Раҳимжон Раҳматни 60 ёши билан  кутубхонамиз номидан чин юракдан қутлаймиз!

     5 йил аввал 55 ёшни нишонлаган кунларда «Хуршид Даврон кутубхонаси»да Раҳимжон Раҳмат билан бўлган суҳбатни тақдим этарканман, мана бу сўзларни ёзган эканман: » Раҳимжон Раҳмат кескин, сизга ёқиш-ёқмаслигига қарамай, фикрини айтадиган шахс. Ўзи айтмоқчи, адабиёт, муҳит ва изтироб уни шундай тарбиялаган. Унинг мазкур суҳбатда билдирган айрим мулоҳазалари, албатта, баҳсли-мунозарали. Аммо, адабий иқлимдаги мавжуд ҳолат: жиддий ва салмоқли танқидий қарашлар мосуво бўлган, аксарият мунаққидлар шарҳловчи-ю маддоҳларга айланган бир шароитда дилдан тилга кўчган жиддий ва кескин фикр (мен фақат бу суҳбатда билдирилган фикрларни назарда тутмаяпман) юзага келган мудроқ муҳитда озгина бўлса-да жонланиш уйғотармикан, дея умид қилгинг келади…»

Бугун мен ҳар бир ёзганию ҳаётий ёзуғини катта қизиқишу эътибор билан кузатган бу ўта ўзига хос шахсни 60 ёшга тўлган кунида яна ўша беш йил аввалги сўзларни такрорлагим келди»

ШОИРНИНГ УСТОЗИ
КИТОБЛАР, МУҲИТ ВА ИЗТИРОБДИР
Раҳимжон Раҳмат билан суҳбат
Суҳбатдош — Умид Али

– Раҳимжон ака, адабиёт дунё яралгандан бери мавжуд ва ҳозирга қадар ривожланиб, такомиллашиб келмоқда. Ёзув кашф этилмай туриб, унинг оғзаки ижод кўринишида юзага келгани ва оғиздан-оғизга кўчиб, қалбларга муҳрланиб, бу кунларга қадар унутилмай етиб келгани аввалдан одамларнинг адабиётга бўлган меҳрини, муҳаббатини, бадиий сўзга, ижодга доимий маънавий эҳтиёж ҳис қилганини билдирмайдими? Узоққа бормайлик, неон чироқ ҳали мамлакатимизга етиб келмаган даврларда ҳам кечқурунлари ота-боболаримиз шаму чироқ ёруғида турли халқ достонларию ривоятларини айтиб, мумтоз шоирларнинг китобларини ўқиб, фарзандларининг, яқинларининг кўнглига маънавий нур олиб кирганлар, бадииятга ошуфталик уйғотганлар. Бироқ бугун эса шароиту имкониятлар керагидан ортиқ мавжуд бўлса-да, китобга, бадиий адабиётга бўлган муносабат, эътибор кишини ранжитгулик алфоздадир. Бир вақтлар юз минглаб нусхаларда чиққан китобларнинг ниҳоятда оз ададларда нашр этилаётгани, рўзномаю жаридалар обунаси билан боғлиқ муаммолар юзага келётгани, кутубхоналарнинг ҳувиллаб борётгани кишини ўйлантиради…

– Давоқе, менга савол ўрнида тақдим этган ёзувингиз бир мулоҳазадир. Демак, фикрларингизни тасдиқлаб давом эттиришим лозим. Омма китобга қизиқмай қўйгани бор гап. Буни 100% маънавий чекиниш деб бўлмайди, албатта. Биринчидан, адабиёт интернетга кўчиб ўтди. Ўқувчилар у ердан ўзига керакли асарларни топиб ўқишяпти. Иккинчидан, ҳозирги шароитда омманинг иқтисодий истаклари жунбушга келган даврда яшаяпмиз. Бунақа пайт моддий уринишларга қўл силтаб китоблар оламига кетиш қийин. Агар шундай қилсангиз, моддий аҳволингиз ночорлашиб қийналиб қоласиз. Бу яхшимас. Одам дунёга фақат осмонларда парвоз учун келмайди, ерда юриб тирикчилигини ҳам ўйлаши даркор, йўқса қиш келганда масалдаги ниначи каби қийналиб қолади. Шундай қилиб, муаммонинг асосий сабабини айтаман энди. Ўзбек адабиётида, бармоқ билан санарли асарларни ҳисобга олмасак, мириқиб ўқиладиган асарлар йўқ ҳисоби. Мен, масалан,ўқувчи сифатида жиннимидимки, чала адибнинг нуқсонли асарини қизиқиб ўқисам. Хўш, яна нима дейиш мумкин. Бизда замонавий ўзбекнинг турмушини, руҳий изтиробларини ҳаққоний акс эттирган асар йўқ. Ёзилаётган асарларда ўзбекнинг ўзини эмас, суррогат образини кўряпмиз.

– Шеър бадиий адабиётнинг бир буржи. Бу адабий буржсиз адабиётни тасаввур этиш қийин. Шеър борасида ҳар бир ижодкорнинг, кўнгил кишисининг ўз нуқтаи назари, тушунчаси бор. Масалан, “Шеър санъат даражасида ёзилиши учун биринчи навбатда ижодкорда бадиий тафаккур зуҳр бўлиши керак” дейди севимли шоиримиз Эркин Воҳидов. Шоир Омон Матжон эса реал борлиқ ҳис этилиши зарур деб таъкидлайди. Усмон Азим шеърнинг асосини армон ташкил этади деса, шоир Сирожиддин Саййид шеър осмондаги чақиндай, найсон ёмғир, дарё тошқинидай рўй бермоғи керак дейди. Абдували Қутбиддин бу борада ўз фикрини шундай ифодалайди: “шеър одамнинг шаклига руҳ киритилаётганида руҳнинг сўзлаш услуби сифатида акс этади”. Сиз бир ўринда шеър қалб жароҳатидан содир бўлади деган эдингиз. Келинг, шеър ҳақидаги тушунчаларимизга ойдинлик киритайлик.

