Рауф Парфи мурожаат қилган дунё адабиёти вакиллари уч жиҳатдан: ё Озодлик туйғуси билан, ё Ватан қайғуси билан, ёхуд эстетик тамойиллари билан шоирга яқин туради. Баъзан уларнинг учаласи ҳам мужассам бўлиб келган.
РАУФ ПАРФИ ВА ЖАҲОН ШЕЪРИЯТИ
Олим Олтинбек
Рауф Парфининг “Пушкинга” деб номланган: Шеърларинг-ла яшнади қалбим, Ширин ором бахш этдинг, раҳмат. Шеърларинг-ла ўйларга толдим, Ватанимга топдим муҳаббат, – шеъри остида 12. 03. 56. санаси қўйилган. Михаил Лермонтовнинг “Қарағай” шеърини эса у ушбу санадан бор-йўғи ўн беш кун кейин (27. 03. 56) таржима қилганди (1). Ўшанда шоир ҳали 15 ёш атрофида эди. Рауф Парфининг кейинги дафтарларида таржималар сони яна-да кўпайиб борган. Булар дунё шеъриятининг Ҳ. Ҳейне, П. Верлен, Р. Тҳакур, А. Блок, П. Неруда, Р. Рождественский каби вакиллари қаламига мансуб. Шоир ижодининг илк даврига тегишли ушбу таржималар Рауф Парфининг жаҳон шеърияти намуналари билан танишуви ва, айни пайтда, она тилига ўгириш тажрибалари жуда эрта бошланганидан далолат беради. Бу ижодий жараён шоир умрининг охиригача давом этди.
Рауф Парфи муҳаббат қўйган дунё адабиётининг вакилларидан бири Вильям Шекспирдир. Шоир 1965 йилда уч сонетдан иборат “Ҳамлет” шеърини ёзади. Унда шеър муаллифи: “Замондошим менинг, жафокаш Ҳамлет, О, дўстим, дунёда хунхорларни кўр, Ожиздир бу қалам, ожиз тасаввур”(2), дея Шекспир қаҳрамонига ҳамдард бўлган эди. Шеърда инглиз классик шоирининг: “Сўлдирма! Дунёга шафқат қил, қизғон…” сўзларини эпиграф этиб олинган. “Эй ажал, жонимни тез олғил фақат, Ёлғонга қул эмиш, ё раб, ҳақиқат” сатрлари эса яна бир бошқа шеърига эпиграф қилиб танланган.
Рауф Парфини Шекспир билан боғлайдиган яна бир ришта унинг сонетлари билан боғлиқ. Дунё сонетчилигида иккита йўл бор: бири Петрарка йўли (классик сонет), иккинчиси Шекспир йўли (эркин сонет). Р. Парфи сонетчиликда Шекспир йўлини тутди, ўша йўлда ўзбек сонетчилигини янги босқичга кўтарди. Ўзбек шоири умрининг охиригача Шекспирнинг ашаддий мухлисларидан бўлиб қолди. Ҳаётининг сўнгги йилларида (2003) Шекспир сонетлар китобидаги биринчи шеърни таржима қилди. Шоирнинг ўз дастхатида сақланаётган ушбу сонет ҳали эълон этилмаган. Шу сабаб, уни шу ерда келтиришни лозим топдик:
Асло сўнмасин деб нафосат боғи,
Асл ток зангидан мева кутгаймиз,
Ғунчалар очилгай, хазон сипоҳи
Гул биргин тўкадир, биз-да ўтгаймиз.
Сен эрса ўзингга ўзинг мафтунсан,
Ул юксак фазилат воз кечар сендан.
Камолот тарк этса – майибсан, хунсан,
Ўзингга ханжарсан, ўзингга сандон.
Сен баҳор элчиси, ўткинчи нашот,
Фаносан, безарсан бу кунинг холос,
Ғунча юз очмасдан сўларми, наҳот?!
Исрофу қизғончдан бўлмадинг халос.
