Истеъдод тарбияси ёзувчи учун оригинал ёзувчиларни танлаб ўқиш, уларнинг яхши сифатларини ижодий ўзлаштириш ва шу билан биргаликда ўзининг услубини топишда намоён бўлади.
ИЖОДКОР ЎЗ ФИКРИ, СЎЗИ
ВА ПРИНЦИПИГА ЭГА БЎЛИШИ КЕРАК
Ёзувчи Темур Пўлатов билан суҳбат
Темур Пўлатов 1939 йилда Бухорода туғилган. Бухоро Давлат педагогика институтида таҳсил олган. 1967 йилда Москвадаги киностсенарий олий курсида ўқиган. Унинг дастлабки қиссаси («Не ходи по обочине») 1964 йилда «Звезда Востока» журналида чоп этилади. Шундан сўнг қисса ва романлар Тошкентда, Москвада рус ва ўзбек тилларида нашр этилади.
Адибнинг «Бўлак манзилгоҳлар», «Болалар хори», “Душан қайсарнинг кўрган-кечирганлари», «Бухоро хонадонининг кечмишлари», «Мулк», «Кунда-шунда», «Ғойибнинг иккинчи сафари», «Етти ҳузур-ҳаловат ва қирқ қайғу алам», «Ғойибнинг қайтиши», «Тарозий тошбақаси» каби ўнлаб асарлари китобхон томонидан илиқ қарши олинган.
Темур Пўлатов 1986 йилда ўзининг «Мулк», «Ғойибнинг иккинчи сафари», «Кунда-шунда» қиссалари ва «Бухоро хонадонининг кечмишлари» романи учун Ҳамза номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган. У Ўзбекистон ва Тожикистон халқ ёзувчиси фахрий унвони тақдирланган.
— Темур ака, жорий йилнинг илк кунларида ёш ўзбек ёзувчиларига қилган мурожаатингиз кўпчилик қатори мени ҳам тўлқинлантириб юборди. Биласиз, ўз вақтида устоз адиблар адабий жараённи кузатаётиб, ярқ этган ёш ижодкорларни маънан рағбатлантириб туришган. Масалан, адиб Абдулла Қаҳҳор ўзбек адабиётида ўз муҳрини қолдирган Шукур Холмирзаев, Ўткир Ҳошимов, Ўлмас Умарбеков, Учқун Назаров сингари ёзувчиларнинг илк ҳикоя ва қиссаларини юқори баҳолагани, ҳатто алоҳида мактуб ёзгани ҳақида эшитганман. Мунаққид ва адабиётшунос Озод Шарофиддинов ҳам талай истеъдод эгаларининг юзага чиқишида кўмаклашган. Ҳозирда устозлардан Хуршид Даврон анча синчков ва ҳимматли: ёш носир-шоирлар ижодига ўз холис баҳосини бериш билан бирга улар ижодини тарғиб ҳам қиляпти. Бироқ бундай рағбат, эътирофлар ижод аҳли учун масъулият ҳам юклайди. Шундай эмасми?
— Ёш ўзбек ёзувчиларига мурожаатимизнинг сабабини адабиётимизнинг келажаги ёш авлод билан бевосита боғлиқлиги важидан деб тушунишингизни истардим. Қолаверса, ўз вақтида бизни ҳам устозлар, дўстлар адабиётга эндигина кириб келаётганимизда ҳаёт ва ижод йўлларида қўллашган. Бир мисол сифатида кўп йиллар «Дружба народов» журналида бош муҳаррир бўлиб ишлаган Сергей Баруздиннинг асарларимга журнал саҳифаларидан ўрин бериши ва бир ёзувчи бўлганим боис ҳатто ўша пайтдаги ҳукумат раҳбари Шароф Рашидов олдига кириб мен ҳақимда ижобий фикрлар айтганини таъкидлашим мумкин. Шундан сўнг, Шароф Рашидов мени қабулига чақирганди. Асарларим ўзбек тилида чоп этилиши учун тегишли нашриётларга кўрсатма берганди. Гарчи булар амалга ошмаган бўлсада ва асарларим кейинчалик чиққанига қарамай мен ўзимга зиғирча ҳам бўлса яхшилик қилган инсонларни ҳамон илиқ хотиралар билан эслайман. Бизнинг ёшларга мурожаатимиз ёш ўзбек ижодкорларига бироз бўлса ҳам далда ва мотивация бериш истаги ўлароқ туғилган андишалардир.