– Саволингизда таниқли шоирларнинг шеър ҳақидаги фикрларини келтирибсиз. Чиройли гаплар. Лекин шам ўз тубини ёритолмаганидек, шоир ҳам нима учун шеър битишини, бу одатнинг чуқур руҳий асосларини билолмайди. Мен бир қатор мақолаларимда мўътабар муаллифларнинг фикрларига таянган ҳолда ижод психологияси, хусусан, шоирликни таҳлил қилишга ҳаракат қилганман. Қизиққанлар ўша мақолаларимни топиб ўқиб кўришлари мумкин. Ҳозир бу ерда ўша айтганларимни такрорлаб ўтирмайман. Лекин айрим янги мулоҳазаларимни баён этишим мумкин. Демак, шоирлик ўта сезгирликдир. Шоирнинг асаб тизими оддий одамларникидан бир неча барабар сезгир қилиб яратилган. Шоир деганлари сизу бизга сезилмайдиган, билинмайдиган ҳолат, ҳаракат, жараёнларни фавқулодда кучли илғай олади. Масалан, борлиқда сезилар-сезилмас шабада эсяпти, ҳатто дарахтларнинг япроғи ҳам сезгани йўқ бу шабадани. Лекин япроқлар ичида биттаси шабадани аллақачон сезиб, титраб, қалтирай бошлаган. Мана шу сезгир япроқ шоирдир. Мен доим айтаманки, яхши шеърлар инсон саломатлигига зарар еткизар даражадаги кучли руҳий азобдан пайдо бўлади. Олимлардан бири айтадики, бахтсизлик, омадсизлик чоҳига йиқилган шоир мисра тўқиш орқали бу чоҳдан халос бўлиб олға кетади. Биласизми, ижод психологиясига оид бир мақоламни » Шоирлигимдан ийманаман» деб атаганман. Шу ийманиш сўзида ҳамма маъно жам.

– Раҳимжон ака сиз билан бўлган бир суҳбатда “мен шеърни фақат она тилимда ўқийман” деб айтгандингиз. Ахир аслият даражасида она тилимизга ўгирилган шеърлар кўпку? Нозим Ҳикмат, Расул Ҳамзатов, Байрон, Пушкин, Лермонтов, Пастернак, Анна Ахматова, Марина Цветаева, Сергей Есенин ва шу каби оташқалб ўзга халқ шоирларининг шеърларини ўзбек сўз нуктадонлари, моҳир таржимонлар маҳоратла она тилимизга ўгиришганки, ҳали-ҳануз шеърият шайдолари севиб ўқишмоқда, ёд олишмоқда…

– Шеърни таржима қилиш қуёшни ойга айлантириш дейдими Эркин Воҳидов? Шунақа. Мен айтаманки, ўз она тилингизда ёзилган шеърни ўқиш бамисоли бокира қизга уйланишдир, таржима шеър эса бокира эмас, жувондир. Фарқи борми? Албатта… Барибир, иложи йўқ, шеърни таржима қилганда сўзлар таровати пасаяди, руҳ лат ейди, оҳангда ғализлик пайдо бўлади. Мен ўзга тилдан ўзбекчага ўгирилган шеърларни унчалик ҳам суюб ўқимайман, лекин Усмон Носир таржима қилган «Иблис» достони ва Исикава Токубокунинг Хуршид Даврон ўзбекчага ўгирган танкалари бундан мустасно. Мен қўлимга илинган жаҳон шеърияти намуналарини рус ва ўзбек тилларида мутолаа қилишга уринганман, аммо кўнглим тўлиб завқланмаганман. Шу боис шеър таржимасига муносабатим совуқроқ. Карим Баҳриев озарий тилдан Рамиз Равшан ижодини ғоят маҳорат билан ўзлаштирган. Энди озарий билан ўзбекча бир-бирига яқин. Одил Икром тожик шоирлари ижодини маҳорат ила таржима қилади. Ўзбекчага ўгирилган чиройли таржима шеърлар анча-мунча топилади. Ниҳоят, истеъдод масаласи ўртага қалқади. Қойиллатиб ўзбекча ашъор битолмаган заиф шоир қанақа қилиб ўзга тилдан яхши таржима қила олсин. Қўлидан келмайди бу иш. Заиф шоир буюк ўзга тил буюк шоирлари ижодини ўзининг паст даражасидан юқорироқ таржима қила олмайди. Журналларда ишлайдиган айрим олим-шоирлар гонорар учун ўз журналларига ўзлари таржима қилган шеърлар эълон қилишади. Балки ўша шеърлардаги заифлик, ночорликни кўриб таржима шеърлардан кўнглим қолгандир. Есенин ижод намуналарини ҳам Эркин Воҳидов чиройли таржима қилгандир, лекин мен Есенин, Расул Ҳамзатов ижодига унчалик ҳам қизиқавермайман. Хуллас, ўз она тилимда ёзилган шеър ила қучоқлашиб кўришаман, таржима шеърдан бегонасирайман.

