatga yarashiqli so‘z topa bilish asl shoirga nasib bo‘ladigan saodat. “To‘lg‘anoy” dos-tonida: “Uni chechan demakim ta’biri yarashmasa…” deydi shoir va o‘zi imkon boricha yarashiqli ta’bir topishga, ta’sirli tasvir qilishga urinadi.
Har qanday ijodkorning asl qiyofasini uning tili belgilaydi. Shu ma’noda To‘ra Sulaymon tamomila o‘ziga xos shoirdir. To‘g‘ri, u ham boshqalar foydalanib yurgan so‘zlarni ishlatadi. Lekin bu so‘zlarni u kitobdan olmaydi. Kitobdan olingan so‘z obrazga yopishmaydi. Badiiy matnda ham yotligi bilinib turadi.
To‘ra Sulaymon so‘zga ayricha bir erkinlik bilan yondashib, har qanday asov so‘zni ham yuvvosh torttira oladi. So‘zni ruhga bo‘ysundira biladi. O‘zi so‘zning emas, ruhning stixiyasi yetovida yuradi. Oddiygina so‘zlardan faqat To‘ra Sulaymonga xos tasvir uslubini vujudga keltira oladi: “Ko‘kda suzgan bulut momiqdan ham oq, Koshkiydi boshlansa yomg‘ir yog‘aloq”. Bulutni paxtaga o‘xshatish kimlardan qolmagan, lekin momiqqa o‘xshatilishi uslubni o‘zgartirgan. She’rning ohangi Mirtemir bitiklarini eslatadi. Ammo ustoz bulutni “pag‘a”, “oq” deya sifatlardi. Cho‘lda, paxta orasida ulg‘aygan To‘ra Sulaymon esa uning momiq ekanini ko‘ra bildi. “Sog‘inish” she’rida: “Yaylovlarda maysa qimtir qo‘y-qo‘zi” tarzidagi tasvirda “qimtir” bag‘oyat o‘rnida ishlatilgan, bu so‘zdagi ma’no nozikligini hammayam ilg‘ayvermaydi. Hodisalarni “to‘rachasi”ga ko‘rish namunasi: “Tog‘lar to‘shi yorishdi, demak tong otayotir”. Quyosh haqida bir so‘z demay, uni ko‘rsatish mumkin ekan. G‘oyat mavhum, moddiylashtirib bo‘lmaydigan holatni aniq tasvirlay olish mahorati namoyon bo‘lgan tasvir: “Kelinlarning labida Bo‘saning isi qoldi”.
Shoir she’rlarida hissiyotini izohlab o‘tirmaydi. Tuyg‘uni shunday ifodalaydiki, uning qatida ruhiy holatni tug‘dirgan sabab ham yashiringan bo‘ladi: “Ko‘nglimda armon yotar terskaydagi qor misol”, deydi bir she’rida. Quyoshga ters tarafdagi qor uzoq vaqt erimay, kirlanib yotganiday, lirik qahramon ko‘nglidagi armon erib ketadigan emas, o‘shandoq bo‘lsa, unga shoirning munosabati tayin, albatta, va u o‘z-o‘zidan she’rxonga ham yuqadi.
To‘ra Sulaymon badiiy tajribalar o‘tkazishga o‘ch emasdi. U uzoq zamonlar oldin amalda bo‘lgan tajribalardan foydalanardi. Eski shaklni yangicha mazmun ifodalashga xizmat qildira bilardi. O‘zbeki so‘zning totini tuygan va tuydirishga uringan shoir edi u. Shoir so‘zni yuzada turmaydigan birlamchi ma’nolarida qo‘llashni xush ko‘rardi: “bo‘y qiz” deydi bo‘yga yetgan qiz haqida; “bo‘zalam” deydi biz “chimzor” deb yurgan tushunchani; “uzangidosh” deb ataydi xo‘b o‘zbeki qilib, xo‘b ta’sirchan qilib, do‘st, tengdosh, jo‘ra, safdosh singari bir qancha so‘zlarni isrof qilib ham to‘liq ifodalab bo‘lmaydigan yana bir tushunchani. Tilimizda hamisha bo‘lgan, endilikda ayrim keksalargina qo‘llayotgan hushyor ma’nosidagi “soq” so‘zi joyida ishlatilgani bois ifodaviylikni necha barobar oshirib yuboradi.
