Раҳимжон Раҳмат. Адабиётдан чиқиш.Тошкент.»Akademnashr» нашриёти, 2015. 128 бет

Таниқли адабиётшунос, адиб ва журналист Раҳимжон Раҳматнинг ушбу китоби адабиёт ҳақидаги илмий кузатишлар ва тадқиқотлар мажмуасигина эмас. У адабиёт ичида юрган, уни ўқувчи эмас, билувчи сифатида кузатиб бораётган, бармоқларини ҳамиша адабиётнинг жон томирида ушлаб турган шахснинг фикрлари, кечинмалари. Улар ўқувчига адабиётни ва адабиётшуносликни янгича ракурсда кўрсатади.

Раҳимжон Раҳмат
«АДАБИЁТДАН ЧИҚИШ» КИТОБИДАН
ИККИ МАҚОЛА

Раҳимжон Раҳмат 1961 йил 31 августда Фарғона вилоятининг Данғара туманидаги Қирқлар қишлоғида туғилган. ТошДУнинг ўзбек филологияси факультетини тамомлаган. «Дала гуллари»  (2006), «Хасталик дафтари» , «Адабиётдан чиқиш» (2015) каби шеърлардан ва адабий мақолалардан иборат китоблари чоп этилган (2008).

ЖАННАТ СОҒИНЧИ
Шоир Рауф Парфи шеъриятига бир назар

Шеър ўқувчига ақл ўргатмайди. Шеър ўқиб ақлли ва устомон бўлишнинг сира иложи йўқ. Ақлли бўламан деган зот умуман шеър ўқимасин. Дилозор, қўпол ва тошбағир кимсалар кўпайган бугунги кунда иложи борича камроқ шеър ўқиган маъқул. Чунки гўзал шеър таъсирида туйғулари тиниқлашиб раҳм-шафқатли ва кўнгилчан бўлиб қолган шеърхон кўчага чиқолмай қолиши мумкин.
Киши ташқи мажбурият тазйиқи ва руҳий эҳтиёж ундови остида шеър ўқийди, ёд олади. Ташқи мажбу­рият зўри билан ёд олинган шеър – ичимиздаги мардикор: унда шахсий ташаббус бўлмайди; у бизга фақат расмий доира ва сунъий ҳолатлардагина асқотиши, бакор келиши мумкин. Руҳий эҳтиёж талаби боис ўқилган ва ёдда қолган шеъргина юракнинг чинакам дўсти. У бетоб Ҳумоюнга ўз жонини бермоқчи бўлиб Худога нола қилаётган Бобур кабидир.

Юракдан севиб ёд олган шеърни ҳақиқий шеърхон давраларда овоз чиқариб ўқимайди: жиндай тарбия кўрган одам учун ўзгалар олдида юракни яланғочлаш – уят. Кимдир ўрта кўчада ўзини ерга отиб инграниб йиғласа, бечорани фаросатсизлик ҳамда ўзгалар дил дардини билмасликда айблаш мумкин. Ақлли одам ёмон ҳоли учун тутган мотамини бировга кўрсатмайди.

Асли жазо тариқасида елкамизга ортилган бу юкдан, ҳаётдан ошкора нолишнинг фақат битта йўли бор – санъат. Агар шоир ўз ғамини гўзал шеърий шаклда эмас, балки оғзаки суҳбат шаклида сўзлаб берса, шубҳасиз, уни ёмон кўриб қоламиз. Санъаткор ўз кулфатини пуллаб кун кўради, шон-шуҳрат қозонади. Лекин бу кулфат фақат санъат деган бозордагина тенгсиз қимматга эга. Кимки қайғу отлиғ маҳсулотини санъат бозоридан ташқарида сотмоқчи бўлса, уни дарров: «Бунча мунғаймасанг, бунча титрамасанг, бунча ғариб боқмасанг… Кет кўзим олдидан, кет дейман…» – деб маломат қиладилар.

Ёрилмаган ярамизни аста силасак ғалати ором ҳис этамиз, лаҳза олдин жонга азоб бераётган оғриқ ўрнида ҳаддан зиёд ширин лаззат пайдо бўлади. Берилиб шеър ўқиётган шеърхон кўнглида ҳам шунга яқин ҳолат кечади. Бунинг боиси шуки, шеър сеҳри оғушида кўчадаги умумий тафаккур йўлидан четга чиқиб, бир зум қалбимиз нолишига қулоқ солиш имконига эга бўламиз:

«Фақат мен яшайман ўксиниб».

Шеър ўқишга қизиқиш – жаннат соғинчи.
Шеъриятга муҳаббат – жамият доирасидаги хилма-хил муносабатлардан озгина вақт бош олиб кетиш иста­гимизнинг энг гўзал кўринишларидан бири. Кўнгли бе­зовта зот дарё бўйига бориб, сокин оқаётган сувга узоқ тикилиб ўтирса, кўнгли тинчланар экан. Шеърият ҳам нотинч инсон учун маънавий бир дарёдир. Лекин кўпчилик шоирларнинг ижоди шаҳар ўртасидан оқиб ўтадиган сойнинг сувига ўхшайди. Уларнинг шеърияти ёмғирдан қочган шеърхонни қорга тутиб беради. Ижтимоий ҳақиқатни тиклаш учун ўрта кўчада жиззакилик қилиш ярашмайди шеъриятга. Агар жиноятчи ярадор бўлса, аввал уни даволаб, сўнг қатл этадилар. Бунда даволаш жараёни – шеърият. Шеъриятда инсон юрагининг сир­асрори акс этади. Инсон юрагининг сирли томони шундаки, у дунёга аввалбошданоқ забт этилган ҳолда келади. Шунинг учун нон деб йиғламайди у, обрў деб ўкинмайди. Юрак – ғойибдан келиб ичимизга ўрнашган элчи. У алал­оқибат ўша ғойибнинг иродасига бўйсунади. Шеърият эса ичимиздаги элчиларнинг хос суҳбатидир.

Гоҳо руҳимизда бир ёмон танглик уйғониб, ичимиздаги энг нозик туйғу нафас олишга қийналиб қолади: бўйнига оғир тош боғланиб сув остига чўктирилган бебахт каби бўғила бошлаймиз, одамларга, одамнинг қўли теккан нарсаларга ҳамда турмуш икир-чикирларига кўзимиз тушса, кимдир тикан кирган товонимизга илкис теккандек бўлади: қаттиқ азоб чека бошлаймиз. Бу телба аҳволимизга фақат инсон қадами етмаган ғорлар, тўқайлар ва ўрмонлардаги сокинлик, беғамлик, бефарқлик, бағрикенг­лигу бемалолликларгина шифо бериши мумкин. Хилват маконларга бош олиб кетишнинг иложини тополмай дардини ютишга мажбур бўлган зот темиртанлик сари бир қадам қўйган бўлади. Лекин шеърнинг ҳеч бир мисрасида турмуш икир-чикирлари, ижтимоий долғалар ва бу чигалликлар орасида кўнгли эмас, балки қорни тўймаётган одамнинг аччиқ-тирсиғини ёдга соладиган ҳис, кечинма ва бошқа нарсалар бўлмасин. Инсоннинг ярим бўлаги ижтимоий муносабатлар маҳсули бўлиши мумкин, унинг бошқа бир бўлаги эса жамиятдан ташқарида яшайди. Шеърият айнан мана шу «бегона» бўлагимизнинг эҳтиёжини қондиради.

Шеър – осмонга экилган экин!
Шеър – тупроққа сингмаган қондир…

Шеър ўқиш – миянинг дам олиш куни. Ўй-фикрларимиз мантиқ чегарасини бузиб ўтиб, дардисар бир аҳволга тушган пайтимиз шеър ўқишга рағбат қиламиз: «Деразамдан боқар зулумот…»
Қўлимизга шеърий китоб олганимиз календардаги бар­ча қора кунларга танаффус эълон қилганимиздир: «Шеърим, яна ўзинг яхшисан!..»

Гўзал шеърни ёд олиб ҳам ҳаққимизни охиригача ундириб ололмаймиз: аслида, ёддан билганимиз шеърни так­рор ва такрор ўқиганимиз бор… Нега шундай? Аслида, хотирамизга мустаҳкам ўрнашиб қолган шеър ўзининг янги маъно қирраларини намоён қилаётган кез қўлга шеър китобини олишга эҳтиёж туғилар.

Мен ҳақиқий шоир каби янги қитъалар кашф қилолмайман. Балки, ўзгалар кашф этган қитъада улкан империя барпо қилишим мумкин. Лекин, тарихдан маълумки, ҳеч қайси империя мангу барқарор эмас…

Рауф Парфи шеърияти сизни «меҳрибон елларнинг қанотларида» табиат бағрига, сокинликка, севги ва санъат оламига: «Қани, юр, борайлик», – деб даъват қилади.

Уерга қаро тун йўламас асло,
Булутлар қайғудан кетмас қорайиб, –

дея ишонтира олади ҳам. Бу гўзаллик оламида инсон учун энг азиз бойлик болалик хотиралари, ишқ изтироб­лари, санъат олами ва онангизнинг севимли дийдори эканлигини англаб етасиз.
Янтоқзор бўйлаб ялангоёқ юриб бораётган ёш боланинг қай ҳолда қадам қўйишини кузатганмисиз? Бечора болакай оёғига тикан санчилишидан хавфсираб жудаям эҳтиёткорлик билан, ён-верига астойдил разм солиб, янтоқзор қачон тугаркин деган ўйда гоҳ бошини кўтариб, олдига бир зум тикилган кўйи, бир оз қалқиб қадам босади. Рауф Парфининг нафосатли шеърларидан таъсирланган шеърхон ҳам кўчага чиқса ўша болакай каби ноқулай аҳволга тушади. Шоирнинг шеърлари кўча ҳаётидан, кўчадаги одамларнинг ўй-фикрлари, дунёқарашлари, мақсадларидан нақадар фарқли эканлигини англаб етади ва беихтиёр шеър ўқий бошлайди:

Боқмам ерлик наволарга,
Билмам қачонқайтаман.
Мен дардимни ҳаволарга,
Шамолларга айтаман…

Рауф Парфи ижоди шеърият, рассомлик ва мусиқа санъатининг ғоят муваффақиятли синтезига ўхшайди. Шеър оҳангидан маъно уқа оладиган ўқувчилар анча кам. Ҳолбуки, шеър оҳангини илғаш орқали унинг мазмунини чуқур ҳис этамиз. Лекин оҳанг деганда фақат сўзлар жарангларини тушуниш ҳам нотўғри. Сўзнинг энг жозибали сифати мусиқа оҳангларида ифодаланади. Мусиқанинг ҳар бир нозик тебраниши қайсидир алоҳида сўзнинг маъносидир. Яъни мусиқада сўз ўз маъно оламини оҳанг тарзида намоён этади.

Қайда ўсдинг, қайда яшнадинг?
Япроқ, япроқ, айтиб бер менга.
Юлқиниб ўзингни ташладинг,
Нега, ахир, япроғим, нега?!
Сени шамол, боқ, супурмоқда…
Япроқ, япроқ, сўзлаб берсанг-чи,
Ўз дардингдан бўзлаб берсанг-чи,
Нечун тушдинг, нечун оёққа?!

Бу шеър кулфат ҳақида. Шоир япроқ фожиасини анг­латиш учун керакли ифода йўсинини топган – бошига оғир мусибат тушган одамга унинг энг яқин кишиси асосан изтиробли савол оҳангида мурожаат қилади. Бундай мурожаат замирида мушкул аҳвол қошида ўзининг ҳам ожиз эканлигини билдирувчи маъно бор. Япроқнинг бошига тушган савдо бизга номаълум. Чунки шоир бу ҳақда маълумот берадиган аҳволда эмас. Биз фақат шоир­нинг куюнчак ва серғусса савол-мурожаатидангина япроқ фожиасини ҳис этамиз. Изтиробли савол-мурожаат – мазкур шеърнинг ботиний оҳанги. Шеър оҳанги дейилганда айнан шу нарса, яъни ички ботиний оҳанг тушунилади, сўзларнинг боғланишидаги мусиқавийлик эмас.

Тил – одамнинг оғзидаги ортиғи. Шунинг учун у нуқул беҳуда ва бемаъни гапларни гапиради. Тилга ишончини йўқотган юрак эса ўз дардини кўзлар самимиятига ҳам ишониши мумкин. Кўзлар ҳайқириғини илғай оласизми? Ёки дами ичига тушиб, тарашадай қотиб қолган бечоранинг юрак ноласини – «товушсиз фарёд»ини тинглаганмисиз?