Шафқат қил ўзингга, сўлдирма гулинг,
Очилсин ғунчалар, гулласин умринг. (3)
Рауф Парфига кучли завқ берган ва руҳлантирган шоирлардан яна бири – Жорж Байрон. Инглиз романтик шеъриятининг даҳоси қаламига мансуб “Манфред” драматик достони Р. Парфи томонидан таржима қилинган. Адабиётшунос Н. Раҳимжонов бир мақоласида шоир билан бўлган ўзаро суҳбатдан шундай парча келтиради: “Манфред” менга жудаям ёқиб қолди. Ҳамма нарсани биласиз-у, аслида ҳеч нарса йўқ. Унда руҳият жадаям баланд, ўзгача. Руҳимга яқин. Унда шундай озод фикрлар борки, роҳатланиб қотиб қоласиз. Манфрод – даҳшатли образ. Манфред – озод одам, ҳеч нарсага бўйсунмайди. Ва ҳеч қандай мутеълик кўринишини тан олмайди…”(4)
Рауф Парфининг Байрон шахсияти ва шеъриятига руҳий яқинлиги унинг “Байроннинг сўнги сафари”(5) шеърида ҳам кўринган. Ушбу сафар ўз даврида ҳам жаҳон адабий жамоатчилигининг эътиборини тортган эди. Бу ҳақда В. Скотт ўзининг “Лорд Байрон ўлими”, В. Гюго “Лорд Байрон ҳақида” мақолаларини, А. Пушкин “Денгизга” шеърини, шунингдек, В. Кюхельбекер, К. Рилеев, Д. Веневитинов каби шоирлар ҳам шеърлар ёзишган. Буларнинг барчаси шоир вафот этган — 1824 йилда ёзилган эди. Орадан 152 йил ўтиб (1976 йил), ўзбек шоири Рауф Парфи ҳам ушбу мавзуга мурожаат қилди.
1823 йилда Грецияда миллий-озодлик ҳаракати бошланиб кетган эди. Қадимги юнон маданиятининг ашаддий мухлиси бўлган Байрон ушбу курашда иштирок этишни ўзининг ҳам инсоний, ҳам шоирлик бурчи деб билди. 1824 йил 19 апрелда ўлими олдидан у шундай деган эди: “Мен унга (Грецияга – О.О.) вақтимни, мол-мулкимни, соғлиғимни бердим – бундан ортиғини қилишим мумкинми? Энди эса унга ҳаётимни бераман”. Рауф Парфи қалбини ўзига ром этган туйғу – бу Байроннинг миллий-озодлик ҳаракатига иштирок этиши эди.
Рауф Парфи мурожаат қилган дунё адабиёти вакиллари уч жиҳатдан: ё Озодлик туйғуси билан, ё Ватан қайғуси билан, ёхуд эстетик тамойиллари билан шоирга яқин туради. Баъзан уларнинг учаласи ҳам мужассам бўлиб келган. Чилилик шоир Пабло Неруда Рауф Парфига мана шундай ришталарнинг ҳар бири билан боғлиқ. 
Шунинг учун ҳам шоиримиз унинг нафақат шеърияти, балки шахсиятига ҳам катта ҳурмат билан қараган эди. Унинг “Пабло Неруда ўлимига” шеъри бунга далил. Шеърда Р. Парфи уни “Чилининг оппоқ тонги”, “Озодликнинг сўнгсиз осмони”, ҳатто, Озодлик осмонининг қуёши деган сўзлар билан таърифлайди. Афсус, уни ўлдирдилар: “Уфқнинг бўйнига сиртмоқ – дор ташлаб”, “ўлдирдилар қора машъал тутган қора шайтанат”. Мазкур мудҳиш воқеа ҳақида адибимиз Асқад Мухтор шундай ёзган эди: “Фашист самолётлари Сантьягони ўққа тутган куни у пойтахтдан юз чақиримча узоқда, денгиз соҳилидаги Исла Негра қишлоғидаги ижодхонасида эди. Шоирдан доим қўрқиб-титраб турган хунтага ўша куни бу қўл келди, қишлоқнинг телефонлари, алоқа йўллари дарҳол узилди… Фашизм шоирлардан доим қўрқади. Ҳамма вақт шундай бўлиб келган. Фашизм шоир ҳалок бўлгандан кейин ҳам ундан қўрқади. Ўлим тўшагида ётган Неруданинг остонасига карабинёрлар қўйилди. Дўстлари, яқинлари, ҳатто маъсума Матильда (умр йўлдоши – О. О.) ҳам унинг ёнига киритилмади. Шоирнинг бирон сўзи оламга ёриб чиқишдан қўрқишарди…
Оғир касаллик ва юрт фожеаси бир ҳафтада шоирни ҳаётдан юлиб олиб кетди. Ўша кечасиёқ фашистлар Сантьягода ҳам, Исла Неграда ҳам унинг уйларига бостириб кириб, оташин қуйчининг ҳар қандай изини, ижоди, мероси ва кутубхоналарини то охирги вароғи, охирги сўзигача йўқ этишга қасд қилдилар…
Иккинчи куни буюк шоирнинг тобутини уйга қўйиб бўлмади: хоналар сувга тўлдирилган эди. Тобутни кўчага бир неча ғишт устига қўйдилар”. (6)
1973 йилнинг 23-24 сентябрларида юз берган ушбу воқеа Неруда юртидан миллионлаб чақирим узоқликда яшаётган бир ўзбек шоирининг қалбида ҳам акс-садо берди. Рауф Парфи вазиятни шундай баҳолайди:
Қўлларига қайтадан қора машъал олган
машъум шайтанат –
Зулматликлар Чилининг оппоқ тонгини
Чил-чил синдирдилар.