– Мавриди келганда, сизга бир сирни очай. Яқинда бир шоирани ўзимга кашф этдим. Афсуски, катта истеъдод соҳибаси бўлган бу шоира Ника Турбина 27 ёшида оламдан ўтган экан. Сизда тасаввур уйғотиш учун унинг қисқача таржимаи ҳолини айтиб берай. “Худо мени ёзишга буюряпти. Унинг кўнглимга солганларини сизга айтяпман”, дея тўрт ёшиданоқ шеър бита бошлаган қизалоққа ўз даврининг номдор шоири Евгений Евтушенконинг меҳри тушиб қолади. Уни вундеркинд деб атаб, ижодий давраларга, шеърхонлик кечаларига таклиф этади. Ника Турбинанинг ўн икки ёшида илк китоби “Қоралама” (“Черновик”) нашр этилиб, дарров ўндан зиёд тилларга таржима қилинади. У Венецияда ўтказилган “Коинот ва шоирлар” ижодий танловида бош совринни қўлга киритгач, яна ҳам обрўси ошади. Дарвоқе, бу кунгача бу халқаро мукофотга рус шоирларидан фақат Анна Ахматова муносиб кўрилган эди. Аммо шундан кейин Никанинг ҳаётида ҳам, ижодида ҳам мақташга арзигулик воқеалар рўй бермайди, аксинча бахтсизлик, омадсизлик гирдобида қолади. Бунга чидай олмаган ёш шоира ичкиликка муккасидан кетади, бебошликка берилади. Оқибат ўз ижодиёти билан адабий жамоатчиликни ҳайратда қолдирган, шеърсеварларга мўъжаз мўъжизалар ҳозирлаган Ника Турбина 27 ёшида жувонмарг кетади. Истеъдоднинг туғма эканлигига ишонаман, аммо уни тарбиялаш, доимий эътибор, назорат ҳам керак экан. Гоҳи катта истеъдод эгаларининг иродаси мўрт бўлармикан деган хаёлларга ҳам бораман. Истеъдодни асраб қолиш учун нима қилиш керак?

– Турбина ҳақида эшитмаган эканман. Албатта, талант тарбия қилинса, яхши ҳосил беради. Бетарбия ўсса, ҳосили шунга яраша бўлади. Ўзи шоир одам узоқ яшамайди. Мисоллар кўп. Фикримни яна ҳам чуқурлаштирсам, талантини эрта намоён этиб, ўта ҳиссиётли шеърлар ёзадиган шоирлар узоқ яшамайди. Аслида ҳаммага, шу жумладан шоирларга ҳам узоқ умр тилайман. Лекин шоирлик уран конида ишлаган каби умрни қисқартирадиган касбдир… Ўта ҳиссиётли, ёрқин истеъдодли шоирларнинг нима учун узоқ яшамаслигини «Адабиётдан чиқиш» китобимдаги мақолалардан бирида эпизодик таҳлил қилганман. Ҳали пишмаган кўк олмани калтак билан бир уриб шикаст етказинг. Ўша олма ярми чириган, лат еган аҳволда, қолган ярми тез пишади ва ўта ширин бўлади. Шоирларнинг шеъри нима учун руҳга ёқади деган саволга шу ўхшатишим жавоб бўлса керак. Шоирнинг устози китоблар, муҳит ва изтиробдир. Уни шу нарсалар тарбия қилади. Тўғри, айрим катта шоирларни устоз деб этагидан тутамиз, лекин улар ҳеч қачон бизга шеър ёзишни ўргатолмайди. Устозларимиз истеъдодимизни тўла рўёбга чиқишига маълум бир шароит яратиб бериши мумкин.

– Модомики, шеърият, адабиёт хусусида суҳбатлашаётган эканмиз, ёш ижодкорлар ҳақида ҳам тўхталиб ўтсак. Ахир ўзбек адабиётининг келажагини, равнақини мана шу ёш истеъдод эгалари белгиламайдими? Бир пайтлар Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом каби мутафаккир адибу шоирларимиз адабий ҳаётда энди улғайиб келаётган Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Озод Шарафиддинов, Ўлмас Умарбеков, Ўткир Ҳошимов, Шукур Холмирзаев ва шу сингари адабиёт умидлари ҳақида илиқ фикрлар айтиб, ўзбек адабиётининг келажаги порлоқ эканини башорат қилишган эди. Бу озми-кўпми ўз исботини топди. Улар маълум маънода ижодий мерослари билан адабиётимиз хазинасига ўз улушларини қўшдилар. Сиз адабий жараённи кузатиб борасиз. Юртимизда истеъдодли ёшлар кўп. Танилган, танилиб борётган ёш шоир ва носирлар ўз сўзини ўз овозида, услубида айтишга ҳаракат қилишяпти. Ёш ижодкорларнинг адабий меросимизни бойитишига, янги улушлар қўшишига, керак бўлса, дунё адабий поғоналарига кўтарилишига умид қиласизми?