Тўхта дейман
Ҳайбатли бўшлиққа боқиб,
Тўхта, тўхта дейман, холос.
Тилимда ўзга сўз
Ўлган.

Мен бу шеърдан йўқотиш фожиасини туйдим. Ҳатто у «Қўлимдан учмоқда бу ер, бу ватан» деган мисралар билан боғлиқдай кўринади. Аммо шоирнинг ўзи «Ҳайбатли бўшлиққа боқиб» кимга ёки нимага қарата «тўхта» деяпти? Номаълум. Балки, бу аламли ҳайқириқдан сўнг унинг юрагида «Хато қилдим, севгилим, Хато қилдим билмасдан, Мен суйиб хато қилдим, Мен куйиб хато қилдим, ўлиб хато қилмасман» каби тушкун иқрор пайдо бўлгандир? Номаълум. Агар шоир бу хусусда маълумот берганда эди, шеърнинг қиммати нисбатан тушган бўларди. Мана бу тоқ шеър (учлик) ҳақида ҳам юқоридаги мулоҳазаларни такрорлаш мумкин:

Сени топгунга қадар
Қандай яшадим мен,
Наҳотки, яшадим?!

Дарёга яқинроқ жойдаги баъзи бир булоқлар ерости ўзани орқали дарё билан боғланган бўлади. Шу сабабли унинг суви ичган билан тугамайди. Ҳозиргина тилга олинган шеърларни ҳам ўшандай хосиятли булоққа ўхшатиш мумкин.

Рауф Парфи юксак орзу йўлида одамнинг бошидан кечган жуда кўп ва хилма-хил воқеалар самараси ўлароқ руҳда уйғонадиган мураккаб ҳолатларни бежирим чизги орқали сувратлай олади. Агар гилос тизимидай кўримли бу сувратда жаннат аксланган эса, унинг роҳат-фароғатини ҳис этиш учун дўзах азобини эслашга мажбур бўламиз. Умуман, шеърият шундай бир тенгсиз сеҳрки, у билан юракдан тиллашган маҳал умримизнинг аллақайси дамларини ғалати жунун ичра эслаймиз ва хулосалаймиз.

Рауф Парфи сўзнинг уч асосий сифатидан унумли фойдаланади. Сўз – оҳанг, мазмун ва манзаранинг мукаммал уйғунлиги. Истеъдодли шоирларнинг шеърларида сўзнинг бу муҳим сифатлари, бир қарасангиз, якка ҳолда, яна бир қарасангиз, биргалашиб ўз жозибалари билан кўзингизни яшнатади.

Мудрар ярим кеча уйқуда,
Булут сузар ва ойни ёпар.
Ойни ёпар, лекин беҳуда –
Яна бир дам ўтмасдан порлар.
Кеча олар уйқусида дам,
Кеча узра посибон – Чирой…
Сени кўргим келди жуда ҳам,
Ажиб қўшиқ айтган чоғи ой.

Шеър жуда ширин туюлади-а? Гўё шоир ҳар бир сўзга асал суртиб қўйгандек. Соғинч туйғуси шу қадар ёқимли ифодаланганки, уни ҳар куни ва кун бўйи ҳис этиб яшагинг келади. Айтиш мумкинки, лирик қаҳрамоннинг севиб қолганига бир ҳафта ҳам бўлгани йўқ… Шеърда акс этган манзаранинг аниқлигига ва тиниқлигига эътибор беринг: шеър эртаклардаги жодугар кампирнинг сеҳрли кўзгусига ўхшайди. Биз бу сеҳрли кўзгу орқали ойдин кечада кезиб юрган ошиқни кўриб тургандек бўламиз. Кўзгунинг яна бир мўъжизаси шуки, у ўзида акс этган манзарани гапиртира олади ҳам:

Сени кўргим келди жуда ҳам,
Ажиб қўшиқ айтган чоғи ой.

Энди мана бу сатрга назар солинг:

Кеча узра посибон – Чирой…

Яхлит манзаранинг бир бўлаги сифатида келган бу сатр­да истиоравийлик хусусияти ҳам мавжуд. «Кеча» – бу со­ғинч онларини бошдан кечираётган ошиқнинг руҳий олами, «посибон – Чирой» эса ошиқ хаёлидаги ёр жамолидир.

Рауф Парфининг ишқий шеърлари – чин севги савдосини бошидан кечирган нозиккўнгил йигитнинг шеър шаклида ёзган кундаликлари:

Бир тирик нафосат, сезгилар унда
Қалтираб порлайди шуълага ўхшаб…

Шоир севги ҳақида катта достон ёзган. Буни фақат зукко ўқувчигина пайқаши мумкин. Шоирнинг барча ишқий сатрларини ҳамда ўқувчига мавҳум туюлган бош­қа кўпгина шеърларини яхлит асар сифатида анг­лашга интилиш зарур. Агар биринчи шеърдаги руҳий ҳолатнинг мантиқий давоми сифатида юз кўрсатаётган ва шу тариқа бир-бирини қувватлаб, алоҳида манзарани мукаммаллаштираётган шеърларни битта сюжет чизиғига териб чиқсак, хос бадиий-руҳий оламга эга мустақил асар пайдо бўлади. Бунинг учун тасаввур ва сезгирлик зарур. Бундай бебаҳо хислатга эга шеърхон шоир шеър­ларидан қўшимча эстетик завқ манбаини кашф этиши мумкин.

Рауф Парфи севги шаънига мадҳиялар битмайди. Мадҳия – воқеликка бир ёқлама баҳо беришнинг энг аъло шакли. Шеъриятда севги тушунчасига икки хил муносабат тури мавжуд. Биринчиси маддоҳлик, бунда севги товар, шоир эса сотувчи ролида намоён бўлади. Иккинчи муносабат турида эса севги тузоқ, шоир эса тузоққа илинган қуш кўринишида келади. Рауф Парфининг севги қўшиқлари муносабатларнинг иккинчи турига мансуб.

Севгидан мақсад – насл қолдириш. Энг муқаддас китоб­ларда ҳам шундай ёзилган. Бу – Худонинг иродаси. Лекин инсон юрагида мислсиз кучли ироданинг хоҳишига қарши бора оладиган зўр қобилият бор. Мазкур қобилият дунёвий севги кўринишида намоён бўлади. Файласуфларнинг фикрича, чин севги офатига йўлиққанларнинг аксари у ёки бу кўринишда ажал шаробини ичишга мажбур бўлар экан. Битта қизнинг ишқига қаттиқ боғланиб қолма, бу ишинг Худога ҳам хуш ёқмайди деган гап бор одамлар орасида. Руҳшунослар эса: «Қаттиқ севги – ички ёлғизлик даҳшатидан қочишга астойдил уриниш», – дейдилар. Ҳар қалай, шу нарса аниқки, чин севги кулфатини бошдан кечириб, жисмонан ўлмай қолган одамнинг ру­ҳияти бошқаларникидан кескин фарқланиб туради.

Чинакам севгининг висол сари интилишида энг асосий тўсиқ ўша севгининг ўзидир. Қаттиқ севиб қолган зот севги тимсолида ўз ажали билан олишади. Агар ҳижронни деворга қиёсласак, севги балосига дучор бўлган ошиқнинг бир қўли бу деворни яксон этишга ҳаракат қилса, иккинчи қўли тўсиқни яна ҳам мустаҳкамлашга уринади. А.Камю чин севгига шундай баҳо берган: «Ҳақиқий севгининг устига ҳеч нарса қуриб бўлмайди: у – бирданига юксакка кўтарилиш, ўша дамнинг ўзида тезлик билан пастга қулаш, чексиз безовталик, тинимсиз ҳаяжон».

Яна бир машҳур ёзувчининг ёрига ёзган мактубида мана бундай ғалати иқрор бор: «Азизим, сенсиз яшашим мушкул, аммо сен билан ҳам куним ўтмайди…» Кучли севгига нисбатан билдирилган ушбу илмий фикрда ҳам қизиқ бир ҳақиқат борга ўхшайди: «Мустақил ҳаётга қадам қўйган одам реал дунё даҳшатларига кўника олмайди, орқага – болалик деган жаннат сари онгсиз равишда қоча бош­лайди, бу қочиш кўпинча ғайриоддий севги тарзида ҳам на­моён бўлиши мумкин. Бундай севгида ҳаётсеварликдан кўра ҳаётни инкор этиш, ўлимни улуғлаш майли кучли».

Мажнунона севги шеъриятнинг абадий мавзусидир. Инсон кўнглининг бу ғаройиб хусусияти ҳақида кўп гапириш мумкин, лекин менинг асл мақсадим ўзга. Хўш, янги замон ўзбек шеъриятида ҳозиргина таърифи келтирилган нооддий севгининг белгилари учрайдими? Қайси шоирнинг севги сатрларида соғлом ақл илғай олмайдиган сирли оҳанглар бор?
Қуйидаги шеърга диққат қилайлик:

Вужудим яллиғланар нафасингдан,
Сен шундай яқинсанки жон қадар,
Барибир соғинаман сени, севгилим.

Укол орқали одамнинг томирига ҳаво ўтиб кетса, оқибати ёмон бўлар экан. Шеърдаги охирги сатрни негадир одамнинг томирига кириб қолган ҳаво ўлатга ўхшатдим. Ҳаво, аслида, ҳаёт маибаи, лекин у, ўрни келса, инсоннинг қотилига ҳам айланиши мумкин экан. Севгида ҳам шундай мудҳиш хусусият бордир… Жаннатга тенг висол онларида ҳам ёрни соғинавериш инсон руҳиятидаги мураккаб ва аломат ҳолдир.

Барибир сени соғинаман, севгилим.

Нега? Балки, боёқиш ҳам қаттиқ севилишни хоҳлаётгандир? Ёки айни дамдаги висол лаззати ҳижрон кунлари чекилган азобни кўнгилдан ювиб ташлашга ожизлик қилаётгандир ва ё бу самимий ингроқ орқали ошиқ ёрининг ҳусни беқиёс эканлигини таъкидлаяптимикин? Учала фикримиз ҳам тўғри бўлиши мумкин, лекин бу сатрда ожиз ақлимиз кашф этолмаган жудаям муҳим сир бор… Мен яхши шеърларни Аловуддиннинг сеҳрли чироғига ўхшатаман. Маълумки, сеҳрли чироқнинг ичи бўм-бўш бўлиб, қачонки керакли сўзларни айтиб, унинг жон жойи­ни силасак, қаршимизда улкан дев пайдо бўлади. Кичкинагина чироқнинг ичида улкан дев яшаётганига қойил қоламиз. Ҳозирги тилга олганим сатрда ҳам улкан «дев» бор. Бу «дев»ни уйғотиш эса ўқувчининг дид ёки савиясига эмас, балки омадига боғлиқ.

Шеър билан тушнинг орасида ғалати ўхшашлик мавжуд. Ҳар иккаласида ҳам макон ва замон, шакл ва мазмунда бир-бирига бегона бўлган нарса – ҳодисалар ўзаро ажиб уйғунликка эришиб, бир мақсад атрофида бирлашади. Шеър ёзиш ҳам туш кўриш каби одамнинг ақл ва иродасига бўйсунмайди. Шеър билан туш кўриш бир-бирига ўхшар экан, демак, шоир ҳам муайян маънода борлиққа нисбатан ухлаётган одамдир. Шеър – шоирнинг уйғоқ ҳолда кўрган туши. Ухлаётган одам фариштага тенглаштирилади, чунки у бировга озор бермайди, кўксидаги тама ити ҳам уйқуда. Бундан шундай хулоса чиқадики, шоир уйғоқ ҳолида ҳам фаришта экан. «Фариштасиз жой» деган иборанинг мазмунини ҳамма билади. Чинакам шоирлари йўқ халқни мен «фариштасиз халқ» дегим келади. Шукрки, биз «фариштасиз халқ» эмасмиз.