Қонли санжоқ илдилар, Пабло.
Етим қилмоқ бўлдилар озодликни
Фақат.
Яна ўзларини етим қилдилар, Пабло.(7)
Рауф Парфи Пабло Неруданинг олтита шеърини таржима қилган эди. Табиати ва туйғуларида муштараклик бўлмаган бир шоир бошқа бир ижодкорнинг адабий оламига кира олмайди. Пабло Неруда Нобель маърузасида: “Шоирлик бурчи менга, нафақат гўзаллик ва уйғунлик, ҳайратли муҳаббат ва чексиз қайғу билан ошно бўлишни амр қилади, балки инсонларга хос қаҳрли ишларни ҳам поэзиямнинг бир бўлаги бўлишини талаб этади”(8), деган эдики, бу сўзлар Рауф Парфи адабий-эстетик қарашларига ҳам бегона эмаслигини қайд этиш лозим.
“Бас, менинг учта пирим бор, — дейди Рауф Парфи бир мақоласида, — Яссавий пирим, Навоий пирим, Тҳакур пирим”.(9) Шоир жаҳон адабиёти намояндаларидан бирортасини Робиндранатҳ Тҳакурчалик улуғламаган. Яссавию Навоийлар, шак-шубҳасиз, миллий-маънавий йўлимизнинг ўзгармас маёқлари. Тҳакур эса истибдод исканжасидан ўз миллатини олиб чиқиш йўлларини ёритган даҳо ижодкор. У ўзининг нафақат юрту миллатига муҳаббати, балки шу ватаннинг миллий озодлиги йўлидаги жасорати билан ҳам Рауф Парфига устоз.
Робиндранатҳ Тҳакур шеърларидан бирида: Оҳ. Ҳиндистон, онажон, қўшиқларим сен учун, Юрагимиз сеники – ўзга бизда нима бор, — деса, Рауф Парфи:
Оҳ, она Туркистон, куйлайман ёниб,
Дунё журъатини бердинг қўлимга.
Мен энди англадим Туркий Дунёни,
Мана, мен тайёрман энди ўлимга(10), —
деб ёзган эди. Улуғ ҳинд шоири: “Мен шеърларимда бирорта ҳам ёлғон айтганим йўқ”, – деган бўлса, ўзбек шоири: “Ёлғон – истеъдоднинг кушандаси. Ёлғон ёзган шоирнинг руҳи ўлади”, – деган эди. Демак, Тҳакур Рауф Парфига ватанпарварликдан тортиб, то ижод тамойилларигача устоз ҳисобланади.
