Фахриёрнинг шеърларини ўқиш ҳам, уқиш ҳам, таъсирланиш ҳам осон эмас. Лекин унинг битганлари миллий шеъриятимиз тараққиётининг шундай даражасидирки, уни билмаслик эстетик ва маънавий қиёфанинг кемтиклигига олиб келиши мумкин. Шунинг учун ҳам бугунги ойдин ўзбек Фахриёр асарларини ўқиши, ўрганиши, таҳлил қилишга эҳтиёж сезиши керак.

Қозоқбой ЙЎЛДОШ
НОЗИКЛАШУВ ЖАРАЁНИ

Маълумки, журналнинг ўтган сонида модерн адабиётнинг эстетик қиммати ҳақида мулоҳаза юритган эдик. Ушбу кузатишларимиз қуруқ мулоҳазалардангина иборат бўлиб қолмаслиги учун энди айрим модерн асарларни таҳлил қилиб кўриш мақсадга мувофиқ деб билдик. Назаримда, бугунги ўзбек модерн шеъриятининг таниқли вакили Фахриёрнинг асарлари таҳлили модерн адабиётнинг моҳияти борасида фикрлашга етарлича асос беради.

Тириклик савдога қўйилган, умр бозорга чиқарилган, энг муқаддас туйғулардан оддий ашёларгача олиб-сотилаётган, бутун инсоният истеъмолчига айланган бир шароитда одамни атрофга эмас, ўз шахсига қаратадиган, ўзига бўлгандаям сиртига эмас, кўкрак қафасини ёриб, ичкарига киришга ундайдиган адабиётга кучли эҳтиёж сезилади. Жамият аъзоларининг асл одамий сезимлардан тамомила айрилиб қолмаган қисми ана шу эҳтиёжмандлар лашкарини ташкил этади. Бу эҳтиёжмандлар жамоасининг борлиги жамиятнинг потенциал имкониятини билдирса, бундай қатламнинг тобора кўпайиб бораётгани миллатнинг ижтимоий соғломлашувидан далолат беради. Демак, ана шундай ижтимоий-руҳоний ҳолатнинг ифодаси ўлароқ юзага келган модерн адабиёт миллат бадиий дидининг бузилишидан эмас, аксинча, унинг нозиклашувидан далолатдир.

Асл шеър одамнинг ичида бўлаётган долғали талотумлар, омонсиз жангларни кўрсатиш орқали унинг кўнглидан туйғусизлик зангини кетказиб, юракка тоза эпкин олиб киради. Бу билан ҳам қаноатланмай, ўша эпкинни булутга, булутни ёмғирга айлантиради ва юрак деб аталмиш чегарасиз ҳамда ҳимоясиз мулкни эзгулик ёмғирлари билан ювиб, ундаги манфаат кирларини, лоқайдлик музларини эритади. Маълумки, инсоннинг бахти ўткинчи, ғуссаси эса доимийдир:

Юрак инграр чорасиз
Чатнаб ётар музлиги,
На адоқ бор, на хулоса
Азоб узлуксизлиги.

Бу шеър ҳар бир ўйчил шеърхонга ўз юрагидаги музлик миқёсини туйиш имконини беради. Туймоқ билмоққа, билмоқ эса, муздан қутулмоққа олиб келиши мумкин. Шоир юрак ҳолатидан шунчаки ахборот бермагани каби, чақириқ ҳам ташламайди. Одамни ўз кўнгли хусусида ўйга толдиради. Бундай самарага эришиш учун шоир ғоятда чигал, ўта мавҳум туйғуларни туйимли қилиб моддийлаштиради. Инграётган чорасиз юракда чатнаб ётган музлик тасвири ўқирманга ўз кўнгил ҳолатини тасаввур қилиш имконини беради.

Фахриёрнинг шеърларини ўқиш ҳам, уқиш ҳам, таъсирланиш ҳам осон эмас. Лекин унинг битганлари миллий шеъриятимиз тараққиётининг шундай даражасидирки, уни билмаслик эстетик ва маънавий қиёфанинг кемтиклигига олиб келиши мумкин. Шунинг учун ҳам бугунги ойдин ўзбек Фахриёр асарларини ўқиши, ўрганиши, таҳлил қилишга эҳтиёж сезиши керак.

Фахриёр руҳий ҳолатлар мураккаблигини ўта нозик ҳис қилади ва ғоят ингичка тасвирлайди. Шоирнинг “Cуйгулим…” тарзида бошланадиган шеърида севги деб аталмиш у билан дардланган киши дунёсини остин-устун қилиб юборишга қодир муқаддас туйғунинг кутилмаган қирралари сўз ўйинлари воситасида акс эттирилган. Шеърдаги сўзларгина эмас, балки ҳар бир товуш ва тиниш белгиларига ҳам алоҳида эътибор берилсагина унинг поэтик жозибасини ҳис этиб, ундан таъсирланиш мумкин. Шундагина шеърнинг: “Cуйгулим, суй, гулим, суйгу лим” мисраси билан бошланиши тасодифий эмаслигини пайқаб, шаклан бир сўзнинг шу тарзда турли бадиий маъноларни юзага келтираётганига эътибор қилинади.

Юракнинг ҳосиласи бўлган муҳаббат одамнинг, аввало, кўзида зоҳир бўлишини ўйлаган ўқирмангина “юракларим кўзимдан тошар” ифодаси моҳиятини англай олади. Кўнгил истагини бажаролмаган афтода ошиқ ва бунга имкон бермаган маъшуқа руҳий ҳолати шеърда бирваракайига: “Мени енгиб бормоқда ўлим, сени эса қийнайди яшаш” тарзида тасвир этилган. Шоирнинг ҳам иккиланиб, ҳам зидланган андуҳи сабабини англашга уриниш ўқирман сезимларини ингичкалаштиради, унинг туйғуларини юксалтиради. “Мен”нинг ўлимга енгилиб бораётганидан ёзғириши осон тушунилади, лекин “сен”нинг яшашдан қийналиши сабабини илғаш учун фикр учқурлигидан ташқари, ҳиссиёт тозалиги ҳам керак бўлади.

Шеърхон: “Куймоқ бўлди менинг насибам, бахтиёрлик – сенинг қисматинг” сатрлари англатган ҳолатни олдинги мисралардан келиб чиқадиган мазмунга боғлай олса, қаҳрамонни яқиндан ҳис этади. Фахриёрнинг ифодаланаётган туйғуни жилолантириш борасидаги маҳорати шундаки, у сўзлар ташийдиган одатий маъноларни тубдан ўзгартириб юбориб, уларга тамомила янги маъно ва сезимлар юклай олади. Одатда, ижобий маъно ташийдиган “насиба” сўзи ўз-ўзидан насибадор одамнинг мамнунлигини ҳам ифода этарди. Шеърда эса шоир бу сўзга салбий маъно оттенкаси юклаб, куйиш ҳолати билан боғлайди. “Қисмат” сўзи замирида эса, табиий равишда, чорасизлик, маҳкумлик маънолари ҳам бўларди. Фахриёрнинг шеърида қисмат бахтиёрлик билан боғланиб, ифодага ўзгача бир рангинлик беради. Муҳими, бунда ифодагина ўзгариб қолмай, мазмун ҳам теранлашади.

Шеърдан: “Сен-чи ётсан. Бахтнинг аёли” тарзида телеграф йўсинида чиқарилган хулоса ўқувчини ҳаётий вазият ва инсоний муносабатларнинг нақадар чигал экани ҳақида жиддий мулоҳаза юритишга ундайди. Шеърнинг сўнгги бандидаги мисраларга оғир инсоний изтироб яширинганини пайқаш киши туйғуларини юксалтиради:

Юракларим кўзимдан тошар,
қисмат бўлди кўзлар қароси.
Қошлар аро айрилиқ яшар.