FACЕBOOK КУНДАЛИКЛАРИ

1

Ҳозир қишлоқдаман. Очиқ айвонда, қуруқ полда ётибман. Ҳаво илиқ. Гоҳ енгил шабада эсади. Кеча сокин. Осмон серюлдуз. Ой бир томони емирилган кумуш тангага ўхшайди. Ойни ёр юзига ўхшатган дамлар ортда қолди. Қаердадир ўқигандим: бир ёш шоир йигит ойни яланғоч аёлга ташбеҳ қилибди. Маъқул. Тушунарли. А.Орипов ярим ойни қабр тошига менгзаган. Ноёб қиёс. Қуёш патирдек узиб олинса, ўрнида унинг изи – ой қолади. Бу мен топган образ. Ойни очилиб қолган ярага ҳам ўхшатганман. Ойни гўзал бева аёл десак ҳам бўлаверади. Бу эркакча ўхшатиш. Ойни у дунёга ўтадиган туйнук ҳам деганман. Ой ҳинд аёлларининг очиқ қорнига ҳам ўхшайдиёв. Роса тўлган ой бўйдоқ йигитнинг эҳтиросини жунбишга келтириши мумкин. Хуллас, айвонда ётибман. Чивин ҳам чақяпти. Қишлоқнинг ичкарисида хашаки ва қўрқоқ итларнинг акиллаган овози эшитиляпти. Ҳавони чуқур ҳидласангиз қовуннинг хушбўй ҳидини сезишингиз мумкин.

2

Коммунистлар оддий цензурани кучайтириш ҳисобига бадиий тафаккурни чеклаб бўлмаслигини яхши билишган. Шунинг учун улар соцреализм методини ўйлаб топишди. Қафасга тушган қуш учмагани каби, мажбуран алоҳида метод қолипига солинган бадиий тафаккур ҳам кўнгилдагидек парвоз қилолмайди. Бадиий тафаккурда кўнгилдаги кайфият, ғоя образлар орқали намоён бўлади. Образ, рамзни эса кундалик оддий чекловларга мослаб ўзгартириб ёки чеклаб бўлмайди. Миямиздаги цензура (сверх Я) бадиий тафаккур йўналиши, ҳаракатланишини тўлиқ бошқаролмайди. Бу нарса худди туш кўришга ўхшайди. Тушни ҳам мантиқий ва эҳтиёткор онг деярли бош­қармайди. Аслида, туш ва ижоднинг манбасию табиати бир хил дейишади.

3

Cўз айтиш, дардни изҳор қилиш ёрдамида инсон руҳиятида бошланган кескин психик муаммодан халос бўлиб боради. Психик муаммога дуч келган киши аксарият ҳолларда ўзгалар ҳаётига ташвиш олиб кириши мумкин.

Хуллас, бир қизгина ҳамма нарсадан нафратланадиган, ҳамма билан уришадиган ғалати инжиқлик дардига йўлиқади. Ҳеч бир табиб унинг дардига шифо тополмайди. Охирида бир ақлли кампир топилиб бечора қизгинани тузатаман дейди. У инжиқланиб юрган қизга оғзи маҳкам ёпиладиган бир идиш бериб, ичингдаги барча дарду ҳасратингни шунинг ичига гапириб, кейин оғзини беркитиб бир чеккага кўмиб қўй дейди. Қиз шу ишни қилиб тузалиб кетади. Аслида, ижод ҳам образ деган идиш ичига дарду ҳасратингни сўйлашдир.
4

Тафаккур шеър тўқимайди, балки кўнгилдаги шеърий ҳолатни авайлаб қоғозга кўчиради. Тафаккурнинг қуроли мантиқдир. Одатда, мантиқ тугаган жойда шеър бошланиб кетади. Агар ақл назмий наво қила олганида эди, барча файласуфлар узундан-узоқ кўп сўзли насрий шаклдаги нарсалар ёзмай, ўз ҳақиқатларини шеърий мисраларда ифода қилишга ўтиб кетган бўлишарди. Чунки шеър сифат жиҳатдан фалсафий ёзувлардан юқорида туради. Қадимги ҳикматларнинг аксари бизгача шеърий шаклда етиб келган. Шеърни ёд олиш осон, ўқувчига таъсири эса кучлидир. Энг муҳими, ақлнинг қуроли мантиқ бўлса, шеър муҳаббатдан пайдо бўлади. Киши мантиқли фикрлар орқали ўз ҳолини баён этолмай қолса, шеърга мурожаат қилиб, қалбида муҳаб­бат борлигини ошкор этади. Шеър ёш боланинг йиғисига ҳам ўхшайди. Ёш бола ўзига ёқмаган воқеаларни ўзгартирмоқчи бўлиб йиғига зўр беради. Шоир эса кўнгил йиғиси – қалб нолаларини қурол қилиб дунёни ўзгартириш ҳаракатида. Ақл айёрдир. Ақлдан чиққан ҳар бир сўз фикрни яширишга уринади. Яъни ақл ҳақиқатни беркитиш орқали мақсадга эришмоқчи бўлади. Қалб эса содда ва самимий: ичидаги бор гапни кўпроқ тўкиб солишга ошиқади ва ёлғондан парҳез қилади. Масалан, мен ўзимга ёқмайдиган нарсани мақтаб мақола ёза оламан, яъни артистлик қила оламан. Лекин ўша нарса тўғрисида ижобий мазмундаги шеър тўқиш қўлимдан келмайди. Демак, ҳақиқий шеър муҳаб­бат меваси ҳисоб­ланади. Муҳаббатсиз туғилган шеър ҳам бўлади. Ҳатто, айтиш мумкинки, адабий жараёндаги ашъорларнинг аксари муҳаббатдан бебаҳрадир. Уларни ўлик туғилган чақалоққа қиёслаш мумкин. Шугина.

Ақл қалбдаги муҳаббат кучини ўз фойдасига ишлатмоққа ҳаракат қилади. Яъни шоир одам ўз шахсий манфаати, фойдасини кўзлаб шеър ёзишни бошлаб юборади. Бу нарса унинг муҳаббатдан бино бўлган руҳини ўлдиради. Шу нуқтадан бошлаб шоир, гарчи шеър ёзишни бас қилмаса-да, мазмунан шоирликдан айрилиб артист бўлади. Артист саҳнада ёлғондакам йиғлайди, кулади, совқотади, исиб кетаётгандек бўлади, изтироб чекаётгандек инг­райди. Чин шоир артистликни билмайди, аҳволи қандай бўлса, шундай баён қилади. Қайсидир шоир артистликка ўтса, билингки, унинг руҳи ўлган бўлади.

Демак, яна такрорлайман, мен ўзимнинг маънавий­руҳий қадриятларимга мос тушмайдиган нарсалар тўғ­рисида ўйнаб-кулиб мақтов мақола ёза оламан ва бунинг учун ўзимни ёлғончи ҳисобламайман. Чунки, юқорида айтдимки, ақлнинг асосий сифати айёрликдир. Шеърни ёмон кўрадиган одамни ёмон деб бўлмайди. Ҳар ҳолда, бу одамга ёмон шеър кўрсатган бўлишлари мумкин… Ёки у ўлик руҳли шоирларнинг шеърларига дуч келиб шеърга қизиқмай қолгандир.

5

Бир қўшиқчи аёлдан сўрашибди:
– Санъатга қайси қўшиқни айтиб кириб келгансиз?
– «Кўйлагим, ҳо, кўйлагим» деган қўшиғим билан.
– Репертуарингизда қандай қўшиқлар бор?
– «Кўйлагим, ҳо, кўйлагим».
– Ҳозир бизга қандай қўшиғингизни куйлаб бермоқчисиз?
– «Кўйлагим, ҳо, кўйлагим».
Адабиётчи олимга савол беришибди:
– Мактаб даврида қайси асарни севиб ўқигансиз?
– «Ўткан кунлар» романини.
– Талабалик пайтингиз қайси асарлар мутолаасига берилдингиз?
– «Ўткан кунлар».
– Қайси асар бўйича илмий изланишлар олиб бордингиз?
– «Ўткан кунлар».
– Ҳозир қандай асарлар ўқияпсиз?
– «Ўткан кунлар».

Қиссадан ҳисса шуки, айрим адабиётчи олимлар «Ўткан кунлар»дан бошқа жиддий асар мутолаа қилишмаган. Шу роман ёки роман ёзилган давр адабиётидан бирор мавзу бўйича ҳаминқадар илмий иш ёзиб, расман олимлик унвонига эга бўлишиб, кейин тирикчилик, таъмагирлик, интеллектуал лакейлик ботқоғига ғарқ бўлиб кетишади. Баъзан эса расман олим эканликларини бош­қаларга таъкидлаб қўйиш учун «Ўткан кунлар» романини мақтаб қўйишади. Аслида, улар бу романни кўкка кўтариб мақташ орқали ўз билимсизликларини яширмоқчи бўладилар.

6

Нима ҳақида шеър ёзишни ҳам билмайди ҳозирги шоир. Мавзулар камайиб кетди жудаям. Аниқроғи, шеърий мавзулар тужжорий тизимларга ўтиб кетди. Ўзбек совет шоирига илҳом берган катта гуруҳ мавзулар реклама агентликлари ихтиёрида. Дейлик, қишлоқ хўжалиги, тиббиёт, халқ таълими, саноат ва ишлаб чиқаришга оид турли мавзулар рекламачиларнинг асосий мавзусига айланди. Шоир одам реклама агентликлари билан баҳслашмайди. Уларга тегишли мавзуларда шеър ёзиб бировларнинг чўнтагини қаппайтириш зарилми унга? Катта байрамларда машҳур ҳофизлар томонидан қўлларини икки томонга ёйиб, иягини кўтариб қўшиқ қилиб куйланадиган Ватан мавзусидаги шеърларни хашаки шоирларимиз ёзишяпти. Бу мавзу уларнинг томорқасига айланди. Яъни хашаки шоир тезликда байрамбоп шеър ёзиб, кассадан гонорарини санаб оляпти. Шоу-бизнеснинг ўз шоирлари пайдо бўлган. Гарчи улар мутахассислар томонидан умуман шоир деб саналмаса ҳам, лекин шоу-бизнес соҳасининг аллома шоирлари ҳисобланади. Кундалик ишқий-интим туйғуларни тараннум этиш тамомила уларнинг ихтиёрига ўтиб кетган. Ҳозирги шоир нима ҳақда шеър ёзсин? Биронта тадбиркорни мақтаб шеър ёзса рекламачиларнинг ишини қилган бўлади. Бурунги замонларда бизлар севган ёримизга атаб узун-узун шеърий мактублар ёзардик. Ҳозирги ошиқлар эса смс ёзиб ёки ярим кечасигача маҳбубаси билан телефонда гаплашиб соғинчини пасайтириши мумкин.

7

Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романини ало­ҳида завқ ва муҳаббат билан қизиқиб ўқимаганман. Лекин шу ёшгача мен ўқиган ўзбек романлари ичида бадиий жиҳатдан шу романга тенг келадигани йўқ, албатта. Узоқ вақт соцреализм методи чиғириғидан ўтишга мажбур бўлган ўзбек романларига нисбатан мақтов сўзларим жуда кам, шунингдек, эътирозларим ҳам йўқ. Адабиёт тўлалигича сиёсий мафкурага хизмат қилган бундай шароитда бадиий тафаккурнинг ривожи ҳақида гап бўлиши мумкин эмасди. Мен 30 ёшимгача қишлоғимдан чиқмаганман ва тирик шоир ёки ёзувчини кўзим билан кўриб гаплашмаганман. Шунингдек, адабий муҳит деган нарсани тушимда ҳам кўрмаганман. Қишлоғимизда каттагина кутубхона бўларди. У пайтлар – ўтган асрнинг 70-йиллари аҳоли орасида китоб ўқишга қизиқиш жуда кучли эди. Биз, ўсмир йигитлар, мол боққани кетаётиб нон билан бирга биронта китобни қўйнимизга тиқиб олардик. Лекин, қизиғи шуки, романлар мутолаасига муккасидан кетган синфдош-тенгдошлар мактабда адабиёт фанидан ёмон ўқирдик. Адабиёт ўқитувчиларимиз ҳам биз – ўсмирларнинг жаҳон адабиётидан таржима бўлган жиддий романларни қизиқиб ўқиётганимизни адабиёт деб ҳисобламасди. Университетда ўқиб, адабиётчи бўламан деб пойтахтга йўл олганимни эшитган собиқ адабиёт ўқитувчиларим мени мазахлаб кулишган. Сенда умуман билим йўқ-ку, қандай қилиб ўқишга кирасан дейишган. Ҳолбуки, мен бу пайт­лар XIX аср рус ва Европа адабиёти билан яхшигина таниш эдим. Демак, у пайтлар мактаб ва ўқув юртларида ўқитиладиган адабиёт билан бизлар қизиқиб ўқиган адабиёт орасида ер билан осмонча фарқ бор эди. Шунинг учун мустақил равишда ўқиладиган адабиёт расмий адабий даргоҳларда инобатга олинмасди.

