Усмонни барчамиз ёқтирардик. У кўз ўнгимизда ўзгара бошлади. Ҳа, унинг дунёсига бошқа бир фасл кириб келган эди. Усмон қандай ишга қўл урмасин, қойиллатар, чеҳраси ботиний бир нурдан порлай бошлаган эди. Усмон Мартани ёқтириб қолганини биздан сир тутмасди. Уларнинг муҳаббати тонгги шафақдек бутун батареяга нур соча бошлади..

Олесь Гончар
СИРЛИ МАКТУБ
Рус тилидан Назира Жўраева таржимаси

Олесь Гончар (тўлиқ исми Александр Терентьевич) (1918.3.4 — Полтава вилояти Суха қишлоғи — 1995)— украин ёзувчиси. Украина ФА акад. (1978). Днепропетровск ун-тини тугатган (1946). «Алплар» (1946), «Мовий Дунай» (1947), «Олтин Прага» (1948) асарларини ўз ичига олган «Байроқдорлар» трилогияси Гончарга катта шухрат келтирди, уруш мавзуидаги энг яхши асар деб тан олинди. «Таврия» (1952), «Перекоп», (1957), «Инсон ва қурол» (1960), «Ҳаёт навоси» (1963), «Довул» (1970), «Сенинг тонгинг» (1980) каби романлар муаллифи. Асарлари кўп тилларга таржима қилинган. «Байроқдорлар» трилогияси (1951), «Ҳаёт навоси» романи (1974) ўзбек тилида нашр этилган.

ҚИШ фасли охирлаб, дилни яйратувчи баҳор келди. Труханов оролидаги дарахтлар аста-секин куртак ёза бошлади. Ккенг ялангликларда майсалар ниш урди. Қалбларда ёқимли, кишига роҳат бахш этувчи ҳис-туйғулар уйғона бошлади. Усмон ва Марта! Улар ҳозир қаерда эканлар? Ҳаётлари қандай кечди экан? Аста-секинлик билан кириб келаётган сўлим Киев баҳори улар ҳақидаги хотираларни ёдимга солади.

Бу воқеа Латвияда иккинчи жаҳон уруши пайтида рўй берган эди. Ҳолдан тойдирувчи ҳужумлардан сўнг, ниҳоят, бизга дам берилди. Батареямиз билан ботқоқликлар орасида қолиб кетган ярим вайрона бир қўрғонда тўхтадик. Қўрғон хўжайини бизни яхши кутиб олмаса-да, малла сочли қизи барчамизни очиқ чеҳра билан қаршилади. Кошона бўлмаса-да, тин олишга имкон берадиган бир қўналға топганимиздан хурсанд эдик.
Марта исми бу эпчил бу қиз барча ишларга улгурарди. Шалоладай олтинранг сочлари юрганида у ёқдан-бу ёққа бориб-келарди. У ҳовлида юрганида кўнглимиз ёришиб кетарди.

Бизни кўрганда қизнинг яноқлари қип-қизариб кетарди. Айниқса, энг ёш, қадди-қомати келишган алоқачи аскар Усмонга кўзи тушганида қорачиқларида ўзгача бир ўт ёнарди.
Усмонни барчамиз ёқтирардик. У кўз ўнгимизда ўзгара бошлади. Ҳа, унинг дунёсига бошқа бир фасл кириб келган эди. Усмон қандай ишга қўл урмасин, қойиллатар, чеҳраси ботиний бир нурдан порлай бошлаган эди. Усмон Мартани ёқтириб қолганини биздан сир тутмасди. Уларнинг муҳаббати тонгги шафақдек бутун батареяга нур соча бошлади.

Ҳар биримиз ўз муҳаббат тажрибаларимиздан гапириб, Усмонни “қуроллантирмоқчи” бўлардик. Улар кўпинча қудуқ ёнида суҳбатлашиб туришарди. Марта бўш челакни ушлаб олганча Усмонга табассум ҳадя қиларди, бу сеҳрли онларни ажиб бир завқ билан томоша қилардик. Ахир, барчамиз муҳаббатни соғинган эдик-да!
Бизни бир нарса ҳайрон қолдирарди: қизиқ, улар бир-бирининг тилини тушунмаса, қандай гаплашишаётган экан-а? Йигит самарқандлик, олтин сочли Марта эса латиялик эди.

