2 январ — Шоир ва таржимон Карим Баҳриев (Абдулкарим Баҳриддин) таваллуд топган куннинг 60 йиллиги. Чин юракдан қутлаймиз!
Абдулкарим Баҳриддин 1979 йилда ёзган илк шеърларидан бирида: «Руҳим, хатарлидир бу қўрқиш, ётаверсин уйқуда титроқ, Орзу – қанотлари учқур қуш – парвоз қилур таборо тикроқ», – дейди. Ана шу иқрорда бўлажак ижодкор шахсиятига хос максимализм, юксак туйғуларни баланд пардаларда куйлашга интилишнинг илк илдизи намоён бўлган.
Карим Баҳриев
БАДИАЛАР
Карим Баҳриев (Абдулкарим Баҳриддин) 1962 йил 2 январда Самарқанд вилоятининг Ургут туманидаги Ғўс қишлоғида туғилган. 1979 йилда Ургутдаги 8-ўрта мактабни аьло баҳоларда битирган. Самарқанд давлат университетида ва Москва давлат университетида таҳсил олган.
1990-1995 йилларда Ўзбекистон халқ депутати сифатида Ўзбекистон мустақиллигини эьлон қилган, Ўзбекистон Конституциясини қабул қилган биринчи парламентда фаолият юритган. «Маьрифат» газетасида – Бош муҳаррир ўринбосари, «Хўжалик ва ҳуқуқ» журнали ва «Ҳуррият» газеталарида Бош муҳаррирлик қилган.
БОҒДА
Ранги ўчган ўриндиққа чўкканча барглари тўкилган намчил новдани томоша қиляпман. Шу лаҳзада ундан ҳам ёлғиз, ундан ҳам сағир ҳеч нарса йўқдай. Аллақайдан қаноти ивиган қора қарға дилдираган новдага келиб қўнади. Новданинг етимлигига қайғуриб дилдираётган уйларим қарға учиб келган ёққа учиб кетдилар.
Қарғанинг уч юз йил яшаши ростмикин? Чумдугининг дарз кетганига қараганда шу қарға ҳам икки юз элликларга киргандир…
Новдасига қарға қўнган заҳоти дарахтнинг мунғайиши барҳам топди, табиатнинг бу янги сурати аввалгисидан ўктамроқ эди.
Агар шу қарғанинг икки юз элликка киргани рост бўлса, Бобур замонасини кўрмаган эса-да, Машрабнинг ўлимига гувоҳ бўлган бўлиши мумкин. Мен милодий 1978 йилнинг кузида Ғавс ул-Аъзам зиёратгоҳининг боғида чинор новдасига қўнган қарғани томоша қилиб турган пайт билан Қундузда Балх ҳокими Махмуд Қатағон томонидан Машраб осиб ўлдирилган милодий 1711 (ҳижрий 1123) йилнинг орасида 267 йил бор. Билъакс шу қарға дорга тортилган Машраб тепасида қағиллаб чарх урган бўлса, эҳтимол. Эртага бир куни уни ҳайвонот боғига тиқишар, ўлса – наботот музейига қўйишар.
1916 йилги Жиззах қўзғолони пайти оқ пошшо тўпларининг тутунидан кўзи ачишиб шаҳар деворига туртиниб кетгандир, балким…
Шунча таассуротни, тарихни митти жуссасига қандай сиғдирди экан?! Хотира юки эзғилаб қўймадимикин уни?!
Балким, унинг хотираси йўқдир, у икки юз эллик йил ҳеч қаёққа бормай, шу тоғ орасидаги боғда, зиёратчилардан қолган нон увоқларига кўникиб яшагандир. Балким, бу ёқларга адашиб келиб қолгандир…
Эҳтимол, адашиб юрган менинг мана шу хаёлларимдир.
1978
ДИАЛЕКТИКА
Қоронғудан қўрқадиган одам ухлашга ётганда ҳам чироқ ёқиб қўяди.
Чироқни шамол ўчирган заҳоти қоронғулик чопиб келади. Яна гугурт чақиб, чироқни ёқиб қўйсангиз, зулмат икки қадам қочади, чекинади.
Одамнинг ҳаёти ҳам ана шу чироққа менгзагуликдир. Қоронғуликда ёниб турган чироқдай дунё водийсида ё-н-и-и-и-б ётади инсон. Яна неча дақиқага, неча кунга, неча йилга етаркин чироқнинг пилиги, ёғи?!
Ўлим ҳақида гапирсанг, шу заҳоти ўлимнинг ўзи етиб келадигандай, шу яқин-атрофда изингга қараб тургандай туюлади.
Ажал талвасаси ўргимчак тўри кабидир. Қурбон ўзини қанча кўп у ён-бу ёнга урса, ташласа, шунча қаттиқ ўралаверади, боғланаверади, чиқиб кетолмайди. Тирикликни чўзиш – нафас ютиб ўлимни кутмоқдир.
Балким, учиб бораётган ўқдир – умр, тезликни тўхтатса, шу заҳоти тугар…
Эҳтимол, учаётган қушдир инсон, бир дам қалб қанотини қоқмай қўйса, қулар.
Ким билсин…
1979
ЭРТАЧИ ХОТИРАЛАР
«Йўқолган кундалик»дан
Ўзи қишлоқда ўсган дўстимнинг шаҳарда туғилган ўғилчаси қишлоққа бобосини кўргани эргашиб борди. Товуқни кўриб: «Вой, буларнинг чумчуқларининг катталигини!» – деб юборди. Кейин дукур-дукурни эшитиб, кўчага чопиб чиқди. Дарвоза томондан унинг қувониб қичқиргани эшитиларди: «Ана, от! Тирик от! Юриб кетаяпти!»
***
«Ўлди. Кечагина кулиб, юриб турган одам ўлиб кетаверса-я… Кечқурун қоронғу кўчага чиқишга қўрқарди раҳматли. Қоронғу гўрга, зах ерга қўйдик. Қўрқмаётганмикин?!»
***
«Нега метродаги одамларнинг мотам тутаётгандай боши қуйи? Нега автобусга чиқаётган, автобусдан тушаётган одамлар бир-бирига салом бермайди? Нега…» Биринчи марта қишлоқдан шаҳарга келган одам ҳайрон бўларди.
***
Мен ҳеч қачон енгимни шимариб юролмайман. Гўё ким биландир жангга, ёқалашувга тайёргарлик кўраётгандай бўлавераман…
Агар милтиқ сотиб олиб, шунчаки деворга осиб қўйсанг ҳам, отилиб кетадигандай туюлади.
1974 – 1989
ТАКБИР
Ғамангиз тушдан эзилиб уйғондим.
…Мен қорабайир от эмишман. Туёғимга тиллодан тақа қоқилган, заргарона эгар қошига осилган дубулға яғринимни яралайди. Тош йўлдан тақиллатиб чопаман. Ортимдан қирқ кокили судралиб ёш келинчак қувлайди: Туркистонни адо қилдинг. Жалолиддин Мангуберди қани?! Ботиримни кимга ташлаб келдинг, жувонмарг тулпор?» Тинимсиз чопаман. Асабий кишнайман. Дарёга ташланаман.
Бўғзимгача – сув.
Эзилиб уйғондим. Бўғзимгача сув – терга тушибман.
Яхшиямки, тушим экан.
Йўқса, Жалолиддинни қайдан топиб бераман?!
Яхшиямки, туш экан бари. Тўшагимнинг бир четида аёл юм-юм йиғлайди: «Кечаси ҳам ҳаловат йўқ. Зоопаркми бу уй?! Одам ҳам кишнайдими, Аллоҳ…».
Яхшиямки, туш экан.
Шукрки, инсон туши учун тегишли идораларда жавоб бермайди.
Шукрки, инсоннинг туши изчил эмас, яъни инсон ҳар куни бир хил туш кўрмайди. Агар ҳар куни бир тушни кўрганда, яна кечда ётиб кечаги тушини давомидан кўра бошлаганида, тушлар ҳам кундузлар каби азобга айланарди. Агар мен ҳар оқшом тушимда гадо бўлганимда ҳам, ҳар кеч кўз юмиб яна годолик рутбасига миниш, дарбадарлик қилиш азобга соларди. Агар мен ҳар кеча улкан мамлакатнинг шоҳи бўлганимда ҳам, ишдан келиб уйқуга кетар эканман, бу оқшом яна салтанатни қабул қилиш, юртни бошқариш кераклиги, муқаррарлиги тушни ҳам уқубатга тўлдириб юборарди. Чунки дунёнинг азоби ҳам бир бошга етарликдир, ортарликдир.
Яхшиямки одам ҳар куни бир хил туш кўрмайди.
Эҳтимол, тушларимиз ҳам ҳаётимизнинг давомидир.
Эҳтимол, ҳаётимизнинг ўзи бир тушдир. Ҳар тонг уйғониб давомини кўрадиган, тунгги тушлардан бироз узунроқ, ўттиз, қирқ ёки эллик йиллик тушдир бизнинг ҳаётимиз…
1986
БИЗГА КИМ ЖАВОБ БЕРАДИ…
Она кучаниб пешонадаги терни артади: бир одам туғилди.
Момо кампирнинг қўлидаги гўдак чирқираб йиғлайди – олам нуридан кўзи қамашади, нотаниш дунёдан қўрқади, онанинг ботинига қайтиб кириб кетгиси келади.
Одам дунёга ёлғиз келади.
Одам яшашга маҳкумдир.
Гўрков пешонасидаги терни сидиради: бир одам ўлди.
Одамнинг сира ўлгиси келмайди. Агар у ўзини ботирликка солса, ишонманг. Шарқнинг мутафаккирлари саройда шоҳни ғийбат қилмаганларидай ўлим ҳақида кўп сўзламайдилар, чунки олам ажалнинг саройидир, Мағрибнинг нуктадон донишлари ўлим ҳақида кўп фикрлаганлар, ўзларини ажалолди жасурликка тайёрлаганлар – айни сўзамоллик ва тайёргарликлар ҳам ўлимнинг бу дунёда улкан ва муқаррар ходиса эканидан далолатдир.
Одам ўлимга маҳкумдир.
Одам дунёдан ёлғиз кетади. Ҳеч ким бировнинг ўрнига ўлиб бермайди.
Шу мулоҳазаларни ўйлар эканман, аллақайда бошқа бир дунё бордай, кимдир бизни битта-битта бу дунёга юбориб, яна битта-битта қайтариб олаётгандай туюлади.
Қайда ўша рост дунё?!
Ким экан у – соҳибқудрат?!
Бу Буюк Тажрибачи машғулотини қачон бошлаган? Қачон тугатади?
Чархи кажрафтор айланар экан, ул Тажрибачи нега мени айнан шу замонга, шу одамлар орасига раво кўрди?
Ўзимдан сўрамай айнан шу замонда бор қилган ул Зот, ҳеч бўлмаса, кетар чоғда сўрармикин, хабардор қилармикин…
1984
ТИЛЧИНИНГ ҚАЙДЛАРИ
«Шабада» деган заҳоти ростдан ҳам тишнинг орасидан бир ютум ҳаво шовуллаб чиқиб кетади. «Шамол» сўзидан совуқ изғириннинг гувиллаши эшитилади. Ишонмасангиз, талаффуз қилиб кўринг-а: «Ш -ш-ш-а-м-о-л..»
Тил – табиатга тақлид, муқаллид.
«Тўқмоқ», «таёқ» сўзларидаги «қ»нинг қаттиқлигидан биров бехос бошга тушириб қоладигандай бўлади. «Қамчин», «хивич» сўзларидаги «ч» ҳавони чириллаб тилиб ўтади, чирсиллагани қулоқда садо беради.
Балким, шеър ёзиш шарт эмасдир. Анави қизчанинг кавуши остида қорнинг ғичирлаши – ана шу етим товуш қаҳратон қишнинг аниқ тасвиридир. Баҳор келганда жилмайиш, куз келганда хўрсиниш кифоядир. Шунинг ўзи шеърдир, эҳтимол.