Бу ўринда сатрлардан чиқадиган мазмунни англашгина етарли эмас. Чунки умумий маънодан ҳам кўра айнан ифодадаги инжалик шеър мазмунини теранлаштирган ва айнан шу ўринларда модернча поэтик тафаккур йўсинидаги ўзига хослик ёрқин намоён бўлган. “Қисмат бўлди кўзлар қароси” сатри орқали “менинг қисматим сенинг кўзингдай қора бўлди” тарзидаги ҳасрат билан бирга ёр кўзининг қоралигига ҳам нозик ишора бор. Лекин бу – муҳими эмас. Негаки, мисрада ҳали оқибат ҳақидаги ахборотгина айтилган. Сабабнинг кутилмаган сеҳрли ифодаси “Қошлар аро айрилиқ яшар” сатрида бўлиб, у: “Бизнинг қисматимизда абадий айрилиқ бор, икки қош бир-бирига қўшилолмагани сингари биз ҳам айрилиққа маҳкуммиз” йўсинидаги андуҳни акс эттиради.

Фахриёрнинг “Бўғзимдан сирқирар товуш – қон” қатори билан бошланадиган шеърида ишқ йўлида юраги лахта қонга айланган ошиқ изтироблари акс этган. Шоир шеърда туйғуларнинг шунчаки тасвирини бермайди. Шунинг учун ҳам у илк мисрадаёқ ўз ҳолатини фавқулодда йўсинда ифодалайди. Бундай муқаддима ўқувчини беихтиёр ҳушёр торттириб, товушнинг қонлиги, овознинг “ҳирқираш” ўрнига “сирқираш”и сабаби ҳақида ўйлашга мажбур этади. Шеърда шунчаки ахборот йўқ, унда дардли юрак зарблари акс этган. Ишққа мубталолик сабаб ошиқ вужудининг барча мучалари юракка айланган. Ҳижрон азоби бу юракни зардобу қонга тўлдирган. Маълумки, тўлиб кетган юрак туғёнлари ташқарига чиқмоқ истайди. Йўл эса битта – бўғиз орқали. Шу сабаб бўғиздан товуш эмас, қон чиқади ва у худди юрак каби “сирқирайди”. Чигал руҳий ҳолатнинг бундай инжа тасвири ўқирманни мушоҳадага чорлайди.

Шеърдаги: “Гул менинг энг сўнгги сўзимдир” тасвири замиридаги маънони изоҳлаш ўқувчи бадиий заковатини оширади. Маълумки, гул фақат чечаккина эмас, ёр ҳамдир. Демак, ошиқнинг бўғзидан чиқадиган сўнгги сўзи ҳам “ёр” бўлади. Шоир шеърнинг иккинчи бандида: “Юрагим товондир – ёрилар”, – деб нола қилса, сўнгги бандда ўз иродасини: “Юрагим товондир – тўлайман” тарзида ифода этган. Шаклдош сўзларнинг кўзбойлағич каби усталик билан ўйнатилиши натижасида шоир яратган бадиий эффект шеърхонни лол қолдиради. Бунинг учун ўқирман “товон” сўзининг икки маъноси борлигини билишдан ташқари, маъшуқа ситами туфайли юраги товондай ёрилган ҳамда ҳар дақиқада ишқи учун юраги билан товон тўлашга шай ошиқ ҳолатини туйиши ҳам керак бўлади. Шундагина шеърдаги: “Суярман, куярман, бошимга Етар ишқ, мен сенга етмасман” шаклидаги умидсиз тўхтам сабаби англаб етилади. Кутилмаган изланишларга бой ўзбек адабиётида ҳам зидлик маъноси бутун бир асарнинг бошидан охирига қадар бу қадар изчиллик билан ва сездирмай ифода этилган шеърлар жуда кам учрайдики, бу ҳол Фахриёр поэзияси бетакрорлигидан белгидир.

“Осмон яратганнинг…” сўзлари билан бошланадиган шеърда шоирнинг ҳаёт тартиботи, Яратганнинг интизом ва адолати ҳақидаги фалсафий ўйлари ўзига хос йўсинда ифода этилган. Шеърнинг биринчи ва иккинчи бандларида Аллоҳнинг қудрати, унинг одамзотга қилган чексиз марҳаматлар тизими тасвир этилади. Шоир ўқувчини шеърдан келиб чиқиши мумкин бўлган кутилмаган маънога Яратганнинг иродаси натижаларини холис тасвирлаш йўли билан киши билмас тарзда тайёрлаб боради. Одамга берилган неъматлар орасида шеърнинг учинчи бандидаги: “Кўнгилга доғ берди, дийдаларга – ёш” мисраси мазмунини чақиш, “ёш” ва “доғ” тамсиллари нима эканини ўйлаш ўқирманни ташқи ҳайрат оламидан ички дардкашлик очунига олиб киради.

Шеърнинг “Куймоққа дил берди, cуймоққа – аёл. Чўкмоққа тиз берди, эгмоқ учун – бош” сатрлари замиридаги теран маъноларни юзага чиқаришга уриниш шеърхонга кутилмаган ҳаётий ва бадиий ҳақиқатларни кашф қилиш имконини беради. “Жон берди аёлга этгудай нисор, Уни деб ёнмоққа – шам каби ҳаёт” мисраларида эр кишига тегишли қандай юксак туйғулар куйланаётганини англаш ўқирман сезимларини нозиклаштириб, шахсияти юксалишига туртки беради. Шоир Яратган томонидан инъом қилинган нарсаларда фақат кўнгил ва севгига доир олий неъматларнигина кўради. У ўз борлиғини ёлғиз ишқ оғушида, муҳаббат қучоғидагина тасаввур этади. Шоир кучли руҳий зарбани шеърнинг сўнгида беради: “Яралмай қолгани биргина висол”, – дейди у гўё бамайлихотир, жўнгина. Демак, ошиқ чин висол қиёматда эканига кўникмоғи лозим бўлади. Аммо бу ҳолат унинг севгиси даражасини бир мисқолга бўлсин пасайтирмайди. Ишқдан натижа кутиш таъмага ўхшаб қолади ва шоир чоғдошимизнинг қутулиш ҳам, воз кечиб кетиш ҳам мумкин бўлмаган севги домидаги нозик туйғулари, ингичка сезимларини таъсирли ифода этади.

Фахриёрнинг “Сенсизлик” туркумидаги шеърлардан биридаги “Сочларингда адашди сўзлар. Не сўз эди, қорайди туйқус, Сочларингга қўшилиб куйди” мисралари маъносини англаш сўзнинг ифода имкониятларини очиш нуқтаи назаридан катта самара беради. Маъшуқанинг сочи қора экани маълум. Унга айтилган сўз асли қора эмасди, лекин туйқус қорайиб кетди. Демак, унга ошиқнинг истагига терс мазмун жойланган. Куймоқ янада қораймоқдир. Сўзнинг қоралиги сочнинг қоралигига қўшилиб кетди ва уни кучайтирди. Бундан келиб чиқадиган бадиий маънони топиш учун астойдил ўйланмоқ даркор. Эҳтимол, бу маъно “Не қисматки, сўз ва соч уйқаш” мисраси замиридадир. Унда ё хусусиятига ва ёки вазифасига кўра “соч”га уйқаш бўлган “сўз” ҳақида ўйлаш шеърхонни истеъмолчидан ижодкорга айлантиради. Бу уйқашлик “қора соч”га “нари қоч” каби шаклдамикин ёхуд “бахти қора” сингари моҳиятда? Шеърдаги: “Не бахт, мени ҳижронинг суйди?” мисраси ошиқ учун топиш ёки йўқотишнинг ифодаси эканини аниқлаш, қаҳрамоннинг чиндан ҳам бахтли ёхуд бахтсизлиги тўғрисида мулоҳаза юритиш ўқирман туйғуларини ўстиради. Бу сатрларни ҳар ким ўзича изоҳлайдики, модерн шеърнинг ўзига хослиги ҳам уни туйишнинг турфалигида кўринади.

