Бернард Шоу жаноблари ўзига хос қитмирлик билан ҳар ёзувчини иш столидаги фариштага менгзайди. Аммо, афсуски, ҳаётда қора ниятли, бадбин ва ҳатгоки ёвуз «фаришта»лар ҳам учраркан. Инчунун, бундайлар яратган асарлар ҳам шунга яраша. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун интернетга ёхуд дунёда тарқалаётган китобларга назар солинг. Чин муҳаббат, эзгулик, одамийликни улуғловчи асарлар билан бирга фаҳш, разолат, зўравонлик дидсизларча ялангочлик билан акс эттирилган ялтироқ муқовали китоблар тиқилиб ётибди.
Ижод — ёзиш қизиқ жараён. Ёзувчи қўлига қалам олар экан, энди у бошқа, биз билгандан ўзга одамга айланади. Умуман, қандай куч инсонни ёзувчига айлантириб, қаламга боғлаб қўяди. Назаримда, бу фақат истеъдод эмас. Бунда қандайдир ўзгача сир ёки бошқа бир ҳолат мавжуд…
«Гулистон» журнали 2014 йил 6-сонида анъанавий саволлардан фарқли ўлароқ асар ёхуд унда қаламга олинган бадиий образу тимсоллар хусусида эмас, аксинча, асар битишга туртки бўлган сабаб ва омиллар, ижод жараёни билан боғлиқ саволларга жавоб топиш мақсадида бугун миллий адабиётимизда ўз сўзи ва ўрнига эга ёзувчиларимизга уч савол билан мурожаат қилди. Бир кун аввал ёзувчи Назар Эшонқул жавобларини тақдим этган эдик. Бугун бу саволларга ёзувчи Абдуқаюм Йўлдошев жавоб беради
■ 1. Ижодкорни қўлга қалам олишга ундайдиган омил нимада деб ўйлайсиз? Бошқача айтганда, ёзувчи ёки шоирни қўлга қалам олишга қандай куч даъват этади ?
■ 2. Асар битишни деярли барча ижод аҳли мураккаб ҳолат деб аташади. Сизда бу жараён қандай кечади?
■ 3. Фаранг адиби Виктор Ҳюго «Мен сиз ҳақингизда гапирар эканман, айни пайтда ўзимни тушунтирган бўламан», дея эътироф этади. Шу маънода асарда ижодкорнинг ғоявий-бадиий миссияси — мақсади қай даражада акс этади?
Абдуқаюм Йўлдошев
МЕН НИМА УЧУН ЁЗАМАН?
Шермурод Субҳон ёзиб олди
Абдуқаюм Йўлдош 1962 йил 29 февралда Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманида туғилган.Тошкент Политехника институтини (ҳозирги Техника университети) битирган (1985). «Қаро кўзим. Шайх ур-раис» (1990), «Сунбуланинг илк шанбаси» (1998), «Тимсоҳнинг кўз ёшлари» (2003), «Парвоз» (2004), «Бир тун ва бир умр» (2007) каби китоблари нашр этилган.Р. Бредбери, А. Кристи, Ф. Браун, Э. Поттер ҳикояларини, Е. Березиковнинг «Буюк Темур» романини (Ҳ. Шайхов билан ҳамкорликда), П. Шермухамедовнинг «Буюк Хоразмий» романларини ўзбекчага таржима қилган. «Шуҳрат» медали билан тақдирланган (1999)..