Ҳозир яхши эслайман: ўтган асрнинг 70-йиллари ки­тобхонлар орасида «Ўткан кунлар» романи унчалик маш­ҳур эмасди. Қишлоқ китобсеварлари бирон марта бир-биримизга бу романни ўқишни тавсия этмаганмиз. Бизлар жаҳон адабиётидан ўзбек тилига таржима қилинган романлар ошиғи эдик. Тузум, шароит туфайли ўз истеъдодини тўла намоён қилолмаган адибларимиз таржима соҳасида жуда баракали ижод қилганларини тан олмай илож йўқ. Балки, таржима романлар кўпайгани учун, биз каби қишлоқ ўқувчиларининг «Ўткан кунлар» романига қизиқиши нисбатан пасайган бўлиши мумкин. Билишимча, 60-йиллардан кейин туғилганлар орасида Отабек ва Кумуш исмлари кўпроқ учрайди. Чунки уларнинг ота-­оналари 50 – 60-йилларнинг китобхонлари эди….

8

Ёшликда китоб қалбимизни севги каби севинтирган. Ҳозирги кунда супермаркет ва гипермаркетларда эринмай кийим-кечак ҳамда бошқа молларни танлаб, кўздан кечириб юрган ҳар хил ёшдаги одамларни кўриб ёшликда каттагина қишлоқ кутбхонасида жуда кўп китобларни қўлга олиб, у ёқ-бу ёқларини томоша қилганларимиз ёдимга тушади. Эҳҳе, китоб ўқиш деса томдан ташлардик у пайтлар. Эрталабгача ухламай роман ўқиганларимизни эслайман.

МаҳалламиздаҚаҳрамон ака деган алкаш бўларди. Мактаб қоровулини пичоқлаб қўйиб бир неча йил қамоқда ҳам ўтириб чиққанди. Кўпинча шу одамнинг ёнига борардим китоб излаб. Унинг шира босиб қатрон бўлиб қолган йиртиқ дастурхони доим ёзиғлик бўларди. Дастурхон устида эса тўғралган пиёз, ярми кесилган буханка нон, вино, иккита – бири янги очилган, иккинчиси кулдонга айлантирилган консерва банка бўларди. Уйнинг бурчаги ёки сандиқ қўйилмаган тахмонида жуда кўп қалин-қалин китоблар уюлиб ётарди. «Биронта китобингиздан ўқигани беринг», – дердим. «Ол. Ўқиб бўлиб қайтариб опке», – дерди. Ўзбек яшайдиган уйнинг токчаси тайёр китоб полкаси-ку. Лекин кейинги пайтда қишлоқларда ҳам ҳашаматли, лекин токчасиз уйлар қуриляпти. Токча йўқолгач, китоб ҳам ғойиб бўлди хонадонларимиздан.

Ёшлигимиз далада ўтган бўлса ҳам, қўлимиздан китоб тушмасди. Туманимиз марказида йирик кутубхонадан ташқари каттагина китоб магазини бўларди. Далада ишлаб топган пулимизни чўнтакка жойлаб туман маркази ёки 3 – 4 км наридаги Қўқон шаҳрига китоб харид қилиш учун борардик. Қўқон шаҳрида жуда кўп китоб магазинлари бўлганлигини эслайман. Кейинчалик бозор иқтисодиёти шароитида шаҳар марказидаги китоб магазинлари биноларини учар тадбиркорлар савдо дўконларига айлантириб олишди. Қишлоғимизда уйи­миз яқинидаги озиқ-овқат ва саноат моллари сотиладиган магазинда ҳам китоб сотилган. Қоп-қора, қалин, муқовасига «Телба» деб ёзилган китоб диққатимни кўп тортарди. Уни қўлимга олиб варақлаб кўрардим, нархига қарардим: 5 сўм. У пайт­лар кичкина эдим ва 5 сўм пулим йўқ эди. Кейинроқ пул топиб «Телба»ни харид қилганман. Лекин уни мактабни битиргунча ҳам охиригача ўқий олмаганман.

9

Ўтган асрнинг учинчи чораги охири ва тўртинчи чораги бошларида қишлоқ китобхонлари «Хўрланган ва ҳақоратланганлар», «Жиноят ва жазо», «Маъсума», «Ўлик уйдан мактублар», «Телба» (Ф.М.Достоевский), «Тирилиш», «Ҳожимурод», «Анна Каренина» (Л.Н.Толстой), Чехов ҳикоялари, Пушкин ва Лермонтов прозаси, Драйзер ва Жек Лондоннинг ўзбек тилига таржима қилинган асарлари, яна ўнлаб хорижий адибларнинг ҳикоя, қисса ва романларини завқу шавққа тўлиб мутолаа қилганмиз. Ўзимизнинг адиблардан Одил Ёқубовнинг севги қиссалари ҳам эътиборимизни тортган. «Ўткан кунлар»дан сўнг «Лолазор» романини берилиб ўқиганман. «Лолазор»ни қўлимга олган пайтим Тошкент адабий муҳитига киришиб улгургандим.

Китобхонлигимизга алоқадор қизиқ бир гап эсимга тушди. Адашмасам, Мирмуҳсиннинг «Умид» номли романи ҳам мактаб пайтимиз қўлма-қўл бўлганди. Биз бу романнинг битта бетидаги қисқароқ эпизодини ўқишга ошиқардик. Ўша эпизодда чиройли бир қиз девордаги михга илинган сочиқни оламан деб қўлини чўзган пайти шундоқ ҳам калтароқ кўйлаги кўтарилиб, аврати кўриниб қолади. Бизлар романнинг айнан мана шу эпизодини ўқир, қолган қисмини варақлаб ҳам кўрмасдик. У вақтлар китобхонлар орасида китоб йиртиш одати бор эди. Китобнинг энг қизиқарли эпизодлар тасвирланган варағини йиртиб чўнтакка солиб олар ва мол боқиб юрган пайтимиз такрор-такрор ўқирдик. Бизлар ўзимизга ёққан китобларни юзлари гулдек чиройли синфдош қизларга ўқигани бериб турардик. Китоб ичида эса албатта шеърий йўлда ёзилган севги мактуби ҳам бўларди. Айниқса, ошиқ йигитнинг севги изтироблари акс этган асарларни кўнглимиз ёқтирган қизларга ўқишни тавсия қилардик. Асар қаҳрамонининг ишқий азобларини ўқигач, зора, бизнинг севгига чулғанган кўнглимизни тушуниб етса дердик. Бизлар ёш пайтимиз мажнунликнинг алоҳида белгиларидан бири китоб ўқишга қизиқиш эди.

10

Назаримда, ижод аҳли эски даврдан қолган ёмон одат, яъни шаҳар марказига интилишни ташлаши керак. Шаҳар маркази, билсангиз, сиёсатчилар, бизнесменлар ҳамда калта кўйлак ва қизил туфли кийган сатанг хонимларнинг жойи. Шоир ва ёзувчи нимасини йўқотиб қўйган бу ерда? Эски одат бўйича вилоятларнинг чекка-чекка қишлоқларида туғилган қобилиятли йигит ва қизлар пойтахтга бориб адабиёт ёки журналис­тика факультетига ўқишга жойлашади. Ўқишни битиргач шаҳар марказидаги ишхоналардан бирида ишлай бошлашади. Ёш ижодкор ишхонаси ойнасидан давлат идораси, нашриёт ва мукофот берадиган қўмита биносининг эшиги кўриниб турган бўлиши лозим эди. Эски, коммунистик даврда одат шунақа эди-ку. Демак, ёш ижодкорнинг ишхонаси деразасидан кўриниб турадиган давлат идораси унга асар ёзиш учун мавзулар беради, нашриёт ёзганларини нашр қилса, мукофот қўмитаси кўкрагига орден тақиб қўяди.

Гўё бундан бошқа жойда ижод аҳли учун нажот йўқ, бу позицияни тарк этса истеъдодидан айрилиб қоладигандек. Давлат идорасидан, дейлик, афғон урушида иштирок этган ўзбек ёшлари ҳақида китоб ёзилсин деган топшириқ чиқди. Ёзувчи эса топшириқни бажариш учун кундалик матбуотда афғон уруши ҳақида ёзилаётган мақолаларни тезликда ўқиб чиқади, афғон урушида иштирок этган биронта йигитчани топиб уйига меҳмонга чақириб гапга солади. Бўлди. Етади. Асар каллада тайёр. Бир-икки ойда қоғозга ҳам тушади. Лекин бу асарнинг бадиияти бўш, ғояси мавҳум, мавзу чала ёритилган бўлади. Навбат давлат идорасига ёзувчидан-да яқинроқ жойда ишлайдиган танқидчига келади. У бўлса усти ялтироқ, ичи қалтироқ китобни боши узра баланд кўтариб, бармоғини муаллифнинг тахаллуси устига босиб «Даҳо истеъдод деб кўтарар ғовға».

Ижод аҳли бир жойга – шаҳар марказига тўпланганидан сўнг ва ҳаммасининг мақсади давлат мукофот қўмитасини забт этиш бўлгач, улар орасида маҳаллийчилик, гуруҳбозлик иллатлари юзага келиши шубҳасиздир.

Ҳар қандай яхши бадиий асар, аввало, автобиографик характерга эга бўлади. Ёзувчи ўзи узоқ яшаган, аччиқ-чучугини тотиб кўрган ҳаёти тўғрисида осонлик билан бадиий етук асар ёза олади. Бир умр шаҳар марказида яшаган, халқ ҳаётини «Ахборот» кўрсатуви орқали биладиган, кечаю кундуз биронта газетага муҳаррир бўлиш ёки юқорироқ мансабга кўтарилиш орзусида юрган адиб ҳаёт ҳақида, инсоннинг эзгу орзулари тўғрисида қандай қилиб яхши асар ёзиши мумкин? Унинг ўзида йўқ-ку бундай интилишлар. Қозонда бори чўмичга чиқади деймиз. Фолькнерга устози айтади: туғилиб ўсган шаҳарчангга қайт. Сен ўша шаҳарча ҳаётини, ундаги одамларни яхши танийсан.
11

Туркман аёли дағал жунни ювиб, тозалаб, ип ҳолига келтириб, ана ундан кейин гилам тўқийди. Сассиқ, дағал жундан гўзал ва қимматбаҳо гилам яратади. Ёзувчи учун ҳам ҳаёт дағал жун каби узоқ қайта ишланишга муҳтож бир хомашёдир.

Ёки бошқа бир ўхшатиш. Уста қўпол бир ёғочни йўниб, рандалаб Буратинодек ажабтовур одамчани пайдо қилди. Айтайлик, Золушкадай гўзал ва оқила қиз «зол»дан, яъни кўмирнинг кулидан яраляпти.

Демак, ёзувчи ҳам ҳаётнинг бир бўлагини ажратиб олиб, истеъдоди даражасида унга қайта бадиий ишлов бериб санъат асарини яратади. Асардаги ҳар қандай ғоя, мавзу бадиий жиҳатдан етук ифода қилинмаган бўлса, ҳеч қандай қимматга, эътиборга арзимайди.

Ўқувчи онгига янги ҳаётий ғоя, фикр, муҳим мавзуни етказиш учун эса журналистик жанрлар қулай.

Ҳақиқий бадиий асар қуш каби ҳеч қандай давлат чегарасини тан олмай элдан элга, юртдан юртга кўчиб юраверади. Ҳатто давлатлар орасидаги урушлар ҳам бадиий асар парвозига тўсиқ бўлолмайди. Дейлик, Гитлер Россия (Совет Иттифоқи)га ҳужум қилган пайти бунда Гёте ва бошқа немис адиблари ижодига муносабат ўзгармаган.