Шеърдаги “Юрак кетди, қолавердим мен” ифодаси замиридаги улкан ғамни тушуниш ўқирманни маънавий-эстетик жиҳатдан юксалтириши, шубҳасиз. Бундай шеърхон “Менда энди ҳеч ким яшамас” тарзидаги таъкид “юрак кетди” ифодасининг оқибати эканини англаб етади. Шоирнинг:

Сенга кетмоқ бахтиёрлиги,
Менга қолмоқ азоби насиб.
Кетмаслигингга зорлигим
Қолмоғингга эмас муносиб –

тарзидаги изҳорлари сабабини англаш ва шарҳлаш учун кўнгил ҳолати нозиклигини илғайдиган тийрак назар зарур бўлади. “Ўзни сендан олгандим тилаб, Энди ўзни кимдан кутарман?” мисралари замиридаги бадиий ва ҳаётий маънони изоҳлашга уриниш сезимларни теранлаштиради. Шеърдаги “Муҳаббат – армонли тенгсизлик” ҳукм-мисрасини, “Мен сени йўқларман, борларман” сатри маъносини, “Хавфсиз кўнгил бадбахт ва бўм-бўш” таъкидини англаш кишига эстетик лаззат берибгина қолмай, унда шахслик сифатларини қарор топдиришга ҳам хизмат қилади.

Фахриёрнинг “Бир кеча…” деб бошланадиган шеърида ҳижрон азобида ўртанаётган ошиқ ҳолати жуда нозик ва замзамали акс эттирилади. Ўқирманни шеър бошидаги “Бир кеча минг кеча бўлган бу кеча” мисрасида аллитерация фақат товушларга эмас, балки сўзларнинг маъносига ҳам кўчиб, тасвир инжалиги ва маъно серқатламлигини юзага келтирган. Аслида, ҳижроннинг азобли ва узоқ туни ифоданинг ўзгачалиги туфайли ўта енгил оҳанг билан берилган. Шеърдаги ташқи “беозор” оҳанг туфайли туғилган кайфият оғушидаги шеърхон шоирнинг: “Юрак – қаршилиги бўлмаган узв” тарзидаги хулосасига беихтиёр қўшилади. Негаки, одамга дахлдор неки яхши-ёмон нарса бор, ҳаммаси юракка кириб келаверади. Юрак уларнинг биронтасига ҳам эшигини ёпиб ололмайди. Унинг муҳаббатга ҳам, нафратга ҳам, азобу қувончга ҳам қаршилик қилолмайдиган муча экани ҳақидаги ҳаққоний ва дардчил таъкиднинг ғоят мулойим оҳангда берилиши ўқувчи шуурига кучли таъсир кўрсатади.

Шеърдаги: “Дил оғриб соғинар, соғиниб оғрир” мисрасини сабаб ва оқибат муносабати нуқтаи назаридан изоҳлаш кишини ўзига хос поэтик кашфиётга ундайди. Одам ўйлаб қолади: дил оғриқдан соғинадими ёки соғинчдан оғрийдими? Шунингдек, “Тушларим сўллими, ўнгим ўнглими?” саволидаги сўзларнинг кўпқатламлиги ҳамда маъно ўйини тагига етишга уриниш киши фикрини чархлаганидек, сезимларини нозиклаштиради. Эркакларнинг туши тескарисидан келади деган қараш бор. Лекин ошиқнинг туши эмас, ўнги ҳам тескарисидан келмасмикин, ишқилиб? Ўнгнинг ўнг эмаслиги шеърхонни ҳам хавотирга солиб, уни шоирга туйғудош қилади. Шу боис шоирнинг: “Ўнглар азобидан тушга қочаман” шаклидаги иқрори ўқирманники ҳам.

Фахриёрнинг кўпчилик шеърлари мусиқий оҳангдорликка қурилган эмас. Уларда долғали руҳий ҳолат мусиқага солинмаган. Чунки бу шеърлар қулоққа атаб битилмаган. Улар ёлғизликда кўз билан, ундан ҳам кўра, кўнгил билан ўқилиб, теран идрок этилиб, ўз руҳий ҳолатининг ички мусиқасини топиб олишни кўзда тутиб яратилган. Айни вақтда, шоирнинг қофиясиз шеърларида ҳам умумий ички оҳанг, яширин гармония борлиги уларнинг ўзгачалигини таъминлайди. Фахриёр шеърларининг вазни ҳам турлича. Унинг баъзи шеърлари мутлақо қофиясиз бўлса, бошқасининг бир мисраси ўн, иккинчи қатори уч бўғинли ҳам бўлаверади. Лекин ўша битиклардаги ички бир мунг, ҳазинлик, дард барча шеърларни худди бир устун сингари бошдан охиригача тутиб туради. Мавзунлик бахш этади. Фахриёрда худди қадим ғазаллар сингари ҳар байти ўзгача маъно ташийдиган, яъни якпора бўлмаган шеърлар ҳам бор. Лекин тасвирдаги мозаика туйғулар ифодасидан келиб чиқадиган умумий маъно салмоғи залворини камайтирмайди:

“Бутламоқ” калимаси бутга айланар,
сиғиниб ўтирар кечаю кундуз
унга бир этак бола
қорин сиғинчини эсдан чиқариб.
Эҳтиёж маъбудага айланар секин,
Оммалашиб борар халқнинг ичида,
Эҳтиёжга бўйинсиниб яшар раият…

Чуқур ўйланмасдан ўйнаб айтилгандай туюлгувчи бу пардозсиз сўзлар замиридаги ҳаётий-эстетик маънони туйиш киши этини жунжиктириб юборади. Уларда нафснинг истакларини бутламоқ илинжидан бут (санам), ҳеч туганмас эҳтиёждан эса маъбуда (илоҳа) ясаб олган инсонларнинг фожиавий ҳолати бутун даҳшати билан акс этган. Бу ҳолатга замоний аниқлик, маконий мансублик, яъни хронотоп талаби билан ёндашиш самара бермайди. Иллатларнинг илдизи чуқур, уларнинг тарқалиш жуғрофияси чегарасиз, у кўнгил мамлакатини эгаллаб олган. Шеърда ташқи жозибанинг кўзга ташланмаслиги, мазмуннинг ўзгача йўсинда ифода этилгани унинг ҳиссий қудратини оширган.

Фахриёрнинг битикларини туйиш ва таъсирланиш, модерн адабиётининг барча яхши намуналарида бўлгани каби, ўқиб тугатилгандан кейин бошланади. Ундаги яширин маъноларни ҳар ким ўз ҳолига яраша аниқлайди, чоғи келар даражада англайди, тафаккур ва кўнгли имкон берган миқёсда таъсирланади. Айрим шеърларнинг силлиқ эмаслиги, унда на қофия, на вазн, на банд мавжудлиги бир суҳбатида Фахриёрнинг ўзи айтганидай: “Шеърнинг фақат қоғозда мавжудлиги, овоз чиқариб ўқилмаслиги унинг анъанавий унсурлари бўлмиш қофия, туроқ, бўғин, банд, байт, радиф сингари… “рудиментлар”и йўқолиб боришига сабаб бўлиши, экспериментлар оҳангдан шаклга – визуал ҳолатга кўчиб ўтиши ҳам мумкин”лигини кўрсатмоқда.