Бир куни ҳаммомга тушадиган бўлдик. Ҳаммомни навбатма-навбат қиздирардик. Авваллари Усмон истар-истамас бажарарди. Бу гал ишга жон-жаҳди билан киришди. Ҳўл ўтинларни аранг ёқиш, аччиқ тутундан бўғриқиб олиш − бундай нохушликлар севимли қизининг кўзлари осмондаги юлдуздек чақнаб, унга тикилиб тургани учун йигитга асло сезилмасди.

Улар бирга ўтин ташиб келар, тутаётган нам ўтинни болаларча “пуф”лаб аланга олдиришга ҳаракат қилишарди… Кечқурун Усмон ҳаяжон билан капитаннинг ёнига борди.
− Ўртоқ капитан, мурожаат қилишга рухсат этинг! – деди.
− Рухсат!
− Ҳаммом ювинишга тайёр!

Командир ва унинг ёнида турганлар Усмоннинг беҳад ҳаяжонланаётганини сездилар:
− Ҳой, бола, сархушга ўхшайсан, мабодо, у ерда бирортаси билан ичмадингми?
− Йўқ, ичганим йўқ, ўртоқ капитан!
− Унда нега лолақизғалдоқдек қизариб кетдинг?
− Мен… мен… мен… ундан…
− Олов ёқаётган эдик, ўтхона тутаб кетди, ҳеч нарса кўринмай қолди… Кейин, шу… воқеа содир бўлди.

Биз унинг “бўса олдим” деган сўзни айта олмаётганини ҳис этдик.
Ён-атрофдагилар хохолашди. Командир ҳам босиқлик билан жилмайиб қўйди.
− Нимаям дердим… Энди унга уйланишингга тўғри келади. Шу ҳақда ўйлаб кўрдингми, Усмон?
− Албатта, жуда кўп ўйладим!
− Хўш, қандай қарорга келдинг?
− Қарорим қатъий, унга уйланмоқчиман.

Усмоннинг ҳар бир гапига кулардик.
Бироқ унинг ҳазиллашишга вақти йўқ эди, учрашувга шошаётганди. Маълум бўлишича, Марта кечки овқат пайтида Усмонни уйидагиларга таништирмоқчи бўлган экан.
Қизнинг ота-онаси Усмонга худди куёвларидай илтифот кўрсатишибди.

Эртаси куни қисмимизга йўлга тушиш ҳақида буйруқ келди. Ҳаво рутубатли эди, атрофда қарғалар қағиллар, шамол қайин баргларини юларди. Ҳамма нарса кетишга тахт қилиб қўйилганди. Барчанинг кўз ўнгида Усмон билан Марта хайрлашишарди.

Мартанинг кўзидан шашқатор ёш оқса-да, ёмғир ортидан чиққан қуёшдек йигитга табассум билан боқар, унинг кафтини юзларига босарди, Усмон эса сеҳрлангандек қиздан кўз узмасди.
Йигит қизнинг қўлини қаттиқ сиқди-да, машина томон югуриб кетди. Марта машина ортидан югуриб бораркан, қўлини силтаганча Усмонга нималардир дер, сочлари эса шамолда байроқдек ҳилпирарди. Усмон ҳам қизга жавобан нималардир дерди…

Жанг майдонларида, окопларда Усмон Мартадан орзиқиб хат кута бошлади. У хат ташувчини ҳоли-жонига қўймасди.
— Сен хатимни адашиб, бошқага бериб юборгансан! — дея почтачини койирди.
Ниҳоят, хат келди.
Усмон хатни бор овози билан ўқиб, шодлигини барча билан баҳам кўрмоқчи эди. Бирдан тарвузи қўлтиғидан тушди, хат латиш тилида ёзилганди.

Нима қилса экан? Кимдан ёрдам сўрасин? Афсуски, орамизда латиш тилини биладиган аскар топилмади.
Усмон бу ҳолатга ҳам кўникди. Муҳими, Марта ўз қўли билан ёзган хат келди-ку! У хатда ёзилган бирон сўзни тушунмаса-да, танга топган гадодай суюнарди. Демак, Марта уни унутмабди!
Усмон Мартадан келган хатларни кўксидаги чўнтагида сақлаб юрар, кафтларида силаб қўярди. Аскар бир ерда турармиди? Яна йўлга тушдик.