Эҳтимол, шундайдир…
«Эҳтимол» сўзи бунчалар юмшоқ, бунчалар илиқ, киприкда сизиб турган, чуқуррроқ уф тортсанг тўкилиб кетадиган кўз ёшига ўхшайди тилнинг учидаги «эҳтимол» сўзи.
1984
ПОРЛОҚ ҲАЙРАТЛАР ЧАҚИНИ*
Қозоқбой ЙЎЛДОШ
Чин шеър ҳамиша тоза туйғудан туғилади. Тоза туйғу эса ойдин тафаккур ва порлоқ ҳайратлар мевасидир. Ўйчил ойдин, таниқли журналист Абдулкарим Баҳриддин болалик йилларидан шеър ёзар, аммо уларнинг босилиб чиқишига кўпда қизиқавермасди. Ниҳоят, шоир ўзининг поэтик яратиқларини бир китобга йиғишга жазм этибди. Қўлингиздаги тўпламда Абдулкарим умр бўйи ёзган шеърларидан энг саралари ўрин олган. Бу шеърлар шоирнинг болалик, ўспиринлик, йигитлик, балоғат босқичларида туйган чин ҳайратларидан юзага келган порлоқ шеърий чақинлардир.
Болалик ҳайратлари
Бадиий адабиётда ҳар қандай ижодкор, ҳатто, фантаст ёзувчи ҳам бир умр ўз болалигини ёзади деган қараш бор. Бу қараш ижодкор руҳоний дунёси шаклланишида болалик хотиралари ҳал қилувчи ўрин тутишидан келиб чиққан. Шоир Абдулкарим Баҳриддиннинг қўлингиздаги китобида ҳам турли йилларда яратилган, аммо бевосита болалик хотираларидан сувланган бир қатор шеърлар бор. «1962 йил 2 январ» деб аталган шеърда шоир ўзининг дунёга келиш ҳолатини манзаралаштирган. Шеърда ўғил кўриб, элга тўй беришидан кўкраги кўтарилган ота, ўз бахтидан уялаётган она, чақалоқ туғилганидан қувонаётган яқинлар ҳолати жонли чизилган:
Замҳарир қиш тиш қайраган чоғ
Бир кишига кўпайди дунё.
Йўқ, ўрнидан қўзғолмади тоғ,
Ўзанидан чиқмади дарё.
Отам хурсанд, уялар онам,
Мен йиғлардим, ҳамма куларди.
Тоғ ўрнидан қўзғолмаса ҳам
Бир силкиниб қўйса бўларди.
Ўзининг дунёга келиши шарафига тоғнинг қўзғолмагани, дарёнинг ўзанидан тошиб кетмаганидан бир оз оғринган шоир мавжуд ҳолатни шунчаки қайд этиб қолмай, «дунёни бир кишига кўпайтган» шахснинг моҳиятини идрок этишга интилади:
Кўзларимни ҳайрат-ла очдим:
О, поёнсиз, нотаниш олам!
Бахтни севиб ортидан чопдим,
Мени эса севиб қолди… Ғам.
Очуннинг мураккаблиги, унинг болалик тасаввуридаги каби жўн эмаслигини шоир: «Бахтни излаб мен тополмадим, Лекин мени излаб топди Ғам» йўсинида ифодалайди. Абулкарим бежизга «Ғам» сўзини бош ҳарфларда ёзмайди. Имло қоидаларини бу тарзда бузиш олам ва ўзини англамоқчи бўлган инсон ҳаётида ғамнинг кўлами қанчалигини туйдиргандай бўлади.
Абдулкарим Баҳриддин 1979 йилда ёзган илк шеърларидан бирида: «Руҳим, хатарлидир бу қўрқиш, ётаверсин уйқуда титроқ, Орзу – қанотлари учқур қуш – парвоз қилур таборо тикроқ», – дейди. Ана шу иқрорда бўлажак ижодкор шахсиятига хос максимализм, юксак туйғуларни баланд пардаларда куйлашга интилишнинг илк илдизи намоён бўлган.
Абдулкаримнинг ўн етти ёшида ёзган «Ургут ҳақида қўшиқ» шеърида юртнинг тоғи, чинори, музли қиши, гўзал кўклами, алвон чечаклари, чўнг чўққилари, тоза шамоллари ўспиринлик ҳайратлари оғушида тасвирлангани ҳолда ватан туйғуси балоғат ёшидаги шахсникидай ифода этилади: «Севмай бўлмас ёниб, ҳайқириб, қучоғини тарк этган кунинг – соғинчлари қайтарар тирик, армонлари ўлдирар унинг». Каримнинг ўспиринликдаги шеърларида юрт бору, юртдошлар кўзга ташланмайди. Зеро, шоир ҳали Ватанни ташқаридаги тупроқ тарзида тушунади. Улғайгани сари унинг руҳият мулки кенгайиб, миллатдошлар ҳам шоирнинг ватан англамидан чиқмас бўлиб жой олади.
Абдулкаримнинг 1979 йилда ёзилган бир шеъри: «Ачинмасман вақт, ҳавасларга, Ачинаман… ёнолмасларга» сатрлари билан тугайди. Вазну оҳанг борасида сакталик сезилиб турган бу шеър туйғулар самимияти ва ниятнинг улканлиги билан ўзгача қиммат касб этади. «Уйғониш» шеърида кўкламги янгаришларнинг ўн олти ёшли ўспирин қалбига яшинвори таъсири «Энди бўлмас хонада ётиб, Кўчаларга отаман ўзни. Орзу қўймас юракка ботиб, Ўтли сўзлар ёқар бўғизни» тарзида тасвирланади. Бўлажак шоирнинг безовта юрагидаги ўтли сўзлар алангаси тенгдош ва замондошлар руҳияти пучмоқларини ёритишга қаратилган.
Севги ҳайратлари
Чин шеърият ҳамиша ишқ сурури ва айрилиқ азобларининг изҳоридир. Ушбу китоб ҳам бу туйғу ифодасидан холи эмас. Абдулкарим Баҳриддин ўн беш ёшида ёзган бир шеърини: «Бевафолик қилсанг бир кун, водариғ, Қарғишим шу: урса, сени ишқ урсин!» тарзида якунлайди. Қарғиш либосидаги бу олқовда севган кўнгил ҳолати самимий акс этган. Юртнинг гўзаллигидан туғилган узлуксиз ва давомий ҳайратни шоир бир тўртликда худди ягона қўшма гап сифатида ёзади. Тиниш белгиларини ҳам шундан келиб чиқиб қўллайди. Бу ошиқ юрак кечинмалари таъсир даражасини оширади:
Бунда тунлар энг митти терак
ўсавериб юлдузга етар;
қувончига чидолмай куртак
новдаларда ёрилиб кетар.
Юксак туйғулар оғушида маст шоирни фақат: «мен севган шу тилсимли дунё кирмас сенинг тушларингга ҳам», – деган хавотиргина безовта қилади. Шоир кўнглига оламнинг жаннатий гўзаллигини жойлаган ҳолат суюклисига туюлмай қолишидан чўчийди.
«Ишқ марсияси» шеърида туйғуларини севгилисига билдирмагани боис унинг висолига етолмаган ошиқ руҳиятининг қон тусидаги қонсиз фожиаси таъсирли чизилади: «Нега кулай десам, сизиб чиқар ёш? Нега оҳ чекканда, сачраб кетар қон? Ахир топганим йўқ сизни қаламқош, Йўқотганим ҳам йўқ, демак, ҳеч қачон». Севмоқнинг ўзи мағлублик эканини билган шоир суюклисидан айрилишни тириклик мазмунини йўқотиш деб ҳисоблайди. Сездирилмасдан туриб, айрилиққа йўлиққан севги эса – даҳшатли фожиа. Чунки севгувчининг кўнгилда ишқим жавобсиз қолди деган таскинга ҳам имкон йўқ. Шоир шундай оғриққа йўлиққан юрак эгасининг қонталаш руҳияти манзарасини чизади.
Оламдаги барча ошиқлар учун универсал бўлган ҳолатни «дунёда бахт йўқдир васлингдан бошқа» йўсинида оҳангдор тасвирлаган шоир умумий кайфиятнинг хусусий ифодасини топа билади. Шеърда мумтоз лирикамизда бўлганидай, «Орзусига етишган барглар хазон бўлиб қулар пойингга» каби одатий ташбиҳлар қўллансада, ошиқ-маъшуқа муносабатига ёндашув янгичалиги боис ўзгача таъсир қилади. Шоирнинг «Янгиликмас дунёда севмоқ, Айрилмоқ ҳам кашфиёт эмас» шаклидаги қаноати ишқ ҳайратлари ифодасининг таъсир кучини оширади.
«Фақат ишқ» шеъридаги: «Эй, Худо! Ҳаммаси бунчалар оддий? Бунчалар шунчаки жўн ва сафосиз?! Тонг отади шундоқ, шундоқ кун ботар, бундоқ ториқарли бу ҳаёт, эссиз?..» нидосида мавжуд ҳолатдан қониқмаган ошиқ юрак қутқулари акс этган. Шоир: «Бўлиши керак-ку нимадир мангу, Яшаш, ёниш учун муқим бир асос?! Эркинлик қайдадир? Қайдадир ҳурлик? Қайдадир муҳаббат? Қайдадир қасос?» тарзидаги саволларга жавоб излайди. Шоир олам тартиботларини ислоҳ қилмоқ, уни тоза ва ёниқ юрак талабларига мувофиқлаштирмоқ истайди.
Шоирнинг севги туйғуси − ёниқ ва эвазсиз. Унинг «О, исёнчи кўзлар, покиза чирой, яширдим эл кўриб қотган кўзимдан, Мен Сизни бировга кўрмадим раво, Мен Сизни асрадим, ҳатто, Ўзимдан» тарзидаги иқрорида йирик севги туйғуси ёниқ акслантирилган. Унда суюклисини тоза бўлмаган ўз назаридан-да асраган ошиқ ҳолати қабариқ ифода этилган.
Барча шоирлар каби тушунилиш истаган Абдулкарим Баҳриддин ҳам: «Қалбимга етмади, васлимга етган», – дейди ичкин бир дард билан. Абдулкаримнинг ошиқона шеърлари муҳаббатгина яшашга арзийдиган туйғу эканини таъсирли ифода этиши билан ўқирман ёдида қолади.
Эрк ҳайратлари
Абдулкарим Баҳриддиннинг шеърларида «одам», «миллат», «ватан» тушунчалари ҳамиша эрк ва озодлик ғоялари билан бақамти келади. «Эврилиш» шеърида шароит билан келишишга маҳкум шоир кўнгил ҳолати «Бугун ўлтирибмиз чивинни қўриб, Энди қўрқмаса ҳам бўлади биздан» тарзида надомат билан ифода этилади. 1983 йилда битилган «Сочимга оқ тушди» шеърида сочга тушган оқ толалар оригинал талқин этилади. Шоир қора сочга тушган уч оқ толани юртга яширинча кирган уч айғоқчига ўхшатади. Сочнинг қоралигини, яъниким юртнинг дахлсизлигини сақлаш учун уйғонишни лозим билган ёш шоир қоракўз ёрга илтижо қилади:
Қоракўз, силагин, тароқ қил қўлни,
Уйғот, қулоғимга сўзла уйғонч сўз.
Бўлмаса, ҳар куни қорасоч элни
Бир-бир йўлдан урар бу учта жосус.
Бу шеърда уйғонч сўзга муштоқ шоирнинг эркка талпинган кўнгли истаклари ёрқин ифодасини топган.
«Замонавий даҳо» шеърида шоир кейинги вақтда юртдан даҳолар чиқмаётгани сабабини одамлар шахсияти синдирилгани билан изоҳлайди. Қўрқитиб ёки сотилиб синдирилган «даҳо» ҳолати: «Унвонни кўтармай бўйни эгилган, Бўйни эгилганга берилган унвон», – деб ғоят ўзига хос изоҳланган.