Айтиш керакки, модерн шеърда шакл иккиламчи ҳодиса эмас. Битикнинг қиммати унинг айнан айни тарзда ёзилганидадир. Бу ҳол ўқирманнинг фикригагина эмас, сезим ва кечинмаларига ҳам ранг-баранглик бағишлайди. Фахриёрнинг туйғуни фикрдан, фикрни сўздан, сўзни унинг ўйноқи жилваларидан айирмайдиган поэтик истеъдоди ўқирманни ўқиган шеърининг чин ижодкорига айлантиради. Чунки у ўқирманга сўз дарёсидан балиқ тутиб бермайди, балки унга фикр ва туйғу қармоғини совға қилади. Бу ҳол шеърхоннинг ўзини ишлашга, ифодадаги сирли ва жумбоқли ўринларни кашф қилишга ундайди.

Фахриёр сўз, маъно, оҳанг ва поэтик воситалар билан алоҳида-алоҳида ишламайди. Истеъдод қудрати шоирга назмнинг барча унсурларини бирдай туйиш, қўллаш ва бирваракайига бадиий эффектга эришиш имконини беради. Шоир “шакл симфонияси”ни шундай уйғунлаштирадики, ўқирманда бир вақтнинг ўзида товушни кўриш, рангни эшитиш, шаклни туйиш, барчасидан баравар лаззатланиш имконияти пайдо бўлади. Фахриёрнинг на сўзлашув ва на илмий тилда қайта ифодалаш мумкин бўлган шеърларида ўзбекча фикрнинг қиличдай ўткирлиги-ю, ўзбек тилининг ифода имконияти чексиз экани намоён бўлади. Айни чоғда, ахборотлар замонида давридан ортда қолмасликка интилаётган замондошимиз руҳиятининг аниқ чизгилари ҳам берилади.

Одам тафаккурининг юксалиши унинг туйғулари нозиклашишини ҳам тақозо қилади. Акс ҳолда, тафаккур ва туйғу номутаносиблиги кишини маънавий таназзулга олиб келиши мумкин. Бугунги одам ҳеч қачон фақат бахтдан иборат ҳаёт кечиролмаслигини теран англаб бораётир. Зеро, яшаш янгидан-янги гуноҳлар қилиш ва шу сабаб мабдадан борган сари узоқлашишга маҳкумликдир. Демак, мунг доимий, қувонч ўткинчи йўлдошдир. Айни шу ҳолат юзага келган шароитда модерн изланишларга эҳтиёж пайдо бўлади. Синчиклаб қараган киши Фахриёрнинг шеърларида ана шу доимий мунг ифодасини кўради. Унинг шеърларида ҳамишалик мунг исканжасидаги инсоннинг мураккаб ва инжа руҳий ҳолатлари маҳорат билан кўрсатилади.

Манба: “Ёшлик”, 2014 йил 10-сон

Фахриёр
ШЕЪРЛАР

  Фахриёр (Фахриддин Низом) 1963 йилда Самарқанд (ҳозирги Навоий) вилояти Хатирчи туманидаги Сангижумон қишлоғида туғилган. Самарқанд давлат университетининг ўзбек филологияси факультетини тугатган (1988). «Дарднинг шакли» (1987), «Аёлғу» (2000), «Геометрик баҳор» (2004) шеърий тўпламлари, «Янгиланиш анъаналари» (1988) публицистик мақолалар тўплами нашр этилган. Унинг таржимасида Т. Уинтер (Абдулҳаким Мурод)нинг «21-асрда ислом: постмодерн дунёда қиблани топиш» (2001) диний-фалсафий китоби нашр этилган.

 

* * *

бод сингари қўзғайди армон…
иложсизлик
ўртадаги ришталарни
узиб чиқдинг бирма-бир
эринмай
учрашмаслик учун ҳатто маҳшар куни ҳам
энди оғрир ришта узилган жойлар
у билан учрашиш эҳтимоли бор
келгу кунларин
бир-бир синдириб дарахт шохидай
тутаб ёнаётган ўтга ташладинг
тутунидан кўзинг ёшланди
юрагингни қўлингга олиб
сени кўрмоқ умидини қирмочдай
қириб олдинг ундан
бир-бир
ачиди жонинг
на деворли на дарвозали
оппоқ сурпдай тушларга
кириб келаверар бергман қаҳрамонидай
ўчириш тугмаси йўқдир тушларнинг
қаён қочасан

* * *

яна битта
қобирғамни тарошлаб бир кун
сибизиқ қиламан
эргаштириб кетаман сени
сибизиқ чалиб
ишқ водийсига
у ерларда
бахт ҳам йўқдир
бахтсизлик ҳам йўқ
фақат севмоқ бор
фақат
дарё –
йўлингга ташланган ойна,
сузиб ўтасан.
ўрмон –
орқовулдан бошланган тароқ,
кезиб ўтасан.
тоғ –
борар манзил тўсиғи,
ошиб ўтасан.
туш –
дарвозаси тақа-тақ берк боғ,
қочиб ўтасан.
фақат –
чиқиб олсанг бўлди
ўзингдан.
вақт
вақт чеккада юрмайди зинҳор,
саҳроларга кетмайди дайдиб.
ойкезардай нохос ва пинҳон
пасқамларда кезмас тун пайти.
у дангалчи – муроса қилмас,
на юз-хотир қилар, на кутар.
у қил эмас, шафқатни билмас,
тўппа-тўғри орадан ўтар.

РАКУРС
(бир хулосали икки шеър)

ўйин майдончасида
бола қум ўйнайди
шамол
саҳройи қум тепаларини
шопиради
сочар
уяди
емак ҳидин олган қумурсқалар
майдончани кесиб ўтади
кабир саҳродан
ризқ орқалаган
карвон оралаб борар
бола митти қумтепа уяр
белкураги билан
саҳронинг кўк жиягида
пайдо бўлар янги барханлар
ўйинни бузгиси келмайди
парвардигорнинг

* * *

Кампир сандиғидан нимадир қидираётиб
Лаш-лушлар орасидан тахлаб нафталинлаб
яхши кунларда яшаш учун олиб қўйилган
яп-янги умрини топиб олса денг
эсидан ҳам чиқиб кетган экан
яшалмаган умри борлиги

кийимликка бичилмаган матодай яшалмаган умрини
қўлига олиб айлантириб қаради обдан
куя тушмабди ҳартугул
ғижимланган жойларини айтмаса

ҳовлидаги дорга ёйди умрини
ҳечқурса
бурқиб турган нафталин ҳиди учиб кетади

на айрилиқ на қувончнинг кўзёшларига
бирор қур ивиб кўрмаган ё этагига
боласи ҳеч қачон сийиб қўймаган аёлдай
умр шамолда маънисиз ҳилпирай бошлайди
мағлуб ватаннинг
ҳали таёқдан
ечиб олинмаган байроғи каби
кампир хўрсинади
нима қиларини билмас бояқиш
ташлаб юборишга кўзи қиймайди
ҳали яшалмаган
яп-янги
йиртиб тарқатсами бошқаларга кўзи очиқлигида
ё бериб юборсами битта яримта худодан кун тилаб ётган беморга

Манба: «Китоб дунёси» газетаси

Faxriyorning she’rlarini o‘qish ham, uqish ham, ta’sirlanish ham oson emas. Lekin uning bitganlari milliy she’riyatimiz taraqqiyotining shunday darajasidirki, uni bilmaslik estetik va ma’naviy qiyofaning kemtikligiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham bugungi oydin o‘zbek Faxriyor asarlarini o‘qishi, o‘rganishi, tahlil qilishga ehtiyoj sezishi kerak.