– Мен сиз айтган ёш ижодкорларнинг машқларини кузатиб бормайман, адабий жараёндан ҳам йироқдаман. Ўз вақтида адибу шоирлар бир-бирини таъма илинжида мақтайдиган жараёндан зерикканман. Назаримда раҳматли Муҳаммад Юсуф шеъриятимизни чумчуқдек оёғига ип боғлаб оломон қўлига тутқазди… Шоирлар йўқ ҳозир, саёз ва туссиз ялла ёзадиганлар тўдаси бор. Тавба. Ҳозирда истеъдодли дейиладиган шоир ҳам, заиф дейдиганимиз ҳам шатир-шутир қўшиқбоп бўш шеърлар ёзиб хонандалар кетидан эргашадиган бўлиб қолган. Жамият (оломон) ҳам нуфузли, элитар шоир деб шуларни эътироф этяпти. Биласиз,бизда етмишинчи йилларда бир қатор забардаст ва ижтимоий фаол шоирлар пайдо бўлди. Шулардан кейин эътиборли шоир туғилмади бизда. Мен тенги (1961 йил) бир неча истеъдоли шоирларимиз эса ярим йўлда тўхтаб қолишди, поэтик қадриятларини охиригача бунёд этишолмади. Устоз ва шогирдлик ҳақида гапим шуки, Абдулла Қаҳҳордан кейин қобилиятли ёшларни эҳтиёт қиладиган, вақти келса синишдан асраш учун суяйдиган йирик устоз пайдо бўлмади. Негадир адабий жараёнда адабий қадриятлар ўрнига зарарли тушунчалар урчиди. Масалан, вилоятчилик, гуруҳбозлик деган иллатлар адабиёт майдонида ҳоким бўлиб олди. Бундай шароитда устоз-шоирд деган ижобий тушунчага путур етади. Эсимда бор: ўтган асрнинг тўқсонинчи йиллари Ёзувчилар идораси ёш ижодкорларнинг биринчи китобини бепул нашр қиларди. У пайтлар китоб нашр қилиш обрў эди. Ҳатто шу китоб баҳона ёзувчилар идорасига аъзо бўлиб кетардингиз ва имтиёзларингиз (бепул уй, дача, ер участкаси ) пайдо бўларди. Хуллас, талаба эдик. Ётоқхонамизга таниқли бир шоир келиб шеър ёзар талаба қизга: “Шеърларингизни тўпланг, китобингиз чиқади” деди. Қизча “фақат беш-олтита шеърим бор, холос” деб жавоб берди. Шоир акамиз “кечаси билан ўттизта-қирқта шеър ёзинг, эрталаб менга олиб боринг” деди. Шоира қизимиз кечаси билан иккита дугонасини ҳашарга чақириб айтилган шеърни ёзганди. Кейин унинг китоби чиқди. Бундай сохта шеърларни ит ҳам ўқимаслигини биласиз. Талабалик пайтим соддадиллик қилиб айрим адабий нашрларга шеър кўтариб боргандим. Совуқ муомалага дуч келгандим. Хуллас, Абдулла Қаҳҳор ва Ғофур Ғуломдан кейин адабий жараён айниди, ижод майдонида адабий ғоялар эмас, моддий манфаатлар тўқнашадиган бўлди. Майда ва ғаразли туйғулар урчиган муҳитда ҳеч ким эътиборли асар ёзолмайди.

Шундай қилиб, Умид Али, ҳозир қалам тебратаётган ижод аҳли орасида миллий бадиий тафаккурни баланд поғонага кўтара оладиган истеъдодни кўрганим йўқ. Ҳозирнинг пешқадамиман деган шоир ҳам Тилак Жўра ёки Хайриддин Салоҳ даражасида шеър ёзолмайди.

– Раҳимжон ака, қанчалар кулгули туюлмасин, сўз санъати ҳисобланмиш адабиётни алоҳида сайёра деб атагим келади. Бу маъжозан Экзюперининг қаҳрамони Кичкина шаҳзода бир-бир ташриф буюрадиган, сарҳади чегараланган, тор, фуқароси якка сайёралардан фарқли ўлароқ бесарҳад, кенг, аҳолиси эса катта бир коинотдир. Сўз сайёрасининг фуқаролари сифатида мен шоиру адиблар, таржимонлар, умуман сўзга фидойи ижод аҳлини келтираман. Бугунги замонавий ўзбек адабиётининг ютуқлари нимада? Ҳозирги ўзбек адабий жараёнида эътироф этгулик қандай воқеалар бўляпти?

– Демак, сиз айтган алоҳида сайёра адабиётда, хусусан, ўзбек адабиётида аста-аста ўзгариш, олдинга силжиш содир бўляпи, албатта. Бунақа ижобий жараённи фақат жиддий адабиёт илми мутахассислари, яна ҳам аниқроқ айтсак, ижод аҳлининг ўзи сезади, идрок этали, пировард натижасини идрок этади. Мен, бир нарсани айтай, агар билсангиз, «кафедралний» адабиёт профессорларининг адабиёт ҳақидаги хулоса-фикрларини эътиборсиз деб биламан. Биринчидан, улар атай, дейлик, манфаат юзасидан ёлғон мақола ёзади, иккинчидан эса, ният холис бўлмагани боис, фикрлари чалкашган, ҳақиқатдан йироқ бўлади. Нима деяётган эдим, дарвоқе, демак, Назар Эшонқул, Исажон Султон ва Улуғбек Ҳамдам ҳикоялари ҳозирги ўзбек адабиётининг ютуқларидир. Мен шу учала ижодкорга алоҳида эътибор қаратаман. Прозамиздаги ўз вақтида милтиллаб турган янгилик нафасини Назар Эшонқул алангалатиб юборди. Албатта, жиддий асарлар ва уларни ёзган адиблар артистлар каби машҳур бўлмайди. Йирик балиқлар чуқур жойда яшайди. Айтмоқчиманки, санаганим адиблар жамиятимизда машҳур эмас, улар ижодида озлик бор, холос.

– Китобхонларга айтар сўзларингиз…

– Китобхонларга нима дейишим мумкин? Ҳозирги шароитда умрингиз давомида иккита жиддий асар ўқиб улгурсангиз ҳам катта гап. Китоб кўп. Сиз эса уларнинг яхшиларини топиб ўқинг. Зиёли бўламан деган зот, хоҳ кимёгар, хоҳ математик бўлсин, ўзбек адабиёти ва тарихини яхши билиши керак. Фақат буйруқ бажарадиган ва чалпиллатиб овқат ейдиган манқурт бўлманг. Қалбингиз ичида жиндай маънавият бўлсин. Илмингиз ва руҳоний бойлигингиз бўлмаса агар, бу оламда “ау”лайдигани итлардек хароб умр кечирасиз. Бошқа гаплар ҳам бор, мавриди билан уларни ҳам айтамиз.

-Суҳбат учун катта раҳмат!

RAHIMJON RAHMATNI 60 YOSHI BILAN KUTUBXONAMIZ NOMIDAN CHIN YURAKDAN QUTLAYMIZ!