— Устоз, бир неча суҳбатларингизда ёш ўзбек ёзувчилар ижодини кузатаётганингизни таъкидлагансиз. Ўзбек адабиёти, хусусан ўзбек насрчилигининг келажагидан умидингиз катта эканлигини эътироф этгансиз. Бугунги ёш ўзбек носирлари ижодидаги ютуқлар нималардан иборат? Айнан сизни қувонтирган аломатлар ҳақида тўхталиб ўтсангиз…
— Ҳа, мен ёш ўзбек ижодкорларини имкон даражада кузатиб боришга ҳаракат қиламан. Ҳозирда АҚШда яшайдиган ёш ёзувчи Сурхон Бўриев «Танҳолик тантанаси» номли ҳажман жуда катта роман ёзганини кўрдим, у хорижда ўзи ҳис қилган истиораларни қоғозга туширган. Яқинда Жанубий Кореяда яшаётган ёш ёзувчи Рахшона Аҳмедованинг қисса ва ҳикояларига сўзбоши ёздим. Унинг Орол денгизи ҳақида ёзган бир ҳикоясида мен ўзим бир вақтлар ёзган «Ғойибнинг иккинчи сафари» қиссамдаги мавзу ва руҳни кўрдим. Москвада яшаётган яна бир ёш ёзувчимиз Шерзод Комил Халил мен билан доимий адабий мулоқотда, унинг ҳам «Ўлим лабиринти» номли ўзгача руҳ билан ёзилган ҳикоялар тўпламига сўзбоши ёздим. Умуман истеъдодли ёш ўзбек ёзувчилари доимий кузатувимда, уларнинг ютуқлари адабиётимизнинг ютуғи, камчиликларини эса тажриба орттириш натижасида бартараф этиб боришларига ишонаман.
— Ижод, ижодкор ҳақида сўз юритганда беихтиёр истеъдод борасида ҳам тўхталади киши. Негаки ижод ва истеъдод эгиз тушунчалар. Сизнингча, ижодкорнинг истеъдодини нима белгилайди?
— Истеъдод аввало туғма берилган даражотлилигига шубҳа қилмайман. Уни ривожлантириш ўқиш ва меҳнат билан боғлиқ. Ёзувчи истеъдодини ривожлантириш айнан шундай деб ўйлайман. Шахсан мен бирор асар ёзсам, аввало ёзиб бўлганимдан сўнг, қанчалик севинмай уни шошилинч эълон қилишдан тийиламан. Ҳеч қачон биринчи матнни эълон қилдирмайман. Матн тугатилган бироз дам олиб куч ғамлагач, уни иккинчи маротаба қайтадан ёзишни бошлайман. Биринчи ёзишдан шошилиб ёзасиз, иккинчи ёзишда биринчисида тушиб қолган янги этюдлар, характерлар, образлар кириб келади ҳатто. Қолаверса сифат устида ишлайсиз. Албатта, бу меҳнат ва машаққат. Ёзувчи истеъдодини нима белгилашини шундан ўзингиз хулоса қилиб олаверинг.
— Ижодкор ўз истеъдодини тарбияламоғи керак деган тушунчага қандай қарайсиз?
— Албатта, тарбиялаши керак. Истеъдод тарбияси ёзувчи учун оригинал ёзувчиларни танлаб ўқиш, уларнинг яхши сифатларини ижодий ўзлаштириш ва шу билан биргаликда ўзининг услубини топишда намоён бўлади. Агар ёзувчи ўз устида ишламаса, адабиётга бутун куч-ғайратини сафарбар қилмаса, ундан умид қилмаса ҳам бўлади. Ўқиш ва ўрганишни тўхтатиб бўлмайди. Ўқимай қўйган ёзувчи фикрлашдан ҳам тўхтайди. Шунинг учун ёзувчи ўз устида мунтазам ишлаши керак. Мен 82 ёшимда «Қизил бўрон(Чўпон-зода: тикандан юлдузларга)» романини ёзиб тугатдим, ҳозир қўлимда яна бир романим бор. Айтмоқчиманки, ҳамон изланишдаман. Шу ёшда ҳам истеъдод тарбияси билан машғулман десам муболаға бўлмайди.
— Бошловчи ёзувчи ўз услубига эга бўлгунга қадар қатор мураккаб жараёнларни босиб ўтади (бироқ ҳамма ижодкор ҳам ўз услубига эга бўлавермайди). Тақдлидчилик гирдоби ҳам уни ўзига тортади. Айни шу балодан қутулиш ё унга яқинлашмаслик учун ижодкор нималарга эътибор қаратиши керак?
