4 январь – Таниқли драматург Шароф Бошбеков таваллуд топган кун
Мен болалигимда учувчи бўлишни орзу қилардим. Ҳаёт — ҳаёт экан. Турфа сўқмоқларни босиб ўтдим. Ўз ўрнимни топгунимча кўп тентирадим. Ашулачилик қилдим, балетда роллар ўйнадим, кинода судралиб юрдим. Кўп тентираб, охири ёзувчиликда тўхтадим.
АДАБИЁТ — САНЪАТ ПОЙДЕВОРИ
Драматург Шароф Бошбеков билан суҳбат
Суҳбатдош: Умид Али
— Шароф ака, таржимаи ҳолингиздан воқиф бўлган киши шундай буюк одам ўз йўлини топгунича кўп машаққатлар тортганининг гувоқи бўлади. Чиндан ҳам, «телевидениега башара, радиога овоз тўғри келмагани учун» (ибора — муаллифники) омадингиз юришмаганми?
— Балки буни машаққат деб бўлмас. Тажриба десак тўғрироқ бўлар. Очиғи, ҳаётнинг шу сўқмоқларини босиб ўтишим керак экан. Бу ҳам тақдир.
Мен болалигимда учувчи бўлишни орзу қилардим. Ҳаёт — ҳаёт экан. Турфа сўқмоқларни босиб ўтдим. Ўз ўрнимни топгунимча кўп тентирадим. Ашулачилик қилдим, балетда роллар ўйнадим, кинода судралиб юрдим. Кўп тентираб, охири ёзувчиликда тўхтадим.
Аллоҳ сизни нима учундир яратади. Сиз ўзингизга керакли нарсани топгунча кўп йўлларни босиб ўтган бўласиз. Топганингизда эса ёшингиз ҳам бир жойга бориб қолади.
Ҳозир, назаримда, кўпчилик ўз йўлига тушгани йўқ: этикдўз артист бўп юрибди, ўқитувчиликни қойиллатадиган одам ўртамиёна актёр… Инчунин, ҳамма ўз касбини алмаштиргандек. Ҳаётда ҳамма ўз ўрнини топиши керак.
— Адабиётни чексиз саҳна дейиш ҳам мумкин. Ҳар бир ижодкор асрларга татигулик ўз образларини яратади. Софоклнинг Эдип, Шекспирнинг Отелло, Гамлет, Лев Толстойнинг Анна Каренина, Алишер Навоийнинг Фарҳод, Мажнун, Абдулла Қодирийнинг Отабек, Анвар, Саид Аҳмаднинг Фармонбибилари боқийдир. Сизнинг Аломату Қўчқорларингиз ҳам мана шу образлар сафидан жой олганига шубҳам йўқ. Бироқ ҳамма гап шу ўлмас образларни яратишда. Шундай эмасми?
— Асар ҳаётий бўлиши керак дейишади. Бадиий асар ҳар доим ҳам ҳаётий бўлмайди. Фақат дард, ташвиш-оғриқлар ҳаётий бўлиши мумкин. Мисол учун «Темир хотин»ни олайлик. Бу пьесадаги воқеаларга ақл бовар қилмайди. Ҳаётда бундай ғайритабиийлик йўқ. Аммо ёзувчи мана шуни ўқувчи руҳиятига сингдириши, ишонтира билиши керак.
Устоз Саид Аҳмад акага «Темир хотин»ни ҳикоя қилиб берганимда, «Яхши, энди қаҳрамонинг шу роботга уйланишини асослаб берсанг, бундан бошқа зўр асар бўлмайди. Кейин бошқа асар ёзмасанг ҳам бўлади», дегандилар.
Муҳими ҳаётийлик эмас, табиийликдир.
— Рус танқидчиси Белинский трагедияни «драманинг гултожи» деб атаганди. Агар фожиа драманинг гултожи ҳисобланса, комедияни, сизнингча, нима дейиш мумкин?
— Мен комедияни драманинг гултожи деган бўлардим. Аслида комедия яратиш жуда оғир. Агар юмор озгина кўпайса, асар бачканалашади, бироз камайса, зерикарли бўлади. Шунинг учун меъёрини топа билиш керак.
Халқимиз табиатан йиғига мойилроқ. Шунданми, мумтоз қўшиқлар эшитганда, ҳинд фильмларини томоша қилганда дарров кўзига ёш келади.
Одамни кулишга мажбурлаб бўлмайди. Табиийликка нима етсин. Шунчаки кулдириш осон, аммо ақл билан кулдириш қийин. Бу борада ҳажвчи ёзувчилар, қизиқчиларга ҳайкал қўйса арзийди. Ниҳоятда оғир ишни уддалашади.
— «Темир хотин» пьесасини жиддий комедия дея таъкидлагансиз. Ҳолбуки, ихтирочи (Олим) нинг бир умрлик изланиши (ихтироси), алалоқибат, сувга оқиб кетади. Бу олим учун бахтсизлик, фожиа эмасми?
— Фожиа! Нега Аломат ҳалок бўлди? Жиддийлиги — шу. Асар ҳазил-мутойиба йўлида ёзилган. Бу — комедия. «Темир хотинннинг туғилиши ҳақида…
«Полициячи робот» фильми бўларди. Мана шу фильм таъсирида қизиқ сюжет ўйлаб топдим. Бу уйга келгунча миямда айланиб юрди. Болаликдаги воқеалар, онам, опаларимнинг машаққатли ҳаёти, оғир турмуш ёдимдан ҳеч чиқмайди. Эсимда, онам колхозда ишлаган пайтлар қаҳри қаттиқ раиснинг эгардан тушмай қамчи билан савалагани ҳамон кўз ўнгимда. Мана шуларнинг барини умумлаштириб «Темир хотин»га сингдириб юбордим.