«Амирқул Пўлкан» шеърида қаҳрамон номидан битилган: «Эрмакка ёзганим йўқ, куйиб-ёниб яшадим» тарзидаги қаноат шоирнинг ўз битикларига ҳам тегишли. 1984 йилда ёзилган «Тилак» шеърида Абдулкарим: «Озод Ватаним», – деб куйлайсан, Айтганинг келсин», – деб орзуланади. Шоир номсиз бир шеърида миллатнинг уйғониши шундай юз беришини тилайди:
ТЎСАТДАН –
Тарсиллаб ёрилар куртак,
Қизарар уятдан шафтоли гули,
Қарсиллаб ёрилар момогулдурак,
Жарликлар хўрсинар бехос қайғули…
Шеърнинг кейинги уч бандида юқоридаги ҳолатга монанд тарзда кутилмаганда саҳроларда эпкинлар кезиши, асрий қорлардан сув келиши, хумдаги жинларнинг асоратдан қутулиши, девларнинг ғорлардан чиқиши, эртаклар бағридан қанотли отлар чиқиб келиши, аёллар беланчакка сиғмас гўдаклар туғиши, кўр кўзларнинг очилиши, гунглар тилга кириши, музейдаги қиличлар ботирларнинг қўлига тушиши тасвир этилади. Шоир атроф-жавонибдаги бунча ўзгариш миллат руҳига-да кўчишини истайди:
Воҳ, охир тугайди минг йилдан буён
Нафасини ютган ернинг жимлиги.
Куртаклар ёрилган шу тонг, ногоҳон,
Халқимнинг ёдига тушар кимлиги.
Абдулкарим Баҳриддин ватанни эрк билан биргаликда идрок этади. Ватан эркини ватандош ҳурлигида, ватандош озодлигини ватан эркида кўради. Шу боис ҳам «Ватан» сўзи юракларга титроқ солиб, айтган ва эшитган шахсда қутлуғ сезимлар уйғотишини истайди. «Чўлпон дарди» шеърида: «Сен «Ватан» деб туриб овқат ютарсан, Мен ютарман қон. Тамаки чекарсан «Элим» деб сўзлаб, Мен чекдим афғон», – дейди. Шоирнинг ватаний шеърларида эзгу амаллар покиза туйғулар уйғотиши самимий куйланади.
Улғайиш ҳайратлари
Китобдаги кўпчилик шеърларда олам ва одам моҳиятини англамоқ истаган шахс руҳияти акс этган. Шоир улғайиб, олам ва одам сир-асрорини илғай бошлаган сари ҳайратлари ортиб боради. У фақат кўнгил истаги ва ҳаяжон етовида ҳақиқатга етиб бўлмаслигини яхши англайди. Шунинг учун ҳам умрини тўрт фаслдан иборат деб билган шоир «уч фасл мен қалбга буюрдим, буёғи куз – буюрар юрак» деган тўхтамга келади ва юраги буюрганини бажаришга аҳд қилади. Тириклик моҳиятини англаган сари ҳаётнинг жуда кўп ҳолатларида таназзул аломатларини кўргани боис шоирда муаззам Оқсарой қолдиқлари «Сокинман, нафасим ютаман ичга, қаттиқроқ йўталсанг, деворда кўчки, Осмонга термулиб ўлаётган қушга ёрдам беролмайди, наҳотки, ҳеч ким» тарзидаги ёзғириш туйғусини қўзғайди.
Абдулкарим − йирик сезимларни кўрнакли ракурсларда тасвирлайдиган шоир. Унинг битганларида қувончу изтироб, топишу йўқотишлар ҳам йирик ва қабариқ. «Қабртошга ёзувлар» шеъридаги бир қадар шафқатсиз ифодалар ана шундай сезимлар натижасидир:
Сен севган ойдай дилбар
Бегонага кулади.
Сен ўрнингдан турмайсан…
Яхшиямки, ўлгансан,
Яхшиямки, кўрмайсан
Ўлганликдан таскин топиш − шеъриятда ғоят кам қўлланиладиган ифода усули.
Шоир умрнинг мазмуни тўғрисида тинимсиз ўйлайди. Унинг бир шеъридаги «Куним – кипригимдан томаётган ёш, юрагим – чирсиллаб синаётган тош. Шу тошга бош уриб, бешикдан токим тобутгача қилурман бардош» сатрлари юраги буюрганидай яшашга интилган собир инсон кайфиятини англатиши билан ардоқли.
«Сўнгги автопортрет» шеъридаги:
Бош устимда йиғлар аллаким,
шивирлайди оғриниб, эзиб.
Айтганимни шамолга бердим,
ёзганларим юрар юрт кезиб.
Оҳ, биламан, дафтарим ярим
юрагимда қолар бир кўчкин.
Сиз, ёзилмаган шеърларим,
энди сизни ёзмайди ҳеч ким
сатрлари улғайган шоирнинг ҳаёт тўғрисидаги мардона ўйлари ифодасидир.
Ожизлик қудрати
Абдулкарим Баҳриддин не учундир «Ушшоқ» деб номлаган шеърида оловдай ёниб турган ёш йигит ҳам дунёга боғлаб қўйилмагани, унинг жони-да омонат эканини жонланаётган гўзал табиат ва жонсизланаётган йигирма уч яшар йигит ҳолатининг чоғиштирма тасвири орқали ўта таъсирчан акс эттиради:
Шамоллар уйғонди. Барг ҳаяжонда…
Ҳатто ер тагида қўзғолди илон.
Дунё тирилаётган шу тоза тонгда
Ўлгим келмаяпти, онажон.
Ўнгирларда елар муздай ҳаволар,
Ишқалаб қабоғин кўтарар осмон.
Дунё кўзларини очаётганда
Мен кўз юмайинми, онажон?!
Шеърнинг кейинги бандларида теварак-атрофдаги уйғониш ва жонланиш жараёни билан бемор ўғлоннинг мангу уйқу ва жонсизланиш томон бораётгани бири-биридан таъсирли қиёслар асосида кучайтириб тасвирланади. Шеър: «Мен ҳали дунёга тўйган йўқ эдим, Дунё тўйдимикин мендан, онажон?» тарзидаги одам жавоб беролмайдиган нидо билан тугалланади. Шеърда ўлимнинг олдида ожиз эканини англашидан яшашга интилиш кучи пайдо бўлган йигит руҳий ҳолати ишонарли чизилган.
Шоирнинг инсон қудрати унинг ўз ожизлигини сезишда экани борасидаги қаноати негадир бир хилда «Тиловат» деб номланган икки достонида, айниқса, таъсирли тасвирланган. 2007 йилда ёзилиб, «Тунги муножот» ва етти бўлимни ўз ичига олган биринчи «Тиловат» достонида Каримнинг олам ҳодисалари моҳияти борасидаги оғир ўйлари, ўз амалларининг чин баҳоси нимада экани тўғрисидаги оғриқли иштибоҳлари акс эттирилган. Шоир ўз руҳий безовталигини: «Ерданми, кўкданми келар бу наво, Менинг ичимданми билолмай қолдим. Ё йиғлар кўп яшаб чарчаган Дунё, Ё оз яшайман деб йиғлайди Қалбим» йўсинида ифода этади. Шоир одамнинг ҳар бир қадами эзгулик сари ташлангандагина илоҳий моҳиятга мувофиқ бўлишини: «Гар Каъбага томон бўлмаса, гуноҳ − босган ҳар қадамимиз. Юракларда иймон бўлмаса, гуноҳ – олган ҳар нафасимиз» йўсинида тасвирлайди.
1984 – 1995 йилларда яратилган саккиз бўлимдан иборат «Тиловат» достони бадиий кучи, тасвир самимияти, акс этган туйғуларнинг юқумлилиги жиҳатидан китобдаги бошқа битиклардан сезиларли ажралиб туради. Асарда шокир шахснинг ташаккури: «Ташаккур, бу тонг ҳам яна уйғондим, Ахир, мумкин эди уйғонмаслик ҳам» тарзида ёлқинли ифода этилади. Шокирлик ҳамиша собирлик билан уйғун келади. Шу боис шоирнинг: «Аллоҳим, ташаккур дардларинг учун, Бошимга тизгинсиз ғамлар ташладинг. Бошим кўкка етди, азобларингга Бандалар ичидан мени танладинг» сатрларида азобга бўлсада, танланганидан, Яратган назаридан четда эмаслигидан хушбахт шахс туйғулари ифода этилган. Раббидан йироқ кимса азоблардан ёзғирган, демакки, исён қилган бўларди. Достон қаҳрамони эса: «Ғамлар юборибсан, демак, дунёда Менинг борлигимни биласан» йўсинида мамнуният изҳор қилади. Шоир жон Яратганики деб ҳисоблагани учун ҳам «Жоним сеникидир олмоғинг мумкин», – дейди. Яратганга яқинлаштиргани учун ҳам ўлим шоир назарида тирикликдан кўра азизроқ. Шу сабаб: «Муқаррар бир ажал бу – менинг мулким, Ҳаётим оларсан, ўлимни эмас», – дея нидо қилади.
Ҳақни танишга интилгани, эзгулик ва адолатни истагани учун ҳам шоирнинг дили ярали, унга ҳамиша «бир маъюс ҳасрат» йўлдош. Бу маъюс ҳасратни бошқалар билан бўлашгиси келади, аммо кулиб турган хурсанд дўстни кўриб, уни қайғуга солишни истамаганидан, буни деб бир умр ташвишда яшашган ота-онасига озор етказгиси келмаганидан, бахтиёр одамлар базмини бузишни, бахтсизларни баттар қайғуга соишни истамаганидан, жилмаяётган боласию кулаётган хотини кайфиятига соя солгиси келмаганидан дардини айтолмагани ўта ҳаққоний акс эттирилган. Зеро, «Ғамгин одам ёқмас ҳеч кимга», ғамгиннинг йўлдоши ёлғиз Аллоҳдир!
Шоир ўзни англамоқ Яратганни топмоқда эканини теран туйгани боис: «Кечир, мен ўзингни жуда кеч топдим», – дея тавалло қилади. Оламлар ва тақдирлар Эгасини топган ва таниган киши «ерда юрганларга сажда» қилолмайди. Шу боис қаҳрамоннинг: «Энди фақат сенга топинурман жим, Энди сиғинмасман ерда ҳеч кимга» йўсинидаги тўхтамида ёлғон йўқ. Қисматининг чин хожаси ким эканини билган шахс ўзи каби бандаларга сиғина олмайди. Ердаги кимгадир сиғиниш Яратганни инкор қилиш, унинг қудратига ишонмаслик белгисидир. Аллоҳга астойдил сиғинган зот ҳамма нарсада Яратганни кўради, унинг ҳамиша тирик ва мангу яшаши ҳамда ҳар дақиқада ҳар маконда ҳозирлиги ва қодирлигига шубҳа қилмайди.
«Тиловат» достони бадиий қурилиши жиҳатидан ҳам ўзига хос. Унинг дастлабки олти бўлими тўртлик бандлардан иборат, еттинчи бўлим эса ҳар бири беш қаторлик олти банддан ташкил топган. Бўлимнинг олтинчи банди олдинги беш банднинг сўнгги мисралари такроридан ташкил топган. Шоир лирик қаҳрамон муножотининг авж нуқтасини ҳар бир банднинг сўнгги мисрасига жойлайди ва олтинчи банд ана шу юксак таваллолар йиғмасидан ташкил топади:
Ўткинчи дунёга ёр қилма, Аллоҳ,
Инсонни инсонга зор қилма, Аллоҳ,
Йўллар тор, дилларни тор қилма, Аллоҳ,
Дарахтни бешик қил, дор қилма, Аллоҳ,
Хор қилма, хор қилма, хор қилма, Аллоҳ.