Усмон ўтирган машина шаҳардан ўтаётганда шериклари унинг одамлар орасидан кимнидир қидириб, безовта бўлаётганини сезиб қолдилар.
− Усмон, сенга нима бўлди?
− Тўхтанг! − у тўсатдан командири ўтирган машина томини ура бошлади. − Тўхтанг! Бир дақиқага! Бир дақиқага! Илтимос, тўхтанг! − дерди тинмай.
− Ҳа, нима дейсан?
− Марта! Марта! − дея қўлини силкитарди Усмон.

Машина тўхтади. Усмон ундан ўқдек отилиб тушди-ю, одамлар орасига кириб кетди ва пўстинли бир кишини қўлидан тортиб, ўзига қаратди.
− Тўхтанг! − деди Усмон ва хатни чиқариб, унга узатди. — Сиз латишсиз-а?
— Ҳа, нимайди?
— Мана бу хатни ўқиб беринг!
− Кечирасиз…
− Ўқинг! Ўқинг! Илтимос!

Уларнинг атрофида одамлар тўплана бошлади. Ҳалиги киши Мартанинг хатини овоз чиқариб, ўқиб, йигитга таржима қилиб берди. Қиз хатида Усмоннинг қиёфаси эртаю кеч унинг кўз ўнгида эканлиги, тушларида тез-тез кўраётгани ҳақида ёзганди. Хуллас, бошдан-оёқ севги сатрларига тўла ишқий мактуб эди.

Усмон хатни ўқиб бераётган кишидан муҳаббат тўла кўзларини узмас, унинг дўриллаб хат ўқишини гўё ёқимли мусиқадек, эрта баҳорда сайраётган булбул навосидек бор вужуди билан берилиб тингларди.
Орқамизда турна қатор бўлиб қолган машиналар “дид-дид”лаб, биздан йўл сўрарди. Биз эса муҳаббат дунёсида муҳаббат сўзидан, муҳаббат исидан маст йигитга қараб, ҳаётнинг бор машаққатини унутгандек эдик. Ишқ олдида қолган барча ҳиссиётларимиз таслим бўлгандек эди.

Oles  Gonchar
SIRLI MAKTUB
Rus tilidan Nazira Jo’raeva tarjimasi

 Oles Gonchar (to’liq ismi Aleksandr Terent`evich) (1918.3.4 — Poltava viloyati Suxa qishlog’i — 1995)— ukrain yozuvchisi. Ukraina FA akad. (1978). Dnepropetrovsk un-tini tugatgan (1946). «Alplar» (1946), «Moviy Dunay» (1947), «Oltin Praga» (1948) asarlarini o’z ichiga olgan «Bayroqdorlar» trilogiyasi Goncharga katta shuxrat keltirdi, urush mavzuidagi eng yaxshi asar deb tan olindi. «Tavriya» (1952), «Perekop», (1957), «Inson va qurol» (1960), «Hayot navosi» (1963), «Dovul» (1970), «Sening tonging» (1980) kabi romanlar muallifi. Asarlari ko’p tillarga tarjima qilingan. «Bayroqdorlar» trilogiyasi (1951), «Hayot navosi» romani (1974) o’zbek tilida nashr etilgan.

QISH fasli oxirlab, dilni yayratuvchi bahor keldi. Truxanov orolidagi daraxtlar asta-sekin kurtak yoza boshladi. Kkeng yalangliklarda maysalar nish urdi. Qalblarda yoqimli, kishiga rohat baxsh etuvchi his-tuyg’ular uyg’ona boshladi. Usmon va Marta! Ular hozir qaerda ekanlar? Hayotlari qanday kechdi ekan? Asta-sekinlik bilan kirib kelayotgan so’lim Kiev bahori ular haqidagi xotiralarni yodimga soladi.