— «Чархпалак» видеофильми барча томошабинларнинг меҳрини қозонди. Мен ҳам бу фильмни сўнгги қисмигача томоша қилганман. Ҳар бир образ бир дунё. Айниқса, Лўли Марям. Бу образни яратиш ғояси қандай кечди?
— Аксарият буюк ёзувчилар лўли образига қўл урган: Лев Толстой, Проспер Меримэ, Мопассан, Гоголь, Пушкин. Мен ҳам шу дарғаларга ҳавас қилиб «Чахпалак»ни ёздим. Аслида, «Чархпалак»нинг биринчи номи «Ўзбек Кармени» эди.
Талабалик пайтларимда опера театрида «Кармен» деган операни кўрганман. Проспер Меримэ асари асосида саҳналаштирилганди. Ўша дам мен ҳам лўлилар ҳаётига оид бирор асар ёзсам деб орзу қилганман. Ўзбекча вариантини изладим. 33 йил деганда бу орзуим ушалди. Кармен лўли Марям бўлиб қайтадан туғилди.
Кармен ўзбек лўлиларидан тубдан фарқ қилади. Унинг табиати ғарбона маданиятга мослашган, бизнинг менталитетимизга тўғри келмайди. Унга эрк, озодлик муҳим. Бу йўлда, ҳатто, муҳаббатдан ҳам воз кечади. Шу феъл-атвори сабаб ошиғини ҳам ташлаб кетади. Марям эса миллий лўли образи. Унга ўзбекнинг хусусиятлари сингдирилган.
— Адабиёт ва саҳна ўртасидаги муштараклик нимада?
— Адабиёт билан санъат узилмас ришта билан боғланган. Кино, театр мустаҳкам асар негизида қурилади. Агар сценарий пухта бўлмаса, спектакл, фильм кўнгилдагидек бўлмайди.
Умуман, адабиёт кино, театр учун пойдевор. Иккаласини бир- биридан ажратиб бўлмайди.
— Ўз мухлисларингизга тилакларингиз…
— Мухлислар соғ-саломат бўлишсин. Ишқилиб, ҳамма ҳаёт- да ўз ўрнини топсин. Шунинг тарафдориман.
Манба: «Бекажон» газетаси, 2005
Шароф БОШБЕКОВ
МЕНИНГ ЁЗУВЧИ БЎЛГАНИМ
Биографик ҳажвия
Мен жиддий оилада тарбияланганман. Уйимизда кулги овози камдан-кам эшитиларди. Ота-онамиз: «Жиддий бола бўлгин, шунда сендан жиддий одам чиқиши мумкин. Бўлар-бўлмасга ҳиринглайверсанг, гўр ҳам бўлмайсан», деб ўргатишган. Ана шу гап ҳамон қулоғимда. Мендан дуруст одам чиқдими-йўқми билмадим-у, лекин шунақа қовоғи солиқ одам бўлиб қолганим аниқ.
Табиатимда ёшлигимдан бир худбинлик бор: мен гапирсам-у, бош¬қалар эшитса! Шу, денг, ич-ичимда айтадиган гапларим кўпга ўхшарди. Қанақа гаплиги эсимда йўғ-у, аммо гапиришга кучли эҳтиёж сезавераман. Вақти-соати келиб бирон касбнинг бошини тутиш масаласи кўндаланг бўлганида, нима ҳунар қилсам экан, деб ўйлай бошладим. Аввалига диктор, ўзбекчасига – сухандон бўлсаммикан, дедим. Маза-да! Радиодами, телевизордами гапираверасиз, гапира¬вераcиз. Миллионлаб одам иcтаcа-иcтамаcа эшитаверади. Радиоcини ўчириб қўйcа ҳам cен гапираве¬раcан-да. Кейинчалик бир-икки уриниб ҳам кўрдим, лекин радиога овозим ёқмади, телевизорга — башарам. Хуллас, бўлмади. Бир маҳал денг, актёрлик энг зўр касб бўлиб туйилиб қолди. Тасаввур қилинг, зал лиқ тўла одам! Буям етмагандай, охирида чапак чалиб, гуллар ҳам беришади! Артистлар тайёрлайдиган олий ўқув юртини битирганимдан кейин бирон ўн йил театрда ишлаб, бу касбдан ҳам кўнглим қолди. Актёр дегани биров ёзган гапларни гапираркан, ўзининг гаплари ичида қолиб кетавераркан шўрликнинг. Тўлиб-тўлиб дардингни айтолмаганингдан кейин, шуям ҳунар бўлди-ю, дедим. Қисқаси, буниям йиғиштирдим.
Ёшлигимда, денг, Брежневга жуда-жуда ҳавас қилардим. Дунёда шу бандадан бахтли одам бўлмаса керак, деб ўйлардим. Йўқ, мансабига эмас, гапириш имкониятига ҳавас қилардим. Съездлардаги нутқларини эсланг. Ўзиям жағи тушиб кетгунича гапиришга ҳақи бор эди-да! Кейин билсам унгаям биров ёзиб бераркан. Ўйлаб-ўйлаб Брежнев бўлишдан ҳам воз кечиб юбордим.
Кунлардан бир кун Бошбековнинг бошига бир зўр фикр келди: ҳамма биров ёзган гапларни гапирса, ўша «биров» ўзим бўп қўяқолсам-чи? Яхши-да, ўзим ёзаман — ўзим гапираман! Шу-шу, десангиз, ўзим ёзадиган бўп кетдим. Мақтаниш бўлмасин-у, ҳозир cиз ўқиб турган сатрларни ҳам ўзим ёзганман. Шунақа ёзадиган одамларни ёзувчи дейишаркан. Ёзувчилар ҳам иккига бўлинаркан. Биринчиси, болалигида кам кулганлар («дуруст одам бўлиш» илинжида). Улар кулгига тўймай ўсгани сабаб нуқул кулгили асарлар ёзади. Иккинчиси, ҳамма кулгисини болалигида кулиб бўлганлар. Улар нуқул жиддий асарлар ёзади. Бирон муаллиф асарини «комедия» деб даъво қилса-ю, лекин кулгили чиқмаса: «Бу ёзувчи болалигида кулиб қўйган экан-ку», деб қўяман.