Агар ёзувчи ўз асарида бадииятни орқароққа суриб ўқувчига фикр, ғоя етказиб, ҳаётни ўзгартиришга ҳаракат қилган бўлса, унинг ёзгани умуминсоний аҳамиятини йўқотиб қўйган бўлади. Асарингиз бир халққа ёқиб, иккинчисига маъқул келмаса, демак, унинг бадиияти заиф ва сиз адабиёт воситасида ҳаётни ўзгартирмоқчи бўляпсиз. Совет ёзувчилари ўз олдиларига ҳаётни ўзгартиришни, жамиятни коммунизмлаштиришни мақсад қилиб аввалдан тайёр бўлган ғояга бадиий либос кийдиришган. Дейлик, «Қутлуғ қон» романи ҳаётни ўзгартираман дегувчи коммунистик романчиликнинг ёрқин намунасидир. Қишлоқдан тоғасининг уйига хизматкор бўлиб келган Йўлчи асар охирида бутун бошли тузумни ўзгартираман дея инқилоб йўлбошчисига айланяпти.

«Ўткан кунлар»дан то Назар Эшонқулнинг 90-йиллар бошида ёзилган «Лаҳад» романигача ўзбек адабий қаҳрамонлари ҳаётни ўзгартираман деган кайфиятда юришган. Назарнинг юқоридаги асарида эса қаҳрамон ўзини ўзгартиришга, аниқроғи, жамиятда ўзининг тирик эканлигини исботлашга ҳаракат қиляпти. Бу романда асар қаҳрамонлари бирор ўринда ҳам ҳаётни ўзгартириш керак деган фикрни хаёлига келтирмайди. Ёки Назарнинг «Баҳовиддининг ити» ҳикоясини эслайлик. Унда адабий қаҳрамон ҳаётни ўзгартираман дейиш у ёқда турсин, аксинча, ҳаётдан беркиняпти, ўзини олиб қочяпти, пировардида эса унинг ўзи ўзгаряпти. Исажон Султоннинг «Озод» романида асар қаҳрамони шамол ила сўзлашув воситасида ўзини ва ўз ичида жам бўлган мангу руҳоний қадриятларни билишни истайди.

Коммунистик адабий қаҳрамон атрофидаги турмушга фаол таъсир кўрсатиб, ҳаётга ўзгача қонунларни жорий қилмоқчи бўлади. 90-йиллардан кейин пайдо бўлган янги ўзбек насри қаҳрамонлари ҳаётга ҳеч таъсир ўтказмаган ҳолда ўзлари ўзгаряпти.

Мен бу фикрларни нега ёзяпман? Айрим кексароқ адиб­ларимиз адабиётимизда пайдо бўлаётган кам сонли символистик ҳикояларга шубҳа билан қарашяпти. Шу сабабли ҳозирги ёзувчи учун ҳаёт хомашё сифатида қимматга эга, холос, дедим. Бугунги адабий қаҳрамон тузумни, ҳаётни эмас, балки ўзини ўзгартиришга уриняпти.

12

Наъматакнинг уруғини ерга эксангиз, униб чиқмайди. Чунки уруғнинг юзасида юпқа парда бўлиб, унинг ниш уриб кўкаришига монелик қилади. Аввал шу парда енгилгина қайта ишлов ёрдамида олиб ташланиши керак. Яхши бадиий асарларнинг ҳам шу наъматак уруғи каби нозик пардаси бўлади. Ана шу парда ўқувчига асар руҳи, чуқур мазмунини англашга монелик қилади. Баъзи асарларда бунақанги пардалар қирқтагача мавжуд деймиз. Маликаи Ҳуснобод юзига қирқ қават парда тутиб олибди дейилади эртакларимизда.

Бедил рубоийларининг ўттиз тўққизта маъносини анг­лайдилар, кечқурун эса Бедил уларнинг тушига кириб қирқинчи маънони ўзи айтади. Бизнинг ўзбек ҳикоя­чилигида ҳам мазмун-моҳияти «парда»ларга ўралган ҳикоялар, анчайин кам бўлса-да, топилади. Мен парда деганда рамзни назарда тутаётгандирман. Ўзбек насрида ўқиганимда хаёлимда бир эмас, балки бир-бирига боғлиқ бўлмаган бир неча маъно пайдо қилган биринчи «парда»ли ҳикоя Олим Отахоновнинг «Қисмат»идир. Кейин эса Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Жажман» ҳикояси мазмун-руҳияти анчайин қалинроқ парда билан ўралганини сездим.

Ўзбек насрида соцреализм методидан кескин юз ўгириб, ўзгачароқ бадиий ифода йўлини излай бошлаган илк адиб Олим Отахоновдир. Ундан сал кейинроқ эса Хуршид Дўстмуҳаммад бу йўлнинг давомчиси бўлди. Ҳозирга келиб эса ўнлаб адибларимиз кўп маъноли, яъни «парда»ли ҳикоялар ёзишяпти. Бу усул ҳам Абдулла Қодирий бош­лаб берган реалистик проза билан ёнма-ён, елкама-елка яшайверади. Керак бўлса, зукко ўқувчи рамзни оддий реалистик прозадан ҳам топиб олиши мумкин. Маиший ҳаёт акс этган оддий эпизод кутилмаганда кўз ўнгингизда бир эврилиб рамзга айланиб қолади.

13

Адабиёт ҳар хил бўлишини ва ҳар бир ёзувчи асарларида бировникига мутлақо ўхшамаган руҳий олам яратишини яхши биламиз.

Бировнинг бармоқ изи бошқа бировникига ўхшамаганидек, бир ижодкорнинг асари бошқа бировникидан моҳиятан фарқ қилади. Тақлид эса ҳеч қачон жиддий ҳодиса деб қаралмаган. Тақлид – бировнинг имзосини сох­талаштиришдек жиноятга яқин хунук бир иш. Ҳар бир ижодкорда бу давр бўлади. Бироқ истеъдодли одам шаклга тақлид қилади, асар руҳига эмас. Асар руҳига тақлид бировнинг боласини менинг ўғлим дейишдек расво бир нарса. Ижоди бошидан-охиригача тақлиддан иборат шоирлар етарлича топилади.

14

Ароқ ичиб қийқиришиб шеър ўқишларни ёмон кўраман. Умуман, ҳар қандай даврада минбарга чиқиб ёзган шеърларимни ўқишни ёқтирмайман. Одамлар орасида юрганимда, нотаниш кимсалар билан суҳбатлашганимда шеър ёза олишимни, шеъриятга, умуман, адабиётга ало­қадор одам эканлигимни яшираман. Чунки бадиий адабиётни тушунадиган, чуқур ҳис қиладиган кишилар жуда кам топилади. Шеър кўпчилик олдида овоз чиқариб ўқиладиган ижод тури эмас.

Суратда: (чапдан) Исажон Султон, Раҳимжон Раҳмат, Дилмурод Қуронов, Улуғбек Ҳамдам.

Rahimjon Rahmat
«ADABIYOTDAN CHIQISH» KITOBIDAN
IKKI MAQOLA

   Rahimjon Rahmat 1961 yil 31 avgustda Farg’ona viloyatining Dang’ara tumanidagi Qirqlar qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning o’zbek filologiyasi fakul`tetini tamomlagan. «Dala gullari» (Adabiy maqolalar, kuzatishlar va she’rlar) (2006), «Xastalik daftari» (she’rlar), «Adabiyotdan chiqish» (2015) kitoblari chop etilgan (2008).
  Sizga taqdim etilayotgan «Adabiyotdan chiqish» kitobi (Toshkent.»Akademnashr» nashriyoti, 2015. 128 bet) adabiyot haqidagi ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar majmuasigina emas. U adabiyot ichida yurgan, uni o’quvchi emas, biluvchi sifatida kuzatib borayotgan, barmoqlarini hamisha adabiyotning jon tomirida ushlab turgan shaxsning fikrlari, kechinmalari. Ular o’quvchiga adabiyotni va adabiyotshunoslikni yangicha rakursda ko’rsatadi.

JANNAT SOG’INCHI
Shoir Rauf Parfi she’riyatiga bir nazar

She’r o’quvchiga aql o’rgatmaydi. She’r o’qib aqlli va ustomon bo’lishning sira iloji yo’q. Aqlli bo’laman degan zot umuman she’r o’qimasin. Dilozor, qo’pol va toshbag’ir kimsalar ko’paygan bugungi kunda iloji boricha kamroq she’r o’qigan ma’qul. Chunki go’zal she’r ta’sirida tuyg’ulari tiniqlashib rahm-shafqatli va ko’ngilchan bo’lib qolgan she’rxon ko’chaga chiqolmay qolishi mumkin.
Kishi tashqi majburiyat tazyiqi va ruhiy ehtiyoj undovi ostida she’r o’qiydi, yod oladi. Tashqi majbu­riyat zo’ri bilan yod olingan she’r – ichimizdagi mardikor: unda shaxsiy tashabbus bo’lmaydi; u bizga faqat rasmiy doira va sun’iy holatlardagina asqotishi, bakor kelishi mumkin. Ruhiy ehtiyoj talabi bois o’qilgan va yodda qolgan she’rgina yurakning chinakam do’sti. U betob Humoyunga o’z jonini bermoqchi bo’lib Xudoga nola qilayotgan Bobur kabidir.

Yurakdan sevib yod olgan she’rni haqiqiy she’rxon davralarda ovoz chiqarib o’qimaydi: jinday tarbiya ko’rgan odam uchun o’zgalar oldida yurakni yalang’ochlash – uyat. Kimdir o’rta ko’chada o’zini yerga otib ingranib yig’lasa, bechorani farosatsizlik hamda o’zgalar dil dardini bilmaslikda ayblash mumkin. Aqlli odam yomon holi uchun tutgan motamini birovga ko’rsatmaydi.

Asli jazo tariqasida yelkamizga ortilgan bu yukdan, hayotdan oshkora nolishning faqat bitta yo’li bor – san’at. Agar shoir o’z g’amini go’zal she’riy shaklda emas, balki og’zaki suhbat shaklida so’zlab bersa, shubhasiz, uni yomon ko’rib qolamiz. San’atkor o’z kulfatini pullab kun ko’radi, shon-shuhrat qozonadi. Lekin bu kulfat faqat san’at degan bozordagina tengsiz qimmatga ega. Kimki qayg’u otlig’ mahsulotini san’at bozoridan tashqarida sotmoqchi bo’lsa, uni darrov: «Buncha mung’aymasang, buncha titramasang, buncha g’arib boqmasang… Ket ko’zim oldidan, ket deyman…» – deb malomat qiladilar.

Yorilmagan yaramizni asta silasak g’alati orom his etamiz, lahza oldin jonga azob berayotgan og’riq o’rnida haddan ziyod shirin lazzat paydo bo’ladi. Berilib she’r o’qiyotgan she’rxon ko’nglida ham shunga yaqin holat kechadi. Buning boisi shuki, she’r sehri og’ushida ko’chadagi umumiy tafakkur yo’lidan chetga chiqib, bir zum qalbimiz nolishiga quloq solish imkoniga ega bo’lamiz:

«Faqat men yashayman o’ksinib».

She’r o’qishga qiziqish – jannat sog’inchi.
She’riyatga muhabbat – jamiyat doirasidagi xilma-xil munosabatlardan ozgina vaqt bosh olib ketish ista­gimizning eng go’zal ko’rinishlaridan biri. Ko’ngli be­zovta zot daryo bo’yiga borib, sokin oqayotgan suvga uzoq tikilib o’tirsa, ko’ngli tinchlanar ekan. She’riyat ham notinch inson uchun ma’naviy bir daryodir. Lekin ko’pchilik shoirlarning ijodi shahar o’rtasidan oqib o’tadigan soyning suviga o’xshaydi. Ularning she’riyati yomg’irdan qochgan she’rxonni qorga tutib beradi. Ijtimoiy haqiqatni tiklash uchun o’rta ko’chada jizzakilik qilish yarashmaydi she’riyatga. Agar jinoyatchi yarador bo’lsa, avval uni davolab, so’ng qatl etadilar. Bunda davolash jarayoni – she’riyat. She’riyatda inson yuragining sir­asrori aks etadi. Inson yuragining sirli tomoni shundaki, u dunyoga avvalboshdanoq zabt etilgan holda keladi. Shuning uchun non deb yig’lamaydi u, obro’ deb o’kinmaydi. Yurak – g’oyibdan kelib ichimizga o’rnashgan elchi. U alal­oqibat o’sha g’oyibning irodasiga bo’ysunadi. She’riyat esa ichimizdagi elchilarning xos suhbatidir.