Bu voqea Latviyada ikkinchi jahon urushi paytida ro’y bergan edi. Holdan toydiruvchi hujumlardan so’ng, nihoyat, bizga dam berildi. Batareyamiz bilan botqoqliklar orasida qolib ketgan yarim vayrona bir qo’rg’onda to’xtadik. Qo’rg’on xo’jayini bizni yaxshi kutib olmasa-da, malla sochli qizi barchamizni ochiq chehra bilan qarshiladi. Koshona bo’lmasa-da, tin olishga imkon beradigan bir qo’nalg’a topganimizdan xursand edik.
Marta ismi bu epchil bu qiz barcha ishlarga ulgurardi. Shaloladay oltinrang sochlari yurganida u yoqdan-bu yoqqa borib-kelardi. U hovlida yurganida ko’nglimiz yorishib ketardi.

Bizni ko’rganda qizning yanoqlari qip-qizarib ketardi. Ayniqsa, eng yosh, qaddi-qomati kelishgan aloqachi askar Usmonga ko’zi tushganida qorachiqlarida o’zgacha bir o’t yonardi.
Usmonni barchamiz yoqtirardik. U ko’z o’ngimizda o’zgara boshladi. Ha, uning dunyosiga boshqa bir fasl kirib kelgan edi. Usmon qanday ishga qo’l urmasin, qoyillatar, chehrasi botiniy bir nurdan porlay boshlagan edi. Usmon Martani yoqtirib qolganini bizdan sir tutmasdi. Ularning muhabbati tonggi shafaqdek butun batareyaga nur socha boshladi.

Har birimiz o’z muhabbat tajribalarimizdan gapirib, Usmonni “qurollantirmoqchi” bo’lardik. Ular ko’pincha quduq yonida suhbatlashib turishardi. Marta bo’sh chelakni ushlab olgancha Usmonga tabassum hadya qilardi, bu sehrli onlarni ajib bir zavq bilan tomosha qilardik. Axir, barchamiz muhabbatni sog’ingan edik-da!
Bizni bir narsa hayron qoldirardi: qiziq, ular bir-birining tilini tushunmasa, qanday gaplashishayotgan ekan-a? Yigit samarqandlik, oltin sochli Marta esa latiyalik edi.

Bir kuni hammomga tushadigan bo’ldik. Hammomni navbatma-navbat qizdirardik. Avvallari Usmon istar-istamas bajarardi. Bu gal ishga jon-jahdi bilan kirishdi. Ho’l o’tinlarni arang yoqish, achchiq tutundan bo’g’riqib olish ? bunday noxushliklar sevimli qizining ko’zlari osmondagi yulduzdek chaqnab, unga tikilib turgani uchun yigitga aslo sezilmasdi.

Ular birga o’tin tashib kelar, tutayotgan nam o’tinni bolalarcha “puf”lab alanga oldirishga harakat qilishardi… Kechqurun Usmon hayajon bilan kapitanning yoniga bordi.
− O’rtoq kapitan, murojaat qilishga ruxsat eting! – dedi.
− Ruxsat!
−  Hammom yuvinishga tayyor!

Komandir va uning yonida turganlar Usmonning behad hayajonlanayotganini sezdilar:
− Hoy, bola, sarxushga o’xshaysan, mabodo, u yerda birortasi bilan ichmadingmi?
− Yo’q, ichganim yo’q, o’rtoq kapitan!
− Unda nega lolaqizg’aldoqdek qizarib ketding?
− Men… men… men… undan…
− Olov yoqayotgan edik, o’txona tutab ketdi, hech narsa ko’rinmay qoldi… Keyin, shu… voqea sodir bo’ldi.

Biz uning “bo’sa oldim” degan so’zni ayta olmayotganini his etdik.
Yon-atrofdagilar xoxolashdi. Komandir ham bosiqlik bilan jilmayib qo’ydi.
− Nimayam derdim… Endi unga uylanishingga to’g’ri keladi. Shu haqda o’ylab ko’rdingmi, Usmon?
− Albatta, juda ko’p o’yladim!
− Xo’sh, qanday qarorga kelding?
− Qarorim qat’iy, unga uylanmoqchiman.

Usmonning har bir gapiga kulardik.  Biroq uning hazillashishga vaqti yo’q edi, uchrashuvga shoshayotgandi. Ma’lum bo’lishicha, Marta kechki ovqat paytida Usmonni uyidagilarga tanishtirmoqchi bo’lgan ekan. Qizning ota-onasi Usmonga xuddi kuyovlariday iltifot ko’rsatishibdi.