Ёзувчилик ғалати касб экан. Бутун умринг «Ҳў, биродарлар, мениям қўлимдан ёзиш келади», дейишга сарф бўларкан. Аввал театр жамоатчилигига, кейин адабий жамоатчиликка, сўнг томошабинга. Унгача ўзингиз ҳам қирқни уриб қўяcиз.
Хўп, исботладингиз ҳам дейлик. Кейин хотинингиз бошлаб қолади:
— Ҳой, дадаси, бирон жиддийроқ иш қилсангиз бўлмайдими? Кап-катта, соғ-саломат эркакка котибаларга ўхшаб машинка чиқиллатиб ўтириш ҳам ишми? Майли, ишдан бўш вақтингиз-да асар ёзасизми, қуш боқасизми, ит боқасизми — ихтиёрингиз!
Хотинингизга то ит боқиш билан ёзувчиликнинг фарқини тушунтиргунингизгача ёшингиз ҳам элликка бориб қолар экан. Буёғи энди нима бўлади, билмайман.
Ҳали айтганимдай, болалигимда кулгига тўймай ўсганман, энди ўшанинг ҳиссасини чиқариш учун ҳажвий асарлар ёзадиган ёзувчи бўлишга аҳд қилдим. Кулгининг ўзи нима, ранги қанақа, қандай материалдан ясалган, хуллас, шу масалада қаттиқ бош қотирдим. Вале, шундай хулосага келдим: кулгиям икки хил бўларкан — бамаъни кулги, бемаъни кулги. Шундай бир асар ёзишни орзу қилиб келаман — уни кўрган томошабин қаҳ-қаҳ уриб кулмаса, бироз ҳавас, бир қадар маъюслик билан жилмайса ва жилмайиб ўтирганини ўзи ҳам сез маса. Биласизми, бу табассумда тама йўқ. Бу ниҳоятда ширин, ҳузурбахш, илиқ ва ёқимли кулги. Томошабинни кулдириш осон, жилмайтириш қийин. Тарвуз кўтариб кетаётган бир семиз амаки гуп этиб йиқилиб тушсаям кулаверамиз-да. Бамаъни кулги эса бошқача бўлади.
Бир куни кичкина қизчамни етаклаб бозорга тушдим. Узум олмоқчи бўлдик. Бир баджаҳл, қўрс одам узум сотяпти. Қовоғи меникидан ҳам баттар осилиб кетган. Яқинлашиб нархини сўрадим.
— Кўрмаяпсизми, ёзиб қўйибмиз-ку! – деб жеркиб берди у.
— Ҳа энди, бу бозор, харидор дегани савдолашади, тортишади.
— Сиз билан тортишиб ўтиришга вақтим йўқ! Олсангиз олинг, бўлмаса товарни тўсманг!
Барибир савдолаша бошладик. Мен у дедим, у бу деди, хуллас, ўн сўмлик узумни саккиз ярим сўмга келишдик. Қараб турибман, ҳалиги амаки тарозининг палласини тарақлатиб жаҳл билан узум тортяпти. Бир пайт қизчамга кўзи тушиб, бутунлай бошқа оҳангда сўради:
— Ие, бу яхши қизалоқ экан-ку! Исминг нима? Ма, манови сенга, — деб салкам ярим кило келадиган узум бошини қизимга узатди. Ҳайрон бўламан, мен билан шунча тортишгани нимаю шунча узумни текинга бериб юборгани нима? Беришга берди-ю, лекин огоҳлантириб қўйишниям унутмади:
— Буни ўзинг егин, хўпми? Дадангга берма, шундоқ ҳам мени қароқчидай қақшатиб кетяпти!..
Қарасам, бошқа сотувчилар ҳам унга жилмайиб қараб туришибди. Улар бу одамнинг сирти қўпол, лекин cийрати ёруғлигини билар, у савдо қилаётганида доим кузатар экан. Уйга қайтаётиб эътибор қилсам, ўзим ҳам жилмайиб кетаётган эканман. Менга ана шундай кулги керак.
Кулгининг яна бир тури бор, у «жирафа кулги» дейилади. Йўқ, мен ҳаммадан кейин куладиганларни айт¬маяпман. Ҳаётда шундай воқеалар юз берадики, айнан ўша пайтда ҳеч ким кулмайди. Воқеа содир бўлиб ўтганидан анча кейин эслаб куламиз. Айтайлик, ит қувлаётган одам ўша пайтда кулмайди-ку, тўғрими? Кейин, орадан маълум вақт ўтганидан сўнг ўша пайтда қандай қочгани, нима деб додлагани ҳақида гапириб ёки эслаб кулади. Мен ҳам ана шундай «жирафа кулги»нинг бир марта гувоҳи бўлганман.
Эcки замонларда бир гуруҳ ёзувчилар пахта йиғим-терим мавсумида дала айлангани вилоятлардан бирига бордик. У вақтларда «обком» деган гаплар бўларди. Ўша идорадан бир кишини бизга ҳамроҳ қилиб жўнатишди. Ҳалиги одам бирам сипо эдики, на гаплашиб бўлади, на ҳазиллашиб. Оддийгина ҳол-аҳвол сўрашишгаям эринаётгандай. Бир хўжаликка борсак, одмигина меҳмонхонанинг остонасида дастурхон қилишибди. Ўтирдик. Ҳалиги одам ҳам. Шляпасини ечмади, худди биров опқўядигандек. Дастурхон атрофида ўтириб, бироз қизишиб олганимиздан кейин латифагўйлик бошланди. Бора-бора сиёсий латифаларгаям ўтиб кетибмиз. Вакил миқ этмай, ҳаммамизнинг ғашимизни келтириб ўтирибди. Шу пайт раҳматли ёзувчимиз Отаёр шипдаги ёнғинга қарши ўрнатилган қурилмани кўрсатиб:
— Ўртоқлар, ҳар нарсани гапираверманглар, анови ким нима деса ҳаммасини ёзиб оляпти, — деб қолди.