Goho ruhimizda bir yomon tanglik uyg’onib, ichimizdagi eng nozik tuyg’u nafas olishga qiynalib qoladi: bo’yniga og’ir tosh bog’lanib suv ostiga cho’ktirilgan bebaxt kabi bo’g’ila boshlaymiz, odamlarga, odamning qo’li tekkan narsalarga hamda turmush ikir-chikirlariga ko’zimiz tushsa, kimdir tikan kirgan tovonimizga ilkis tekkandek bo’ladi: qattiq azob cheka boshlaymiz. Bu telba ahvolimizga faqat inson qadami yetmagan g’orlar, to’qaylar va o’rmonlardagi sokinlik, beg’amlik, befarqlik, bag’rikeng­ligu bemalolliklargina shifo berishi mumkin. Xilvat makonlarga bosh olib ketishning ilojini topolmay dardini yutishga majbur bo’lgan zot temirtanlik sari bir qadam qo’ygan bo’ladi. Lekin she’rning hech bir misrasida turmush ikir-chikirlari, ijtimoiy dolg’alar va bu chigalliklar orasida ko’ngli emas, balki qorni to’ymayotgan odamning achchiq-tirsig’ini yodga soladigan his, kechinma va boshqa narsalar bo’lmasin. Insonning yarim bo’lagi ijtimoiy munosabatlar mahsuli bo’lishi mumkin, uning boshqa bir bo’lagi esa jamiyatdan tashqarida yashaydi. She’riyat aynan mana shu «begona» bo’lagimizning ehtiyojini qondiradi.

She’r – osmonga ekilgan ekin!
She’r – tuproqqa singmagan qondir…

She’r o’qish – miyaning dam olish kuni. O’y-fikrlarimiz mantiq chegarasini buzib o’tib, dardisar bir ahvolga tushgan paytimiz she’r o’qishga rag’bat qilamiz: «Derazamdan boqar zulumot…»
Qo’limizga she’riy kitob olganimiz kalendardagi bar­cha qora kunlarga tanaffus e’lon qilganimizdir: «She’rim, yana o’zing yaxshisan!..»

Go’zal she’rni yod olib ham haqqimizni oxirigacha undirib ololmaymiz: aslida, yoddan bilganimiz she’rni tak­ror va takror o’qiganimiz bor… Nega shunday? Aslida, xotiramizga mustahkam o’rnashib qolgan she’r o’zining yangi ma’no qirralarini namoyon qilayotgan kez qo’lga she’r kitobini olishga ehtiyoj tug’ilar.

Men haqiqiy shoir kabi yangi qit’alar kashf qilolmayman. Balki, o’zgalar kashf etgan qit’ada ulkan imperiya barpo qilishim mumkin. Lekin, tarixdan ma’lumki, hech qaysi imperiya mangu barqaror emas…

Rauf Parfi she’riyati sizni «mehribon yellarning qanotlarida» tabiat bag’riga, sokinlikka, sevgi va san’at olamiga: «Qani, yur, boraylik», – deb da’vat qiladi.

Uerga qaro tun yo’lamas aslo,
Bulutlar qayg’udan ketmas qorayib, –

deya ishontira oladi ham. Bu go’zallik olamida inson uchun eng aziz boylik bolalik xotiralari, ishq iztirob­lari, san’at olami va onangizning sevimli diydori ekanligini anglab yetasiz.
Yantoqzor bo’ylab yalangoyoq yurib borayotgan yosh bolaning qay holda qadam qo’yishini kuzatganmisiz? Bechora bolakay oyog’iga tikan sanchilishidan xavfsirab judayam ehtiyotkorlik bilan, yon-veriga astoydil razm solib, yantoqzor qachon tugarkin degan o’yda goh boshini ko’tarib, oldiga bir zum tikilgan ko’yi, bir oz qalqib qadam bosadi. Rauf Parfining nafosatli she’rlaridan ta’sirlangan she’rxon ham ko’chaga chiqsa o’sha bolakay kabi noqulay ahvolga tushadi. Shoirning she’rlari ko’cha hayotidan, ko’chadagi odamlarning o’y-fikrlari, dunyoqarashlari, maqsadlaridan naqadar farqli ekanligini anglab yetadi va beixtiyor she’r o’qiy boshlaydi:

Boqmam yerlik navolarga,
Bilmam qachonqaytaman.
Men dardimni havolarga,
Shamollarga aytaman…

Rauf Parfi ijodi she’riyat, rassomlik va musiqa san’atining g’oyat muvaffaqiyatli sinteziga o’xshaydi. She’r ohangidan ma’no uqa oladigan o’quvchilar ancha kam. Holbuki, she’r ohangini ilg’ash orqali uning mazmunini chuqur his etamiz. Lekin ohang deganda faqat so’zlar jaranglarini tushunish ham noto’g’ri. So’zning eng jozibali sifati musiqa ohanglarida ifodalanadi. Musiqaning har bir nozik tebranishi qaysidir alohida so’zning ma’nosidir. Ya’ni musiqada so’z o’z ma’no olamini ohang tarzida namoyon etadi.

Qayda o’sding, qayda yashnading?
Yaproq, yaproq, aytib ber menga.
Yulqinib o’zingni tashlading,
Nega, axir, yaprog’im, nega?!
Seni shamol, boq, supurmoqda…
Yaproq, yaproq, so’zlab bersang-chi,
O’z dardingdan bo’zlab bersang-chi,
Nechun tushding, nechun oyoqqa?!

Bu she’r kulfat haqida. Shoir yaproq fojiasini ang­latish uchun kerakli ifoda yo’sinini topgan – boshiga og’ir musibat tushgan odamga uning eng yaqin kishisi asosan iztirobli savol ohangida murojaat qiladi. Bunday murojaat zamirida mushkul ahvol qoshida o’zining ham ojiz ekanligini bildiruvchi ma’no bor. Yaproqning boshiga tushgan savdo bizga noma’lum. Chunki shoir bu haqda ma’lumot beradigan ahvolda emas. Biz faqat shoir­ning kuyunchak va serg’ussa savol-murojaatidangina yaproq fojiasini his etamiz. Iztirobli savol-murojaat – mazkur she’rning botiniy ohangi. She’r ohangi deyilganda aynan shu narsa, ya’ni ichki botiniy ohang tushuniladi, so’zlarning bog’lanishidagi musiqaviylik emas.

Til – odamning og’zidagi ortig’i. Shuning uchun u nuqul behuda va bema’ni gaplarni gapiradi. Tilga ishonchini yo’qotgan yurak esa o’z dardini ko’zlar samimiyatiga ham ishonishi mumkin. Ko’zlar hayqirig’ini ilg’ay olasizmi? Yoki dami ichiga tushib, tarashaday qotib qolgan bechoraning yurak nolasini – «tovushsiz faryod»ini tinglaganmisiz?

To’xta deyman
Haybatli bo’shliqqa boqib,
To’xta, to’xta deyman, xolos.
Tilimda o’zga so’z
O’lgan.

Men bu she’rdan yo’qotish fojiasini tuydim. Hatto u «Qo’limdan uchmoqda bu yer, bu vatan» degan misralar bilan bog’liqday ko’rinadi. Ammo shoirning o’zi «Haybatli bo’shliqqa boqib» kimga yoki nimaga qarata «to’xta» deyapti? Noma’lum. Balki, bu alamli hayqiriqdan so’ng uning yuragida «Xato qildim, sevgilim, Xato qildim bilmasdan, Men suyib xato qildim, Men kuyib xato qildim, o’lib xato qilmasman» kabi tushkun iqror paydo bo’lgandir? Noma’lum. Agar shoir bu xususda ma’lumot berganda edi, she’rning qimmati nisbatan tushgan bo’lardi. Mana bu toq she’r (uchlik) haqida ham yuqoridagi mulohazalarni takrorlash mumkin:

Seni topgunga qadar
Qanday yashadim men,
Nahotki, yashadim?!

Daryoga yaqinroq joydagi ba’zi bir buloqlar yerosti o’zani orqali daryo bilan bog’langan bo’ladi. Shu sababli uning suvi ichgan bilan tugamaydi. Hozirgina tilga olingan she’rlarni ham o’shanday xosiyatli buloqqa o’xshatish mumkin.

Rauf Parfi yuksak orzu yo’lida odamning boshidan kechgan juda ko’p va xilma-xil voqealar samarasi o’laroq ruhda uyg’onadigan murakkab holatlarni bejirim chizgi orqali suvratlay oladi. Agar gilos tizimiday ko’rimli bu suvratda jannat akslangan esa, uning rohat-farog’atini his etish uchun do’zax azobini eslashga majbur bo’lamiz. Umuman, she’riyat shunday bir tengsiz sehrki, u bilan yurakdan tillashgan mahal umrimizning allaqaysi damlarini g’alati junun ichra eslaymiz va xulosalaymiz.

Rauf Parfi so’zning uch asosiy sifatidan unumli foydalanadi. So’z – ohang, mazmun va manzaraning mukammal uyg’unligi. Iste’dodli shoirlarning she’rlarida so’zning bu muhim sifatlari, bir qarasangiz, yakka holda, yana bir qarasangiz, birgalashib o’z jozibalari bilan ko’zingizni yashnatadi.

Mudrar yarim kecha uyquda,
Bulut suzar va oyni yopar.
Oyni yopar, lekin behuda –
Yana bir dam o’tmasdan porlar.
Kecha olar uyqusida dam,
Kecha uzra posibon – Chiroy…
Seni ko’rgim keldi juda ham,
Ajib qo’shiq aytgan chog’i oy.

She’r juda shirin tuyuladi-a? Go’yo shoir har bir so’zga asal surtib qo’ygandek. Sog’inch tuyg’usi shu qadar yoqimli ifodalanganki, uni har kuni va kun bo’yi his etib yashaging keladi. Aytish mumkinki, lirik qahramonning sevib qolganiga bir hafta ham bo’lgani yo’q… She’rda aks etgan manzaraning aniqligiga va tiniqligiga e’tibor bering: she’r ertaklardagi jodugar kampirning sehrli ko’zgusiga o’xshaydi. Biz bu sehrli ko’zgu orqali oydin kechada kezib yurgan oshiqni ko’rib turgandek bo’lamiz. Ko’zguning yana bir mo»jizasi shuki, u o’zida aks etgan manzarani gapirtira oladi ham:

Seni ko’rgim keldi juda ham,
Ajib qo’shiq aytgan chog’i oy.

Endi mana bu satrga nazar soling:

Kecha uzra posibon – Chiroy…

Yaxlit manzaraning bir bo’lagi sifatida kelgan bu satr­da istioraviylik xususiyati ham mavjud. «Kecha» – bu so­g’inch onlarini boshdan kechirayotgan oshiqning ruhiy olami, «posibon – Chiroy» esa oshiq xayolidagi yor jamolidir.

Rauf Parfining ishqiy she’rlari – chin sevgi savdosini boshidan kechirgan nozikko’ngil yigitning she’r shaklida yozgan kundaliklari:

Bir tirik nafosat, sezgilar unda
Qaltirab porlaydi shu’laga o’xshab…

Shoir sevgi haqida katta doston yozgan. Buni faqat zukko o’quvchigina payqashi mumkin. Shoirning barcha ishqiy satrlarini hamda o’quvchiga mavhum tuyulgan bosh­qa ko’pgina she’rlarini yaxlit asar sifatida ang­lashga intilish zarur. Agar birinchi she’rdagi ruhiy holatning mantiqiy davomi sifatida yuz ko’rsatayotgan va shu tariqa bir-birini quvvatlab, alohida manzarani mukammallashtirayotgan she’rlarni bitta syujet chizig’iga terib chiqsak, xos badiiy-ruhiy olamga ega mustaqil asar paydo bo’ladi. Buning uchun tasavvur va sezgirlik zarur. Bunday bebaho xislatga ega she’rxon shoir she’r­laridan qo’shimcha estetik zavq manbaini kashf etishi mumkin.

Rauf Parfi sevgi sha’niga madhiyalar bitmaydi. Madhiya – voqelikka bir yoqlama baho berishning eng a’lo shakli. She’riyatda sevgi tushunchasiga ikki xil munosabat turi mavjud. Birinchisi maddohlik, bunda sevgi tovar, shoir esa sotuvchi rolida namoyon bo’ladi. Ikkinchi munosabat turida esa sevgi tuzoq, shoir esa tuzoqqa ilingan qush ko’rinishida keladi. Rauf Parfining sevgi qo’shiqlari munosabatlarning ikkinchi turiga mansub.