5 yil avval 55 yoshni nishonlagan kunlarda «Xurshid Davron kutubxonasi»da Rahimjon Rahmat bilan bo’lgan suhbatni taqdim etarkanman, mana bu so’zlarni yozgan ekanman: » Rahimjon Rahmat keskin, sizga yoqish-yoqmasligiga qaramay, fikrini aytadigan shaxs. O’zi aytmoqchi, adabiyot, muhit va iztirob uni shunday tarbiyalagan. Uning mazkur suhbatda bildirgan ayrim mulohazalari, albatta, bahsli-munozarali. Ammo, adabiy iqlimdagi mavjud holat: jiddiy va salmoqli tanqidiy qarashlar mosuvo bo’lgan, aksariyat munaqqidlar sharhlovchi-yu maddohlarga aylangan bir sharoitda dildan tilga ko’chgan jiddiy va keskin fikr (men faqat bu suhbatda bildirilgan fikrlarni nazarda tutmayapman) yuzaga kelgan mudroq muhitda ozgina bo’lsa-da jonlanish uyg’otarmikan, deya umid qilging keladi…»

Bugun men har bir yozganiyu hayotiy yozug’ini katta qiziqishu e’tibor bilan kuzatgan bu o’ta o’ziga xos shaxsni 60 yoshga to’lgan kunida yana o’sha besh yil avvalgi so’zlarni takrorlagim keldi»

SHOIRNING USTOZI
KITOBLAR, MUHIT VA IZTIROBDIR
Rahimjon Rahmat bilan suhbat
Suhbatdosh — Umid Ali

– Rahimjon aka, adabiyot dunyo yaralgandan beri mavjud va hozirga qadar rivojlanib, takomillashib kelmoqda. Yozuv kashf etilmay turib, uning og’zaki ijod ko’rinishida yuzaga kelgani va og’izdan-og’izga ko’chib, qalblarga muhrlanib, bu kunlarga qadar unutilmay yetib kelgani avvaldan odamlarning adabiyotga bo’lgan mehrini, muhabbatini, badiiy so’zga, ijodga doimiy ma’naviy ehtiyoj his qilganini bildirmaydimi? Uzoqqa bormaylik, neon chiroq hali mamlakatimizga yetib kelmagan davrlarda ham kechqurunlari ota-bobolarimiz shamu chiroq yorug’ida turli xalq dostonlariyu rivoyatlarini aytib, mumtoz shoirlarning kitoblarini o’qib, farzandlarining, yaqinlarining ko’ngliga ma’naviy nur olib kirganlar, badiiyatga oshuftalik uyg’otganlar. Biroq bugun esa sharoitu imkoniyatlar keragidan ortiq mavjud bo’lsa-da, kitobga, badiiy adabiyotga bo’lgan munosabat, e’tibor kishini ranjitgulik alfozdadir. Bir vaqtlar yuz minglab nusxalarda chiqqan kitoblarning nihoyatda oz adadlarda nashr etilayotgani, ro’znomayu jaridalar obunasi bilan bog’liq muammolar yuzaga kelyotgani, kutubxonalarning huvillab boryotgani kishini o’ylantiradi…

– Davoqe, menga savol o’rnida taqdim etgan yozuvingiz bir mulohazadir. Demak, fikrlaringizni tasdiqlab davom ettirishim lozim. Omma kitobga qiziqmay qo’ygani bor gap. Buni 100% ma’naviy chekinish deb bo’lmaydi, albatta. Birinchidan, adabiyot internetga ko’chib o’tdi. O’quvchilar u yerdan o’ziga kerakli asarlarni topib o’qishyapti. Ikkinchidan, hozirgi sharoitda ommaning iqtisodiy istaklari junbushga kelgan davrda yashayapmiz. Bunaqa payt moddiy urinishlarga qo’l siltab kitoblar olamiga ketish qiyin. Agar shunday qilsangiz, moddiy ahvolingiz nochorlashib qiynalib qolasiz. Bu yaxshimas. Odam dunyoga faqat osmonlarda parvoz uchun kelmaydi, yerda yurib tirikchiligini ham o’ylashi darkor, yo’qsa qish kelganda masaldagi ninachi kabi qiynalib qoladi. Shunday qilib, muammoning asosiy sababini aytaman endi. O’zbek adabiyotida, barmoq bilan sanarli asarlarni hisobga olmasak, miriqib o’qiladigan asarlar yo’q hisobi. Men, masalan,o’quvchi sifatida jinnimidimki, chala adibning nuqsonli asarini qiziqib o’qisam. Xo’sh, yana nima deyish mumkin. Bizda zamonaviy o’zbekning turmushini, ruhiy iztiroblarini haqqoniy aks ettirgan asar yo’q. Yozilayotgan asarlarda o’zbekning o’zini emas, surrogat obrazini ko’ryapmiz.

– She’r badiiy adabiyotning bir burji. Bu adabiy burjsiz adabiyotni tasavvur etish qiyin. She’r borasida har bir ijodkorning, ko’ngil kishisining o’z nuqtai nazari, tushunchasi bor. Masalan, “She’r san’at darajasida yozilishi uchun birinchi navbatda ijodkorda badiiy tafakkur zuhr bo’lishi kerak” deydi sevimli shoirimiz Erkin Vohidov. Shoir Omon Matjon esa real borliq his etilishi zarur deb ta’kidlaydi. Usmon Azim she’rning asosini armon tashkil etadi desa, shoir Sirojiddin Sayyid she’r osmondagi chaqinday, nayson yomg’ir, daryo toshqiniday ro’y bermog’i kerak deydi. Abduvali Qutbiddin bu borada o’z fikrini shunday ifodalaydi: “she’r odamning shakliga ruh kiritilayotganida ruhning so’zlash uslubi sifatida aks etadi”. Siz bir o’rinda she’r qalb jarohatidan sodir bo’ladi degan edingiz. Keling, she’r haqidagi tushunchalarimizga oydinlik kiritaylik.