Ertasi kuni qismimizga yo’lga tushish haqida buyruq keldi. Havo rutubatli edi, atrofda qarg’alar qag’illar, shamol qayin barglarini yulardi. Hamma narsa ketishga taxt qilib qo’yilgandi. Barchaning ko’z o’ngida Usmon bilan Marta xayrlashishardi.

Martaning ko’zidan shashqator yosh oqsa-da, yomg’ir ortidan chiqqan quyoshdek yigitga tabassum bilan boqar, uning kaftini yuzlariga bosardi, Usmon esa sehrlangandek qizdan ko’z uzmasdi.
Yigit qizning qo’lini qattiq siqdi-da, mashina tomon yugurib ketdi. Marta mashina ortidan yugurib borarkan, qo’lini siltagancha Usmonga nimalardir der, sochlari esa shamolda bayroqdek hilpirardi. Usmon ham qizga javoban nimalardir derdi…

Jang maydonlarida, okoplarda Usmon Martadan orziqib xat kuta boshladi. U xat tashuvchini
holi-joniga qo’ymasdi.
— Sen xatimni adashib, boshqaga berib yuborgansan! — deya pochtachini koyirdi.
Nihoyat, xat keldi.
Usmon xatni bor ovozi bilan o’qib, shodligini barcha bilan baham ko’rmoqchi edi. Birdan tarvuzi qo’ltig’idan tushdi, xat latish tilida yozilgandi.

Nima qilsa ekan? Kimdan yordam so’rasin? Afsuski, oramizda latish tilini biladigan askar topilmadi.
Usmon bu holatga ham ko’nikdi. Muhimi, Marta o’z qo’li bilan yozgan xat keldi-ku! U xatda yozilgan biron so’zni tushunmasa-da, tanga topgan gadoday suyunardi. Demak, Marta uni unutmabdi!
Usmon Martadan kelgan xatlarni ko’ksidagi cho’ntagida saqlab yurar, kaftlarida silab qo’yardi. Askar bir yerda turarmidi? Yana yo’lga tushdik.

Usmon o’tirgan mashina shahardan o’tayotganda sheriklari uning odamlar orasidan kimnidir qidirib, bezovta bo’layotganini sezib qoldilar.
− Usmon, senga nima bo’ldi?
− To’xtang! ? u to’satdan komandiri o’tirgan mashina tomini ura boshladi. − To’xtang! Bir daqiqaga! Bir daqiqaga! Iltimos, to’xtang! − derdi tinmay.
− Ha, nima deysan?
− Marta! Marta! ? deya qo’lini silkitardi Usmon.

Mashina to’xtadi. Usmon undan o’qdek otilib tushdi-yu, odamlar orasiga kirib ketdi va po’stinli bir
kishini qo’lidan tortib, o’ziga qaratdi.
− To’xtang! ? dedi Usmon va xatni chiqarib, unga uzatdi. — Siz latishsiz-a?
— Ha, nimaydi?
— Mana bu xatni o’qib bering!
−  Kechirasiz…
− O’qing! O’qing! Iltimos!

Ularning atrofida odamlar to’plana boshladi. Haligi kishi Martaning xatini ovoz chiqarib, o’qib, yigitga tarjima qilib berdi. Qiz xatida Usmonning qiyofasi ertayu kech uning ko’z o’ngida ekanligi, tushlarida tez-tez ko’rayotgani haqida yozgandi. Xullas, boshdan-oyoq sevgi satrlariga to’la ishqiy maktub edi.

Usmon xatni o’qib berayotgan kishidan muhabbat to’la ko’zlarini uzmas, uning do’rillab xat o’qishini go’yo
yoqimli musiqadek, erta bahorda sayrayotgan bulbul navosidek bor vujudi bilan berilib tinglardi.
Orqamizda turna qator bo’lib qolgan mashinalar “did-did”lab, bizdan yo’l so’rardi. Biz esa muhabbat dunyosida muhabbat so’zidan, muhabbat isidan mast yigitga qarab, hayotning bor mashaqqatini unutgandek edik. Ishq oldida qolgan barcha hissiyotlarimiz taslim bo’lgandek edi.