Sevgidan maqsad – nasl qoldirish. Eng muqaddas kitob­larda ham shunday yozilgan. Bu – Xudoning irodasi. Lekin inson yuragida mislsiz kuchli irodaning xohishiga qarshi bora oladigan zo’r qobiliyat bor. Mazkur qobiliyat dunyoviy sevgi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Faylasuflarning fikricha, chin sevgi ofatiga yo’liqqanlarning aksari u yoki bu ko’rinishda ajal sharobini ichishga majbur bo’lar ekan. Bitta qizning ishqiga qattiq bog’lanib qolma, bu ishing Xudoga ham xush yoqmaydi degan gap bor odamlar orasida. Ruhshunoslar esa: «Qattiq sevgi – ichki yolg’izlik dahshatidan qochishga astoydil urinish», – deydilar. Har qalay, shu narsa aniqki, chin sevgi kulfatini boshdan kechirib, jismonan o’lmay qolgan odamning ru­hiyati boshqalarnikidan keskin farqlanib turadi.

Chinakam sevgining visol sari intilishida eng asosiy to’siq o’sha sevgining o’zidir. Qattiq sevib qolgan zot sevgi timsolida o’z ajali bilan olishadi. Agar hijronni devorga qiyoslasak, sevgi balosiga duchor bo’lgan oshiqning bir qo’li bu devorni yakson etishga harakat qilsa, ikkinchi qo’li to’siqni yana ham mustahkamlashga urinadi. A.Kamyu chin sevgiga shunday baho bergan: «Haqiqiy sevgining ustiga hech narsa qurib bo’lmaydi: u – birdaniga yuksakka ko’tarilish, o’sha damning o’zida tezlik bilan pastga qulash, cheksiz bezovtalik, tinimsiz hayajon».

Yana bir mashhur yozuvchining yoriga yozgan maktubida mana bunday g’alati iqror bor: «Azizim, sensiz yashashim mushkul, ammo sen bilan ham kunim o’tmaydi…» Kuchli sevgiga nisbatan bildirilgan ushbu ilmiy fikrda ham qiziq bir haqiqat borga o’xshaydi: «Mustaqil hayotga qadam qo’ygan odam real dunyo dahshatlariga ko’nika olmaydi, orqaga – bolalik degan jannat sari ongsiz ravishda qocha bosh­laydi, bu qochish ko’pincha g’ayrioddiy sevgi tarzida ham na­moyon bo’lishi mumkin. Bunday sevgida hayotsevarlikdan ko’ra hayotni inkor etish, o’limni ulug’lash mayli kuchli».

Majnunona sevgi she’riyatning abadiy mavzusidir. Inson ko’nglining bu g’aroyib xususiyati haqida ko’p gapirish mumkin, lekin mening asl maqsadim o’zga. Xo’sh, yangi zamon o’zbek she’riyatida hozirgina ta’rifi keltirilgan nooddiy sevgining belgilari uchraydimi? Qaysi shoirning sevgi satrlarida sog’lom aql ilg’ay olmaydigan sirli ohanglar bor?
Quyidagi she’rga diqqat qilaylik:

Vujudim yallig’lanar nafasingdan,
Sen shunday yaqinsanki jon qadar,
Baribir sog’inaman seni, sevgilim.

Ukol orqali odamning tomiriga havo o’tib ketsa, oqibati yomon bo’lar ekan. She’rdagi oxirgi satrni negadir odamning tomiriga kirib qolgan havo o’latga o’xshatdim. Havo, aslida, hayot maibai, lekin u, o’rni kelsa, insonning qotiliga ham aylanishi mumkin ekan. Sevgida ham shunday mudhish xususiyat bordir… Jannatga teng visol onlarida ham yorni sog’inaverish inson ruhiyatidagi murakkab va alomat holdir.

Baribir seni sog’inaman, sevgilim.

Nega? Balki, boyoqish ham qattiq sevilishni xohlayotgandir? Yoki ayni damdagi visol lazzati hijron kunlari chekilgan azobni ko’ngildan yuvib tashlashga ojizlik qilayotgandir va yo bu samimiy ingroq orqali oshiq yorining husni beqiyos ekanligini ta’kidlayaptimikin? Uchala fikrimiz ham to’g’ri bo’lishi mumkin, lekin bu satrda ojiz aqlimiz kashf etolmagan judayam muhim sir bor… Men yaxshi she’rlarni Alovuddinning sehrli chirog’iga o’xshataman. Ma’lumki, sehrli chiroqning ichi bo’m-bo’sh bo’lib, qachonki kerakli so’zlarni aytib, uning jon joyi­ni silasak, qarshimizda ulkan dev paydo bo’ladi. Kichkinagina chiroqning ichida ulkan dev yashayotganiga qoyil qolamiz. Hozirgi tilga olganim satrda ham ulkan «dev» bor. Bu «dev»ni uyg’otish esa o’quvchining did yoki saviyasiga emas, balki omadiga bog’liq.

She’r bilan tushning orasida g’alati o’xshashlik mavjud. Har ikkalasida ham makon va zamon, shakl va mazmunda bir-biriga begona bo’lgan narsa – hodisalar o’zaro ajib uyg’unlikka erishib, bir maqsad atrofida birlashadi. She’r yozish ham tush ko’rish kabi odamning aql va irodasiga bo’ysunmaydi. She’r bilan tush ko’rish bir-biriga o’xshar ekan, demak, shoir ham muayyan ma’noda borliqqa nisbatan uxlayotgan odamdir. She’r – shoirning uyg’oq holda ko’rgan tushi. Uxlayotgan odam farishtaga tenglashtiriladi, chunki u birovga ozor bermaydi, ko’ksidagi tama iti ham uyquda. Bundan shunday xulosa chiqadiki, shoir uyg’oq holida ham farishta ekan. «Farishtasiz joy» degan iboraning mazmunini hamma biladi. Chinakam shoirlari yo’q xalqni men «farishtasiz xalq» degim keladi. Shukrki, biz «farishtasiz xalq» emasmiz.

FACEBOOK KUNDALIKLARI

1

Hozir qishloqdaman. Ochiq ayvonda, quruq polda yotibman. Havo iliq. Goh yengil shabada esadi. Kecha sokin. Osmon seryulduz. Oy bir tomoni yemirilgan kumush tangaga o’xshaydi. Oyni yor yuziga o’xshatgan damlar ortda qoldi. Qaerdadir o’qigandim: bir yosh shoir yigit oyni yalang’och ayolga tashbeh qilibdi. Ma’qul. Tushunarli. A.Oripov yarim oyni qabr toshiga mengzagan. Noyob qiyos. Quyosh patirdek uzib olinsa,
o’rnida uning izi – oy qoladi. Bu men topgan obraz. Oyni ochilib qolgan yaraga ham o’xshatganman. Oyni go’zal beva ayol desak ham bo’laveradi. Bu erkakcha o’xshatish.
Oyni u dunyoga o’tadigan tuynuk ham deganman. Oy hind ayollarining ochiq qorniga ham o’xshaydiyov. Rosa to’lgan oy bo’ydoq yigitning ehtirosini junbishga keltirishi
mumkin. Xullas, ayvonda yotibman. Chivin ham chaqyapti. Qishloqning ichkarisida xashaki va qo’rqoq itlarning akillagan ovozi eshitilyapti. Havoni chuqur hidlasangiz
qovunning xushbo’y hidini sezishingiz mumkin.

2

Kommunistlar oddiy senzurani kuchaytirish hisobiga badiiy tafakkurni cheklab bo’lmasligini yaxshi bilishgan. Shuning uchun ular sotsrealizm metodini o’ylab topishdi. Qafasga tushgan qush uchmagani kabi, majburan alohida metod qolipiga solingan badiiy tafakkur ham ko’ngildagidek parvoz qilolmaydi. Badiiy tafakkurda ko’ngildagi kayfiyat, g’oya obrazlar orqali namoyon bo’ladi. Obraz, ramzni esa kundalik oddiy cheklovlarga moslab o’zgartirib yoki cheklab bo’lmaydi. Miyamizdagi senzura (sverx YA) badiiy tafakkur yo’nalishi, harakatlanishini to’liq boshqarolmaydi. Bu narsa xuddi tush ko’rishga o’xshaydi. Tushni ham mantiqiy va ehtiyotkor ong deyarli bosh­qarmaydi. Aslida, tush va ijodning manbasiyu tabiati bir xil deyishadi.

3

Co’z aytish, dardni izhor qilish yordamida inson ruhiyatida boshlangan keskin psixik muammodan xalos bo’lib boradi. Psixik muammoga duch kelgan kishi aksariyat hollarda o’zgalar hayotiga tashvish olib kirishi mumkin.

Xullas, bir qizgina hamma narsadan nafratlanadigan, hamma bilan urishadigan g’alati injiqlik dardiga yo’liqadi. Hech bir tabib uning dardiga shifo topolmaydi. Oxirida bir aqlli kampir topilib bechora qizginani tuzataman deydi. U injiqlanib yurgan qizga og’zi mahkam yopiladigan bir idish berib, ichingdagi barcha dardu hasratingni shuning ichiga gapirib, keyin og’zini berkitib bir chekkaga ko’mib qo’y deydi. Qiz
shu ishni qilib tuzalib ketadi. Aslida, ijod ham obraz degan idish ichiga dardu hasratingni so’ylashdir.
4

Tafakkur she’r to’qimaydi, balki ko’ngildagi she’riy holatni avaylab qog’ozga ko’chiradi. Tafakkurning quroli mantiqdir. Odatda, mantiq tugagan joyda she’r boshlanib ketadi. Agar aql nazmiy navo qila olganida edi, barcha faylasuflar uzundan-uzoq ko’p so’zli nasriy shakldagi narsalar yozmay, o’z haqiqatlarini she’riy misralarda ifoda qilishga o’tib ketgan bo’lishardi. Chunki she’r sifat jihatdan falsafiy yozuvlardan yuqorida turadi. Qadimgi hikmatlarning aksari bizgacha she’riy shaklda yetib kelgan. She’rni yod olish oson, o’quvchiga ta’siri esa kuchlidir. Eng muhimi, aqlning quroli mantiq bo’lsa, she’r muhabbatdan paydo bo’ladi. Kishi mantiqli fikrlar orqali o’z holini bayon etolmay qolsa, she’rga murojaat qilib, qalbida muhab­bat borligini oshkor etadi. She’r yosh bolaning yig’isiga ham o’xshaydi. Yosh bola o’ziga yoqmagan voqealarni o’zgartirmoqchi bo’lib yig’iga zo’r beradi. Shoir esa ko’ngil yig’isi – qalb nolalarini qurol qilib dunyoni o’zgartirish harakatida. Aql ayyordir. Aqldan chiqqan har bir so’z fikrni yashirishga urinadi. Ya’ni aql haqiqatni berkitish orqali maqsadga erishmoqchi bo’ladi. Qalb esa sodda va samimiy: ichidagi bor gapni ko’proq to’kib solishga oshiqadi va yolg’ondan parhez qiladi. Masalan, men o’zimga yoqmaydigan narsani maqtab maqola yoza olaman, ya’ni artistlik qila olaman. Lekin o’sha narsa to’g’risida ijobiy mazmundagi she’r to’qish qo’limdan kelmaydi. Demak, haqiqiy she’r muhab­bat mevasi hisob­lanadi. Muhabbatsiz tug’ilgan she’r ham bo’ladi. Hatto, aytish mumkinki, adabiy jarayondagi ash’orlarning aksari muhabbatdan bebahradir. Ularni o’lik tug’ilgan chaqaloqqa qiyoslash mumkin. Shugina.

Aql qalbdagi muhabbat kuchini o’z foydasiga ishlatmoqqa harakat qiladi. Ya’ni shoir odam o’z shaxsiy manfaati, foydasini ko’zlab she’r yozishni boshlab yuboradi. Bu narsa uning muhabbatdan bino bo’lgan ruhini o’ldiradi. Shu nuqtadan boshlab shoir, garchi she’r yozishni bas qilmasa-da, mazmunan shoirlikdan ayrilib artist bo’ladi. Artist sahnada yolg’ondakam yig’laydi, kuladi, sovqotadi, isib ketayotgandek bo’ladi, iztirob chekayotgandek ing­raydi. Chin shoir artistlikni bilmaydi, ahvoli qanday bo’lsa, shunday bayon qiladi. Qaysidir shoir artistlikka o’tsa, bilingki, uning ruhi o’lgan bo’ladi.