Шоиримизнинг Тҳакур ҳақидаги биринчи шеъри 1973 йилда ёзилган. “Тҳакур ва срабон ёмғири” деб номланган ушбу шеърдан кейин у яна “Тҳакурга иқтибос” (1993), “Тҳакурнинг охирги шеъри” (2003) асарларини ҳам ёзди. Умрининг охирида эса “Тҳакурия” туркуми устида ишлаётгани ҳақида хабар беради. Адабиётшунос Н. Раҳимжоновнинг маълумот беришича: “Иймон асири” мажмуасига “Магар кулфат коминдадир” мақоласи сўзбоши ўрнида берилиши мўлжалланган. Робиндранатҳ Тҳакурнинг:
Магар кулфат коминдадир она юрт –
Жумла жаҳон, кайҳон бўлсин хабардор,
сатрларини эпиграф сифатида бермоқчи бўлган”(11). Буларнинг барчаси Рауф Парфининг “улуғ ҳинди”га эҳтироми намуналари эди.
Яна бир ҳинд шоири – Муктибодҳ. Рауф Парфи муҳлислари бу номни шоир шеърларидан бирининг сарлавҳаси сифатида биладилар. Шарачандра Мадҳав Муктибодҳ (1921 — 1964) – ХХ аср ҳинд адибларидан бири. “Янги кунлар аломати” (1949) шеърий мажмуаси, “Кишпра” (1954) ҳикоялар тўплами ва “Сарҳад” (1962) романи босилган. Ҳинд шеъриятини янги шакллар билан бойитган миллатпарвар адиб. Рауф Парфининг “Муктибодҳ дуоси” шеъри мазкур ижодкор номи билан боғлиқ. Шоир шеърдаги:
Қачон тонг отади менинг юртимда,
Қачон адо бўлар ғамга ботган ғам?!(12)
сўзларини Муктибодҳ муножоти орқали айтмаса, совет пичоғи яланғоч турган 1981 йилда ўз тилидан айта олмасди.
Умуман, Рауф Парфи бу усулдан кўп фойдаланган. Уларнинг аксарияти бирор ижодкор номи билан боғлиқ. Энг муҳими, ўша ижодкор билан шоир орасида туйғудошлик, қисматдошлик ва маслакдошлик бор. Рауф Парфи бу билан ҳам ўқувчига ўз дардини етказиш йўлини қилган, ҳам жаҳон адабиётидаги бизга нотаниш бир дарддоши билан таништириб ўтган…
Яқинда шоир Берди Раҳмат “Шеърият байрамлари” номи билан Рауф Парфи ҳақидаги хотира-мақоласини эълон қилди. Мақолада муаллиф “Хотирот” китобидаги шеърлар ҳақида тўхталиб, фикрини шундай давом эттиради: “Шулардан бири ХХ аср япон классик шоири Исикава Такубоку тилидан айтилган. Бор-йўғи беш сатр:
Ҳасратимнинг
Суюқ тошларидан
Даҳма қурмоқчиман
Ўзимга
Ичида ўз жасадим бўлсин.
Шу шеър сабаб менда япон шеъриятига қизиқиш уйғонади. Умуман, мен ва менга тенгдош ижодкорларни жаҳон шоирлари ижодига қизиқтирган инсон Рауф Парфи эди”(13). Дарҳақиқат, шундай. Лекин Рауф Парфи бизни фақат жаҳон шоирлари ва уларнинг асарлари билангина таништирмади, балки жаҳон шеърияти жанрлари билан ҳам ошно этди.
Замонавий ўзбек лирикада жаҳон адабиётидан кириб келган шундай шеърий жанрлар борки, уларнинг миллий шеъриятимиз бағрида қонунийлашуви бевосита Рауф Парфи ижоди билан боғлиқ. Булар рондо (“Хайрлашдик… Ўйнар капалак…”), рондель (“Бу хафа кеча кечар”), танка (бешликлар), хокку (учликлар). Ва сонет ҳам ўзбек шеъриятида Рауф Парфи қалами орқали янги босқичга кўтарилди ҳамда унинг ҳеч кимникига ўхшамаган мумтоз намуналари яратилди.
Рауф Парфи ўзбек ўқувчисини жаҳон адабиёти намояндалари билан икки усулда таништирди: биринчиси, улар ҳақида маълумот бериш воситасида (шеър, мақола ва адабий суҳбатда), иккинчиси, асарларини таржима қилиш орқали. Шоирнинг таржима ғаладонида дунё шеъриятининг икки юздан зиёд намунаси бор. Уларнинг катта қисми ҳалигача чоп этилмаган. Ушбу таржималарни тўплаш, нашрга тайёрлаш ва таржимашунослик ҳамда адабий таъсир нуқтаи назаридан тадқиқ этиш бугунги адабиётшунослигимизнинг муҳим масалаларидан ҳисобланади.