— Ижодни энди бошлаётган ёзувчилар истайдими-йўқми тақлидга дуч келади. Бирор кучли асар ёш ёзувчининг оромини ўғирлайди, шундай асар ёзгиси келади уни ҳам ва ўзи билмаган(ёки билган ҳолда) шу асарга тақлид қилади. Албатта, бу нуқсон унга кўринмаслиги мумкин, аммо ташқаридан нигоҳ солган бошқаларга истеҳзо уйғотиши мумкин. Тақлиддан қочиш керак, тамом. Тақлид қилаяпсизми, яхшиси ёзманг. Албатта адабиётшунос Бахтин дунёда саноқли сюжетлар борлигини ва истайдими-йўқми, барча ёзувчилар қайсидир маънода бир-бирига тақлид қилади, бир-бирини қайтаради деганда ҳақ эди. Биз уруш, муҳаббат, меҳнат каби мавзуларни қайтаришимиз мумкин, аммо ўзига хос услуб топа олсак, бу қайтариқ оригиналлик касб этади. Ёзувчининг оригиналлиги бу унинг услуби. Ёш ёзувчилар шу услубни топишда албатта қийналишади, аммо профессионал ёзувчи бўлишни мақсад қилган бўлсангиз, услуб топишга ҳам мажбурсиз. Сизнинг услубингиз сизнинг адабиётдаги юзингиз ҳисобланади.
— Темур ака, узоқ йиллардан буён Россияда истиқомат қиласиз. Рус ва бошқа миллатга мансуб кўплаб ижодкорлар, инсонлар билан учрашгансиз, ўзаро дўстлик ришталарини боғлагансиз. Халқаро адабий алоқалар, турли халқ ижодкорлари ўртасидаги дўстона муносабатлар ижодкор ҳаёти ва ижоди учун нечоғли аҳамиятга эга?
— Мен 90-йиллар бошидан бери Москвада яшайман. Ҳа, бу ерда Собиқ Иттифоқ ёзувчилар уюшмасининг сўнги раиси бўлдим, ундан сўнг янгидан ташкил этилган МДҲ ёзувчилари уюшмасига бошчилик қилдим. 2000 йилгача деярли таниқли барча ёзувчилар мен билан уларнинг раҳбари бўлганим учун у ёки бу маънода адабий алоқаларда бўлган. Агар алоҳида шоир ва ёзувчилар ҳақида эсласам, Евгений Евтушенко, Андрей Битов ва бошқа кўплаб номларни эслашим мумкин. Албатта оригинал ижодкорлар билан қалин адабий алоқага эга бўлиш сизнинг ижодингизга ҳам ижобий қувват беради. Шундан руҳ оласиз. Адабий мулоқотлар эса дунёқарашингиз ва адабиётга муносабатингизда ижобий импульсни кўпайтиради.
— Энди тил ва таржима борасида суҳбатлашсак. Бугунги кунларда зиёлиларнинг жаҳон тилларига бўлган қизқиши кучайиб бормоқда. Айрим ижодкорлар инглиз, француз, япон ва шу каби бошқа тилларни ўрганиб, жаҳон ёзувчиларининг асарларини аслиятдан таржима қилишяпти. Ўз навбатида улар ўз шеър ва ҳикояларини бошқа тилларга ўгириб, кенг тарғиб ҳам қилишяпти. Бу ҳолга муносабатингиз?
Тил билиш, жаҳон ёзувчиларини оригиналдан таржима қилиш бу жуда яхши ҳолат. Қанча кўп жаҳон адабиёти дурдоналари она тилимизга ўгирилса, буни фойдаси миллий адабиётни ҳам кўтарилишида бир пиллапоя бўлади, албатта. Мени ташвишга соладиган нарса бошқа. Шунча асарлар таржима бўлмоқда. Буни ўқийдиган ўқувчи, китобхон борми? Тор маънодаги китобхон албатта бор, аммо оммавий китобхонлик қарор топмаса, миллатнинг даражотини кўтара олмаймиз. Мен ўзбек тилида Жойс, Оруэлнинг таржима қилинганлигини кўрдим, шунга яраша уларнинг ўқувчилари борлигига ишонишни истардим. Аммо кузатувларимга кўра бу каби китоблардан кўра, енгил-елпи китобларнинг бозори чаққонлигини кўраман. Нашриётлар ҳам шунақа харидоргир китобларни ортидан тушгани ачинарли. Асл адабиётни тарғиб қилиш таржимонларнинг вазифасига айланиши керак. Ўзимизнинг яхши асарларимизни ҳам хорижга чиқартиришимиз керак. Чунки хорижда чоп этиладиган асар ўзбек адабиёти номидан чиқади. Хорижликлар шу асарга қараб адабиётимизга баҳо беради. Шахсан менинг 50 дан ошиқ давлатларда асарларим босилган. Агар бу китоблар ўзбек адабиёти ҳақида уларда ижобий таассурот уйғотган бўлса(чет элларда босилган бундай тақризлар бор ва булар менга тўғри йўлда эканлигимга доим куч берган) бундан фақат хурсанд бўламан. Мен Учқун Назаров, Шукур Холмирзаев каби сафдошларимнинг асарлари хориж тилларига босилса, ўзбек адабиёти учун ижобий хулосалар келтиришига ишонаман. Албатта, улар сафини бошқа катта ёзувчиларимиз ва етишиб келаётган ёш авлод сафлари билан тўлдириш мумкин.