Бу шунчаки ҳазил эканини, у қурилманинг нималигини ҳаммамиз билиб турсак-да, ўртага алланечук ноқулай жимлик чўкди. Кейин гап бош¬қа мавзуга кўчиб, ҳалиги гап эсимиздан ҳам чиқиб кетди. Бир пайт, денг, бояги вакил ҳеч гапдан ҳеч гап йўқ, ўрнидан шахт билан туриб, шипга қараб қичқириб қолса бўладими:
— Бу ердаги гапларга менинг алоқам йўқ! Фамилиям — Ваҳобов!
Ҳаммамиз қотиб қолдик. Вакил бир ишни қойиллатиб қўйгандай, виқор билан жойига ўтирди. Биронтамиз кулмадик. Аксинча, шўролар жамияти одамни не кўйларга солиб қўйганидан афсусланиб ўтирардик. Фақат кейин, Тошкентга қайтганимиздан сўнг ўша воқеани эслаб, роса кулишдик. Қаранг, фамилиясиниям айтди-я.
Портловчи кулги ҳам бўлади. Томоша зали титраб кетади. Бу жуда кенг тарқалган, оммабоп кулги. Ҳаётда бунақа воқеаларга жуда кўп дуч келамиз. Ўзимизнинг аскиямизни эсланг. Эшитган заҳоти куламиз, у «жирафа кулги»нинг тескариси.
Бир ҳамкасб дўстимизнинг пьесаси театрда илк бор саҳналаштирилди. Бу ёзувчининг ижодида катта воқеа, албатта. Дўстимиз зиёфат берди. Унинг шаънига кўпдан-кўп мақтовлар айтилди. Уйга қайт¬япмиз. Кўчада бир аёл садақа сўраб ўтирибди, қўлида ёш боласи ҳам бор. Бир пайт драматург дўстимиз («драматург» деймиз-да энди, пьесаси саҳна юзини кўрди ахир) гадойнинг қаршисида тўхтаб, бирпас тикилиб қолди. Биз садақа берса керак, деб ўйладик. У бироз чайқалганича гадойга дашном берди:
— Садақа сўраб ўтиргани уялмайсизми, ҳали ёш экансиз? Ундан кўра бирон жойда ишланг!
Аёл нолий кетди:
— Вой, укажон, қандоқ қилай, бирон ҳунарим йўқ, ўқимаган бўлсам, қўлимдан нимаям келарди?
Дўстимизнинг драматурглиги тутиб кетди:
— Нега қўлингиздан ҳеч нима келмас экан? Масалан, пьеса ёзиб, театрда қўйдиринг!..
Ҳажвий асар ёзишнинг кўп яхши фазилатлари бор. Масалан, асарингизнинг унча-мунча камчилигини юмор билан «суваб» юборишингиз мумкин — ўзингиздан бошқа ҳеч ким сезмай қолади. Унинг ёрдамида адабиётнинг бошқа турларида ҳам бемалол қалам тебратаверасиз, ҳеч ким: «Қаранг, фалончи драматургияни қўйиб, шеър ёзишга ўтиб кетибди, тинчгина пьесасини ёзиб юравермайдими», деб таъна қилолмайди. Мен ҳеч қачон шеър ёзмаганман, ёзиш қўлимданам келмайди. Мабодо, шайтон йўлдан уриб, ёзиб қўйсам ҳам биров бир нима деёлмайди.
Фарғона театрининг етмиш йиллик тўйи муносабати билан уч-тўрт қатор қоралаб, театр жамоасини табриклаганим эсимда. Ёзганимни биров танқид ҳам қилгани йўқ, ҳеч кимнинг энсаси ҳам қотмади, аксинча, олқишлар билан кутиб олишди. Фарғона театри деганда, албатта, «Темир хотин»ни эсламай илож йўқ. Ҳамма мендан қандайдир мўъжиза кутарди. Шарофнинг шеър ёзишидан ортиқ қандай мўъжиза бўлиши мумкин?
Биринчи бўлиб Қўчқор ролининг ижрочиси Муҳаммадсоли Юсуповни табрикладим:
Қўчқор дедик, қўчқор бу деб боғлаб қўйди,
Не-не қизлар юрагини доғлаб қўйди.
Кўз тегмасин дедими ё қизғандими,
Келин бола унинг ўзин шохлаб қўйди.
Спектакл режиссёри Олимжон Салимов ҳам бенасиб қолмади:
Ёмон пиеса келиб қолса қочолмайсиз,
Яхшисига етволгудек чополмайсиз.
Қўйинг ўша Саид Аҳмаду Шукруллони,
Мендан яхши драматургни тополмайсиз.
Камтарлик шунчалик бўлади-да.
Кўпинча мухбир укаларимиз мендан «Адабиётга қандай кириб келгансиз?» деб сўраб қолишади. Мен: «Адабиётнинг орқа эшигидан кирганман, шунинг учун ҳам биров билиб, биров билмай қолган», деб жавоб бераман. Бу гапга гоҳида ўзим ҳам ишониб кетаман.
Kunlardan bir kun Boshbekovning boshiga bir zo‘r fikr keldi: hamma birov yozgan gaplarni gapirsa, o‘sha «birov» o‘zim bo‘p qo‘yaqolsam-chi? Yaxshi-da, o‘zim yozaman – o‘zim gapiraman! Shu-shu, desangiz, o‘zim yozadigan bo‘p ketdim.