1. Дарҳақиқат, бир қатор одамлар, ўзини ихтиёрий равишда ижод оламига банди этади — ижод билан шуғулланади. Ваҳоланки, ҳеч ким бу ишни қилишга мажбур эмас, асрлар давомида аҳли қаламнинг нафақат бахти, бахтсизликларига ҳам ёзгани сабаб бўлган, ёзмагани эмас. Устига-устак, фаол китобхон бўламан десангиз, имконият керагидан ортиқ: жаҳон адабиёти дурдоналари жилдлари қалашиб, бизни кутиб турибди, уларни мутолаа қилишга, қайта мутолаага вақт топиш керак. Яқинда ўқиб қолдим, бугунги кунда интернетда фақат рус тилида жамланган бадиий адабиётларни тўлалигича ўқиб чиқиш учун бир кишига 299 йил керак бўлар экан: яна денг, уларнинг сони кун сайин ҳандасавий кўпайтма асосида ўсиб ётибди. Бу ҳам камдай, ўн йилча бўлиб қолди-ёв, робот ёзган илк роман ҳам пайдо бўлди…
Хуллас, ёзмаслик учун минг битта сабаб-омил бор… Ёдимда, мактабни битириш арафасида бўлса керак, кетма-кет Достоевский, Гёте, Цвейг асарларини ўқиб қолдиму, «Э, адабиёт бунақа бўлар экан-ку!» деган ҳайратдан ларзага тушиб, ўзим бошқа ҳеч нарса ёзмасликка аҳд қилдим. Адашмасам, бир йилча бу аҳдда собит турдим ҳам…
Машҳур америкалик адиба Жоан Дидион жараённи мана шундай таърифлайди: «Мен нима ҳақида ўйлаётганимни, нимага қараётганимни, нимани кўраётганимни, бунинг моҳияти нимадан иборат эканлигини англаш учун ёзаман. Аксар ҳолатда ёзувчилик — ўзининг «мен»ини ифода этиш, ўзи ҳақида одамларга билдириш, уларга: «Мени эшитинглар, дунёга менинг кўзларим билан қаранглар, ўз нуқтаи назарларингизни ўзгартиринглар», дейишдир».
Таниқли ёзувчи Терри Темпест Уильямс ижодни янада дилга яқинроқ тарзда ифодалайди: «Мен кўпинча оқ ва қора рангдан иборат дунёга ранг бериш учун ёзаман… Дунёни ўзгача кўринишда тасвирлаш учун ёзаман, балки ана ўшанда у чиндан ҳам ўзгарар…»
Мана, кўрдингизми, жиддий саволингиз атрофида қанчалик узоқ мулоҳаза юритсак, моҳиятдан шунчалик йироқлашиб кетаётгандаймиз. Буни ўз вақтида Жорж Оруэлл ҳам ҳис қилган шекилли, қаламга муҳаббат ва садоқатни тушуниб бўлмайдиган, қаршилик кўрсатиб ҳам бўлмайдиган жараён деб атайди. Бундайин ақл бовар қилмас даражада қудратли кучга қарши туриб бўлармиди. Яъни итоат ила столга келиб ўтирасиз ва… ёза бошлайсиз…
2. Бу дунёда осон иш борми… Ёзиш жараёни ҳаммада ҳар хил кечса керак. Бир мисол. Испан тилида ижод қиладиган Исабель Альенде исмли машҳур адиба бор. «Янги китобимни саккизинчи январда бошлайман, — дейди у. — Еттинчи январь мен учун дўзах…» Қаранг, ўтган асрнинг йигирманчи йилларида Кафка томонидан яратилган мағиявий реализм жанрида яратилган китоблари Маркес ижодига тенглаштирилган ҳамда 18 та романи 35 тилда, 57 миллион нусхада дунё бўйлаб тарқалган адибанинг янги асарни ёзишга киришишининг ўзи қанчалар машаққат.
Ўзимга келсак… менинг ёзиш услубим бошқаларникига тўғри келмас. Камина учун ёзишнинг биринчи шарти — қаламга олинажак воқеа ўзимни ҳаяжонлантирган бўлиши шарт. Бусиз мумкин эмас. Ҳаяжон қанчалик кучли ва самимий бўлса, асар шунчалик яхши ҳам чиқади (ёзиш азоби — бу энди бошқа масала). Воқеа фақат «каллада» эмас, юракда ҳам пишганида, сал лофи билан айтадиган бўлсак, ёзмасликнинг иложи қолмаганида столга ўтиришга ҳаракат қиламан. Ана шунда, Абдулла Қаҳҳор топиб айтганидек, қаҳрамонлар ўз айтар сўзларини қулоқларингиз тагида шивирлаб туради, воқеалар силсиласи эса шундоққина кўз олдингизда туради: уларни қоғозга туширишга улгурсангиз бас…
3. Бу жуда кўп сабаб-омилларга боғлиқ. Масаланинг бир учи ҳатго қаламкашнинг шахсига ҳам бориб тақалади. Тўғри, Бернард Шоу жаноблари ўзига хос қитмирлик билан ҳар ёзувчини иш столидаги фариштага менгзайди. Аммо, афсуски, ҳаётда қора ниятли, бадбин ва ҳатгоки ёвуз «фаришта»лар ҳам учраркан. Инчунун, бундайлар яратган асарлар ҳам шунга яраша. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун интернетга ёхуд дунёда тарқалаётган китобларга назар солинг. Чин муҳаббат, эзгулик, одамийликни улуғловчи асарлар билан бирга фаҳш, разолат, зўравонлик дидсизларча яланғочлик билан акс эттирилган ялтироқ муқовали китоблар тиқилиб ётибди. Уларга қараб туриб юрагингиз орқага тортиб кетади: наҳот шу адабий макулатуранинг ҳам ўқувчиси, ношири бўлса. Булар, яна ўша Фридрих Горенштейннинг таъбири билан айтганда ифлосликни титиб кун кўрадиган истеъдодсиз қаллоблар, муттаҳамлардир. Ваҳоланки, санъат биринчи навбатда адабиёт эзгуликка хизмат қилмоғи жоиз эмасми?..