— Ўз тажрибангиз ва ижодий лабораториянгиздан келиб чиқиб ижодкорнинг ўзи ва ижодига қўйиши лозим бўлган талабларни келтира оласизми?
— Ижодкор аввало ўз фикрига, сўзига, принципига эга бўлиши керак. У шахс бўлиши шарт. Адабиёт билан шуғуллагадиган ижодкор ўз устида доимий ишлаши, ўқиб-ўрганишни кундалик эҳтиёжи қилиб белгилаб олиши лозим. У давр ва замоннинг айюҳанносларига учмаслиги, ҳеч қачон маддоҳлик йўлини тутмаслиги, мартаба ва ризқни Аллоҳ беришини ёдда тутиши ва фақатгина кўнгил буюрганинигина ёзиши керак. Бошқачасини мен тасаввур қилолмайман. Чунки мен ижодимни илк бошлаганимдан шу кунга қадар шу йўлда собитман.
— Ижодкор аввало яхши китобхон ҳам бўлиши лозим. Зеро узлуксиз кечган мутолаагина ижодкорнинг тафаккурини бойитиб, қаламини ҳам чархлашга имкон яратади. Айни шу китобхонлик борасида адибнинг оддий китобхондан фарқли жиҳатлари нималарда кўринади? Шунингдек ёзувчининг бадиий маҳоратини оширишга хизмат қиладиган ўнта асар номини келтирсангиз?
— Ёзувчининг китобхонлиги албатта оддий ўқувчиникидан катта фарқ қилади. Аввало ёзувчи доимо ўз дунёқараши ва принципларига мос келадиган ижодкорларни танлаб ўқийди, китобхон учун доимо ҳам танлов имконияти мавжуд бўлмаслиги мумкин. Қолаверса, ёзувчининг китобхонлигининг ўқувчиникидан фарқли яна бир жиҳати ўқувчи воқеа, сюжет ортидан кетиб шу силсилага ва воқеаларнинг ривожига маҳлиё бўлади, ёзувчи эса, асар қурилиши, характер яратиш, услуб танлаш каби яралиш ва яратиш жараёнини назаридан соқит қилмайди. Бу ёзувчи учун ўзига хос тажриба ҳамдир. Ютуқларни ижобий ўзлаштириш учун кўлам, камчиликлардан эса хулоса чиқариш учун сабоқ. Энди ўнта ёзувчини ажратиб кўрсатиш масаласига келсак, бу мен учун кутилмаган ҳолат, албатта, буни ўйлаб кўриш керак. Лекин мен сизга айрим классикларнинг номларини келтиришим мумкин: Лев Толстой, Фёдор Достоевский, Жеймс Жойс, Уильям Фолкнер, Франс Кафка ва ҳоказо. Бу адибларнинг асарлари менга ёқади, аммо номлари саналмаган бошқа кўплаб ёзувчиларни ҳам, уларнинг асарларини ҳам алоҳида ажратиб кўрсатиш қийин, чунки уларнинг кўпи истеъдод жиҳатидан бир-бирига яқин, бирида бор бўлган жиҳатлар бошқасида йўқ. Улар бир бутун ҳолда бир-бирларини тўлдиради. Шу нуқтаи назардан алоҳида ажратиб кўрсатишни истамадим.
— Ижодкорларга ва китобхонларга тилакларингиз…
— Ижодкорларга тилагим ўз олдиларига доим катта мақсадларни қўйишсин, интилиш билан яхши асарлар яратиб китобхонларни хушнуд этишсин. Китобхонларга эса яхши китобларни ўқиш доим насиб қилсин.
Умид Али суҳбатлашди.