Qozoqboy YO‘LDOSH
NOZIKLASHUV JARAYONI

Ma’lumki, jurnalning o‘tgan sonida modern adabiyotning estetik qimmati haqida mulohaza yuritgan edik. Ushbu kuzatishlarimiz quruq mulohazalardangina iborat bo‘lib qolmasligi uchun endi ayrim modern asarlarni tahlil qilib ko‘rish maqsadga muvofiq deb bildik. Nazarimda, bugungi o‘zbek modern she’riyatining taniqli vakili Faxriyorning asarlari tahlili modern adabiyotning mohiyati borasida fikrlashga yetarlicha asos beradi.

Tiriklik savdoga qo‘yilgan, umr bozorga chiqarilgan, eng muqaddas tuyg‘ulardan oddiy ashyolargacha olib-sotilayotgan, butun insoniyat iste’molchiga aylangan bir sharoitda odamni atrofga emas, o‘z shaxsiga qaratadigan, o‘ziga bo‘lgandayam sirtiga emas, ko‘krak qafasini yorib, ichkariga kirishga undaydigan adabiyotga kuchli ehtiyoj seziladi. Jamiyat a’zolarining asl odamiy sezimlardan tamomila ayrilib qolmagan qismi ana shu ehtiyojmandlar lashkarini tashkil etadi. Bu ehtiyojmandlar jamoasining borligi jamiyatning potensial imkoniyatini bildirsa, bunday qatlamning tobora ko‘payib borayotgani millatning ijtimoiy sog‘lomlashuvidan dalolat beradi. Demak, ana shunday ijtimoiy-ruhoniy holatning ifodasi o‘laroq yuzaga kelgan modern adabiyot millat badiiy didining buzilishidan emas, aksincha, uning noziklashuvidan dalolatdir.

Asl she’r odamning ichida bo‘layotgan dolg‘ali talotumlar, omonsiz janglarni ko‘rsatish orqali uning ko‘nglidan tuyg‘usizlik zangini ketkazib, yurakka toza epkin olib kiradi. Bu bilan ham qanoatlanmay, o‘sha epkinni bulutga, bulutni yomg‘irga aylantiradi va yurak deb atalmish chegarasiz hamda himoyasiz mulkni ezgulik yomg‘irlari bilan yuvib, undagi manfaat kirlarini, loqaydlik muzlarini eritadi. Ma’lumki, insonning baxti o‘tkinchi, g‘ussasi esa doimiydir:

Yurak ingrar chorasiz
Chatnab yotar muzligi,
Na adoq bor, na xulosa
Azob uzluksizligi.

Bu she’r har bir o‘ychil she’rxonga o‘z yuragidagi muzlik miqyosini tuyish imkonini beradi. Tuymoq bilmoqqa, bilmoq esa, muzdan qutulmoqqa olib kelishi mumkin. Shoir yurak holatidan shunchaki axborot bermagani kabi, chaqiriq ham tashlamaydi. Odamni o‘z ko‘ngli xususida o‘yga toldiradi. Bunday samaraga erishish uchun shoir g‘oyatda chigal, o‘ta mavhum tuyg‘ularni tuyimli qilib moddiylashtiradi. Ingrayotgan chorasiz yurakda chatnab yotgan muzlik tasviri o‘qirmanga o‘z ko‘ngil holatini tasavvur qilish imkonini beradi.

Faxriyorning she’rlarini o‘qish ham, uqish ham, ta’sirlanish ham oson emas. Lekin uning bitganlari milliy she’riyatimiz taraqqiyotining shunday darajasidirki, uni bilmaslik estetik va ma’naviy qiyofaning kemtikligiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham bugungi oydin o‘zbek Faxriyor asarlarini o‘qishi, o‘rganishi, tahlil qilishga ehtiyoj sezishi kerak.

Faxriyor ruhiy holatlar murakkabligini o‘ta nozik his qiladi va g‘oyat ingichka tasvirlaydi. Shoirning “Cuygulim…” tarzida boshlanadigan she’rida sevgi deb atalmish u bilan dardlangan kishi dunyosini ostin-ustun qilib yuborishga qodir muqaddas tuyg‘uning kutilmagan qirralari so‘z o‘yinlari vositasida aks ettirilgan. She’rdagi so‘zlargina emas, balki har bir tovush va tinish belgilariga ham alohida e’tibor berilsagina uning poetik jozibasini his etib, undan ta’sirlanish mumkin. Shundagina she’rning: “Cuygulim, suy, gulim, suygu lim” misrasi bilan boshlanishi tasodifiy emasligini payqab, shaklan bir so‘zning shu tarzda turli badiiy ma’nolarni yuzaga keltirayotganiga e’tibor qilinadi.

Yurakning hosilasi bo‘lgan muhabbat odamning, avvalo, ko‘zida zohir bo‘lishini o‘ylagan o‘qirmangina “yuraklarim ko‘zimdan toshar” ifodasi mohiyatini anglay oladi. Ko‘ngil istagini bajarolmagan aftoda oshiq va bunga imkon bermagan ma’shuqa ruhiy holati she’rda birvarakayiga: “Meni yengib bormoqda o‘lim, seni esa qiynaydi yashash” tarzida tasvir etilgan. Shoirning ham ikkilanib, ham zidlangan anduhi sababini anglashga urinish o‘qirman sezimlarini ingichkalashtiradi, uning tuyg‘ularini yuksaltiradi. “Men”ning o‘limga yengilib borayotganidan yozg‘irishi oson tushuniladi, lekin “sen”ning yashashdan qiynalishi sababini ilg‘ash uchun fikr uchqurligidan tashqari, hissiyot tozaligi ham kerak bo‘ladi.

She’rxon: “Kuymoq bo‘ldi mening nasibam, baxtiyorlik – sening qismating” satrlari anglatgan holatni oldingi misralardan kelib chiqadigan mazmunga bog‘lay olsa, qahramonni yaqindan his etadi. Faxriyorning ifodalanayotgan tuyg‘uni jilolantirish borasidagi mahorati shundaki, u so‘zlar tashiydigan odatiy ma’nolarni tubdan o‘zgartirib yuborib, ularga tamomila yangi ma’no va sezimlar yuklay oladi. Odatda, ijobiy ma’no tashiydigan “nasiba” so‘zi o‘z-o‘zidan nasibador odamning mamnunligini ham ifoda etardi. She’rda esa shoir bu so‘zga salbiy ma’no ottenkasi yuklab, kuyish holati bilan bog‘laydi. “Qismat” so‘zi zamirida esa, tabiiy ravishda, chorasizlik, mahkumlik ma’nolari ham bo‘lardi. Faxriyorning she’rida qismat baxtiyorlik bilan bog‘lanib, ifodaga o‘zgacha bir ranginlik beradi. Muhimi, bunda ifodagina o‘zgarib qolmay, mazmun ham teranlashadi.

She’rdan: “Sen-chi yotsan. Baxtning ayoli” tarzida telegraf yo‘sinida chiqarilgan xulosa o‘quvchini hayotiy vaziyat va insoniy munosabatlarning naqadar chigal ekani haqida jiddiy mulohaza yuritishga undaydi. She’rning so‘nggi bandidagi misralarga og‘ir insoniy iztirob yashiringanini payqash kishi tuyg‘ularini yuksaltiradi:

Yuraklarim ko‘zimdan toshar,
qismat bo‘ldi ko‘zlar qarosi.
Qoshlar aro ayriliq yashar.