Шу маънода ёзувчи қаҳрамонларини тасвирлар экан, ўз «мен»идан унчалик йироқлашолмайди: ахир, олманинг тагига олма тушади. Асрлар синовидан ўтган ҳақиқат бор: ёзувчи ўзи яхши билган одам учун ёки ўзи учун ёзади. Ана шунда асар жонли чиқади. Таъбир жоиз бўлса, қаламкаш ҳар бир қаҳрамонига юрагининг бир парчасини қўшиб беради. Шу сабабли ҳам асари битган ёзувчи одатда қалби ҳувиллаб қолганини сезади. Бу қалб яна янги ёрқин образлар, ҳаяжонли воқеалар силсиласи билан тўйиниши учун муайян вақт керак бўлади.
Назаримда, машҳур ёзувчи Рик Мудининг бу борадаги бир қарашда ўта зиддиятли туюладиган ўгитини эслаб ўтиш кифоя: «Адабиётда «мен» муқаррар тушунча, кўп нарса ундан бошланади. Бироқ бу ҳаммаси дегани эмас. Ижодда ўқувчига айланган «сиз» ҳам мавжуд… Мана шу жиҳатдан олиб қарайдиган бўлсак, ёзувчилик фақат ўзлигини намоён этиш эмас, балки ўзлигидан халос бўлиш ҳамдир…»
Ijod — yozish qiziq jarayon. Yozuvchi qo’liga qalam olar ekan, endi u boshqa, biz bilgandan o’zga odamga aylanadi. Umuman, qanday kuch insonni yozuvchiga aylantirib, qalamga bog’lab qo’yadi. Nazarimda, bu faqat iste’dod emas. Bunda qandaydir o’zgacha sir yoki boshqa bir holat mavjud…
«Guliston» jurnali 2014 yil 6-sonida an’anaviy savollardan farqli o’laroq asar yoxud unda qalamga olingan badiiy obrazu timsollar xususida emas, aksincha, asar bitishga turtki bo’lgan sabab va omillar, ijod jarayoni bilan bog’liq savollarga javob topish maqsadida bugun milliy adabiyotimizda o’z so’zi va o’rniga ega yozuvchilarimizga uch savol bilan murojaat qildi. Bir necha kun avval yozuvchi Nazar Eshonqul javoblarini taqdim etgan edik. Bugun bu savollarga yozuvchi Abduqayum Yo’ldoshev javob beradi
¦ 1. Ijodkorni qo’lga qalam olishga undaydigan omil nimada deb o’ylaysiz? Boshqacha aytganda, yozuvchi yoki shoirni qo’lga qalam olishga qanday kuch da’vat etadi ?
¦ 2. Asar bitishni deyarli barcha ijod ahli murakkab holat deb atashadi. Sizda bu jarayon qanday kechadi?
¦ 3. Farang adibi Viktor Hyugo «Men siz haqingizda gapirar ekanman, ayni paytda o’zimni tushuntirgan bo’laman», deya e’tirof etadi. Shu ma’noda asarda ijodkorning g’oyaviy-badiiy missiyasi — maqsadi qay darajada aks etadi?
Abduqayum Yo’ldoshev
MEN NIMA UCHUN YOZAMAN?