Яратган ҳақида ўйлагани сари шоир тозариш, майдаликлардан узоқлашиш кераклигини теранроқ ҳис этади. Шу сабаб «Томчидил» шеърида: «Билдим, қутқаролмас, одамни одам, Агар қўл чўзмаса Аллоҳнинг ўзи», – деган тўхтамга келади. Лекин шоир Аллоҳнинг қўл чўзишини одамга унинг-да бошқалар қатори одам эканини англатиб, ғурур бахш этишида деб билади. Одам ўз ожизлигини, демакки, бошқаларнинг ҳам ўзи каби ожиз бандалар эканини идрок этган ондан эътиборан қудратли бўлишини шоир ўта таъсирли акс эттиради.
Очун ҳайратлари
Шоир олам ҳодисаларини бефарқ кузатолмайди. Лоқайд бўлмаган одам ҳамиша ҳодисалар марказида бўлади. Бу унинг истагидан ҳам кўра уринчоқ табиатининг бошқариб бўлмайдиган стихиясидир. Абдулкарим Баҳриддин бахтни тинимсиз интилишнинг ўзида кўради. Бахт деганда қандайдир шаклга тушган ўзгармас турғун ҳолатни эмас, балки эзгуликка тиним билмай интилишни тушунади. Шунинг учун «Инсоннинг бахти» шеърида ёзади:
Қўзғолон руҳимнинг қаърида,
Юрагим ёрилар ҳозир нақд.
Сезяпман, бир қадам нарида
Кўзимга кўз тикиб турар бахт.
Талпинаман. Қайга? Билмайман.
Қўймайман васлига етмасдан.
Югурсам, қувади ортимдан,
Термулар, ҳансираб тўхтасам.
1984 йилда ёзилган бу шеърда очун тартиботларига ўта тийрак кўз билан қарайдиган йигирма икки яшар йигит чинакам инсоний бахт номус билан яшаб, шараф билан ўла билишда эканини ғоят таъсирли акс эттирган.
Шоирнинг кўпчилик шеърларида инсон шаъни, унинг ғурури авж пардаларда куйланади. Абдулкарим Баҳриддиннинг туйғулари бу нуқталарда баъзан очиқ чорловга ҳам айланиб кетади. Бу жиҳат «Уят» шеъридаги «Бу захил тупроққа бир чўп қадасанг, Осмонга талпинар, тик ўсар яккаш, дарахтлар аскардай тик турган юртда Инсонга уятдир эгилиб яшаш» сатрларида яққол бўй кўрсатади. Шоир одамларни оғочлар каби тик бўлишга чорлайди. Синиқлик шахсиятни ҳалок этиши, тараққиётга тўсиқ бўлиши, юртнинг мустақиллиги шахснинг мустақиллигидагина кўриниши мумкинлиги шу йўсин акс эттирилади.
Ҳайратли топилмалар
Шу вақтга қадар шеърлари кўпда эълон қилинавермаган шоир Абдулкарим Баҳриддиннинг ушбу китоби оҳорли тасвир воситаларга бойлиги, чин туйғулар самимий тасвирлангани, энг муҳими, муаллиф сезимлари ифодасининг табиий экани билан эътиборни тортади. Шоир суюклининг ўзига яқинлигини «юпун шохга осилган ойдек» деб тасвирлайди. Тўртгина сўзда ҳам тамсил, ҳам тафсил, ҳам тимсол бор. Қисмда бутунни кўра олган шоир рақс тушаётган қиз қўзғаган туйғуларни «Қизнинг этагидан қўпади бўрон» йўсинида акс эттиради.
«Ситамгар шом. Қора самонинг юзларини ювар пок сувлар. Шу поёнсиз чексиз дунёнинг бир четида бўрилар увлар» сингари сатрларда эзгулик ва ёвузликнинг доимий ёнма-ёнлиги оригинал поэтик топилдиқлар воситасида ифодаланади. Шоир шеърларида ҳолатни шунчаки тасвирламайди, ҳолат ҳамиша ҳаракатда кўрсатилади. Бу ҳолни юқоридаги шеърнинг тўртинчи бандига бориб тасвир бир қадар кучлантирилганда кўриш мумкин: «Ғамангиз шом. Дарахт шохлари ой нурида сутга йўғрилар, бундай тунда уйғоқдир фақат ё шоирлар ва ё ўғрилар». Тасвир динамикаси бандларнинг таъсир кучини ошириб, шомнинг «ситамгар»ликдан «ғамангиз»лик даражасига етишини асослашга хизмат қилган. Тасвир кенгайиб, шоир ва ўғрилар ҳам қамраб олинган.
Шунингдек, «Раққоса» шеърида «излагани шеъру топгани озор» йигит тилидан айтилган «Сен рақсга тушсанг, парқанот қушсан, бахт қуши, нурларинг кўмди оламни. Мен эса шу кеча йиғладим эзғин, силкиб қуш кўрмаган озғин елкамни» тарзидаги иқрорда суюклининг бахт қуши экани билан ўзининг елкасига қуш қўнмаганлиги ўртасидаги тазод, йиғининг «эзғин»лиги ва елканинг «озғин»лиги ўртасидаги таносибга эришилганида шоир тасвир маҳорати кўзга ташланади.
Чин шоирона назар борлиқни эмас, кайфиятни асл реаллик сифатида қабул қила ва кўрсата олишда. Бу «Таққослар» шеърида яққол намоён бўлган. Ёр висолига етишган пайтда «отиш ҳукми бекор қилинган маҳбусдай қувон»ган ошиқнинг маъшуқаси кетгандаги ҳолати «Сиз кетдингиз, тўшакда ётибман сувга чўкиб кетган одамнинг Қирғоқда қолдирган кийими каби Эгасиз, Оқлов қоғозини йўқотган маҳбусдай Маҳкум» шаклида ифода этилар экан, инсон руҳияти жилвасидаги бетакрор қирралар ҳаққоний кўрсатилган. Борлиқ ҳақиқатини бузиш эвазига тасвир ҳақиқатига эришилган.
Шоир деярли барча шеърларида қофиялаш йўсинини янгилаб боришга уринади. Ушбу китобда а-б-а-б шаклида қофияланган шеърлар кўп бўлгани сингари а-б-б-а ёхуд а-а-а-б тарзида қофияланган бандлардан иборат битиклар ҳам талайгина. Шоир «Начора» шеъридаги «Офтоб соя каби, совуқдир нур ҳам» сатрлари, «Экология» шеъридаги «Сувсираган сувларнинг ўзи, Шўрлаб кетган шўрлик дарёлар» мисралари орқали фожиа кўламини қабариқ тасвирлаш бобида маҳорат кўрсатади.
«Куйган куйиб-куйиб сўзлар», – деган ҳикмат бор. Карим ҳам тўлиқиб кетганида пўртанавор туйғуларини ҳикмат билан ифодалайди: «Қаттиқ тиш синди-ю, Турар юмшоқ тил» ёки «Қувонч ўйнашимдир, Ёрим − ҳасратим», «Бутун халқ уйқуга ботганда чуқур, Қайдадир бўрилар увиллар узун», «Уйқу босган элни яна не босар?» Ушбу ҳикматлар теран фикр ва тоза туйғулар уйғунлашган тасвирлар натижасида пайдо бўлган.
«Сокин кеча» бирикмасини Абдулкарим Баҳриддин кўп ўринларда «сокина кеча» шаклида қўллайди ва тасвирнинг ўзгача таъсирчанлигига эришади. Зеро, «а» товуши билан тугалланган «кеча» сўзи «сокина»ни олиши билан жинсланган бирикмага айланиб, ўзгача жаранг ва хос маънога эга бўлади.
***
Шунча ютуқларга эга китобнинг композицион қурилиши, бизнингча, кўнгилдагидай эмас. Ҳар қандай китоб таркибидаги битиклар муайян бир тамойил асосида жойлаштирилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Назаримизда, Абдулкарим Баҳриддин китобни шакллантиришда амал қилажак тамойилни аниқ белгилаб олмаган. Тўпламдаги битикларни ўринлаштиришда на яратилган вақти, на мавзу йўналиши, на ифода йўсини ва на жанр хусусиятига таянилган.
Шунингдек, айрим шеърларда ўхшовсиз ўхшатишлар қилинган. Чунончи, «лаблар олмасини тишлай ютоқиб», – дейди шоир. Ўзбек шеъриятида лаб гилосга, лаълга ўхшатиларди, зинҳор олмага эмас. Муваффақиятли чиққан баъзи образ ёки ташбиҳлар турли шеърларда такрорланган. Жумладан, «Энди тунлар энг кичик терак қўл узатиб юлдузга етар» сатри сезилмас ўзгаришлар билан икки-уч шеърда қайтарилади. Айрим шеърларда «Қалб кечарми дала-тузлар кўмилгач, Ё ёнгайми токи кўзлар кўмилгач?» сингари ўзаро мантиқий боғланмаган сўзлардан иборат мисралар ҳам учрайди. «Қамиш каби шовуллаётган сочларига қўл теккан эмас» шаклидаги оҳорлигина шеърий мисрани айтишга нафас етмаслиги сезилиб туради. Баъзи шеърларда «жиловла-бошла» қабилидаги ўзаро руҳан бегона сўзлардан қофия ясалган. «Шоирлар ҳансираб, осиб тилларни, Бол томган тилидан чакиллар заҳар» сингари мисраларда ифода ғализлиги ва мазмун терслигига йўл қўйилган.
Китобдаги айрим шеърларда яланғоч ижтимоийлик, кўнгил истакларини очиқ-ойдин айтишга интилиш кўзга ташланади. Қарашлар хилма-хиллигига кўникилган, исталган ҳодиса борасида бир-бирини тамомила инкор этадиган фикрлар билдирилишига одатланилган ҳозирги шароитда бундай яланғочлик бадиий мақсадга унча мувофиқ эмас.
Китобда «Тиловат» тарзида бир хил номланган икки достон орасига бир қатор шеърлар ҳам киритиб юборилгани архитектоника нуқтаи назаридан ўзини оқлаган эмас. Тўғри, бу шеърларнинг бадиий қимматига эътироз йўқ, уларда ҳам ўзини, оламдаги ўз ўрнини излаётган одам руҳияти жилвалари акс этган. Лекин бу асарлар жанр нуқтаи назаридан тамомила ўзгача, китобнинг иккинчи қисми эса айнан «Тиловат» деб аталгани сабаб шеърларнинг бу қисмдан жой олиши мақсадга мувофиқ эмасди.
Бунинг устига, номи икки достонга қўйилган ва китобга ҳам чиқарилган «Тиловат» сўзи нутқда фақат Қуръон ўқиш маъносида қўлланилади. Ҳар икки достон ва китоб номидан эса шоир тамомила бошқа маъно чиқармоқчи бўлгани англашилиб турибди. Бизнингча, бу сўз ўрнига «муножот» ёхуд «тазарру» қўлланганда, мақсад аниқроқ ифодаланган бўларди.
***
Китобдан бир қатор таржима шеърлар ҳам ўрин олган. Таржимон ўз туйғуларига кучли таъсир кўрсатган ва руҳига яқин асарларни ўзбекчалаштиришга тутинган. Жуда кўп ўринларда ўгирмалар муваффақиятли чиққан.
Самимий ва юксак туйғулар табиий дард, қабариқ ифодалар воситасида поэтик тимсолларга айлантирилган шеърлардан ташкил топган ушбу китоб китобхонларнинг туйғуларини тозартиш ва уларни муқаддас қадриятлар борасида ўй суришга йўналтириш борасида катта аҳамият касб этади деб ишонамиз.
* Мақола Абдулкарим Баҳридиннинг «Томчидил» (2014) китоби учун ёзилган
2 yanvar — Shoir va tarjimon Karim Bahriyev (Abdulkarim Bahriddin) tavallud topgan kunning 60 yilligi. Chin yurakdan qutlaymiz!