Bu o‘rinda satrlardan chiqadigan mazmunni anglashgina yetarli emas. Chunki umumiy ma’nodan ham ko‘ra aynan ifodadagi injalik she’r mazmunini teranlashtirgan va aynan shu o‘rinlarda moderncha poetik tafakkur yo‘sinidagi o‘ziga xoslik yorqin namoyon bo‘lgan. “Qismat bo‘ldi ko‘zlar qarosi” satri orqali “mening qismatim sening ko‘zingday qora bo‘ldi” tarzidagi hasrat bilan birga yor ko‘zining qoraligiga ham nozik ishora bor. Lekin bu – muhimi emas. Negaki, misrada hali oqibat haqidagi axborotgina aytilgan. Sababning kutilmagan sehrli ifodasi “Qoshlar aro ayriliq yashar” satrida bo‘lib, u: “Bizning qismatimizda abadiy ayriliq bor, ikki qosh bir-biriga qo‘shilolmagani singari biz ham ayriliqqa mahkummiz” yo‘sinidagi anduhni aks ettiradi.

Faxriyorning “Bo‘g‘zimdan sirqirar tovush – qon” qatori bilan boshlanadigan she’rida ishq yo‘lida yuragi laxta qonga aylangan oshiq iztiroblari aks etgan. Shoir she’rda tuyg‘ularning shunchaki tasvirini bermaydi. Shuning uchun ham u ilk misradayoq o‘z holatini favqulodda yo‘sinda ifodalaydi. Bunday muqaddima o‘quvchini beixtiyor hushyor torttirib, tovushning qonligi, ovozning “hirqirash” o‘rniga “sirqirash”i sababi haqida o‘ylashga majbur etadi. She’rda shunchaki axborot yo‘q, unda dardli yurak zarblari aks etgan. Ishqqa mubtalolik sabab oshiq vujudining barcha muchalari yurakka aylangan. Hijron azobi bu yurakni zardobu qonga to‘ldirgan. Ma’lumki, to‘lib ketgan yurak tug‘yonlari tashqariga chiqmoq istaydi. Yo‘l esa bitta – bo‘g‘iz orqali. Shu sabab bo‘g‘izdan tovush emas, qon chiqadi va u xuddi yurak kabi “sirqiraydi”. Chigal ruhiy holatning bunday inja tasviri o‘qirmanni mushohadaga chorlaydi.

She’rdagi: “Gul mening eng so‘nggi so‘zimdir” tasviri zamiridagi ma’noni izohlash o‘quvchi badiiy zakovatini oshiradi. Ma’lumki, gul faqat chechakkina emas, yor hamdir. Demak, oshiqning bo‘g‘zidan chiqadigan so‘nggi so‘zi ham “yor” bo‘ladi. Shoir she’rning ikkinchi bandida: “Yuragim tovondir – yorilar”, – deb nola qilsa, so‘nggi bandda o‘z irodasini: “Yuragim tovondir – to‘layman” tarzida ifoda etgan. Shakldosh so‘zlarning ko‘zboylag‘ich kabi ustalik bilan o‘ynatilishi natijasida shoir yaratgan badiiy effekt she’rxonni lol qoldiradi. Buning uchun o‘qirman “tovon” so‘zining ikki ma’nosi borligini bilishdan tashqari, ma’shuqa sitami tufayli yuragi tovonday yorilgan hamda har daqiqada ishqi uchun yuragi bilan tovon to‘lashga shay oshiq holatini tuyishi ham kerak bo‘ladi. Shundagina she’rdagi: “Suyarman, kuyarman, boshimga Yetar ishq, men senga yetmasman” shaklidagi umidsiz to‘xtam sababi anglab yetiladi. Kutilmagan izlanishlarga boy o‘zbek adabiyotida ham zidlik ma’nosi butun bir asarning boshidan oxiriga qadar bu qadar izchillik bilan va sezdirmay ifoda etilgan she’rlar juda kam uchraydiki, bu hol Faxriyor poeziyasi betakrorligidan belgidir.

“Osmon yaratganning…” so‘zlari bilan boshlanadigan she’rda shoirning hayot tartiboti, Yaratganning intizom va adolati haqidagi falsafiy o‘ylari o‘ziga xos yo‘sinda ifoda etilgan. She’rning birinchi va ikkinchi bandlarida Allohning qudrati, uning odamzotga qilgan cheksiz marhamatlar tizimi tasvir etiladi. Shoir o‘quvchini she’rdan kelib chiqishi mumkin bo‘lgan kutilmagan ma’noga Yaratganning irodasi natijalarini xolis tasvirlash yo‘li bilan kishi bilmas tarzda tayyorlab boradi. Odamga berilgan ne’matlar orasida she’rning uchinchi bandidagi: “Ko‘ngilga dog‘ berdi, diydalarga – yosh” misrasi mazmunini chaqish, “yosh” va “dog‘” tamsillari nima ekanini o‘ylash o‘qirmanni tashqi hayrat olamidan ichki dardkashlik ochuniga olib kiradi.
She’rning “Kuymoqqa dil berdi, cuymoqqa – ayol. Cho‘kmoqqa tiz berdi, egmoq uchun – bosh” satrlari zamiridagi teran ma’nolarni yuzaga chiqarishga urinish she’rxonga kutilmagan hayotiy va badiiy haqiqatlarni kashf qilish imkonini beradi. “Jon berdi ayolga etguday nisor, Uni deb yonmoqqa – sham kabi hayot” misralarida er kishiga tegishli qanday yuksak tuyg‘ular kuylanayotganini anglash o‘qirman sezimlarini noziklashtirib, shaxsiyati yuksalishiga turtki beradi. Shoir Yaratgan tomonidan in’om qilingan narsalarda faqat ko‘ngil va sevgiga doir oliy ne’matlarnigina ko‘radi. U o‘z borlig‘ini yolg‘iz ishq og‘ushida, muhabbat quchog‘idagina tasavvur etadi. Shoir kuchli ruhiy zarbani she’rning so‘ngida beradi: “Yaralmay qolgani birgina visol”, – deydi u go‘yo bamaylixotir, jo‘ngina. Demak, oshiq chin visol qiyomatda ekaniga ko‘nikmog‘i lozim bo‘ladi. Ammo bu holat uning sevgisi darajasini bir misqolga bo‘lsin pasaytirmaydi. Ishqdan natija kutish ta’maga o‘xshab qoladi va shoir chog‘doshimizning qutulish ham, voz kechib ketish ham mumkin bo‘lmagan sevgi domidagi nozik tuyg‘ulari, ingichka sezimlarini ta’sirli ifoda etadi.

Faxriyorning “Sensizlik” turkumidagi she’rlardan biridagi “Sochlaringda adashdi so‘zlar. Ne so‘z edi, qoraydi tuyqus, Sochlaringga qo‘shilib kuydi” misralari ma’nosini anglash so‘zning ifoda imkoniyatlarini ochish nuqtai nazaridan katta samara beradi. Ma’shuqaning sochi qora ekani ma’lum. Unga aytilgan so‘z asli qora emasdi, lekin tuyqus qorayib ketdi. Demak, unga oshiqning istagiga ters mazmun joylangan. Kuymoq yanada qoraymoqdir. So‘zning qoraligi sochning qoraligiga qo‘shilib ketdi va uni kuchaytirdi. Bundan kelib chiqadigan badiiy ma’noni topish uchun astoydil o‘ylanmoq darkor.
Ehtimol, bu ma’no “Ne qismatki, so‘z va soch uyqash” misrasi zamiridadir. Unda yo xususiyatiga va yoki vazifasiga ko‘ra “soch”ga uyqash bo‘lgan “so‘z” haqida o‘ylash she’rxonni iste’molchidan ijodkorga aylantiradi. Bu uyqashlik “qora soch”ga “nari qoch” kabi shakldamikin yoxud “baxti qora” singari mohiyatda? She’rdagi: “Ne baxt, meni hijroning suydi?” misrasi oshiq uchun topish yoki yo‘qotishning ifodasi ekanini aniqlash, qahramonning chindan ham baxtli yoxud baxtsizligi to‘g‘risida mulohaza yuritish o‘qirman tuyg‘ularini o‘stiradi. Bu satrlarni har kim o‘zicha izohlaydiki, modern she’rning o‘ziga xosligi ham uni tuyishning turfaligida ko‘rinadi.