Shermurod Subhon yozib oldi
Abduqayum Yo’ldosh 1962 yil 29 fevralda Samarqand viloyatining Qo’shrabot tumanida tug’ilgan.Toshkent Politexnika institutini (hozirgi Texnika universiteti) bitirgan (1985). «Qaro ko’zim. Shayx ur-rais» (1990), «Sunbulaning ilk shanbasi» (1998), «Timsohning ko’z yoshlari» (2003), «Parvoz» (2004), «Bir tun va bir umr» (2007) kabi kitoblari nashr etilgan.R. Bredberi, A. Kristi, F. Braun, E. Potter hikoyalarini, YE. Berezikovning «Buyuk Temur» romanini (H. Shayxov bilan hamkorlikda), P. Shermuxamedovning «Buyuk Xorazmiy» romanlarini o’zbekchaga tarjima qilgan. «Shuhrat» medali bilan taqdirlangan (1999)..
1. Darhaqiqat, bir qator odamlar, o’zini ixtiyoriy ravishda ijod olamiga bandi etadi — ijod bilan shug’ullanadi. Vaholanki, hech kim bu ishni qilishga majbur emas, asrlar davomida ahli qalamning nafaqat baxti, baxtsizliklariga ham yozgani sabab bo’lgan, yozmagani emas. Ustiga-ustak, faol kitobxon bo’laman desangiz, imkoniyat keragidan ortiq: jahon adabiyoti durdonalari jildlari qalashib, bizni kutib turibdi, ularni mutolaa qilishga, qayta mutolaaga vaqt topish kerak. Yaqinda o’qib qoldim, bugungi kunda internetda faqat rus tilida jamlangan badiiy adabiyotlarni to’laligicha o’qib chiqish uchun bir kishiga 299 yil kerak bo’lar ekan: yana deng, ularning soni kun sayin handasaviy ko’paytma asosida o’sib yotibdi. Bu ham kamday, o’n yilcha bo’lib qoldi-yov, robot yozgan ilk roman ham paydo bo’ldi…
Xullas, yozmaslik uchun ming bitta sabab-omil bor… Yodimda, maktabni bitirish arafasida bo’lsa kerak, ketma-ket Dostoevskiy, Gyote, Sveyg asarlarini o’qib qoldimu, «E, adabiyot bunaqa bo’lar ekan-ku!» degan hayratdan larzaga tushib, o’zim boshqa hech narsa yozmaslikka ahd qildim. Adashmasam, bir yilcha bu ahdda sobit turdim ham…
Mashhur amerikalik adiba Joan Didion jarayonni mana shunday ta’riflaydi: «Men nima haqida o’ylayotganimni, nimaga qarayotganimni, nimani ko’rayotganimni, buning mohiyati nimadan iborat ekanligini anglash uchun yozaman. Aksar holatda yozuvchilik — o’zining «men»ini ifoda etish, o’zi haqida odamlarga bildirish, ularga: «Meni eshitinglar, dunyoga mening ko’zlarim bilan qaranglar, o’z nuqtai nazarlaringizni o’zgartiringlar», deyishdir».
Taniqli yozuvchi Terri Tempest Uil`yams ijodni yanada dilga yaqinroq tarzda ifodalaydi: «Men ko’pincha oq va qora rangdan iborat dunyoga rang berish uchun yozaman… Dunyoni o’zgacha ko’rinishda tasvirlash uchun yozaman, balki ana o’shanda u chindan ham o’zgarar…»
Mana, ko’rdingizmi, jiddiy savolingiz atrofida qanchalik uzoq mulohaza yuritsak, mohiyatdan shunchalik yiroqlashib ketayotgandaymiz. Buni o’z vaqtida Jorj Oruell ham his qilgan shekilli, qalamga muhabbat va sadoqatni tushunib bo’lmaydigan, qarshilik ko’rsatib ham bo’lmaydigan jarayon deb ataydi. Bundayin aql bovar qilmas darajada qudratli kuchga qarshi turib bo’larmidi. Ya’ni itoat ila stolga kelib o’tirasiz va… yoza boshlaysiz…
2. Bu dunyoda oson ish bormi… Yozish jarayoni hammada har xil kechsa kerak. Bir misol. Ispan tilida ijod qiladigan Isabel` Al`ende ismli mashhur adiba bor. «Yangi kitobimni sakkizinchi yanvarda boshlayman, — deydi u. — Yettinchi yanvar` men uchun do’zax…» Qarang, o’tgan asrning yigirmanchi yillarida Kafka tomonidan yaratilgan mag’iyaviy realizm janrida yaratilgan kitoblari Markes ijodiga tenglashtirilgan hamda 18 ta romani 35 tilda, 57 million nusxada dunyo bo’ylab tarqalgan adibaning yangi asarni yozishga kirishishining o’zi qanchalar mashaqqat.