Abdulkarim Bahriddin 1979 yilda yozgan ilk she’rlaridan birida: «Ruhim, xatarlidir bu qo’rqish, yotaversin uyquda titroq, Orzu – qanotlari uchqur qush – parvoz qilur taboro tikroq», – deydi. Ana shu iqrorda bo’lajak ijodkor shaxsiyatiga xos maksimalizm, yuksak tuyg’ularni baland pardalarda kuylashga intilishning ilk ildizi namoyon bo’lgan.
Karim Bahriev
BADIALAR
Karim Bahriev (Abdulkarim Bahriddin) 1962 yil 2 yanvarda Samarqand viloyatining Urgut tumanidagi G’o’s qishlog’ida tug’ilgan. 1979 yilda Urgutdagi 8-o’rta maktabni a`lo baholarda bitirgan. Samarqand davlat universitetida va Moskva davlat universitetida tahsil olgan.
1990-1995 yillarda O’zbekiston xalq deputati sifatida yuritgan. «Ma`rifat» gazetasida – Bosh muharrir o’rinbosari, «Xo’jalik va huquq» jurnali va «Hurriyat» gazetalarida Bosh muharrirlik qilgan.
BOG’DA
Rangi o’chgan o’rindiqqa cho’kkancha barglari to’kilgan namchil novdani tomosha qilyapman. Shu lahzada undan ham yolg’iz, undan ham sag’ir hech narsa yo’qday. Allaqaydan qanoti ivigan qora qarg’a dildiragan novdaga kelib qo’nadi. Novdaning yetimligiga qayg’urib dildirayotgan uylarim qarg’a uchib kelgan yoqqa uchib ketdilar.
Qarg’aning uch yuz yil yashashi rostmikin? Chumdugining darz ketganiga qaraganda shu qarg’a ham ikki yuz elliklarga kirgandir…
Novdasiga qarg’a qo’ngan zahoti daraxtning mung’ayishi barham topdi, tabiatning bu yangi surati avvalgisidan o’ktamroq edi.
Agar shu qarg’aning ikki yuz ellikka kirgani rost bo’lsa, Bobur zamonasini ko’rmagan esa-da, Mashrabning o’limiga guvoh bo’lgan bo’lishi mumkin. Men milodiy 1978 yilning kuzida G’avs ul-A’zam ziyoratgohining bog’ida chinor novdasiga qo’ngan qarg’ani tomosha qilib turgan payt bilan Qunduzda Balx hokimi Maxmud Qatag’on tomonidan Mashrab osib o’ldirilgan milodiy 1711 (hijriy 1123) yilning orasida 267 yil bor. Bil’aks shu qarg’a dorga tortilgan Mashrab tepasida qag’illab charx urgan bo’lsa, ehtimol. Ertaga bir kuni uni hayvonot bog’iga tiqishar, o’lsa – nabotot muzeyiga qo’yishar.
1916 yilgi Jizzax qo’zg’oloni payti oq poshsho to’plarining tutunidan ko’zi achishib shahar devoriga turtinib ketgandir, balkim…
Shuncha taassurotni, tarixni mitti jussasiga qanday sig’dirdi ekan?! Xotira yuki ezg’ilab qo’ymadimikin uni?!
Balkim, uning xotirasi yo’qdir, u ikki yuz ellik yil hech qayoqqa bormay, shu tog’ orasidagi bog’da, ziyoratchilardan qolgan non uvoqlariga ko’nikib yashagandir. Balkim, bu yoqlarga adashib kelib qolgandir…
Ehtimol, adashib yurgan mening mana shu xayollarimdir.
1978
DIALEKTIKA
Qorong’udan qo’rqadigan odam uxlashga yotganda ham chiroq yoqib qo’yadi.
Chiroqni shamol o’chirgan zahoti qorong’ulik chopib keladi. Yana gugurt chaqib, chiroqni yoqib qo’ysangiz, zulmat ikki qadam qochadi, chekinadi.
Odamning hayoti ham ana shu chiroqqa mengzagulikdir. Qorong’ulikda yonib turgan chiroqday dunyo vodiysida yo-n-i-i-i-b yotadi inson. Yana necha daqiqaga, necha kunga, necha yilga yetarkin
chiroqning piligi, yog’i?!
O’lim haqida gapirsang, shu zahoti o’limning o’zi yetib keladiganday, shu yaqin-atrofda izingga qarab turganday tuyuladi.
Ajal talvasasi o’rgimchak to’ri kabidir. Qurbon o’zini qancha ko’p u yon-bu yonga ursa, tashlasa, shuncha qattiq o’ralaveradi, bog’lanaveradi, chiqib ketolmaydi. Tiriklikni cho’zish – nafas yutib o’limni kutmoqdir.
Balkim, uchib borayotgan o’qdir – umr, tezlikni to’xtatsa, shu zahoti tugar…
Ehtimol, uchayotgan qushdir inson, bir dam qalb qanotini qoqmay qo’ysa, qular.
Kim bilsin…
1979
ERTACHI XOTIRALAR
«Yo’qolgan kundalik»dan
O’zi qishloqda o’sgan do’stimning shaharda tug’ilgan o’g’ilchasi qishloqqa bobosini ko’rgani ergashib bordi. Tovuqni ko’rib: «Voy, bularning chumchuqlarining kattaligini!» – deb yubordi. Keyin dukur-dukurni eshitib, ko’chaga chopib chiqdi. Darvoza tomondan uning quvonib qichqirgani eshitilardi: «Ana, ot! Tirik ot! Yurib ketayapti!»
***
«O’ldi. Kechagina kulib, yurib turgan odam o’lib ketaversa-ya… Kechqurun qorong’u ko’chaga chiqishga qo’rqardi rahmatli. Qorong’u go’rga, zax yerga qo’ydik. Qo’rqmayotganmikin?!»
***
«Nega metrodagi odamlarning motam tutayotganday boshi quyi? Nega avtobusga chiqayotgan, avtobusdan tushayotgan odamlar bir-biriga salom bermaydi? Nega…» Birinchi marta qishloqdan shaharga kelgan odam hayron bo’lardi.
***
Men hech qachon yengimni shimarib yurolmayman. Go’yo kim bilandir jangga, yoqalashuvga tayyorgarlik ko’rayotganday bo’laveraman…
Agar miltiq sotib olib, shunchaki devorga osib qo’ysang ham, otilib ketadiganday tuyuladi.
1974 – 1989
TAKBIR
G’amangiz tushdan ezilib uyg’ondim.
…Men qorabayir ot emishman. Tuyog’imga tillodan taqa qoqilgan, zargarona egar qoshiga osilgan dubulg’a yag’rinimni yaralaydi. Tosh yo’ldan taqillatib chopaman. Ortimdan qirq kokili sudralib yosh kelinchak quvlaydi: Turkistonni ado qilding. Jaloliddin Manguberdi qani?! Botirimni kimga tashlab kelding, juvonmarg tulpor?» Tinimsiz chopaman. Asabiy kishnayman. Daryoga tashlanaman.
Bo’g’zimgacha – suv.
Ezilib uyg’ondim. Bo’g’zimgacha suv – terga tushibman.
Yaxshiyamki, tushim ekan.
Yo’qsa, Jaloliddinni qaydan topib beraman?!
Yaxshiyamki, tush ekan bari. To’shagimning bir chetida ayol yum-yum yig’laydi: «Kechasi ham halovat yo’q. Zooparkmi bu uy?! Odam ham kishnaydimi, Alloh…».
Yaxshiyamki, tush ekan.
Shukrki, inson tushi uchun tegishli idoralarda javob bermaydi.
Shukrki, insonning tushi izchil emas, ya’ni inson har kuni bir xil tush ko’rmaydi. Agar har kuni bir tushni ko’rganda, yana kechda yotib kechagi tushini davomidan ko’ra boshlaganida, tushlar ham kunduzlar kabi azobga aylanardi. Agar men har oqshom tushimda gado bo’lganimda ham, har kech ko’z yumib yana godolik rutbasiga minish, darbadarlik qilish azobga solardi. Agar men har kecha ulkan mamlakatning shohi bo’lganimda ham, ishdan kelib uyquga ketar ekanman, bu oqshom yana saltanatni qabul qilish, yurtni boshqarish kerakligi, muqarrarligi tushni ham uqubatga to’ldirib yuborardi. Chunki dunyoning azobi ham bir boshga yetarlikdir, ortarlikdir.
Yaxshiyamki odam har kuni bir xil tush ko’rmaydi.
Ehtimol, tushlarimiz ham hayotimizning davomidir.
Ehtimol, hayotimizning o’zi bir tushdir. Har tong uyg’onib davomini ko’radigan, tunggi tushlardan biroz uzunroq, o’ttiz, qirq yoki ellik yillik tushdir bizning hayotimiz…
1986
BIZGA KIM JAVOB BERADI…
Ona kuchanib peshonadagi terni artadi: bir odam tug’ildi.
Momo kampirning qo’lidagi go’dak chirqirab yig’laydi – olam nuridan ko’zi qamashadi, notanish dunyodan qo’rqadi, onaning botiniga qaytib kirib ketgisi keladi.
Odam dunyoga yolg’iz keladi.
Odam yashashga mahkumdir.
Go’rkov peshonasidagi terni sidiradi: bir odam o’ldi.
Odamning sira o’lgisi kelmaydi. Agar u o’zini botirlikka solsa, ishonmang. Sharqning mutafakkirlari saroyda shohni g’iybat qilmaganlariday o’lim haqida ko’p so’zlamaydilar, chunki olam ajalning saroyidir, Mag’ribning nuktadon donishlari o’lim haqida ko’p fikrlaganlar, o’zlarini ajaloldi jasurlikka tayyorlaganlar – ayni so’zamollik va tayyorgarliklar ham o’limning bu dunyoda ulkan va muqarrar xodisa ekanidan dalolatdir.
Odam o’limga mahkumdir.
Odam dunyodan yolg’iz ketadi. Hech kim birovning o’rniga o’lib bermaydi.
Shu mulohazalarni o’ylar ekanman, allaqayda boshqa bir dunyo borday, kimdir bizni bitta-bitta bu dunyoga yuborib, yana bitta-bitta qaytarib olayotganday tuyuladi.
Qayda o’sha rost dunyo?!
Kim ekan u – sohibqudrat?!
Bu Buyuk Tajribachi mashg’ulotini qachon boshlagan? Qachon tugatadi?
Charxi kajraftor aylanar ekan, ul Tajribachi nega meni aynan shu zamonga, shu odamlar orasiga ravo ko’rdi?
O’zimdan so’ramay aynan shu zamonda bor qilgan ul Zot, hech bo’lmasa, ketar chog’da so’rarmikin, xabardor qilarmikin…
1984
TILCHINING QAYDLARI
«Shabada» degan zahoti rostdan ham tishning orasidan bir yutum havo shovullab chiqib ketadi. «Shamol» so’zidan sovuq izg’irinning guvillashi eshitiladi. Ishonmasangiz, talaffuz qilib ko’ring-a: «SH -sh-sh-a-m-o-l..»
Til – tabiatga taqlid, muqallid.
«To’qmoq», «tayoq» so’zlaridagi «q»ning qattiqligidan birov bexos boshga tushirib qoladiganday bo’ladi. «Qamchin», «xivich» so’zlaridagi «ch» havoni chirillab tilib o’tadi, chirsillagani quloqda sado beradi.
Balkim, she’r yozish shart emasdir. Anavi qizchaning kavushi ostida qorning g’ichirlashi – ana shu yetim tovush qahraton qishning aniq tasviridir. Bahor kelganda jilmayish, kuz kelganda xo’rsinish kifoyadir. Shuning o’zi she’rdir, ehtimol.
Ehtimol, shundaydir…
«Ehtimol» so’zi bunchalar yumshoq, bunchalar iliq, kiprikda sizib turgan, chuqurrroq uf tortsang to’kilib ketadigan ko’z yoshiga o’xshaydi tilning uchidagi «ehtimol» so’zi.