Iste’dod tarbiyasi yozuvchi uchun original yozuvchilarni tanlab o’qish, ularning yaxshi sifatlarini ijodiy o’zlashtirish va shu bilan birgalikda o’zining uslubini topishda namoyon bo’ladi.
IJODKOR O’Z FIKRI, SO’ZI
VA PRINTSIPIGA EGA BO’LISHI KERAK
Yozuvchi Temur Po’latov bilan suhbat
Temur Po’latov 1939 yilda Buxoroda tug’ilgan. Buxoro Davlat pedagogika institutida tahsil olgan. 1967 yilda Moskvadagi kinostsenariy oliy kursida o’qigan. Uning dastlabki qissasi («Ne xodi po obochine») 1964 yilda «Zvezda Vostoka» jurnalida chop etiladi. Shundan so’ng qissa va romanlar Toshkentda, Moskvada rus va o’zbek tillarida nashr etiladi.
Adibning «Bo’lak manzilgohlar», «Bolalar xori», “Dushan qaysarning ko’rgan-kechirganlari», «Buxoro xonadonining kechmishlari», «Mulk», «Kunda-shunda», «G’oyibning ikkinchi safari», «Etti huzur-halovat va qirq qayg’u alam», «G’oyibning qaytishi», «Taroziy toshbaqasi» kabi o’nlab asarlari kitobxon tomonidan iliq qarshi olingan.
Temur Po’latov 1986 yilda o’zining «Mulk», «G’oyibning ikkinchi safari», «Kunda-shunda» qissalari va «Buxoro xonadonining kechmishlari» romani uchun Hamza nomidagi Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan. U O’zbekiston va Tojikiston xalq yozuvchisi faxriy unvoni taqdirlangan.
— Temur aka, joriy yilning ilk kunlarida yosh o’zbek yozuvchilariga qilgan murojaatingiz ko’pchilik qatori meni ham to’lqinlantirib yubordi. Bilasiz, o’z vaqtida ustoz adiblar adabiy jarayonni kuzatayotib, yarq etgan yosh ijodkorlarni ma’nan rag’batlantirib turishgan. Masalan, adib Abdulla Qahhor o’zbek adabiyotida o’z muhrini qoldirgan Shukur Xolmirzayev, O’tkir Hoshimov, O’lmas Umarbekov, Uchqun Nazarov singari yozuvchilarning ilk hikoya va qissalarini yuqori baholagani, hatto alohida maktub yozgani haqida eshitganman. Munaqqid va adabiyotshunos Ozod Sharofiddinov ham talay iste’dod egalarining yuzaga chiqishida ko’maklashgan. Hozirda ustozlardan Xurshid Davron ancha sinchkov va himmatli: yosh nosir-shoirlar ijodiga o’z xolis bahosini berish bilan birga ular ijodini targ’ib ham qilyapti. Biroq bunday rag’bat, e’tiroflar ijod ahli uchun mas’uliyat ham yuklaydi. Shunday emasmi?
— Yosh o’zbek yozuvchilariga murojaatimizning sababini adabiyotimizning kelajagi yosh avlod bilan bevosita bog’liqligi vajidan deb tushunishingizni istardim. Qolaversa, o’z vaqtida bizni ham ustozlar, do’stlar adabiyotga endigina kirib kelayotganimizda hayot va ijod yo’llarida qo’llashgan. Bir misol sifatida ko’p yillar «Drujba narodov» jurnalida bosh muharrir bo’lib ishlagan Sergey Baruzdinning asarlarimga jurnal sahifalaridan o’rin berishi va bir yozuvchi bo’lganim bois hatto o’sha paytdagi hukumat rahbari Sharof Rashidov oldiga kirib men haqimda ijobiy fikrlar aytganini ta’kidlashim mumkin. Shundan so’ng, Sharof Rashidov meni qabuliga chaqirgandi. Asarlarim o’zbek tilida chop etilishi uchun tegishli nashriyotlarga ko’rsatma bergandi. Garchi bular amalga oshmagan bo’lsada va asarlarim keyinchalik chiqqaniga qaramay men o’zimga zig’ircha ham bo’lsa yaxshilik qilgan insonlarni hamon iliq xotiralar bilan eslayman. Bizning yoshlarga murojaatimiz yosh o’zbek ijodkorlariga biroz bo’lsa ham dalda va motivatsiya berish istagi o’laroq tug’ilgan andishalardir.