ADABIYOT — SAN’AT POYDEVORI
Dramaturg Sharof Boshbekov bilan suhbat
Suhbatdosh: Umid Ali
— Sharof aka, tarjimai holingizdan voqif bo’lgan kishi shunday buyuk odam o’z yo’lini topgunicha ko’p mashaqqatlar tortganining guvoqi bo’ladi. Chindan ham, «televideniega bashara, radioga ovoz to’g’ri kelmagani uchun» (ibora — muallifniki) omadingiz yurishmaganmi?
— Balki buni mashaqqat deb bo’lmas. Tajriba desak to’g’riroq bo’lar. Ochig’i, hayotning shu so’qmoqlarini bosib o’tishim kerak ekan. Bu ham taqdir.
Men bolaligimda uchuvchi bo’lishni orzu qilardim. Hayot — hayot ekan. Turfa so’qmoqlarni bosib o’tdim. O’z o’rnimni topgunimcha ko’p tentiradim. Ashulachilik qildim, baletda rollar o’ynadim, kinoda sudralib yurdim. Ko’p tentirab, oxiri yozuvchilikda to’xtadim.
Alloh sizni nima uchundir yaratadi. Siz o’zingizga kerakli narsani topguncha ko’p yo’llarni bosib o’tgan bo’lasiz. Topganingizda esa yoshingiz ham bir joyga borib qoladi.
Hozir, nazarimda, ko’pchilik o’z yo’liga tushgani yo’q: etikdo’z artist bo’p yuribdi, o’qituvchilikni qoyillatadigan odam o’rtamiyona aktyor… Inchunin, hamma o’z kasbini almashtirgandek. Hayotda hamma o’z o’rnini topishi kerak.
— Adabiyotni cheksiz sahna deyish ham mumkin. Har bir ijodkor asrlarga tatigulik o’z obrazlarini yaratadi. Sofoklning Edip, Shekspirning Otello, Gamlet, Lev Tolstoyning Anna Karenina, Alisher Navoiyning Farhod, Majnun, Abdulla Qodiriyning Otabek, Anvar, Said Ahmadning Farmonbibilari boqiydir. Sizning Alomatu Qo’chqorlaringiz ham mana shu obrazlar safidan joy olganiga shubham yo’q. Biroq hamma gap shu o’lmas obrazlarni yaratishda. Shunday emasmi?
— Asar hayotiy bo’lishi kerak deyishadi. Badiiy asar har doim ham hayotiy bo’lmaydi. Faqat dard, tashvish-og’riqlar hayotiy bo’lishi mumkin. Misol uchun «Temir xotin»ni olaylik. Bu pyesadagi voqealarga aql bovar qilmaydi. Hayotda bunday g’ayritabiiylik yo’q. Ammo yozuvchi mana shuni o’quvchi ruhiyatiga singdirishi, ishontira bilishi kerak.
Ustoz Said Ahmad akaga «Temir xotin»ni hikoya qilib berganimda, «Yaxshi, endi qahramoning shu robotga uylanishini asoslab bersang, bundan boshqa zo’r asar bo’lmaydi. Keyin boshqa asar yozmasang ham bo’ladi», degandilar.
Muhimi hayotiylik emas, tabiiylikdir.
— Rus tanqidchisi Belinskiy tragediyani «dramaning gultoji» deb atagandi. Agar fojia dramaning gultoji hisoblansa, komediyani, sizningcha, nima deyish mumkin?
— Men komediyani dramaning gultoji degan bo’lardim. Aslida komediya yaratish juda og’ir. Agar yumor ozgina ko’paysa, asar bachkanalashadi, biroz kamaysa, zerikarli bo’ladi. Shuning uchun me’yorini topa bilish kerak.
Xalqimiz tabiatan yig’iga moyilroq. Shundanmi, mumtoz qo’shiqlar eshitganda, hind fil`mlarini tomosha qilganda darrov ko’ziga yosh keladi.
Odamni kulishga majburlab bo’lmaydi. Tabiiylikka nima yetsin. Shunchaki kuldirish oson, ammo aql bilan kuldirish qiyin. Bu borada hajvchi yozuvchilar, qiziqchilarga haykal qo’ysa arziydi. Nihoyatda og’ir ishni uddalashadi.
— «Temir xotin» p`esasini jiddiy komediya deya ta’kidlagansiz. Holbuki, ixtirochi (Olim) ning bir umrlik izlanishi (ixtirosi), alaloqibat, suvga oqib ketadi. Bu olim uchun
baxtsizlik, fojia emasmi?
— Fojia! Nega Alomat halok bo’ldi? Jiddiyligi — shu. Asar hazil-mutoyiba yo’lida yozilgan. Bu — komediya. «Temir xotinnning tug’ilishi haqida…
«Politsiyachi robot» fil`mi bo’lardi. Mana shu fil`m ta’sirida qiziq syujet o’ylab topdim. Bu uyga kelguncha miyamda aylanib yurdi. Bolalikdagi voqealar, onam, opalarimning mashaqqatli hayoti, og’ir turmush yodimdan hech chiqmaydi. Esimda, onam kolxozda ishlagan paytlar qahri qattiq raisning egardan tushmay qamchi bilan savalagani hamon ko’z o’ngimda. Mana shularning barini umumlashtirib «Temir xotin»ga singdirib yubordim.
— «Charxpalak» videofil`mi barcha tomoshabinlarning mehrini qozondi. Men ham bu fil`mni so’nggi qismigacha tomosha qilganman. Har bir obraz bir dunyo. Ayniqsa, Lo’li Maryam. Bu obrazni yaratish g’oyasi qanday kechdi?