1984
PORLOQ HAYRATLAR CHAQINI*
Qozoqboy YO’LDOSH
Chin she’r hamisha toza tuyg’udan tug’iladi. Toza tuyg’u esa oydin tafakkur va porloq hayratlar mevasidir. O’ychil oydin, taniqli jurnalist Abdulkarim Bahriddin bolalik yillaridan she’r yozar, ammo ularning bosilib chiqishiga ko’pda qiziqavermasdi. Nihoyat, shoir o’zining poetik yaratiqlarini bir kitobga yig’ishga jazm etibdi. Qo’lingizdagi to’plamda Abdulkarim umr bo’yi yozgan she’rlaridan eng saralari o’rin olgan. Bu she’rlar shoirning bolalik, o’spirinlik, yigitlik, balog’at bosqichlarida tuygan chin hayratlaridan yuzaga kelgan porloq she’riy chaqinlardir.
Bolalik hayratlari
Badiiy adabiyotda har qanday ijodkor, hatto, fantast yozuvchi ham bir umr o’z bolaligini yozadi degan qarash bor. Bu qarash ijodkor ruhoniy dunyosi shakllanishida bolalik xotiralari hal qiluvchi o’rin tutishidan kelib chiqqan. Shoir Abdulkarim Bahriddinning qo’lingizdagi kitobida ham turli yillarda yaratilgan, ammo bevosita bolalik xotiralaridan suvlangan bir qator she’rlar bor. «1962 yil 2 yanvar» deb atalgan she’rda shoir o’zining dunyoga kelish holatini manzaralashtirgan. She’rda o’g’il ko’rib, elga to’y berishidan ko’kragi ko’tarilgan ota, o’z baxtidan uyalayotgan ona, chaqaloq tug’ilganidan quvonayotgan yaqinlar holati jonli chizilgan:
Zamharir qish tish qayragan chog’
Bir kishiga ko’paydi dunyo.
Yo’q, o’rnidan qo’zg’olmadi tog’,
O’zanidan chiqmadi daryo.
Otam xursand, uyalar onam,
Men yig’lardim, hamma kulardi.
Tog’ o’rnidan qo’zg’olmasa ham
Bir silkinib qo’ysa bo’lardi.
O’zining dunyoga kelishi sharafiga tog’ning qo’zg’olmagani, daryoning o’zanidan toshib ketmaganidan bir oz og’ringan shoir mavjud holatni shunchaki qayd etib qolmay, «dunyoni bir kishiga ko’paytgan» shaxsning mohiyatini idrok etishga intiladi:
Ko’zlarimni hayrat-la ochdim:
O, poyonsiz, notanish olam!
Baxtni sevib ortidan chopdim,
Meni esa sevib qoldi… G’am.
Ochunning murakkabligi, uning bolalik tasavvuridagi kabi jo’n emasligini shoir: «Baxtni izlab men topolmadim, Lekin meni izlab topdi G’am» yo’sinida ifodalaydi. Abulkarim bejizga «G’am» so’zini bosh harflarda yozmaydi. Imlo qoidalarini bu tarzda buzish olam va o’zini anglamoqchi bo’lgan inson hayotida g’amning ko’lami qanchaligini tuydirganday bo’ladi.
Abdulkarim Bahriddin 1979 yilda yozgan ilk she’rlaridan birida: «Ruhim, xatarlidir bu qo’rqish, yotaversin uyquda titroq, Orzu – qanotlari uchqur qush – parvoz qilur taboro tikroq», – deydi. Ana shu iqrorda bo’lajak ijodkor shaxsiyatiga xos maksimalizm, yuksak tuyg’ularni baland pardalarda kuylashga intilishning ilk ildizi namoyon bo’lgan.
Abdulkarimning o’n yetti yoshida yozgan «Urgut haqida qo’shiq» she’rida yurtning tog’i, chinori, muzli qishi, go’zal ko’klami, alvon chechaklari, cho’ng cho’qqilari, toza shamollari o’spirinlik hayratlari og’ushida tasvirlangani holda vatan tuyg’usi balog’at yoshidagi shaxsnikiday ifoda etiladi: «Sevmay bo’lmas yonib, hayqirib, quchog’ini tark etgan kuning – sog’inchlari qaytarar tirik, armonlari o’ldirar uning». Karimning o’spirinlikdagi she’rlarida yurt boru, yurtdoshlar ko’zga tashlanmaydi. Zero, shoir hali Vatanni tashqaridagi tuproq tarzida tushunadi. Ulg’aygani sari uning ruhiyat mulki kengayib, millatdoshlar ham shoirning vatan anglamidan chiqmas bo’lib joy oladi.
Abdulkarimning 1979 yilda yozilgan bir she’ri: «Achinmasman vaqt, havaslarga, Achinaman… yonolmaslarga» satrlari bilan tugaydi. Vaznu ohang borasida saktalik sezilib turgan bu she’r tuyg’ular samimiyati va niyatning ulkanligi bilan o’zgacha qimmat kasb etadi. «Uyg’onish» she’rida ko’klamgi yangarishlarning o’n olti yoshli o’spirin qalbiga yashinvori ta’siri «Endi bo’lmas xonada yotib, Ko’chalarga otaman o’zni. Orzu qo’ymas yurakka botib, O’tli so’zlar yoqar bo’g’izni» tarzida tasvirlanadi. Bo’lajak shoirning bezovta yuragidagi o’tli so’zlar alangasi tengdosh va zamondoshlar ruhiyati puchmoqlarini yoritishga qaratilgan.
Sevgi hayratlari
Chin she’riyat hamisha ishq sururi va ayriliq azoblarining izhoridir. Ushbu kitob ham bu tuyg’u ifodasidan xoli emas. Abdulkarim Bahriddin o’n besh yoshida yozgan bir she’rini: «Bevafolik qilsang bir kun, vodarig’, Qarg’ishim shu: ursa, seni ishq ursin!» tarzida yakunlaydi. Qarg’ish libosidagi bu olqovda sevgan ko’ngil holati samimiy aks etgan. Yurtning go’zalligidan tug’ilgan uzluksiz va davomiy hayratni shoir bir to’rtlikda xuddi yagona qo’shma gap sifatida yozadi. Tinish belgilarini ham shundan kelib chiqib qo’llaydi. Bu oshiq yurak kechinmalari ta’sir darajasini oshiradi:
Bunda tunlar eng mitti terak
o’saverib yulduzga yetar;
quvonchiga chidolmay kurtak
novdalarda yorilib ketar.
Yuksak tuyg’ular og’ushida mast shoirni faqat: «men sevgan shu tilsimli dunyo kirmas sening tushlaringga ham», – degan xavotirgina bezovta qiladi. Shoir ko’ngliga olamning jannatiy go’zalligini joylagan holat suyuklisiga tuyulmay qolishidan cho’chiydi.
«Ishq marsiyasi» she’rida tuyg’ularini sevgilisiga bildirmagani bois uning visoliga yetolmagan oshiq ruhiyatining qon tusidagi qonsiz fojiasi ta’sirli chiziladi: «Nega kulay desam, sizib chiqar yosh? Nega oh chekkanda, sachrab ketar qon? Axir topganim yo’q sizni qalamqosh, Yo’qotganim ham yo’q, demak, hech qachon». Sevmoqning o’zi mag’lublik ekanini bilgan shoir suyuklisidan ayrilishni tiriklik mazmunini yo’qotish deb hisoblaydi. Sezdirilmasdan turib, ayriliqqa yo’liqqan sevgi esa – dahshatli fojia. Chunki sevguvchining ko’ngilda ishqim javobsiz qoldi degan taskinga ham imkon yo’q. Shoir shunday og’riqqa yo’liqqan yurak egasining qontalash ruhiyati manzarasini chizadi.
Olamdagi barcha oshiqlar uchun universal bo’lgan holatni «dunyoda baxt yo’qdir vaslingdan boshqa» yo’sinida ohangdor tasvirlagan shoir umumiy kayfiyatning xususiy ifodasini topa biladi. She’rda mumtoz lirikamizda bo’lganiday, «Orzusiga yetishgan barglar xazon bo’lib qular poyingga» kabi odatiy tashbihlar qo’llansada, oshiq-ma’shuqa munosabatiga yondashuv yangichaligi bois o’zgacha ta’sir qiladi. Shoirning «Yangilikmas dunyoda sevmoq, Ayrilmoq ham kashfiyot emas» shaklidagi qanoati ishq hayratlari ifodasining ta’sir kuchini oshiradi.
«Faqat ishq» she’ridagi: «Ey, Xudo! Hammasi bunchalar oddiy? Bunchalar shunchaki jo’n va safosiz?! Tong otadi shundoq, shundoq kun botar, bundoq toriqarli bu hayot, essiz?..» nidosida mavjud holatdan qoniqmagan oshiq yurak qutqulari aks etgan. Shoir: «Bo’lishi kerak-ku nimadir mangu, Yashash, yonish uchun muqim bir asos?! Erkinlik qaydadir? Qaydadir hurlik? Qaydadir muhabbat? Qaydadir qasos?» tarzidagi savollarga javob izlaydi. Shoir olam tartibotlarini isloh qilmoq, uni toza va yoniq yurak talablariga muvofiqlashtirmoq istaydi.
Shoirning sevgi tuyg’usi ? yoniq va evazsiz. Uning «O, isyonchi ko’zlar, pokiza chiroy, yashirdim el ko’rib qotgan ko’zimdan, Men Sizni birovga ko’rmadim ravo, Men Sizni asradim, hatto, O’zimdan» tarzidagi iqrorida yirik sevgi tuyg’usi yoniq akslantirilgan. Unda suyuklisini toza bo’lmagan o’z nazaridan-da asragan oshiq holati qabariq ifoda etilgan.
Barcha shoirlar kabi tushunilish istagan Abdulkarim Bahriddin ham: «Qalbimga yetmadi, vaslimga yetgan», – deydi ichkin bir dard bilan. Abdulkarimning oshiqona she’rlari muhabbatgina yashashga arziydigan tuyg’u ekanini ta’sirli ifoda etishi bilan o’qirman yodida qoladi.
Erk hayratlari
Abdulkarim Bahriddinning she’rlarida «odam», «millat», «vatan» tushunchalari hamisha erk va ozodlik g’oyalari bilan baqamti keladi. «Evrilish» she’rida sharoit bilan kelishishga mahkum shoir ko’ngil holati «Bugun o’ltiribmiz chivinni qo’rib, Endi qo’rqmasa ham bo’ladi bizdan» tarzida nadomat bilan ifoda etiladi. 1983 yilda bitilgan «Sochimga oq tushdi» she’rida sochga tushgan oq tolalar original talqin etiladi. Shoir qora sochga tushgan uch oq tolani yurtga yashirincha kirgan uch ayg’oqchiga o’xshatadi. Sochning qoraligini, ya’nikim yurtning daxlsizligini saqlash uchun uyg’onishni lozim bilgan yosh shoir qorako’z yorga iltijo qiladi:
Qorako’z, silagin, taroq qil qo’lni,
Uyg’ot, qulog’imga so’zla uyg’onch so’z.
Bo’lmasa, har kuni qorasoch elni
Bir-bir yo’ldan urar bu uchta josus.
Bu she’rda uyg’onch so’zga mushtoq shoirning erkka talpingan ko’ngli istaklari yorqin ifodasini topgan.
«Zamonaviy daho» she’rida shoir keyingi vaqtda yurtdan daholar chiqmayotgani sababini odamlar shaxsiyati sindirilgani bilan izohlaydi. Qo’rqitib yoki sotilib sindirilgan «daho» holati: «Unvonni ko’tarmay bo’yni egilgan, Bo’yni egilganga berilgan unvon», – deb g’oyat o’ziga xos izohlangan.