She’rdagi “Yurak ketdi, qolaverdim men” ifodasi zamiridagi ulkan g‘amni tushunish o‘qirmanni ma’naviy-estetik jihatdan yuksaltirishi, shubhasiz. Bunday she’rxon “Menda endi hech kim yashamas” tarzidagi ta’kid “yurak ketdi” ifodasining oqibati ekanini anglab yetadi. Shoirning:

Senga ketmoq baxtiyorligi,
Menga qolmoq azobi nasib.
Ketmasligingga zorligim
Qolmog‘ingga emas munosib –

tarzidagi izhorlari sababini anglash va sharhlash uchun ko‘ngil holati nozikligini ilg‘aydigan tiyrak nazar zarur bo‘ladi. “O‘zni sendan olgandim tilab, Endi o‘zni kimdan kutarman?” misralari zamiridagi badiiy va hayotiy ma’noni izohlashga urinish sezimlarni teranlashtiradi. She’rdagi “Muhabbat – armonli tengsizlik” hukm-misrasini, “Men seni yo‘qlarman, borlarman” satri ma’nosini, “Xavfsiz ko‘ngil badbaxt va bo‘m-bo‘sh” ta’kidini anglash kishiga estetik lazzat beribgina qolmay, unda shaxslik sifatlarini qaror topdirishga ham xizmat qiladi.

Faxriyorning “Bir kecha…” deb boshlanadigan she’rida hijron azobida o‘rtanayotgan oshiq holati juda nozik va zamzamali aks ettiriladi. O‘qirmanni she’r boshidagi “Bir kecha ming kecha bo‘lgan bu kecha” misrasida alliteratsiya faqat tovushlarga emas, balki so‘zlarning ma’nosiga ham ko‘chib, tasvir injaligi va ma’no serqatlamligini yuzaga keltirgan. Aslida, hijronning azobli va uzoq tuni ifodaning o‘zgachaligi tufayli o‘ta yengil ohang bilan berilgan. She’rdagi tashqi “beozor” ohang tufayli tug‘ilgan kayfiyat og‘ushidagi she’rxon shoirning: “Yurak – qarshiligi bo‘lmagan uzv” tarzidagi xulosasiga beixtiyor qo‘shiladi. Negaki, odamga daxldor neki yaxshi-yomon narsa bor, hammasi yurakka kirib kelaveradi. Yurak ularning birontasiga ham eshigini yopib ololmaydi. Uning muhabbatga ham, nafratga ham, azobu quvonchga ham qarshilik qilolmaydigan mucha ekani haqidagi haqqoniy va dardchil ta’kidning g‘oyat muloyim ohangda berilishi o‘quvchi shuuriga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.

She’rdagi: “Dil og‘rib sog‘inar, sog‘inib og‘rir” misrasini sabab va oqibat munosabati nuqtai nazaridan izohlash kishini o‘ziga xos poetik kashfiyotga undaydi. Odam o‘ylab qoladi: dil og‘riqdan sog‘inadimi yoki sog‘inchdan og‘riydimi? Shuningdek, “Tushlarim so‘llimi, o‘ngim o‘nglimi?” savolidagi so‘zlarning ko‘pqatlamligi hamda ma’no o‘yini tagiga yetishga urinish kishi fikrini charxlaganidek, sezimlarini noziklashtiradi. Erkaklarning tushi teskarisidan keladi degan qarash bor. Lekin oshiqning tushi emas, o‘ngi ham teskarisidan kelmasmikin, ishqilib? O‘ngning o‘ng emasligi she’rxonni ham xavotirga solib, uni shoirga tuyg‘udosh qiladi. Shu bois shoirning: “O‘nglar azobidan tushga qochaman” shaklidagi iqrori o‘qirmanniki ham.

Faxriyorning ko‘pchilik she’rlari musiqiy ohangdorlikka qurilgan emas. Ularda dolg‘ali ruhiy holat musiqaga solinmagan. Chunki bu she’rlar quloqqa atab bitilmagan. Ular yolg‘izlikda ko‘z bilan, undan ham ko‘ra, ko‘ngil bilan o‘qilib, teran idrok etilib, o‘z ruhiy holatining ichki musiqasini topib olishni ko‘zda tutib yaratilgan. Ayni vaqtda, shoirning qofiyasiz she’rlarida ham umumiy ichki ohang, yashirin garmoniya borligi ularning o‘zgachaligini ta’minlaydi. Faxriyor she’rlarining vazni ham turlicha. Uning ba’zi she’rlari mutlaqo qofiyasiz bo‘lsa, boshqasining bir misrasi o‘n, ikkinchi qatori uch bo‘g‘inli ham bo‘laveradi. Lekin o‘sha bitiklardagi ichki bir mung, hazinlik, dard barcha she’rlarni xuddi bir ustun singari boshdan oxirigacha tutib turadi. Mavzunlik baxsh etadi. Faxriyorda xuddi qadim g‘azallar singari har bayti o‘zgacha ma’no tashiydigan, ya’ni yakpora bo‘lmagan she’rlar ham bor. Lekin tasvirdagi mozaika tuyg‘ular ifodasidan kelib chiqadigan umumiy ma’no salmog‘i zalvorini kamaytirmaydi:

“Butlamoq” kalimasi butga aylanar,
sig‘inib o‘tirar kechayu kunduz
unga bir etak bola
qorin sig‘inchini esdan chiqarib.
Ehtiyoj ma’budaga aylanar sekin,
Ommalashib borar xalqning ichida,
Ehtiyojga bo‘yinsinib yashar raiyat…

Chuqur o‘ylanmasdan o‘ynab aytilganday tuyulguvchi bu pardozsiz so‘zlar zamiridagi hayotiy-estetik ma’noni tuyish kishi etini junjiktirib yuboradi. Ularda nafsning istaklarini butlamoq ilinjidan but (sanam), hech tuganmas ehtiyojdan esa ma’buda (iloha) yasab olgan insonlarning fojiaviy holati butun dahshati bilan aks etgan. Bu holatga zamoniy aniqlik, makoniy mansublik, ya’ni xronotop talabi bilan yondashish samara bermaydi. Illatlarning ildizi chuqur, ularning tarqalish jug‘rofiyasi chegarasiz, u ko‘ngil mamlakatini egallab olgan. She’rda tashqi jozibaning ko‘zga tashlanmasligi, mazmunning o‘zgacha yo‘sinda ifoda etilgani uning hissiy qudratini oshirgan.

Faxriyorning bitiklarini tuyish va ta’sirlanish, modern adabiyotining barcha yaxshi namunalarida bo‘lgani kabi, o‘qib tugatilgandan keyin boshlanadi. Undagi yashirin ma’nolarni har kim o‘z holiga yarasha aniqlaydi, chog‘i kelar darajada anglaydi, tafakkur va ko‘ngli imkon bergan miqyosda ta’sirlanadi. Ayrim she’rlarning silliq emasligi, unda na qofiya, na vazn, na band mavjudligi bir suhbatida Faxriyorning o‘zi aytganiday: “She’rning faqat qog‘ozda mavjudligi, ovoz chiqarib o‘qilmasligi uning an’anaviy unsurlari bo‘lmish qofiya, turoq, bo‘g‘in, band, bayt, radif singari… “rudimentlar”i yo‘qolib borishiga sabab bo‘lishi, eksperimentlar ohangdan shaklga – vizual holatga ko‘chib o‘tishi ham mumkin”ligini ko‘rsatmoqda.