RAUF PARFI VA JAHON SHE’RIYATI
Olim Oltinbek
Rauf Parfining “Pushkinga” deb nomlangan: She’rlaring-la yashnadi qalbim, Shirin orom baxsh etding, rahmat. She’rlaring-la o’ylarga toldim, Vatanimga topdim muhabbat, – she’ri ostida 12. 03. 56. sanasi qo’yilgan. Mixail Lermontovning “Qarag’ay” she’rini esa u ushbu sanadan bor-yo’g’i o’n besh kun keyin (27. 03. 56) tarjima qilgandi (1). O’shanda shoir hali 15 yosh atrofida edi. Rauf Parfining keyingi daftarlarida tarjimalar soni yana-da ko’payib borgan. Bular dunyo she’riyatining H. Heyne, P. Verlen, R. Thakur, A. Blok, P. Neruda, R. Rojdestvenskiy kabi vakillari qalamiga mansub. Shoir ijodining ilk davriga tegishli ushbu tarjimalar Rauf Parfining jahon she’riyati namunalari bilan tanishuvi va, ayni paytda, ona tiliga o’girish tajribalari juda erta boshlanganidan dalolat beradi. Bu ijodiy jarayon shoir umrining oxirigacha davom etdi.
Rauf Parfi muhabbat qo’ygan dunyo adabiyotining vakillaridan biri Vilyam Shekspirdir. Shoir 1965 yilda uch sonetdan iborat “Hamlet” she’rini yozadi. Unda she’r muallifi: “Zamondoshim mening, jafokash Hamlet, O, do’stim, dunyoda xunxorlarni ko’r, Ojizdir bu qalam, ojiz tasavvur”(2), deya Shekspir qahramoniga hamdard bo’lgan edi. She’rda ingliz klassik shoirining: “So’ldirma! Dunyoga shafqat qil, qizg’on…” so’zlarini epigraf etib olingan. “Ey ajal, jonimni tez olg’il faqat, Yolg’onga qul emish, yo rab, haqiqat” satrlari esa yana bir boshqa she’riga epigraf qilib tanlangan.
Rauf Parfini Shekspir bilan bog’laydigan yana bir rishta uning sonetlari bilan bog’liq. Dunyo sonetchiligida ikkita yo’l bor: biri Petrarka yo’li (klassik sonet), ikkinchisi Shekspir yo’li (erkin sonet). R. Parfi sonetchilikda Shekspir yo’lini tutdi, o’sha yo’lda o’zbek sonetchiligini yangi bosqichga ko’tardi. O’zbek shoiri umrining oxirigacha Shekspirning ashaddiy muxlislaridan bo’lib qoldi. Hayotining so’nggi yillarida (2003) Shekspir sonetlar kitobidagi birinchi she’rni tarjima qildi. Shoirning o’z dastxatida saqlanayotgan ushbu sonet hali e’lon etilmagan. Shu sabab, uni shu yerda keltirishni lozim topdik:
Aslo so’nmasin deb nafosat bog’i,
Asl tok zangidan meva kutgaymiz,
G’unchalar ochilgay, xazon sipohi
Gul birgin to’kadir, biz-da o’tgaymiz.
Sen ersa o’zingga o’zing maftunsan,
Ul yuksak fazilat voz kechar sendan.
Kamolot tark etsa – mayibsan, xunsan,
O’zingga xanjarsan, o’zingga sandon.
Sen bahor elchisi, o’tkinchi nashot,
Fanosan, bezarsan bu kuning xolos,
G’uncha yuz ochmasdan so’larmi, nahot?!
Isrofu qizg’onchdan bo’lmading xalos.