— Ustoz, bir necha suhbatlaringizda yosh o’zbek yozuvchilar ijodini kuzatayotganingizni ta’kidlagansiz. O’zbek adabiyoti, xususan o’zbek nasrchiligining kelajagidan umidingiz katta ekanligini e’tirof etgansiz. Bugungi yosh o’zbek nosirlari ijodidagi yutuqlar nimalardan iborat? Aynan sizni quvontirgan alomatlar haqida to’xtalib o’tsangiz…
— Ha, men yosh o’zbek ijodkorlarini imkon darajada kuzatib borishga harakat qilaman. Hozirda AQShda yashaydigan yosh yozuvchi Surxon Bo’riyev «Tanholik tantanasi» nomli hajman juda katta roman yozganini ko’rdim, u xorijda o’zi his qilgan istioralarni qog’ozga tushirgan. Yaqinda Janubiy Koreyada yashayotgan yosh yozuvchi Raxshona Ahmedovaning qissa va hikoyalariga so’zboshi yozdim. Uning Orol dengizi haqida yozgan bir hikoyasida men o’zim bir vaqtlar yozgan «G’oyibning ikkinchi safari» qissamdagi mavzu va ruhni ko’rdim. Moskvada yashayotgan yana bir yosh yozuvchimiz Sherzod Komil Xalil men bilan doimiy adabiy muloqotda, uning ham «O’lim labirinti» nomli o’zgacha ruh bilan yozilgan hikoyalar to’plamiga so’zboshi yozdim. Umuman iste’dodli yosh o’zbek yozuvchilari doimiy kuzatuvimda, ularning yutuqlari adabiyotimizning yutug’i, kamchiliklarini esa tajriba orttirish natijasida bartaraf etib borishlariga ishonaman.
— Ijod, ijodkor haqida so’z yuritganda beixtiyor iste’dod borasida ham to’xtaladi kishi. Negaki ijod va iste’dod egiz tushunchalar. Sizningcha, ijodkorning iste’dodini nima belgilaydi?
— Iste’dod avvalo tug’ma berilgan darajotliligiga shubha qilmayman. Uni rivojlantirish o’qish va mehnat bilan bog’liq. Yozuvchi iste’dodini rivojlantirish aynan shunday deb o’ylayman. Shaxsan men biror asar yozsam, avvalo yozib bo’lganimdan so’ng, qanchalik sevinmay uni shoshilinch e’lon qilishdan tiyilaman. Hech qachon birinchi matnni e’lon qildirmayman. Matn tugatilgan biroz dam olib kuch g’amlagach, uni ikkinchi marotaba qaytadan yozishni boshlayman. Birinchi yozishdan shoshilib yozasiz, ikkinchi yozishda birinchisida tushib qolgan yangi etyudlar, xarakterlar, obrazlar kirib keladi hatto. Qolaversa sifat ustida ishlaysiz. Albatta, bu mehnat va mashaqqat. Yozuvchi iste’dodini nima belgilashini shundan o’zingiz xulosa qilib olavering.
— Ijodkor o’z iste’dodini tarbiyalamog’i kerak degan tushunchaga qanday qaraysiz?
— Albatta, tarbiyalashi kerak. Iste’dod tarbiyasi yozuvchi uchun original yozuvchilarni tanlab o’qish, ularning yaxshi sifatlarini ijodiy o’zlashtirish va shu bilan birgalikda o’zining uslubini topishda namoyon bo’ladi. Agar yozuvchi o’z ustida ishlamasa, adabiyotga butun kuch-g’ayratini safarbar qilmasa, undan umid qilmasa ham bo’ladi. O’qish va o’rganishni to’xtatib bo’lmaydi. O’qimay qo’ygan yozuvchi fikrlashdan ham to’xtaydi. Shuning uchun yozuvchi o’z ustida muntazam ishlashi kerak. Men 82 yoshimda «Qizil bo’ron(Cho’pon-zoda: tikandan yulduzlarga)» romanini yozib tugatdim, hozir qo’limda yana bir romanim bor. Aytmoqchimanki, hamon izlanishdaman. Shu yoshda ham iste’dod tarbiyasi bilan mashg’ulman desam mubolag’a bo’lmaydi.
— Boshlovchi yozuvchi o’z uslubiga ega bo’lgunga qadar qator murakkab jarayonlarni bosib o’tadi (biroq hamma ijodkor ham o’z uslubiga ega bo’lavermaydi). Taqdlidchilik girdobi ham uni o’ziga tortadi. Ayni shu balodan qutulish yo unga yaqinlashmaslik uchun ijodkor nimalarga e’tibor qaratishi kerak?