— Aksariyat buyuk yozuvchilar lo’li obraziga qo’l urgan: Lev Tolstoy, Prosper Merime, Mopassan, Gogol, Pushkin. Men ham shu darg’alarga havas qilib
«Chaxpalak»ni yozdim. Aslida, «Charxpalak»ning birinchi nomi «O’zbek Karmeni» edi.
Talabalik paytlarimda opera teatrida «Karmen» degan operani ko’rganman. Prosper Merime asari asosida sahnalashtirilgandi. O’sha dam men ham lo’lilar hayotiga oid biror asar yozsam deb orzu qilganman. O’zbekcha variantini izladim. 33 yil deganda bu orzuim ushaldi. Karmen lo’li Maryam bo’lib qaytadan tug’ildi.
Karmen o’zbek lo’lilaridan tubdan farq qiladi. Uning tabiati g’arbona madaniyatga moslashgan, bizning mentalitetimizga to’g’ri kelmaydi. Unga erk, ozodlik muhim. Bu yo’lda, hatto, muhabbatdan ham voz kechadi. Shu fe’l-atvori sabab oshig’ini ham tashlab ketadi. Maryam esa milliy lo’li obrazi. Unga o’zbekning xususiyatlari singdirilgan.
— Adabiyot va sahna o’rtasidagi mushtaraklik nimada?
— Adabiyot bilan san’at uzilmas rishta bilan bog’langan. Kino, teatr mustahkam asar negizida quriladi. Agar stsenariy puxta bo’lmasa, spektakl, fil`m ko’ngildagidek bo’lmaydi.
Umuman, adabiyot kino, teatr uchun poydevor. Ikkalasini bir- biridan ajratib bo’lmaydi.
— O’z muxlislaringizga tilaklaringiz…
— Muxlislar sog’-salomat bo’lishsin. Ishqilib, hamma hayot- da o’z o’rnini topsin. Shuning tarafdoriman.
Manba: «Bekajon» gazetasi
Sharof BOSHBEKOV
MENING YOZUVCHI BO’LGANIM
Biografik hajviya
Men jiddiy oilada tarbiyalanganman. Uyimizda kulgi ovozi kamdan-kam eshitilardi. Ota-onamiz: «Jiddiy bola bo‘lgin, shunda sendan jiddiy odam chiqishi mumkin. Bo‘lar-bo‘lmasga hiringlayversang, go‘r ham bo‘lmaysan» deb o‘rgatishgan. Ana shu gap hamon qulog‘imda. Mendan durust odam chiqdimi-yo‘qmi bilmadim-u, lekin shunaqa qovog‘i soliq odam bo‘p qolganim aniq.
Tabiatimda yoshligimdan bir xudbinlik bor: men gapirsamu boshqalar eshitsa! Shu, deng, ich-ichimda aytadigan gaplarim ko‘pga o‘xshardi. Qanaqa gapligi esimda yo‘g‘-u, ammo gapirishga kuchli ehtiyoj sezaveraman. Vaqti-soati kelib biron kasbning boshini tutish masalasi ko‘ndalang bo‘lganida, nima hunar qilsam ekan, deb o‘ylay boshladim. Avvaliga diktor, o‘zbekchasiga – suxandon bo‘lsammikan, dedim. Maza-da! Radiodami, televizordami gapiraverasiz, gapiraverasiz. Millionlab odam istasa-istamasa eshitaveradi. Radiosini o‘chirib qo‘ysa ham sen gapiraverasan-da. Keyinchalik bir-ikki urinib ham ko‘rdim, lekin radioga ovozim yoqmadi, televizorga – basharam. Xullas, bo‘lmadi.
Aktyorlik eng zo‘r kasb bo‘lib tuyulib qoldi bir mahal deng. Tasavvur qiling, zal liq to‘la odam! Buyam yetmaganday, oxirida chapak chalib, gullar ham berishadi! Artistlar tayyorlaydigan oliy o‘quv yurtini bitirganimdan keyin biron o‘n yil teatrda ishlab, bu kasbdan ham ko‘nglim qoldi. Aktyor degani birov yozgan gaplarni gapirarkan, o‘zining gaplari ichida qolib ketaverarkan sho‘rlikning. To‘lib-to‘lib dardingni aytolmaganingdan keyin, shuyam hunar bo‘ldi-yu. Qisqasi, buniyam yig‘ishtirdim.
Yoshligimda, deng, Brejnevga juda-juda havas qilardim. Dunyoda shu bandadan baxtli odam bo‘lmasa kerak, deb o‘ylardim. Yo‘q, mansabiga emas, gapirish imkoniyatiga havas qilardim. S’ezdlardagi nutqlarini eslang. O‘ziyam jag‘i tushib ketgunicha gapirishga haqqi bor edi-da! Keyin bilsam ungayam birov yozib berarkan. O‘ylab-o‘ylab Brejnev bo‘lishdan ham voz kechib yubordim.
Kunlardan bir kun Boshbekovning boshiga bir zo‘r fikr keldi: hamma birov yozgan gaplarni gapirsa, o‘sha «birov» o‘zim bo‘p qo‘yaqolsam-chi? Yaxshi-da, o‘zim yozaman – o‘zim gapiraman! Shu-shu, desangiz, o‘zim yozadigan bo‘p ketdim. Maqtanish bo‘lmasin-u, hozir siz o‘qib turgan satrlarni ham o‘zim yozganman. Shunaqa yozadigan odamlarni yozuvchi deyisharkan. Yozuvchilar ham ikkiga bo‘linarkan. Birinchisi, bolaligida kam kulganlar («durust odam bo‘lish» ilinji-da). Ular kulgiga to‘ymay o‘sgani sabab, nuqul kulgili asarlar yozadi. Ikkinchisi – hamma kulgisini bolaligida kulib bo‘lganlar. Ular nuqul jiddiy asarlar yozishadi. Biron muallif asarini «komediya» deb da’vo qilsa-yu, lekin kulgili chiqmasa, «bu yozuvchi bolaligida kulib qo‘ygan ekan-ku» deb qo‘yaman.