Shafqat qil o’zingga, so’ldirma guling,
Ochilsin g’unchalar, gullasin umring. (3)
Rauf Parfiga kuchli zavq bergan va ruhlantirgan shoirlardan yana biri – Jorj Bayron. Ingliz romantik she’riyatining dahosi qalamiga mansub “Manfred” dramatik dostoni R. Parfi tomonidan tarjima qilingan. Adabiyotshunos N. Rahimjonov bir maqolasida shoir bilan bo’lgan o’zaro suhbatdan shunday parcha keltiradi: “Manfred” menga judayam yoqib qoldi. Hamma narsani bilasiz-u, aslida hech narsa yo’q. Unda ruhiyat jadayam baland, o’zgacha. Ruhimga yaqin. Unda shunday ozod fikrlar borki, rohatlanib qotib qolasiz. Manfrod – dahshatli obraz. Manfred – ozod odam, hech narsaga bo’ysunmaydi. Va hech qanday mute’lik ko’rinishini tan olmaydi…”(4)
Rauf Parfining Bayron shaxsiyati va she’riyatiga ruhiy yaqinligi uning “Bayronning so’ngi safari”(5) she’rida ham ko’ringan. Ushbu safar o’z davrida ham jahon adabiy jamoatchiligining e’tiborini tortgan edi. Bu haqda V. Skott o’zining “Lord Bayron o’limi”, V. Gyugo “Lord Bayron haqida” maqolalarini, A. Pushkin “Dengizga” she’rini, shuningdek, V. Kyuxel`beker, K. Rileev, D. Venevitinov kabi shoirlar ham she’rlar yozishgan. Bularning barchasi shoir vafot etgan — 1824 yilda yozilgan edi. Oradan 152 yil o’tib (1976 yil), o’zbek shoiri Rauf Parfi ham ushbu mavzuga murojaat qildi.
1823 yilda Gretsiyada milliy-ozodlik harakati boshlanib ketgan edi. Qadimgi yunon madaniyatining ashaddiy muxlisi bo’lgan Bayron ushbu kurashda ishtirok etishni o’zining ham insoniy, ham shoirlik burchi deb bildi. 1824 yil 19 aprelda o’limi oldidan u shunday degan edi: “Men unga (Gretsiyaga – O.O.) vaqtimni, mol-mulkimni, sog’lig’imni berdim – bundan ortig’ini qilishim mumkinmi? Endi esa unga hayotimni beraman”. Rauf Parfi qalbini o’ziga rom etgan tuyg’u – bu Bayronning milliy-ozodlik harakatiga ishtirok etishi edi.
Rauf Parfi murojaat qilgan dunyo adabiyoti vakillari uch jihatdan: yo Ozodlik tuyg’usi bilan, yo Vatan qayg’usi bilan, yoxud estetik tamoyillari bilan shoirga yaqin turadi. Ba’zan ularning uchalasi ham mujassam bo’lib kelgan. Chililik shoir Pablo Neruda Rauf Parfiga mana shunday rishtalarning har biri bilan bog’liq. Shuning uchun ham shoirimiz uning nafaqat she’riyati, balki shaxsiyatiga ham katta hurmat bilan qaragan edi. Uning “Pablo Neruda o’limiga” she’ri bunga dalil. She’rda R. Parfi uni “Chilining oppoq tongi”, “Ozodlikning so’ngsiz osmoni”, hatto, Ozodlik osmonining quyoshi degan so’zlar bilan ta’riflaydi. Afsus, uni o’ldirdilar: “Ufqning bo’yniga sirtmoq – dor tashlab”, “o’ldirdilar qora mash’al tutgan qora shaytanat”. Mazkur mudhish voqea haqida adibimiz Asqad Muxtor shunday yozgan edi: “Fashist samolyotlari Sant`yagoni o’qqa tutgan kuni u poytaxtdan yuz chaqirimcha uzoqda, dengiz sohilidagi Isla Negra qishlog’idagi ijodxonasida edi. Shoirdan doim qo’rqib-titrab turgan xuntaga o’sha kuni bu qo’l keldi, qishloqning telefonlari, aloqa yo’llari darhol uzildi… Fashizm shoirlardan doim qo’rqadi. Hamma vaqt shunday bo’lib kelgan. Fashizm shoir halok bo’lgandan keyin ham undan qo’rqadi. O’lim to’shagida yotgan Nerudaning ostonasiga karabinyorlar qo’yildi. Do’stlari,yaqinlari, hatto ma’suma Matil`da (umr yo’ldoshi – O. O.) ham uning yoniga kiritilmadi. Shoirning biron so’zi olamga yorib chiqishdan qo’rqishardi…
Og’ir kasallik va yurt fojeasi bir haftada shoirni hayotdan yulib olib ketdi. O’sha kechasiyoq fashistlar Santyagoda ham, Isla Negrada ham uning uylariga bostirib kirib, otashin quychining har qanday izini, ijodi, merosi va kutubxonalarini to oxirgi varog’i, oxirgi so’zigacha yo’q etishga qasd qildilar…
Ikkinchi kuni buyuk shoirning tobutini uyga qo’yib bo’lmadi: xonalar suvga to’ldirilgan edi. Tobutni ko’chaga bir necha g’isht ustiga qo’ydilar”. (6)
1973 yilning 23-24 sentyabrlarida yuz bergan ushbu voqea Neruda yurtidan millionlab chaqirim uzoqlikda yashayotgan bir o’zbek shoirining qalbida ham aks-sado berdi. Rauf Parfi vaziyatni shunday baholaydi:
Qo’llariga qaytadan qora mash’al olgan
mash’um shaytanat –
Zulmatliklar Chilining oppoq tongini
Chil-chil sindirdilar.