– Savolingizda taniqli shoirlarning she’r haqidagi fikrlarini keltiribsiz. Chiroyli gaplar. Lekin sham o’z tubini yoritolmaganidek, shoir ham nima uchun she’r bitishini, bu odatning chuqur ruhiy asoslarini bilolmaydi. Men bir qator maqolalarimda mo»tabar mualliflarning fikrlariga tayangan holda ijod psixologiyasi, xususan, shoirlikni tahlil qilishga harakat qilganman. Qiziqqanlar o’sha maqolalarimni topib o’qib ko’rishlari mumkin. Hozir bu yerda o’sha aytganlarimni takrorlab o’tirmayman. Lekin ayrim yangi mulohazalarimni bayon etishim mumkin. Demak, shoirlik o’ta sezgirlikdir. Shoirning asab tizimi oddiy odamlarnikidan bir necha barabar sezgir qilib yaratilgan. Shoir deganlari sizu bizga sezilmaydigan, bilinmaydigan holat, harakat, jarayonlarni favqulodda kuchli ilg’ay oladi. Masalan, borliqda sezilar-sezilmas shabada esyapti, hatto daraxtlarning yaprog’i ham sezgani yo’q bu shabadani. Lekin yaproqlar ichida bittasi shabadani allaqachon sezib, titrab, qaltiray boshlagan. Mana shu sezgir yaproq shoirdir. Men doim aytamanki, yaxshi she’rlar inson salomatligiga zarar yetkizar darajadagi kuchli ruhiy azobdan paydo bo’ladi. Olimlardan biri aytadiki, baxtsizlik, omadsizlik chohiga yiqilgan shoir misra to’qish orqali bu chohdan xalos bo’lib olg’a ketadi. Bilasizmi, ijod psixologiyasiga oid bir maqolamni » Shoirligimdan iymanaman» deb ataganman. Shu iymanish so’zida hamma ma’no jam.

– Rahimjon aka siz bilan bo’lgan bir suhbatda “men she’rni faqat ona tilimda o’qiyman” deb aytgandingiz. Axir asliyat darajasida ona tilimizga o’girilgan she’rlar ko’pku? Nozim Hikmat, Rasul Hamzatov, Bayron, Pushkin, Lermontov, Pasternak, Anna Axmatova, Marina Svetaeva, Sergey Yesenin va shu kabi otashqalb o’zga xalq shoirlarining she’rlarini o’zbek so’z nuktadonlari, mohir tarjimonlar mahoratla ona tilimizga o’girishganki, hali-hanuz she’riyat shaydolari sevib o’qishmoqda, yod olishmoqda…

– She’rni tarjima qilish quyoshni oyga aylantirish deydimi Erkin Vohidov? Shunaqa. Men aytamanki, o’z ona tilingizda yozilgan she’rni o’qish bamisoli bokira qizga uylanishdir, tarjima she’r esa bokira emas, juvondir. Farqi bormi? Albatta… Baribir, iloji yo’q, she’rni tarjima qilganda so’zlar tarovati pasayadi, ruh lat yeydi, ohangda g’alizlik paydo bo’ladi. Men o’zga tildan o’zbekchaga o’girilgan she’rlarni unchalik ham suyub o’qimayman, lekin Usmon Nosir tarjima qilgan «Iblis» dostoni va Isikava Tokubokuning Xurshid Davron o’zbekchaga o’girgan tankalari bundan mustasno. Men qo’limga ilingan jahon she’riyati namunalarini rus va o’zbek tillarida mutolaa qilishga uringanman, ammo ko’nglim to’lib zavqlanmaganman. Shu bois she’r tarjimasiga munosabatim sovuqroq. Karim Bahriev ozariy tildan Ramiz Ravshan ijodini g’oyat mahorat bilan o’zlashtirgan. Endi ozariy bilan o’zbekcha bir-biriga yaqin. Odil Ikrom tojik shoirlari ijodini mahorat ila tarjima qiladi. O’zbekchaga o’girilgan chiroyli tarjima she’rlar ancha-muncha topiladi. Nihoyat, iste’dod masalasi o’rtaga qalqadi. Qoyillatib o’zbekcha ash’or bitolmagan zaif shoir qanaqa qilib o’zga tildan yaxshi tarjima qila olsin. Qo’lidan kelmaydi bu ish. Zaif shoir buyuk o’zga til buyuk shoirlari ijodini o’zining past darajasidan yuqoriroq tarjima qila olmaydi. Jurnallarda ishlaydigan ayrim olim-shoirlar gonorar uchun o’z jurnallariga o’zlari tarjima qilgan she’rlar e’lon qilishadi. Balki o’sha she’rlardagi zaiflik, nochorlikni ko’rib tarjima she’rlardan ko’nglim qolgandir. Yesenin ijod namunalarini ham Erkin Vohidov chiroyli tarjima qilgandir, lekin men Yesenin, Rasul Hamzatov ijodiga unchalik ham qiziqavermayman. Xullas, o’z ona tilimda yozilgan she’r ila quchoqlashib ko’rishaman, tarjima she’rdan begonasirayman.