Yozuvchilik g‘alati kasb ekan. Butun umring «Ho‘, birodarlar, meniyam qo‘limdan yozish keladi» deyishga sarf bo‘larkan. Avval teatr jamoatchiligiga, keyin adabiy jamoatchilikka, so‘ng tomoshabinga. Ungacha o‘zingiz ham qirqni urib qo‘yasiz.
Xo‘p, isbotladingiz ham deylik. Keyin xotiningiz boshlab qoladi:
— Hoy, dadasi, biron jiddiyroq ish qilsangiz bo‘lmaydimi? Kap-katta, sog‘-salomat erkakka sekretar-mashinistkalarga o‘xshab mashinka chiqillatib o‘tirish ham ishmi? Mayli, ishdan bo‘sh vaqtingiz-da asar yozasizmi, qush boqasizmi, it boqasizmi – ixtiyoringiz!
Xotiningizga to it boqish bilan yozuvchilikning farqini tushuntirguningizgacha yoshingiz ham ellikka borib qolar ekan. Buyog‘i endi nima bo‘ladi, bilmayman.
Hali aytganimday, bolaligimda kulgiga to‘ymay o‘sganman, endi o‘shaning hissasini chiqarish uchun hajviy asarlar yozadigan yozuvchi bo‘lishga ahd qildim. Kulgining o‘zi nima, rangi qanaqa, qanday materialdan yasalgan – xullas, shu masalada qattiq bosh qotirdim. Vale, shunday xulosaga keldim: kulgiyam ikki xil bo‘larkan – bama’ni kulgi, bema’ni kulgi. Shunday bir asar yozishni orzu qilib kelaman – uni ko‘rgan tomoshabin qah-qah urib kulmasa, biroz havas, bir qadar ma’yuslik bilan jilmaysa va jilmayib o‘tirganini o‘zi ham sezmasa. Bilasizmi, bu tabassumda ta’ma yo‘q. Bu nihoyatda shirin, huzurbaxsh, iliq va yoqimli kulgi. Tomoshabinni kuldirish oson, jilmaytirish qiyin. Tarvuz ko‘tarib ketayotgan bir semiz amaki gup etib yiqilib tushsayam kulaveramiz-da. Bama’ni kulgi esa boshqacha bo‘ladi.
Bir kuni kichkina qizchamni yetaklab bozorga tushdim. Uzum olmoqchi bo‘ldik. Bir badjahl, qo‘rs odam uzum sotyapti. Qovog‘i menikidan ham battar osilib ketgan. Yaqinlashib narxini so‘radim.
— Ko‘rmayapsizmi, yozib qo‘yibmiz-ku! – deb jerkib berdi u.
— Ha endi, bu bozor, xaridor degani savdolashadi, tortishadi.
— Siz bilan tortishib o‘tirishga vaqtim yo‘q! Olsangiz oling, bo‘lmasa tovarni to‘smang!
Baribir savdolasha boshladik. Men u dedim, u bu dedi, xullas, o‘n so‘mlik uzumni sakkiz yarim so‘mga kelishdik. Qarab turibman, haligi amaki tarozining pallasini taraqlatib jahl bilan uzum tortyapti. Bir payt qizchamga ko‘zi tushib, butunlay boshqa ohangda so‘radi:
— Ie, bu yaxshi qizaloq ekan-ku! Isming nima? Ma, manovi senga, – deb salkam yarim kilo keladigan uzum boshini qizimga uzatdi. Hayron bo‘laman, men bilan shuncha tortishgani nima-yu, shuncha uzumni tekinga berib yuborgani nima? Berishga berdi-yu, lekin ogohlantirib qo‘yishniyam unutmadi:
– Buni o‘zing yegin, xo‘pmi? Dadangga berma, shundoq ham meni qaroqchiday qaqshatib ketyapti!..
Qarasam, boshqa sotuvchilar ham unga jilmayib qarab turishibdi. Ular bu odamning sirti qo‘pol, lekin siyrati yorug‘ligini bilishar, u savdo qilayotganida doim kuzatib turishar ekan. Uyga qaytayotib e’tibor qilsam, o‘zim ham jilmayib ketayotgan ekanman. Menga ana shunday kulgi kerak.
Kulgining yana bir turi bor, u «jirafa kulgi» deyiladi. Yo‘q, men hammadan keyin kuladiganlarni aytmayapman. Hayotda shunday voqealar yuz beradiki, aynan o‘sha paytda hech kim kulmaydi. Voqea sodir bo‘lib o‘tganidan ancha keyin eslab kulamiz. Aytaylik, it quvlayotgan odam o‘sha paytda kulmaydi-ku, to‘g‘rimi? Keyin, oradan ma’lum vaqt o‘tganidan so‘ng o‘sha paytda qanday qochgani, nima deb dodlagani haqida gapirib yoki eslab kuladi. Men ham ana shunday «jirafa kulgi»ning bir marta guvohi bo‘lganman.
Eski zamonlarda bir guruh yozuvchilar paxta yig‘im-terim mavsumida dala aylangani viloyatlardan biriga bordik. U vaqtlarda «obkom» degan gaplar bo‘lardi. O‘sha idoradan bir kishini bizga hamroh qilib jo‘natishdi. Haligi odam biram sipo ediki, na gaplashib bo‘ladi, na hazillashib. Oddiygina hol-ahvol so‘rashishgayam erinayotganday. Bir xo‘jalikka borsak, odmigina mehmonxonaning foyesiga dasturxon qilishibdi. O‘tirdik. Haligi odam ham. Shlyapasini yechmadi, xuddi birov opqo‘yadigandek. Dasturxon atrofida o‘tirib, biroz qizishib olganimizdan keyin latifago‘ylik boshlandi. Bora-bora siyosiy latifalargayam o‘tib ketibmiz. Vakil miq etmay, hammamizning g‘ashimizni keltirib o‘tiribdi. Shu payt rahmatli yozuvchimiz Otayor shipdagi yong‘inga qarshi o‘rnatilgan qurilmani ko‘rsatib:
— O‘rtoqlar, har narsani gapiravermanglar, anovi kim nima desa hammasini yozib olyapti, — deb qoldi.