Aytish kerakki, modern she’rda shakl ikkilamchi hodisa emas. Bitikning qimmati uning aynan ayni tarzda yozilganidadir. Bu hol o‘qirmanning fikrigagina emas, sezim va kechinmalariga ham rang-baranglik bag‘ishlaydi. Faxriyorning tuyg‘uni fikrdan, fikrni so‘zdan, so‘zni uning o‘ynoqi jilvalaridan ayirmaydigan poetik iste’dodi o‘qirmanni o‘qigan she’rining chin ijodkoriga aylantiradi. Chunki u o‘qirmanga so‘z daryosidan baliq tutib bermaydi, balki unga fikr va tuyg‘u qarmog‘ini sovg‘a qiladi. Bu hol she’rxonning o‘zini ishlashga, ifodadagi sirli va jumboqli o‘rinlarni kashf qilishga undaydi.
Faxriyor so‘z, ma’no, ohang va poetik vositalar bilan alohida-alohida ishlamaydi. Iste’dod qudrati shoirga nazmning barcha unsurlarini birday tuyish, qo‘llash va birvarakayiga badiiy effektga erishish imkonini beradi. Shoir “shakl simfoniyasi”ni shunday uyg‘unlashtiradiki, o‘qirmanda bir vaqtning o‘zida tovushni ko‘rish, rangni eshitish, shaklni tuyish, barchasidan baravar lazzatlanish imkoniyati paydo bo‘ladi. Faxriyorning na so‘zlashuv va na ilmiy tilda qayta ifodalash mumkin bo‘lgan she’rlarida o‘zbekcha fikrning qilichday o‘tkirligi-yu, o‘zbek tilining ifoda imkoniyati cheksiz ekani namoyon bo‘ladi. Ayni chog‘da, axborotlar zamonida davridan ortda qolmaslikka intilayotgan zamondoshimiz ruhiyatining aniq chizgilari ham beriladi.

Odam tafakkurining yuksalishi uning tuyg‘ulari noziklashishini ham taqozo qiladi. Aks holda, tafakkur va tuyg‘u nomutanosibligi kishini ma’naviy tanazzulga olib kelishi mumkin. Bugungi odam hech qachon faqat baxtdan iborat hayot kechirolmasligini teran anglab borayotir. Zero, yashash yangidan-yangi gunohlar qilish va shu sabab mabdadan borgan sari uzoqlashishga mahkumlikdir. Demak, mung doimiy, quvonch o‘tkinchi yo‘ldoshdir. Ayni shu holat yuzaga kelgan sharoitda modern izlanishlarga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Sinchiklab qaragan kishi Faxriyorning she’rlarida ana shu doimiy mung ifodasini ko‘radi. Uning she’rlarida hamishalik mung iskanjasidagi insonning murakkab va inja ruhiy holatlari mahorat bilan ko‘rsatiladi.

Manba: “Yoshlik”, 2014 yil 10-son

Faxriyor
SHE’RLAR

Faxriyor (Faxriddin Nizom) 1963 yilda Samarqand (hozirgi Navoiy) viloyati Xatirchi tumanidagi Sangijumon qishlog‘ida tug‘ilgan. Samarqand davlat universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetini tugatgan (1988). “Dardning shakli” (1987), “Ayolg‘u” (2000), “Geometrik bahor” (2004) she’riy to‘plamlari, “Yangilanish an’analari” (1988) publitsistik maqolalar to‘plami nashr etilgan. Uning tarjimasida T. Uinter (Abdulhakim Murod)ning “21-asrda islom: postmodern dunyoda qiblani topish” (2001) diniy-falsafiy kitobi nashr etilgan.

 

* * *

bod singari qo‘zg‘aydi armon…
ilojsizlik
o‘rtadagi rishtalarni
uzib chiqding birma-bir
erinmay
uchrashmaslik uchun hatto mahshar kuni ham
endi og‘rir rishta uzilgan joylar
u bilan uchrashish ehtimoli bor
kelgu kunlarin
bir-bir sindirib daraxt shoxiday
tutab yonayotgan o‘tga tashlading
tutunidan ko‘zing yoshlandi
yuragingni qo‘lingga olib
seni ko‘rmoq umidini qirmochday
qirib olding undan
bir-bir
achidi joning
na devorli na darvozali
oppoq surpday tushlarga
kirib kelaverar bergman qahramoniday
o‘chirish tugmasi yo‘qdir tushlarning
qayon qochasan

* * *

yana bitta
qobirg‘amni taroshlab bir kun
sibiziq qilaman
ergashtirib ketaman seni
sibiziq chalib
ishq vodiysiga
u yerlarda
baxt ham yo‘qdir
baxtsizlik ham yo‘q
faqat sevmoq bor
faqat
daryo –
yo‘lingga tashlangan oyna,
suzib o‘tasan.
o‘rmon –
orqovuldan boshlangan taroq,
kezib o‘tasan.
tog‘ –
borar manzil to‘sig‘i,
oshib o‘tasan.
tush –
darvozasi taqa-taq berk bog‘,
qochib o‘tasan.
faqat –
chiqib olsang bo‘ldi
o‘zingdan.
vaqt
vaqt chekkada yurmaydi zinhor,
sahrolarga ketmaydi daydib.
oykezarday noxos va pinhon
pasqamlarda kezmas tun payti.
u dangalchi – murosa qilmas,
na yuz-xotir qilar, na kutar.
u qil emas, shafqatni bilmas,
to‘ppa-to‘g‘ri oradan o‘tar.

RAKURS
(bir xulosali ikki she’r)

o‘yin maydonchasida
bola qum o‘ynaydi
shamol
sahroyi qum tepalarini
shopiradi
sochar
uyadi
yemak hidin olgan qumursqalar
maydonchani kesib o‘tadi
kabir sahrodan
rizq orqalagan
karvon oralab borar
bola mitti qumtepa uyar
belkuragi bilan
sahroning ko‘k jiyagida
paydo bo‘lar yangi barxanlar
o‘yinni buzgisi kelmaydi
parvardigorning

* * *

Kampir sandig‘idan nimadir qidirayotib
Lash-lushlar orasidan taxlab naftalinlab
yaxshi kunlarda yashash uchun olib qo‘yilgan
yap-yangi umrini topib olsa deng
esidan ham chiqib ketgan ekan
yashalmagan umri borligi

kiyimlikka bichilmagan matoday yashalmagan umrini
qo‘liga olib aylantirib qaradi obdan
kuya tushmabdi hartugul
g‘ijimlangan joylarini aytmasa

hovlidagi dorga yoydi umrini
hechqursa
burqib turgan naftalin hidi uchib ketadi

na ayriliq na quvonchning ko‘zyoshlariga
biror qur ivib ko‘rmagan yo etagiga
bolasi hech qachon siyib qo‘ymagan ayolday
umr shamolda ma’nisiz hilpiray boshlaydi
mag‘lub vatanning
hali tayoqdan
yechib olinmagan bayrog‘i kabi
kampir xo‘rsinadi
nima qilarini bilmas boyaqish
tashlab yuborishga ko‘zi qiymaydi
hali yashalmagan
yap-yangi
yirtib tarqatsami boshqalarga ko‘zi ochiqligida
yo berib yuborsami bitta yarimta xudodan kun tilab yotgan bemorga