Qonli sanjoq ildilar, Pablo.
Yetim qilmoq bo’ldilar ozodlikni
Faqat.
Yana o’zlarini yetim qildilar, Pablo.(7)
Rauf Parfi Pablo Nerudaning oltita she’rini tarjima qilgan edi. Tabiati va tuyg’ularida mushtaraklik bo’lmagan bir shoir boshqa bir ijodkorning adabiy olamiga kira olmaydi. Pablo Neruda Nobel` ma’ruzasida: “Shoirlik burchi menga, nafaqat go’zallik va uyg’unlik, hayratli muhabbat va cheksiz qayg’u bilan oshno bo’lishni amr qiladi, balki insonlarga xos qahrli ishlarni ham poeziyamning bir bo’lagi bo’lishini talab etadi”(8), degan ediki, bu so’zlar Rauf Parfi adabiy-estetik qarashlariga ham begona emasligini qayd etish lozim.
“Bas, mening uchta pirim bor, — deydi Rauf Parfi bir maqolasida, — Yassaviy pirim, Navoiy pirim, Thakur pirim”.(9) Shoir jahon adabiyoti namoyandalaridan birortasini Robindranath Thakurchalik ulug’lamagan. Yassaviyu Navoiylar, shak-shubhasiz, milliy-ma’naviy yo’limizning o’zgarmas mayoqlari. Thakur esa istibdod iskanjasidan o’z millatini olib chiqish yo’llarini yoritgan daho ijodkor. U o’zining nafaqat yurtu millatiga muhabbati, balki shu vatanning milliy ozodligi yo’lidagi jasorati bilan ham Rauf Parfiga ustoz.
Robindranath Thakur she’rlaridan birida: Oh. Hindiston, onajon, qo’shiqlarim sen uchun, Yuragimiz seniki – o’zga bizda nima bor, — desa, Rauf Parfi:
Oh, ona Turkiston, kuylayman yonib,
Dunyo jur’atini berding qo’limga.
Men endi angladim Turkiy Dunyoni,
Mana, men tayyorman endi o’limga(10), —
deb yozgan edi. Ulug’ hind shoiri: “Men she’rlarimda birorta ham yolg’on aytganim yo’q”, – degan bo’lsa, o’zbek shoiri: “Yolg’on – iste’dodning kushandasi. Yolg’on yozgan shoirning ruhi o’ladi”, – degan edi. Demak, Thakur Rauf Parfiga vatanparvarlikdan tortib, to ijod tamoyillarigacha ustoz hisoblanadi.
Shoirimizning Thakur haqidagi birinchi she’ri 1973 yilda yozilgan. “Thakur va srabon yomg’iri” deb nomlangan ushbu she’rdan keyin u yana “Thakurga iqtibos” (1993), “Thakurning oxirgi she’ri” (2003) asarlarini ham yozdi. Umrining oxirida esa “Thakuriya” turkumi ustida ishlayotgani haqida xabar beradi. Adabiyotshunos N. Rahimjonovning ma’lumot berishicha: “Iymon asiri” majmuasiga “Magar kulfat komindadir” maqolasi so’zboshi o’rnida berilishi mo’ljallangan. Robindranath Thakurning:
Magar kulfat komindadir ona yurt –
Jumla jahon, kayhon bo’lsin xabardor,
satrlarini epigraf sifatida bermoqchi bo’lgan”(11). Bularning barchasi Rauf Parfining “ulug’ hindi”ga ehtiromi namunalari edi.