Bu shunchaki hazil ekanini, u qurilmaning nimaligini hammamiz bilib tursakda, o‘rtaga allanechuk noqulay jimlik cho‘kdi. Keyin gap boshqa mavzuga ko‘chib, haligi gap esimizdan ham chiqib ketdi. Bir payt, deng, boyagi vakil hech gapdan hech gap yo‘q, o‘rnidan shaxt turib, shipga qarab qichqirib qolsa bo‘ladimi:
— Bu yerdagi gaplarga mening aloqam yo‘q! Familiyam – Vahobov!
Hammamiz qotib qoldik. Vakil bir ishni qoyillatib qo‘yganday, viqor bilan joyiga o‘tirdi. Birontamiz kulmadik. Aksincha, sho‘rolar jamiyati odamni ne ko‘ylarga solib qo‘yganidan afsuslanib o‘tirardik. Faqat keyin, Toshkentga qaytganimizdan so‘ng o‘sha voqeani eslab, rosa kulishdik. Qarang, familiyasiniyam aytdi-ya.
Portlovchi kulgi ham bo‘ladi. Tomosha zali titrab ketadi. Bu juda keng tarqalgan, ommabop kulgi. Hayotda bunaqa voqealarga juda ko‘p duch kelamiz. O‘zimizning askiyamizni eslang. Eshitgan zahoti kulamiz, u «jirafa kulgi»ning teskarisi.
Bir hamkasb do‘stimizning piesasi teatrda ilk bor sahnalashtirildi. Bu yozuvchining ijodida katta voqea, albatta. Do‘stimiz ziyofat berdi. Uning sha’niga ko‘pdan-ko‘p maqtovlar aytildi. Uyga qaytyapmiz. Ko‘chada bir ayol sadaqa so‘rab o‘tiribdi, qo‘lida yosh bolasi ham bor. Bir payt dramaturg do‘stimiz («dramaturg» deymiz-da endi, piesasi sahna yuzini ko‘rdi, axir) gadoyning qar-shisida to‘xtab, birpas tikilib qoldi. Biz sadaqa bersa kerak, deb o‘yladik. U biroz chayqalganicha gadoyga dashnom berdi:
— Sadaqa so‘rab o‘tirgani uyalmaysizmi, hali yosh ekansiz? Undan ko‘ra biron joyda ishlang!
Ayol noliy ketdi:
— Voy, ukajon, qandoq qilay, biron hunarim bo‘lmasa, o‘qimagan bo‘lsam, qo‘limdan nimayam kelardi?
Do‘stimizning dramaturgligi tutib ketdi:
— Nega qo‘lingizdan hech nima kelmas ekan? Masalan, piesa yozib, teatrda qo‘ydiring!..
Hajviy asar yozishning ko‘p yaxshi fazilatlari bor. Masalan, asaringizning uncha-muncha kamchiligini yumor bilan «suvab» yuborishingiz mumkin – o‘zingizdan boshqa hech kim sezmay qoladi. Uning yordamida adabiyotning boshqa turlarida ham bemalol qalam tebrataverasiz, hech kim «qarang, falonchi dramaturgiyani qo‘yib, she’r yozishga o‘tib ketibdi, tinchgina piesasini yozib yuravermaydimi» deb ta’na qilolmaydi. Men hech qachon she’r yozmaganman, yozish qo‘limdanam kelmaydi. Mabodo, shayton yo‘ldan urib, yozib qo‘ysam ham birov bir nima deyolmaydi.
Farg‘ona teatrining yetmish yillik to‘yi munosabati bilan uch-to‘rt qator bir nima qoralab, teatr jamoasini tabriklaganim esimda. Yozganimni birov tanqid ham qilgani yo‘q, hech kimning ensasi ham qotmadi, aksincha, olqishlar bilan kutib olishdi. Farg‘ona teatri deganda, albatta, «Temir xotin»ni eslamay iloj yo‘q. Hamma mendan qandaydir mo‘‘jiza kutardi. Sharofning she’r yozishidan ortiq qanday mo‘‘jiza bo‘lishi mumkin?
Birinchi bo‘lib Qo‘chqor rolining ijrochisi Muhammadsoli Yusupovni tabrikladim:
Qo‘chqor dedik, qo‘chqor bu deb bog‘lab qo‘ydi,
Ne-ne qizlar yuragini dog‘lab qo‘ydi.
Ko‘z tegmasin dedimi yo qizg‘andimi,
Kelin bola uning o‘zin shoxlab qo‘ydi.
Spektakl rejissyori Olimjon Salimov ham benasib qolmadi:
Yomon piesa kelib qolsa qocholmaysiz,
Yaxshisiga yetvolgudek chopolmaysiz.
Qo‘ying o‘sha Said Ahmadu Shukrulloni,
Mendan yaxshi dramaturgni topolmaysiz.
Kamtarlik shunchalik bo‘ladi-da.
Ko‘pincha muxbir ukalarimiz mendan «Adabiyotga qanday kirib kelgansiz?» deb so‘rab qolishadi. Men: «Adabiyotning orqa eshigidan kirganman, shuning uchun ham birov bilib, birov bilmay qolgan» deb javob beraman. Bu gapga gohida o‘zim ham ishonib ketaman.
Manba: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2012 yil, 3-son