– Mavridi kelganda, sizga bir sirni ochay. Yaqinda bir shoirani o’zimga kashf etdim. Afsuski, katta iste’dod sohibasi bo’lgan bu shoira Nika Turbina 27 yoshida olamdan o’tgan ekan. Sizda tasavvur uyg’otish uchun uning qisqacha tarjimai holini aytib beray. “Xudo meni yozishga buyuryapti. Uning ko’nglimga solganlarini sizga aytyapman”, deya to’rt yoshidanoq she’r bita boshlagan qizaloqqa o’z davrining nomdor shoiri Yevgeniy Yevtushenkoning mehri tushib qoladi. Uni vunderkind deb atab, ijodiy davralarga, she’rxonlik kechalariga taklif etadi. Nika Turbinaning o’n ikki yoshida ilk kitobi “Qoralama” (“Chernovik”) nashr etilib, darrov o’ndan ziyod tillarga tarjima qilinadi. U Venetsiyada o’tkazilgan “Koinot va shoirlar” ijodiy tanlovida bosh sovrinni qo’lga kiritgach, yana ham obro’si oshadi. Darvoqe, bu kungacha bu xalqaro mukofotga rus shoirlaridan faqat Anna Axmatova munosib ko’rilgan edi. Ammo shundan keyin Nikaning hayotida ham, ijodida ham maqtashga arzigulik voqealar ro’y bermaydi, aksincha baxtsizlik, omadsizlik girdobida qoladi. Bunga chiday olmagan yosh shoira ichkilikka mukkasidan ketadi, beboshlikka beriladi. Oqibat o’z ijodiyoti bilan adabiy jamoatchilikni hayratda qoldirgan, she’rsevarlarga mo»jaz mo»jizalar hozirlagan Nika Turbina 27 yoshida juvonmarg ketadi. Iste’dodning tug’ma ekanligiga ishonaman, ammo uni tarbiyalash, doimiy e’tibor, nazorat ham kerak ekan. Gohi katta iste’dod egalarining irodasi mo’rt bo’larmikan degan xayollarga ham boraman. Iste’dodni asrab qolish uchun nima qilish kerak?

– Turbina haqida eshitmagan ekanman. Albatta, talant tarbiya qilinsa, yaxshi hosil beradi. Betarbiya o’ssa, hosili shunga yarasha bo’ladi. O’zi shoir odam uzoq yashamaydi. Misollar ko’p. Fikrimni yana ham chuqurlashtirsam, talantini erta namoyon etib, o’ta hissiyotli she’rlar yozadigan shoirlar uzoq yashamaydi. Aslida hammaga, shu jumladan shoirlarga ham uzoq umr tilayman. Lekin shoirlik uran konida ishlagan kabi umrni qisqartiradigan kasbdir… O’ta hissiyotli, yorqin iste’dodli shoirlarning nima uchun uzoq yashamasligini «Adabiyotdan chiqish» kitobimdagi maqolalardan birida epizodik tahlil qilganman. Hali pishmagan ko’k olmani kaltak bilan bir urib shikast yetkazing. O’sha olma yarmi chirigan, lat yegan ahvolda, qolgan yarmi tez pishadi va o’ta shirin bo’ladi. Shoirlarning she’ri nima uchun ruhga yoqadi degan savolga shu o’xshatishim javob bo’lsa kerak. Shoirning ustozi kitoblar, muhit va iztirobdir. Uni shu narsalar tarbiya qiladi. To’g’ri, ayrim katta shoirlarni ustoz deb etagidan tutamiz, lekin ular hech qachon bizga she’r yozishni o’rgatolmaydi. Ustozlarimiz iste’dodimizni to’la ro’yobga chiqishiga ma’lum bir sharoit yaratib berishi mumkin.

– Modomiki, she’riyat, adabiyot xususida suhbatlashayotgan ekanmiz, yosh ijodkorlar haqida ham to’xtalib o’tsak. Axir o’zbek adabiyotining kelajagini, ravnaqini mana shu yosh iste’dod egalari belgilamaydimi? Bir paytlar Abdulla Qahhor, G’afur G’ulom kabi mutafakkir adibu shoirlarimiz adabiy hayotda endi ulg’ayib kelayotgan Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Ozod Sharafiddinov, O’lmas Umarbekov, O’tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzaev va shu singari adabiyot umidlari haqida iliq fikrlar aytib, o’zbek adabiyotining kelajagi porloq ekanini bashorat qilishgan edi. Bu ozmi-ko’pmi o’z isbotini topdi. Ular ma’lum ma’noda ijodiy meroslari bilan adabiyotimiz xazinasiga o’z ulushlarini qo’shdilar. Siz adabiy jarayonni kuzatib borasiz. Yurtimizda iste’dodli yoshlar ko’p. Tanilgan, tanilib boryotgan yosh shoir va nosirlar o’z so’zini o’z ovozida, uslubida aytishga harakat qilishyapti. Yosh ijodkorlarning adabiy merosimizni boyitishiga, yangi ulushlar qo’shishiga, kerak bo’lsa, dunyo adabiy pog’onalariga ko’tarilishiga umid qilasizmi?