— Ijodni endi boshlayotgan yozuvchilar istaydimi-yo’qmi taqlidga duch keladi. Biror kuchli asar yosh yozuvchining oromini o’g’irlaydi, shunday asar yozgisi keladi uni ham va o’zi bilmagan(yoki bilgan holda) shu asarga taqlid qiladi. Albatta, bu nuqson unga ko’rinmasligi mumkin, ammo tashqaridan nigoh solgan boshqalarga istehzo uyg’otishi mumkin. Taqliddan qochish kerak, tamom. Taqlid qilayapsizmi, yaxshisi yozmang. Albatta adabiyotshunos Baxtin dunyoda sanoqli syujetlar borligini va istaydimi-yo’qmi, barcha yozuvchilar qaysidir ma’noda bir-biriga taqlid qiladi, bir-birini qaytaradi deganda haq edi. Biz urush, muhabbat, mehnat kabi mavzularni qaytarishimiz mumkin, ammo o’ziga xos uslub topa olsak, bu qaytariq originallik kasb etadi. Yozuvchining originalligi bu uning uslubi. Yosh yozuvchilar shu uslubni topishda albatta qiynalishadi, ammo professional yozuvchi bo’lishni maqsad qilgan bo’lsangiz, uslub topishga ham majbursiz. Sizning uslubingiz sizning adabiyotdagi yuzingiz hisoblanadi.
— Temur aka, uzoq yillardan buyon Rossiyada istiqomat qilasiz. Rus va boshqa millatga mansub ko’plab ijodkorlar, insonlar bilan uchrashgansiz, o’zaro do’stlik rishtalarini bog’lagansiz. Xalqaro adabiy aloqalar, turli xalq ijodkorlari o’rtasidagi do’stona munosabatlar ijodkor hayoti va ijodi uchun nechog’li ahamiyatga ega?
— Men 90-yillar boshidan beri Moskvada yashayman. Ha, bu yerda Sobiq Ittifoq yozuvchilar uyushmasining so’ngi raisi bo’ldim, undan so’ng yangidan tashkil etilgan MDH yozuvchilari uyushmasiga boshchilik qildim. 2000 yilgacha deyarli taniqli barcha yozuvchilar men bilan ularning rahbari bo’lganim uchun u yoki bu ma’noda adabiy aloqalarda bo’lgan. Agar alohida shoir va yozuvchilar haqida eslasam, Yevgeniy Yevtushenko, Andrey Bitov va boshqa ko’plab nomlarni eslashim mumkin. Albatta original ijodkorlar bilan qalin adabiy aloqaga ega bo’lish sizning ijodingizga ham ijobiy quvvat beradi. Shundan ruh olasiz. Adabiy muloqotlar esa dunyoqarashingiz va adabiyotga munosabatingizda ijobiy impulьsni ko’paytiradi.
— Endi til va tarjima borasida suhbatlashsak. Bugungi kunlarda ziyolilarning jahon tillariga bo’lgan qizqishi kuchayib bormoqda. Ayrim ijodkorlar ingliz, frantsuz, yapon va shu kabi boshqa tillarni o’rganib, jahon yozuvchilarining asarlarini asliyatdan tarjima qilishyapti. O’z navbatida ular o’z she’r va hikoyalarini boshqa tillarga o’girib, keng targ’ib ham qilishyapti. Bu holga munosabatingiz?
Til bilish, jahon yozuvchilarini originaldan tarjima qilish bu juda yaxshi holat. Qancha ko’p jahon adabiyoti durdonalari ona tilimizga o’girilsa, buni foydasi milliy adabiyotni ham ko’tarilishida bir pillapoya bo’ladi, albatta. Meni tashvishga soladigan narsa boshqa. Shuncha asarlar tarjima bo’lmoqda. Buni o’qiydigan o’quvchi, kitobxon bormi? Tor ma’nodagi kitobxon albatta bor, ammo ommaviy kitobxonlik qaror topmasa, millatning darajotini ko’tara olmaymiz. Men o’zbek tilida Joys, Oruelning tarjima qilinganligini ko’rdim, shunga yarasha ularning o’quvchilari borligiga ishonishni istardim. Ammo kuzatuvlarimga ko’ra bu kabi kitoblardan ko’ra, yengil-elpi kitoblarning bozori chaqqonligini ko’raman. Nashriyotlar ham shunaqa xaridorgir kitoblarni ortidan tushgani achinarli. Asl adabiyotni targ’ib qilish tarjimonlarning vazifasiga aylanishi kerak. O’zimizning yaxshi asarlarimizni ham xorijga chiqartirishimiz kerak. Chunki xorijda chop etiladigan asar o’zbek adabiyoti nomidan chiqadi. Xorijliklar shu asarga qarab adabiyotimizga baho beradi. Shaxsan mening 50 dan oshiq davlatlarda asarlarim bosilgan. Agar bu kitoblar o’zbek adabiyoti haqida ularda ijobiy taassurot uyg’otgan bo’lsa(chet ellarda bosilgan bunday taqrizlar bor va bular menga to’g’ri yo’lda ekanligimga doim kuch bergan) bundan faqat xursand bo’laman. Men Uchqun Nazarov, Shukur Xolmirzayev kabi safdoshlarimning asarlari xorij tillariga bosilsa, o’zbek adabiyoti uchun ijobiy xulosalar keltirishiga ishonaman. Albatta, ular safini boshqa katta yozuvchilarimiz va yetishib kelayotgan yosh avlod saflari bilan to’ldirish mumkin.