O’zimga kelsak… mening yozish uslubim boshqalarnikiga to’g’ri kelmas. Kamina uchun yozishning birinchi
sharti — qalamga olinajak voqea o’zimni hayajonlantirgan bo’lishi shart. Busiz mumkin emas. Hayajon qanchalik kuchli va samimiy bo’lsa, asar shunchalik yaxshi ham chiqadi (yozish azobi — bu endi boshqa masala). Voqea faqat «kallada» emas, yurakda ham pishganida, sal lofi bilan aytadigan bo’lsak, yozmaslikning iloji qolmaganida stolga o’tirishga harakat qilaman. Ana shunda, Abdulla Qahhor topib aytganidek, qahramonlar o’z aytar so’zlarini quloqlaringiz tagida shivirlab turadi, voqealar silsilasi esa shundoqqina ko’z oldingizda turadi: ularni qog’ozga tushirishga ulgursangiz bas…
3. Bu juda ko’p sabab-omillarga bog’liq. Masalaning bir uchi hatgo qalamkashning shaxsiga ham borib taqaladi. To’g’ri, Bernard Shou janoblari o’ziga xos qitmirlik bilan har yozuvchini ish stolidagi farishtaga mengzaydi. Ammo, afsuski, hayotda qora niyatli, badbin va hatgoki yovuz «farishta»lar ham uchrarkan. Inchunun, bundaylar yaratgan asarlar ham shunga yarasha. Bunga ishonch hosil qilish uchun internetga yoxud dunyoda tarqalayotgan kitoblarga nazar soling. Chin muhabbat, ezgulik, odamiylikni ulug’lovchi asarlar bilan birga fahsh, razolat, zo’ravonlik didsizlarcha yalang’ochlik bilan aks ettirilgan yaltiroq muqovali kitoblar tiqilib yotibdi. Ularga qarab turib yuragingiz orqaga tortib ketadi: nahot shu adabiy makulaturaning ham o’quvchisi, noshiri bo’lsa. Bular, yana o’sha Fridrix Gorenshteynning ta’biri bilan aytganda ifloslikni titib kun ko’radigan iste’dodsiz qalloblar, muttahamlardir. Vaholanki, san’at birinchi navbatda adabiyot ezgulikka xizmat qilmog’i joiz emasmi?..
Shu ma’noda yozuvchi qahramonlarini tasvirlar ekan, o’z «men»idan unchalik yiroqlasholmaydi: axir, olmaning tagiga olma tushadi. Asrlar sinovidan o’tgan haqiqat bor: yozuvchi o’zi yaxshi bilgan odam uchun yoki o’zi uchun yozadi. Ana shunda asar jonli chiqadi. Ta’bir joiz bo’lsa, qalamkash har bir qahramoniga yuragining bir parchasini qo’shib beradi. Shu sababli ham asari bitgan yozuvchi odatda qalbi huvillab qolganini sezadi. Bu qalb yana yangi yorqin obrazlar, hayajonli voqealar silsilasi bilan to’yinishi uchun muayyan vaqt kerak bo’ladi.
Nazarimda, mashhur yozuvchi Rik Mudining bu boradagi bir qarashda o’ta ziddiyatli tuyuladigan o’gitini eslab o’tish kifoya: «Adabiyotda «men» muqarrar tushuncha, ko’p narsa undan boshlanadi. Biroq bu hammasi degani emas. Ijodda o’quvchiga aylangan «siz» ham mavjud… Mana shu jihatdan olib qaraydigan bo’lsak, yozuvchilik faqat o’zligini namoyon etish emas, balki o’zligidan xalos bo’lish hamdir…»