– Men siz aytgan yosh ijodkorlarning mashqlarini kuzatib bormayman, adabiy jarayondan ham yiroqdaman. O’z vaqtida adibu shoirlar bir-birini ta’ma ilinjida maqtaydigan jarayondan zerikkanman. Nazarimda rahmatli Muhammad Yusuf she’riyatimizni chumchuqdek oyog’iga ip bog’lab olomon qo’liga tutqazdi… Shoirlar yo’q hozir, sayoz va tussiz yalla yozadiganlar to’dasi bor. Tavba. Hozirda iste’dodli deyiladigan shoir ham, zaif deydiganimiz ham shatir-shutir qo’shiqbop bo’sh she’rlar yozib xonandalar ketidan ergashadigan bo’lib qolgan. Jamiyat (olomon) ham nufuzli, elitar shoir deb shularni e’tirof etyapti. Bilasiz,bizda yetmishinchi yillarda bir qator zabardast va ijtimoiy faol shoirlar paydo bo’ldi. Shulardan keyin e’tiborli shoir tug’ilmadi bizda. Men tengi (1961 yil) bir necha iste’doli shoirlarimiz esa yarim yo’lda to’xtab qolishdi, poetik qadriyatlarini oxirigacha bunyod etisholmadi. Ustoz va shogirdlik haqida gapim shuki, Abdulla Qahhordan keyin qobiliyatli yoshlarni ehtiyot qiladigan, vaqti kelsa sinishdan asrash uchun suyaydigan yirik ustoz paydo bo’lmadi. Negadir adabiy jarayonda adabiy qadriyatlar o’rniga zararli tushunchalar urchidi. Masalan, viloyatchilik, guruhbozlik degan illatlar adabiyot maydonida hokim bo’lib oldi. Bunday sharoitda ustoz-shoird degan ijobiy tushunchaga putur yetadi. Esimda bor: o’tgan asrning to’qsoninchi yillari Yozuvchilar idorasi yosh ijodkorlarning birinchi kitobini bepul nashr qilardi. U paytlar kitob nashr qilish obro’ edi. Hatto shu kitob bahona yozuvchilar idorasiga a’zo bo’lib ketardingiz va imtiyozlaringiz (bepul uy, dacha, yer uchastkasi ) paydo bo’lardi. Xullas, talaba edik. Yotoqxonamizga taniqli bir shoir kelib she’r yozar talaba qizga: “She’rlaringizni to’plang, kitobingiz chiqadi” dedi. Qizcha “faqat besh-oltita she’rim bor, xolos” deb javob berdi. Shoir akamiz “kechasi bilan o’ttizta-qirqta she’r yozing, ertalab menga olib boring” dedi. Shoira qizimiz kechasi bilan ikkita dugonasini hasharga chaqirib aytilgan she’rni yozgandi. Keyin uning kitobi chiqdi. Bunday soxta she’rlarni it ham o’qimasligini bilasiz. Talabalik paytim soddadillik qilib ayrim adabiy nashrlarga she’r ko’tarib borgandim. Sovuq muomalaga duch kelgandim. Xullas, Abdulla Qahhor va G’ofur G’ulomdan keyin adabiy jarayon aynidi, ijod maydonida adabiy g’oyalar emas, moddiy manfaatlar to’qnashadigan bo’ldi. Mayda va g’arazli tuyg’ular urchigan muhitda hech kim e’tiborli asar yozolmaydi.

Shunday qilib, Umid Ali, hozir qalam tebratayotgan ijod ahli orasida milliy badiiy tafakkurni baland pog’onaga ko’tara oladigan iste’dodni ko’rganim yo’q. Hozirning peshqadamiman degan shoir ham Tilak Jo’ra yoki Xayriddin Saloh darajasida she’r yozolmaydi.

– Rahimjon aka, qanchalar kulguli tuyulmasin, so’z san’ati hisoblanmish adabiyotni alohida sayyora deb atagim keladi. Bu ma’jozan Ekzyuperining qahramoni Kichkina shahzoda bir-bir tashrif buyuradigan, sarhadi chegaralangan, tor, fuqarosi yakka sayyoralardan farqli o’laroq besarhad, keng, aholisi esa katta bir koinotdir. So’z sayyorasining fuqarolari sifatida men shoiru adiblar, tarjimonlar, umuman so’zga fidoyi ijod ahlini keltiraman. Bugungi zamonaviy o’zbek adabiyotining yutuqlari nimada? Hozirgi o’zbek adabiy jarayonida e’tirof etgulik qanday voqealar bo’lyapti?

– Demak, siz aytgan alohida sayyora adabiyotda, xususan, o’zbek adabiyotida asta-asta o’zgarish, oldinga siljish sodir bo’lyapi, albatta. Bunaqa ijobiy jarayonni faqat jiddiy adabiyot ilmi mutaxassislari, yana ham aniqroq aytsak, ijod ahlining o’zi sezadi, idrok etali, pirovard natijasini idrok etadi. Men, bir narsani aytay, agar bilsangiz, «kafedralniy» adabiyot professorlarining adabiyot haqidagi xulosa-fikrlarini e’tiborsiz deb bilaman. Birinchidan, ular atay, deylik, manfaat yuzasidan yolg’on maqola yozadi, ikkinchidan esa, niyat xolis bo’lmagani bois, fikrlari chalkashgan, haqiqatdan yiroq bo’ladi. Nima deyayotgan edim, darvoqe, demak, Nazar Eshonqul, Isajon Sulton va Ulug’bek Hamdam hikoyalari hozirgi o’zbek adabiyotining yutuqlaridir. Men shu uchala ijodkorga alohida e’tibor qarataman. Prozamizdagi o’z vaqtida miltillab turgan yangilik nafasini Nazar Eshonqul alangalatib yubordi. Albatta, jiddiy asarlar va ularni yozgan adiblar artistlar kabi mashhur bo’lmaydi. Yirik baliqlar chuqur joyda yashaydi. Aytmoqchimanki, sanaganim adiblar jamiyatimizda mashhur emas, ular ijodida ozlik bor, xolos.

– Kitobxonlarga aytar so’zlaringiz…

– Kitobxonlarga nima deyishim mumkin? Hozirgi sharoitda umringiz davomida ikkita jiddiy asar o’qib ulgursangiz ham katta gap. Kitob ko’p. Siz esa ularning yaxshilarini topib o’qing. Ziyoli bo’laman degan zot, xoh kimyogar, xoh matematik bo’lsin, o’zbek adabiyoti va tarixini yaxshi bilishi kerak. Faqat buyruq bajaradigan va chalpillatib ovqat yeydigan manqurt bo’lmang. Qalbingiz ichida jinday ma’naviyat bo’lsin. Ilmingiz va ruhoniy boyligingiz bo’lmasa agar, bu olamda “au”laydigani itlardek xarob umr kechirasiz. Boshqa gaplar ham bor, mavridi bilan ularni ham aytamiz.

-Suhbat uchun katta rahmat!