«Amirqul Po’lkan» she’rida qahramon nomidan bitilgan: «Ermakka yozganim yo’q, kuyib-yonib yashadim» tarzidagi qanoat shoirning o’z bitiklariga ham tegishli. 1984 yilda yozilgan «Tilak» she’rida Abdulkarim: «Ozod Vatanim», – deb kuylaysan, Aytganing kelsin», – deb orzulanadi. Shoir nomsiz bir she’rida millatning uyg’onishi shunday yuz berishini tilaydi:
TO’SATDAN –
Tarsillab yorilar kurtak,
Qizarar uyatdan shaftoli guli,
Qarsillab yorilar momoguldurak,
Jarliklar xo’rsinar bexos qayg’uli…
She’rning keyingi uch bandida yuqoridagi holatga monand tarzda kutilmaganda sahrolarda epkinlar kezishi, asriy qorlardan suv kelishi, xumdagi jinlarning asoratdan qutulishi, devlarning g’orlardan chiqishi, ertaklar bag’ridan qanotli otlar chiqib kelishi, ayollar belanchakka sig’mas go’daklar tug’ishi, ko’r ko’zlarning ochilishi, gunglar tilga kirishi, muzeydagi qilichlar botirlarning qo’liga tushishi tasvir etiladi. Shoir atrof-javonibdagi buncha o’zgarish millat ruhiga-da ko’chishini istaydi:
Voh, oxir tugaydi ming yildan buyon
Nafasini yutgan yerning jimligi.
Kurtaklar yorilgan shu tong, nogohon,
Xalqimning yodiga tushar kimligi.
Abdulkarim Bahriddin vatanni erk bilan birgalikda idrok etadi. Vatan erkini vatandosh hurligida, vatandosh ozodligini vatan erkida ko’radi. Shu bois ham «Vatan» so’zi yuraklarga titroq solib, aytgan va eshitgan shaxsda qutlug’ sezimlar uyg’otishini istaydi. «Cho’lpon dardi» she’rida: «Sen «Vatan» deb turib ovqat yutarsan, Men yutarman qon. Tamaki chekarsan «Elim» deb so’zlab, Men chekdim afg’on», – deydi. Shoirning vataniy she’rlarida ezgu amallar pokiza tuyg’ular uyg’otishi samimiy kuylanadi.
Ulg’ayish hayratlari
Kitobdagi ko’pchilik she’rlarda olam va odam mohiyatini anglamoq istagan shaxs ruhiyati aks etgan. Shoir ulg’ayib, olam va odam sir-asrorini ilg’ay boshlagan sari hayratlari ortib boradi. U faqat ko’ngil istagi va hayajon yetovida haqiqatga yetib bo’lmasligini yaxshi anglaydi. Shuning uchun ham umrini to’rt fasldan iborat deb bilgan shoir «uch fasl men qalbga buyurdim, buyog’i kuz – buyurar yurak» degan to’xtamga keladi va yuragi buyurganini bajarishga ahd qiladi. Tiriklik mohiyatini anglagan sari hayotning juda ko’p holatlarida tanazzul alomatlarini ko’rgani bois shoirda muazzam Oqsaroy qoldiqlari «Sokinman, nafasim yutaman ichga, qattiqroq yo’talsang, devorda ko’chki, Osmonga termulib o’layotgan qushga yordam berolmaydi, nahotki, hech kim» tarzidagi yozg’irish tuyg’usini qo’zg’aydi.
Abdulkarim ? yirik sezimlarni ko’rnakli rakurslarda tasvirlaydigan shoir. Uning bitganlarida quvonchu iztirob, topishu yo’qotishlar ham yirik va qabariq. «Qabrtoshga yozuvlar» she’ridagi bir qadar shafqatsiz ifodalar ana shunday sezimlar natijasidir:
Sen sevgan oyday dilbar
Begonaga kuladi.
Sen o’rningdan turmaysan…
Yaxshiyamki, o’lgansan,
Yaxshiyamki, ko’rmaysan
O’lganlikdan taskin topish ? she’riyatda g’oyat kam qo’llaniladigan ifoda usuli.
Shoir umrning mazmuni to’g’risida tinimsiz o’ylaydi. Uning bir she’ridagi «Kunim – kiprigimdan tomayotgan yosh, yuragim – chirsillab sinayotgan tosh. Shu toshga bosh urib, beshikdan tokim tobutgacha qilurman bardosh» satrlari yuragi buyurganiday yashashga intilgan sobir inson kayfiyatini anglatishi bilan ardoqli.
«So’nggi avtoportret» she’ridagi:
Bosh ustimda yig’lar allakim,
shivirlaydi og’rinib, ezib.
Aytganimni shamolga berdim,
yozganlarim yurar yurt kezib.
Oh, bilaman, daftarim yarim
yuragimda qolar bir ko’chkin.
Siz, yozilmagan she’rlarim,
endi sizni yozmaydi hech kim
satrlari ulg’aygan shoirning hayot to’g’risidagi mardona o’ylari ifodasidir.
Ojizlik qudrati
Abdulkarim Bahriddin ne uchundir «Ushshoq» deb nomlagan she’rida olovday yonib turgan yosh yigit ham dunyoga bog’lab qo’yilmagani, uning joni-da omonat ekanini jonlanayotgan go’zal tabiat va jonsizlanayotgan yigirma uch yashar yigit holatining chog’ishtirma tasviri orqali o’ta ta’sirchan aks ettiradi:
Shamollar uyg’ondi. Barg hayajonda…
Hatto yer tagida qo’zg’oldi ilon.
Dunyo tirilayotgan shu toza tongda
O’lgim kelmayapti, onajon.
O’ngirlarda yelar muzday havolar,
Ishqalab qabog’in ko’tarar osmon.
Dunyo ko’zlarini ochayotganda
Men ko’z yumayinmi, onajon?!
She’rning keyingi bandlarida tevarak-atrofdagi uyg’onish va jonlanish jarayoni bilan bemor o’g’lonning mangu uyqu va jonsizlanish tomon borayotgani biri-biridan ta’sirli qiyoslar asosida kuchaytirib tasvirlanadi. She’r: «Men hali dunyoga to’ygan yo’q edim, Dunyo to’ydimikin mendan, onajon?» tarzidagi odam javob berolmaydigan nido bilan tugallanadi. She’rda o’limning oldida ojiz ekanini anglashidan yashashga intilish kuchi paydo bo’lgan yigit ruhiy holati ishonarli chizilgan.
Shoirning inson qudrati uning o’z ojizligini sezishda ekani borasidagi qanoati negadir bir xilda «Tilovat» deb nomlangan ikki dostonida, ayniqsa, ta’sirli tasvirlangan. 2007 yilda yozilib, «Tungi munojot» va yetti bo’limni o’z ichiga olgan birinchi «Tilovat» dostonida Karimning olam hodisalari mohiyati borasidagi og’ir o’ylari, o’z amallarining chin bahosi nimada ekani to’g’risidagi og’riqli ishtibohlari aks ettirilgan. Shoir o’z ruhiy bezovtaligini: «Yerdanmi, ko’kdanmi kelar bu navo, Mening ichimdanmi bilolmay qoldim. YO yig’lar ko’p yashab charchagan Dunyo, YO oz yashayman deb yig’laydi Qalbim» yo’sinida ifoda etadi. Shoir odamning har bir qadami ezgulik sari tashlangandagina ilohiy mohiyatga muvofiq bo’lishini: «Gar Ka’baga tomon bo’lmasa, gunoh ? bosgan har qadamimiz. Yuraklarda iymon bo’lmasa, gunoh – olgan har nafasimiz» yo’sinida tasvirlaydi.
1984 – 1995 yillarda yaratilgan sakkiz bo’limdan iborat «Tilovat» dostoni badiiy kuchi, tasvir samimiyati, aks etgan tuyg’ularning yuqumliligi jihatidan kitobdagi boshqa bitiklardan sezilarli ajralib turadi. Asarda shokir shaxsning tashakkuri: «Tashakkur, bu tong ham yana uyg’ondim, Axir, mumkin edi uyg’onmaslik ham» tarzida yolqinli ifoda etiladi. Shokirlik hamisha sobirlik bilan uyg’un keladi. Shu bois shoirning: «Allohim, tashakkur dardlaring uchun, Boshimga tizginsiz g’amlar tashlading. Boshim ko’kka yetdi, azoblaringga Bandalar ichidan meni tanlading» satrlarida azobga bo’lsada, tanlanganidan, Yaratgan nazaridan chetda emasligidan xushbaxt shaxs tuyg’ulari ifoda etilgan. Rabbidan yiroq kimsa azoblardan yozg’irgan, demakki, isyon qilgan bo’lardi. Doston qahramoni esa: «G’amlar yuboribsan, demak, dunyoda Mening borligimni bilasan» yo’sinida mamnuniyat izhor qiladi. Shoir jon Yaratganiki deb hisoblagani uchun ham «Jonim senikidir olmog’ing mumkin», – deydi. Yaratganga yaqinlashtirgani uchun ham o’lim shoir nazarida tiriklikdan ko’ra azizroq. Shu sabab: «Muqarrar bir ajal bu – mening mulkim, Hayotim olarsan, o’limni emas», – deya nido qiladi.
Haqni tanishga intilgani, ezgulik va adolatni istagani uchun ham shoirning dili yarali, unga hamisha «bir ma’yus hasrat» yo’ldosh. Bu ma’yus hasratni boshqalar bilan bo’lashgisi keladi, ammo kulib turgan xursand do’stni ko’rib, uni qayg’uga solishni istamaganidan, buni deb bir umr tashvishda yashashgan ota-onasiga ozor yetkazgisi kelmaganidan, baxtiyor odamlar bazmini buzishni, baxtsizlarni battar qayg’uga soishni istamaganidan, jilmayayotgan bolasiyu kulayotgan xotini kayfiyatiga soya solgisi kelmaganidan dardini aytolmagani o’ta haqqoniy aks ettirilgan. Zero, «G’amgin odam yoqmas hech kimga», g’amginning yo’ldoshi yolg’iz Allohdir!
Shoir o’zni anglamoq Yaratganni topmoqda ekanini teran tuygani bois: «Kechir, men o’zingni juda kech topdim», – deya tavallo qiladi. Olamlar va taqdirlar Egasini topgan va tanigan kishi «yerda yurganlarga sajda» qilolmaydi. Shu bois qahramonning: «Endi faqat senga topinurman jim, Endi sig’inmasman yerda hech kimga» yo’sinidagi to’xtamida yolg’on yo’q. Qismatining chin xojasi kim ekanini bilgan shaxs o’zi kabi bandalarga sig’ina olmaydi. Yerdagi kimgadir sig’inish Yaratganni inkor qilish, uning qudratiga ishonmaslik belgisidir. Allohga astoydil sig’ingan zot hamma narsada Yaratganni ko’radi, uning hamisha tirik va mangu yashashi hamda har daqiqada har makonda hozirligi va qodirligiga shubha qilmaydi.
«Tilovat» dostoni badiiy qurilishi jihatidan ham o’ziga xos. Uning dastlabki olti bo’limi to’rtlik bandlardan iborat, yettinchi bo’lim esa har biri besh qatorlik olti banddan tashkil topgan. Bo’limning oltinchi bandi oldingi besh bandning so’nggi misralari takroridan tashkil topgan. Shoir lirik qahramon munojotining avj nuqtasini har bir bandning so’nggi misrasiga joylaydi va oltinchi band ana shu yuksak tavallolar yig’masidan tashkil topadi:
O’tkinchi dunyoga yor qilma, Alloh,
Insonni insonga zor qilma, Alloh,
Yo’llar tor, dillarni tor qilma, Alloh,
Daraxtni beshik qil, dor qilma, Alloh,
Xor qilma, xor qilma, xor qilma, Alloh.