— O’z tajribangiz va ijodiy laboratoriyangizdan kelib chiqib ijodkorning o’zi va ijodiga qo’yishi lozim bo’lgan talablarni keltira olasizmi?
— Ijodkor avvalo o’z fikriga, so’ziga, printsipiga ega bo’lishi kerak. U shaxs bo’lishi shart. Adabiyot bilan shug’ullagadigan ijodkor o’z ustida doimiy ishlashi, o’qib-o’rganishni kundalik ehtiyoji qilib belgilab olishi lozim. U davr va zamonning ayyuhannoslariga uchmasligi, hech qachon maddohlik yo’lini tutmasligi, martaba va rizqni Alloh berishini yodda tutishi va faqatgina ko’ngil buyurganinigina yozishi kerak. Boshqachasini men tasavvur qilolmayman. Chunki men ijodimni ilk boshlaganimdan shu kunga qadar shu yo’lda sobitman.
— Ijodkor avvalo yaxshi kitobxon ham bo’lishi lozim. Zero uzluksiz kechgan mutolaagina ijodkorning tafakkurini boyitib, qalamini ham charxlashga imkon yaratadi. Ayni shu kitobxonlik borasida adibning oddiy kitobxondan farqli jihatlari nimalarda ko’rinadi? Shuningdek yozuvchining badiiy mahoratini oshirishga xizmat qiladigan o’nta asar nomini keltirsangiz?
— Yozuvchining kitobxonligi albatta oddiy o’quvchinikidan katta farq qiladi. Avvalo yozuvchi doimo o’z dunyoqarashi va printsiplariga mos keladigan ijodkorlarni tanlab o’qiydi, kitobxon uchun doimo ham tanlov imkoniyati mavjud bo’lmasligi mumkin. Qolaversa, yozuvchining kitobxonligining o’quvchinikidan farqli yana bir jihati o’quvchi voqea, syujet ortidan ketib shu silsilaga va voqealarning rivojiga mahliyo bo’ladi, yozuvchi esa, asar qurilishi, xarakter yaratish, uslub tanlash kabi yaralish va yaratish jarayonini nazaridan soqit qilmaydi. Bu yozuvchi uchun o’ziga xos tajriba hamdir. Yutuqlarni ijobiy o’zlashtirish uchun ko’lam, kamchiliklardan esa xulosa chiqarish uchun saboq. Endi o’nta yozuvchini ajratib ko’rsatish masalasiga kelsak, bu men uchun kutilmagan holat, albatta, buni o’ylab ko’rish kerak. Lekin men sizga ayrim klassiklarning nomlarini keltirishim mumkin: Lev Tolstoy, Fyodor Dostoyevskiy, Jeyms Joys, Uilьyam Folkner, Frans Kafka va hokazo. Bu adiblarning asarlari menga yoqadi, ammo nomlari sanalmagan boshqa ko’plab yozuvchilarni ham, ularning asarlarini ham alohida ajratib ko’rsatish qiyin, chunki ularning ko’pi iste’dod jihatidan bir-biriga yaqin, birida bor bo’lgan jihatlar boshqasida yo’q. Ular bir butun holda bir-birlarini to’ldiradi. Shu nuqtai nazardan alohida ajratib ko’rsatishni istamadim.
— Ijodkorlarga va kitobxonlarga tilaklaringiz…
— Ijodkorlarga tilagim o’z oldilariga doim katta maqsadlarni qo’yishsin, intilish bilan yaxshi asarlar yaratib kitobxonlarni xushnud etishsin. Kitobxonlarga esa yaxshi kitoblarni o’qish doim nasib qilsin.
Umid Ali suhbatlashdi.