To‘ra Sulaymon so‘zga avaylab, qizg‘anib yondashadi. Ularning bemavrid yo‘qolishiga yo‘l qo‘ymaslikka urinadi. “To‘lg‘anoy” dostonida “to‘rlab sadrga tushganda” degan jumla bor. Tog‘lik qipchoqlarda hayotdan yosh ketgan yigitning kiyimlarini oti ustiga tashlab, ot bilan sadr tushish odati bo‘lgan. Yuqoridagi jumlada ana shu holat ifodasini topgan. Besh yashar otning yilqichilar tilida “to‘lan” ekanini hamma ham bilavermaydi. Diqqatga sazovor tomoni shundaki, bu xildagi so‘zlarni u shunchaki ekzotika uchun, etnografik dalil sifatida emas, tabiiy tasvir vositasi tarzida juda o‘rinli ishlatgan.
To‘ra Sulaymonning so‘zga alohida bir ehtiyotkorlik bilan yondashuvi, ehtiromi, fikrlarini hikmat yo‘sinida ifodalaganida yaqqol ko‘rinadi. Asarlari sinchiklab ko‘rib chiqilsa, u bir qator yangi maqolu hikmatlar yaratganiga guvoh bo‘lish mumkin. Jumladan: “Sutsiz sigir suzag‘on kelar”, “Toqatliga tog‘lar egar boshini”, “Quvib o‘lgan − mangulik, Qochib o‘lgan − ko‘mgulik”, “Ko‘zguga dam ursang, yuzingni ko‘rolmaysan”, “Bo‘z o‘g‘risidan qo‘rqma, so‘z o‘g‘risidan qo‘rq”, “Oysiz osmon g‘arib”, “Oftobsiz olam g‘arib”, “Cho‘lponsiz subhi sodiq g‘arib”, “Sarbonsiz karvon g‘arib” va h.k.
To‘ra Sulaymon – bugungi odam hayoti va olam hodisayu holatlarini kechaning nazari bilan ko‘rib, shuurga tez yetib borib, unda mustahkam o‘rnashadigan azaliy usulda ifodalay olgani bilan ertangi kunga yovuq turadigan ijodkor. Zero, shoir ijodining yitmas qadimiy qadriyatlardan suvlangan tomirlari o‘ta chuqur ketgan. To‘ra Sulaymon asarlarida kechaning bag‘rida dunyoga kelgan bugun ertangi kunni nazorat qiladi. Shu sabab, ularda millatning uzilmas umr zanjiri, yitmas ezgu qadriyatlari aks etadi.
Azaliy qadriyat va tuyg‘ularni ilg‘ab, ularga ehtiromla qaray oladigan shaxs o‘z buguniga ega bo‘lib, ertasini yarata biladi. Kechaga tayangan bugun sobitdir. Shu sobitlik quchog‘ida tug‘ilgan kelajak esa buyukdir. To‘ra Sulaymon bitgan asarlar millat ahlida ana shunday azaliy va turg‘un qadriyatlar shakllantirishga qaratilgani bilan eskirmaslik xususiyatiga ega.
Bu o‘tkinchi dunyoda birgina ruh mangudir. Ruhning tozaligi kishiga quvvat baxsh etadi. Demak, qaysiki millatning ruhiyati munavvar, tuyg‘ulari toza bo‘lsa, u qudratlidir. To‘ra Sulaymon asarlarida turg‘un, eskirmaydigan, qimmatsizlanmaydigan ma’naviy qadriyatlar samimiy kuylanadi. Shoir mahorati yozganlarining tabiiyligida namoyon bo‘ladi. Uning bitiklari yurakdan chiqqani, sun’iylik aralashmagani, samimiy bo‘lgani uchun ham yuraklarga oson yetib boradi. To‘ra Sulaymon asarlari farzandlarga bobolar nazarini eslatib turgani bilan qimmatlidir. Xalq og‘zaki ijodidagi kabi erishilishi g‘oyat qiyin bo‘lgan sodda mukammalligi bois shoir yaratiqlari ko‘ngillardan chuqur joy oladi va ularni yashartiradi.
Millatdoshlarimiz orasida keng tarqalgan ko‘plab qo‘shiqlar, o‘z o‘quvchilariga ega bo‘lgan necha o‘nlab kitoblar muallifi, o‘zbek badiiy tafakkurining kamyob siymolaridan biri To‘ra Sulaymon ijodi namunalari el-ulusi bilan uzoq yillar birga bo‘lgusidir. Binobarin, shoirning ikkinchi umri manzillari mangulik bilan bo‘ylashishini umid qilish mumkin.
2013 yil 28 aprel
Manba: To’ra Sulaymon. Sensiz yolg’iz, g’arib qoldim. She’rlar, maqolalar, esselar. Toshkent, «Movarounnahr» nashriyoti, 2013