Yaratgan haqida o’ylagani sari shoir tozarish, maydaliklardan uzoqlashish kerakligini teranroq his etadi. Shu sabab «Tomchidil» she’rida: «Bildim, qutqarolmas, odamni odam, Agar qo’l cho’zmasa Allohning o’zi», – degan to’xtamga keladi. Lekin shoir Allohning qo’l cho’zishini odamga uning-da boshqalar qatori odam ekanini anglatib, g’urur baxsh etishida deb biladi. Odam o’z ojizligini, demakki, boshqalarning ham o’zi kabi ojiz bandalar ekanini idrok etgan ondan e’tiboran qudratli bo’lishini shoir o’ta ta’sirli aks ettiradi.
Ochun hayratlari
Shoir olam hodisalarini befarq kuzatolmaydi. Loqayd bo’lmagan odam hamisha hodisalar markazida bo’ladi. Bu uning istagidan ham ko’ra urinchoq tabiatining boshqarib bo’lmaydigan stixiyasidir. Abdulkarim Bahriddin baxtni tinimsiz intilishning o’zida ko’radi. Baxt deganda qandaydir shaklga tushgan o’zgarmas turg’un holatni emas, balki ezgulikka tinim bilmay intilishni tushunadi. Shuning uchun «Insonning baxti» she’rida yozadi:
Qo’zg’olon ruhimning qa’rida,
Yuragim yorilar hozir naqd.
Sezyapman, bir qadam narida
Ko’zimga ko’z tikib turar baxt.
Talpinaman. Qayga? Bilmayman.
Qo’ymayman vasliga yetmasdan.
Yugursam, quvadi ortimdan,
Termular, hansirab to’xtasam.
1984 yilda yozilgan bu she’rda ochun tartibotlariga o’ta tiyrak ko’z bilan qaraydigan yigirma ikki yashar yigit chinakam insoniy baxt nomus bilan yashab, sharaf bilan o’la bilishda ekanini g’oyat ta’sirli aks ettirgan.
Shoirning ko’pchilik she’rlarida inson sha’ni, uning g’ururi avj pardalarda kuylanadi. Abdulkarim Bahriddinning tuyg’ulari bu nuqtalarda ba’zan ochiq chorlovga ham aylanib ketadi. Bu jihat «Uyat» she’ridagi «Bu zaxil tuproqqa bir cho’p qadasang, Osmonga talpinar, tik o’sar yakkash, daraxtlar askarday tik turgan yurtda Insonga uyatdir egilib yashash» satrlarida yaqqol bo’y ko’rsatadi. Shoir odamlarni og’ochlar kabi tik bo’lishga chorlaydi. Siniqlik shaxsiyatni halok etishi, taraqqiyotga to’siq bo’lishi, yurtning mustaqilligi shaxsning mustaqilligidagina ko’rinishi mumkinligi shu yo’sin aks ettiriladi.
Hayratli topilmalar
Shu vaqtga qadar she’rlari ko’pda e’lon qilinavermagan shoir Abdulkarim Bahriddinning ushbu kitobi ohorli tasvir vositalarga boyligi, chin tuyg’ular samimiy tasvirlangani, eng muhimi, muallif sezimlari ifodasining tabiiy ekani bilan e’tiborni tortadi. Shoir suyuklining o’ziga yaqinligini «yupun shoxga osilgan oydek» deb tasvirlaydi. To’rtgina so’zda ham tamsil, ham tafsil, ham timsol bor. Qismda butunni ko’ra olgan shoir raqs tushayotgan qiz qo’zg’agan tuyg’ularni «Qizning etagidan qo’padi bo’ron» yo’sinida aks ettiradi.
«Sitamgar shom. Qora samoning yuzlarini yuvar pok suvlar. Shu poyonsiz cheksiz dunyoning bir chetida bo’rilar uvlar» singari satrlarda ezgulik va yovuzlikning doimiy yonma-yonligi original poetik topildiqlar vositasida ifodalanadi. Shoir she’rlarida holatni shunchaki tasvirlamaydi, holat hamisha harakatda ko’rsatiladi. Bu holni yuqoridagi she’rning to’rtinchi bandiga borib tasvir bir qadar kuchlantirilganda ko’rish mumkin: «G’amangiz shom. Daraxt shoxlari oy nurida sutga yo’g’rilar, bunday tunda uyg’oqdir faqat yo shoirlar va yo o’g’rilar». Tasvir dinamikasi bandlarning ta’sir kuchini oshirib, shomning «sitamgar»likdan «g’amangiz»lik darajasiga yetishini asoslashga xizmat qilgan. Tasvir kengayib, shoir va o’g’rilar ham qamrab olingan.
Shuningdek, «Raqqosa» she’rida «izlagani she’ru topgani ozor» yigit tilidan aytilgan «Sen raqsga tushsang, parqanot qushsan, baxt qushi, nurlaring ko’mdi olamni. Men esa shu kecha yig’ladim ezg’in, silkib qush ko’rmagan ozg’in yelkamni» tarzidagi iqrorda suyuklining baxt qushi ekani bilan o’zining yelkasiga qush qo’nmaganligi o’rtasidagi tazod, yig’ining «ezg’in»ligi va yelkaning «ozg’in»ligi o’rtasidagi tanosibga erishilganida shoir tasvir mahorati ko’zga tashlanadi.
Chin shoirona nazar borliqni emas, kayfiyatni asl reallik sifatida qabul qila va ko’rsata olishda. Bu «Taqqoslar» she’rida yaqqol namoyon bo’lgan. Yor visoliga yetishgan paytda «otish hukmi bekor qilingan mahbusday quvon»gan oshiqning ma’shuqasi ketgandagi holati «Siz ketdingiz, to’shakda yotibman suvga cho’kib ketgan odamning Qirg’oqda qoldirgan kiyimi kabi Egasiz, Oqlov qog’ozini yo’qotgan mahbusday Mahkum» shaklida ifoda etilar ekan, inson ruhiyati jilvasidagi betakror qirralar haqqoniy ko’rsatilgan. Borliq haqiqatini buzish evaziga tasvir haqiqatiga erishilgan.
Shoir deyarli barcha she’rlarida qofiyalash yo’sinini yangilab borishga urinadi. Ushbu kitobda a-b-a-b shaklida qofiyalangan she’rlar ko’p bo’lgani singari a-b-b-a yoxud a-a-a-b tarzida qofiyalangan bandlardan iborat bitiklar ham talaygina. Shoir «Nachora» she’ridagi «Oftob soya kabi, sovuqdir nur ham» satrlari, «Ekologiya» she’ridagi «Suvsiragan suvlarning o’zi, Sho’rlab ketgan sho’rlik daryolar» misralari orqali fojia ko’lamini qabariq tasvirlash bobida mahorat ko’rsatadi.
«Kuygan kuyib-kuyib so’zlar», – degan hikmat bor. Karim ham to’liqib ketganida po’rtanavor tuyg’ularini hikmat bilan ifodalaydi: «Qattiq tish sindi-yu, Turar yumshoq til» yoki «Quvonch o’ynashimdir, Yorim ? hasratim», «Butun xalq uyquga botganda chuqur, Qaydadir bo’rilar uvillar uzun», «Uyqu bosgan elni yana ne bosar?» Ushbu hikmatlar teran fikr va toza tuyg’ular uyg’unlashgan tasvirlar natijasida paydo bo’lgan.
«Sokin kecha» birikmasini Abdulkarim Bahriddin ko’p o’rinlarda «sokina kecha» shaklida qo’llaydi va tasvirning o’zgacha ta’sirchanligiga erishadi. Zero, «a» tovushi bilan tugallangan «kecha» so’zi «sokina»ni olishi bilan jinslangan birikmaga aylanib, o’zgacha jarang va xos ma’noga ega bo’ladi.
***
Shuncha yutuqlarga ega kitobning kompozitsion qurilishi, bizningcha, ko’ngildagiday emas. Har qanday kitob tarkibidagi bitiklar muayyan bir tamoyil asosida joylashtirilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Nazarimizda, Abdulkarim Bahriddin kitobni shakllantirishda amal qilajak tamoyilni aniq belgilab olmagan. To’plamdagi bitiklarni o’rinlashtirishda na yaratilgan vaqti, na mavzu yo’nalishi, na ifoda yo’sini va na janr xususiyatiga tayanilgan.
Shuningdek, ayrim she’rlarda o’xshovsiz o’xshatishlar qilingan. Chunonchi, «lablar olmasini tishlay yutoqib», – deydi shoir. O’zbek she’riyatida lab gilosga, la’lga o’xshatilardi, zinhor olmaga emas. Muvaffaqiyatli chiqqan ba’zi obraz yoki tashbihlar turli she’rlarda takrorlangan. Jumladan, «Endi tunlar eng kichik terak qo’l uzatib yulduzga yetar» satri sezilmas o’zgarishlar bilan ikki-uch she’rda qaytariladi. Ayrim she’rlarda «Qalb kecharmi dala-tuzlar ko’milgach, YO yongaymi toki ko’zlar ko’milgach?» singari o’zaro mantiqiy bog’lanmagan so’zlardan iborat misralar ham uchraydi. «Qamish kabi shovullayotgan sochlariga qo’l tekkan emas» shaklidagi ohorligina she’riy misrani aytishga nafas yetmasligi sezilib turadi. Ba’zi she’rlarda «jilovla-boshla» qabilidagi o’zaro ruhan begona so’zlardan qofiya yasalgan. «Shoirlar hansirab, osib tillarni, Bol tomgan tilidan chakillar zahar» singari misralarda ifoda g’alizligi va mazmun tersligiga yo’l qo’yilgan.
Kitobdagi ayrim she’rlarda yalang’och ijtimoiylik, ko’ngil istaklarini ochiq-oydin aytishga intilish ko’zga tashlanadi. Qarashlar xilma-xilligiga ko’nikilgan, istalgan hodisa borasida bir-birini tamomila inkor etadigan fikrlar bildirilishiga odatlanilgan hozirgi sharoitda bunday yalang’ochlik badiiy maqsadga uncha muvofiq emas.
Kitobda «Tilovat» tarzida bir xil nomlangan ikki doston orasiga bir qator she’rlar ham kiritib yuborilgani arxitektonika nuqtai nazaridan o’zini oqlagan emas. To’g’ri, bu she’rlarning badiiy qimmatiga e’tiroz yo’q, ularda ham o’zini, olamdagi o’z o’rnini izlayotgan odam ruhiyati jilvalari aks etgan. Lekin bu asarlar janr nuqtai nazaridan tamomila o’zgacha, kitobning ikkinchi qismi esa aynan «Tilovat» deb atalgani sabab she’rlarning bu qismdan joy olishi maqsadga muvofiq emasdi.
Buning ustiga, nomi ikki dostonga qo’yilgan va kitobga ham chiqarilgan «Tilovat» so’zi nutqda faqat Qur’on o’qish ma’nosida qo’llaniladi. Har ikki doston va kitob nomidan esa shoir tamomila boshqa ma’no chiqarmoqchi bo’lgani anglashilib turibdi. Bizningcha, bu so’z o’rniga «munojot» yoxud «tazarru» qo’llanganda, maqsad aniqroq ifodalangan bo’lardi.
***
Kitobdan bir qator tarjima she’rlar ham o’rin olgan. Tarjimon o’z tuyg’ulariga kuchli ta’sir ko’rsatgan va ruhiga yaqin asarlarni o’zbekchalashtirishga tutingan. Juda ko’p o’rinlarda o’girmalar muvaffaqiyatli chiqqan.
Samimiy va yuksak tuyg’ular tabiiy dard, qabariq ifodalar vositasida poetik timsollarga aylantirilgan she’rlardan tashkil topgan ushbu kitob kitobxonlarning tuyg’ularini tozartish va ularni muqaddas qadriyatlar borasida o’y surishga yo’naltirish borasida katta ahamiyat kasb etadi deb ishonamiz.
* Maqola Abdulkarim Bahridinning «Tomchidil» (2014) kitobi uchun yozilgan