Yana bir hind shoiri – Muktibodh. Rauf Parfi muhlislari bu nomni shoir she’rlaridan birining sarlavhasi sifatida biladilar. Sharachandra Madhav Muktibodh (1921 — 1964) – XX asr hind adiblaridan biri. “Yangi kunlar alomati” (1949) she’riy majmuasi, “Kishpra” (1954) hikoyalar to’plami va “Sarhad” (1962) romani bosilgan. Hind she’riyatini yangi shakllar bilan boyitgan millatparvar adib. Rauf Parfining “Muktibodh duosi” she’ri mazkur ijodkor nomi bilan bog’liq. Shoir she’rdagi:
Qachon tong otadi mening yurtimda,
Qachon ado bo’lar g’amga botgan g’am?!(12)
so’zlarini Muktibodh munojoti orqali aytmasa, sovet pichog’i yalang’och turgan 1981 yilda o’z tilidan ayta olmasdi.
Umuman, Rauf Parfi bu usuldan ko’p foydalangan. Ularning aksariyati biror ijodkor nomi bilan bog’liq. Eng muhimi, o’sha ijodkor bilan shoir orasida tuyg’udoshlik, qismatdoshlik va maslakdoshlik bor. Rauf Parfi bu bilan ham o’quvchiga o’z dardini yetkazish yo’lini qilgan, ham jahon adabiyotidagi bizga notanish bir darddoshi bilan tanishtirib o’tgan…
Yaqinda shoir Berdi Rahmat “She’riyat bayramlari” nomi bilan Rauf Parfi haqidagi xotira-maqolasini e’lon qildi. Maqolada muallif “Xotirot” kitobidagi she’rlar haqida to’xtalib, fikrini shunday davom ettiradi: “Shulardan biri XX asr yapon klassik shoiri Isikava Takuboku tilidan aytilgan. Bor-yo’g’i besh satr:
Hasratimning
Suyuq toshlaridan
Dahma qurmoqchiman
O’zimga
Ichida o’z jasadim bo’lsin.
Shu she’r sabab menda yapon she’riyatiga qiziqish uyg’onadi. Umuman, men va menga tengdosh ijodkorlarni
jahon shoirlari ijodiga qiziqtirgan inson Rauf Parfi edi”(13). Darhaqiqat, shunday. Lekin Rauf Parfi bizni faqat jahon shoirlari va ularning asarlari bilangina tanishtirmadi, balki jahon she’riyati janrlari bilan ham oshno etdi.
Zamonaviy o’zbek lirikada jahon adabiyotidan kirib kelgan shunday she’riy janrlar borki, ularning milliy she’riyatimiz bag’rida qonuniylashuvi bevosita Rauf Parfi ijodi bilan bog’liq. Bular rondo (“Xayrlashdik… O’ynar kapalak…”), rondel` (“Bu xafa kecha kechar”), tanka (beshliklar), xokku (uchliklar). Va sonet ham o’zbek she’riyatida Rauf Parfi qalami orqali yangi bosqichga ko’tarildi hamda uning hech kimnikiga o’xshamagan mumtoz namunalari yaratildi.
Rauf Parfi o’zbek o’quvchisini jahon adabiyoti namoyandalari bilan ikki usulda tanishtirdi: birinchisi, ular haqida ma’lumot berish vositasida (she’r, maqola va adabiy suhbatda), ikkinchisi, asarlarini tarjima qilish orqali. Shoirning tarjima g’aladonida dunyo she’riyatining ikki yuzdan ziyod namunasi bor. Ularning katta qismi haligacha chop etilmagan. Ushbu tarjimalarni to’plash, nashrga tayyorlash va tarjimashunoslik hamda adabiy ta’sir nuqtai nazaridan tadqiq etish bugungi adabiyotshunosligimizning muhim masalalaridan hisoblanadi.