Demak, yana takrorlayman, men o’zimning ma’naviy­ruhiy qadriyatlarimga mos tushmaydigan narsalar to’g’­risida o’ynab-kulib maqtov maqola yoza olaman va buning uchun o’zimni yolg’onchi hisoblamayman. Chunki, yuqorida aytdimki, aqlning asosiy sifati ayyorlikdir. She’rni yomon ko’radigan odamni yomon deb bo’lmaydi. Har holda, bu odamga yomon she’r ko’rsatgan bo’lishlari mumkin… Yoki u o’lik ruhli shoirlarning she’rlariga duch kelib she’rga qiziqmay qolgandir.

5

Bir qo’shiqchi ayoldan so’rashibdi:
– San’atga qaysi qo’shiqni aytib kirib kelgansiz?
– «Ko’ylagim, ho, ko’ylagim» degan qo’shig’im bilan.
– Repertuaringizda qanday qo’shiqlar bor?
– «Ko’ylagim, ho, ko’ylagim».
– Hozir bizga qanday qo’shig’ingizni kuylab bermoqchisiz?
– «Ko’ylagim, ho, ko’ylagim».
Adabiyotchi olimga savol berishibdi:
– Maktab davrida qaysi asarni sevib o’qigansiz?
– «O’tkan kunlar» romanini.
– Talabalik paytingiz qaysi asarlar mutolaasiga berildingiz?
– «O’tkan kunlar».
– Qaysi asar bo’yicha ilmiy izlanishlar olib bordingiz?
– «O’tkan kunlar».
– Hozir qanday asarlar o’qiyapsiz?
– «O’tkan kunlar».

Qissadan hissa shuki, ayrim adabiyotchi olimlar «O’tkan kunlar»dan boshqa jiddiy asar mutolaa qilishmagan. Shu roman yoki roman yozilgan davr adabiyotidan biror mavzu bo’yicha haminqadar ilmiy ish yozib, rasman olimlik unvoniga ega bo’lishib, keyin tirikchilik, ta’magirlik, intellektual lakeylik botqog’iga g’arq bo’lib ketishadi. Ba’zan esa rasman olim ekanliklarini bosh­qalarga ta’kidlab qo’yish uchun «O’tkan kunlar» romanini maqtab qo’yishadi. Aslida, ular bu romanni ko’kka ko’tarib maqtash orqali o’z bilimsizliklarini yashirmoqchi bo’ladilar.

6

Nima haqida she’r yozishni ham bilmaydi hozirgi shoir. Mavzular kamayib ketdi judayam. Aniqrog’i, she’riy mavzular tujjoriy tizimlarga o’tib ketdi. O’zbek sovet shoiriga ilhom bergan katta guruh mavzular reklama agentliklari ixtiyorida. Deylik, qishloq xo’jaligi, tibbiyot, xalq ta’limi, sanoat va ishlab chiqarishga oid turli mavzular reklamachilarning asosiy mavzusiga aylandi. Shoir odam reklama agentliklari bilan bahslashmaydi. Ularga tegishli mavzularda she’r yozib birovlarning cho’ntagini qappaytirish zarilmi unga? Katta bayramlarda mashhur hofizlar tomonidan qo’llarini ikki tomonga yoyib, iyagini ko’tarib qo’shiq qilib kuylanadigan Vatan mavzusidagi she’rlarni xashaki shoirlarimiz yozishyapti. Bu mavzu ularning tomorqasiga aylandi. Ya’ni xashaki shoir tezlikda bayrambop she’r yozib, kassadan gonorarini sanab olyapti. Shou-biznesning o’z shoirlari paydo bo’lgan. Garchi ular mutaxassislar tomonidan umuman shoir deb sanalmasa ham, lekin shou-biznes sohasining alloma shoirlari hisoblanadi. Kundalik ishqiy-intim tuyg’ularni tarannum etish tamomila ularning ixtiyoriga o’tib ketgan. Hozirgi shoir nima haqda she’r yozsin? Bironta tadbirkorni maqtab she’r yozsa reklamachilarning ishini qilgan bo’ladi. Burungi zamonlarda bizlar sevgan yorimizga atab uzun-uzun she’riy maktublar yozardik. Hozirgi oshiqlar esa sms yozib yoki yarim kechasigacha mahbubasi bilan telefonda gaplashib sog’inchini pasaytirishi mumkin.

7

Abdulla Qodiriyning «O’tkan kunlar» romanini alo­hida zavq va muhabbat bilan qiziqib o’qimaganman. Lekin shu yoshgacha men o’qigan o’zbek romanlari ichida badiiy jihatdan shu romanga teng keladigani yo’q, albatta. Uzoq vaqt sotsrealizm metodi chig’irig’idan o’tishga majbur bo’lgan o’zbek romanlariga nisbatan maqtov so’zlarim juda kam, shuningdek, e’tirozlarim ham yo’q. Adabiyot to’laligicha siyosiy mafkuraga xizmat qilgan bunday sharoitda badiiy tafakkurning rivoji haqida gap bo’lishi mumkin emasdi. Men 30 yoshimgacha qishlog’imdan chiqmaganman va tirik shoir yoki yozuvchini ko’zim bilan ko’rib gaplashmaganman. Shuningdek, adabiy muhit degan narsani tushimda ham ko’rmaganman. Qishlog’imizda kattagina kutubxona bo’lardi. U paytlar – o’tgan asrning 70-yillari aholi orasida kitob o’qishga qiziqish juda kuchli edi. Biz, o’smir yigitlar, mol boqqani ketayotib non bilan birga bironta kitobni qo’ynimizga tiqib olardik. Lekin, qizig’i shuki, romanlar mutolaasiga mukkasidan ketgan sinfdosh-tengdoshlar maktabda adabiyot fanidan yomon o’qirdik. Adabiyot o’qituvchilarimiz ham biz – o’smirlarning jahon adabiyotidan tarjima bo’lgan jiddiy romanlarni qiziqib o’qiyotganimizni adabiyot deb hisoblamasdi. Universitetda o’qib, adabiyotchi bo’laman deb poytaxtga yo’l olganimni eshitgan sobiq adabiyot o’qituvchilarim meni mazaxlab kulishgan. Senda umuman bilim yo’q-ku, qanday qilib o’qishga kirasan deyishgan. Holbuki, men bu payt­lar XIX asr rus va Yevropa adabiyoti bilan yaxshigina tanish edim. Demak, u paytlar maktab va o’quv yurtlarida o’qitiladigan adabiyot bilan bizlar qiziqib o’qigan adabiyot orasida yer bilan osmoncha farq bor edi. Shuning uchun mustaqil ravishda o’qiladigan adabiyot rasmiy adabiy dargohlarda inobatga olinmasdi.

Hozir yaxshi eslayman: o’tgan asrning 70-yillari ki­tobxonlar orasida «O’tkan kunlar» romani unchalik mash­hur emasdi. Qishloq kitobsevarlari biron marta bir-birimizga bu romanni o’qishni tavsiya etmaganmiz. Bizlar jahon adabiyotidan o’zbek tiliga tarjima qilingan romanlar oshig’i edik. Tuzum, sharoit tufayli o’z iste’dodini to’la namoyon qilolmagan adiblarimiz tarjima sohasida juda barakali ijod qilganlarini tan olmay iloj yo’q. Balki, tarjima romanlar ko’paygani uchun, biz kabi qishloq o’quvchilarining «O’tkan kunlar» romaniga qiziqishi nisbatan pasaygan bo’lishi mumkin. Bilishimcha, 60-yillardan keyin tug’ilganlar orasida Otabek va Kumush ismlari ko’proq uchraydi. Chunki ularning ota-­onalari 50 – 60-yillarning kitobxonlari edi….

8

Yoshlikda kitob qalbimizni sevgi kabi sevintirgan. Hozirgi kunda supermarket va gipermarketlarda erinmay kiyim-kechak hamda boshqa mollarni tanlab, ko’zdan kechirib yurgan har xil yoshdagi odamlarni ko’rib yoshlikda kattagina qishloq kutbxonasida juda ko’p kitoblarni qo’lga olib, u yoq-bu yoqlarini tomosha qilganlarimiz yodimga tushadi. Ehhe, kitob o’qish desa tomdan tashlardik u paytlar. Ertalabgacha uxlamay roman o’qiganlarimizni eslayman.

MahallamizdaQahramon aka degan alkash bo’lardi. Maktab qorovulini pichoqlab qo’yib bir necha yil qamoqda ham o’tirib chiqqandi. Ko’pincha shu odamning yoniga borardim kitob izlab. Uning shira bosib qatron bo’lib qolgan yirtiq dasturxoni doim yozig’lik bo’lardi. Dasturxon ustida esa to’g’ralgan piyoz, yarmi kesilgan buxanka non, vino, ikkita – biri yangi ochilgan, ikkinchisi kuldonga aylantirilgan konserva banka bo’lardi. Uyning burchagi yoki sandiq qo’yilmagan taxmonida juda ko’p qalin-qalin kitoblar uyulib yotardi. «Bironta kitobingizdan o’qigani bering», – derdim. «Ol. O’qib bo’lib qaytarib opke», – derdi. O’zbek yashaydigan uyning tokchasi tayyor kitob polkasi-ku. Lekin keyingi paytda qishloqlarda ham hashamatli, lekin tokchasiz uylar qurilyapti. Tokcha yo’qolgach, kitob ham g’oyib bo’ldi xonadonlarimizdan.

Yoshligimiz dalada o’tgan bo’lsa ham, qo’limizdan kitob tushmasdi. Tumanimiz markazida yirik kutubxonadan tashqari kattagina kitob magazini bo’lardi. Dalada ishlab topgan pulimizni cho’ntakka joylab tuman markazi yoki 3 – 4 km naridagi Qo’qon shahriga kitob xarid qilish uchun borardik. Qo’qon shahrida juda ko’p kitob magazinlari bo’lganligini eslayman. Keyinchalik bozor iqtisodiyoti sharoitida shahar markazidagi kitob magazinlari binolarini uchar tadbirkorlar savdo do’konlariga aylantirib olishdi. Qishlog’imizda uyi­miz yaqinidagi oziq-ovqat va sanoat mollari sotiladigan magazinda ham kitob sotilgan. Qop-qora, qalin, muqovasiga «Telba» deb yozilgan kitob diqqatimni ko’p tortardi. Uni qo’limga olib varaqlab ko’rardim, narxiga qarardim: 5 so’m. U payt­lar kichkina edim va 5 so’m pulim yo’q edi. Keyinroq pul topib «Telba»ni xarid qilganman. Lekin uni maktabni bitirguncha ham oxirigacha o’qiy olmaganman.

9

O’tgan asrning uchinchi choragi oxiri va to’rtinchi choragi boshlarida qishloq kitobxonlari «Xo’rlangan va haqoratlanganlar», «Jinoyat va jazo», «Ma’suma», «O’lik uydan maktublar», «Telba» (F.M.Dostoevskiy), «Tirilish», «Hojimurod», «Anna Karenina» (L.N.Tolstoy), Chexov hikoyalari, Pushkin va Lermontov prozasi, Drayzer va Jek Londonning o’zbek tiliga tarjima qilingan asarlari, yana o’nlab xorijiy adiblarning hikoya, qissa va romanlarini zavqu shavqqa to’lib mutolaa qilganmiz. O’zimizning adiblardan Odil Yoqubovning sevgi qissalari ham e’tiborimizni tortgan. «O’tkan kunlar»dan so’ng «Lolazor» romanini berilib o’qiganman. «Lolazor»ni qo’limga olgan paytim Toshkent adabiy muhitiga kirishib ulgurgandim.

Kitobxonligimizga aloqador qiziq bir gap esimga tushdi. Adashmasam, Mirmuhsinning «Umid» nomli romani ham maktab paytimiz qo’lma-qo’l bo’lgandi. Biz bu romanning bitta betidagi qisqaroq epizodini o’qishga oshiqardik. O’sha epizodda chiroyli bir qiz devordagi mixga ilingan sochiqni olaman deb qo’lini cho’zgan payti shundoq ham kaltaroq ko’ylagi ko’tarilib, avrati ko’rinib qoladi. Bizlar romanning aynan mana shu epizodini o’qir, qolgan qismini varaqlab ham ko’rmasdik. U vaqtlar kitobxonlar orasida kitob yirtish odati bor edi. Kitobning eng qiziqarli epizodlar tasvirlangan varag’ini yirtib cho’ntakka solib olar va mol boqib yurgan paytimiz takror-takror o’qirdik. Bizlar o’zimizga yoqqan kitoblarni yuzlari guldek chiroyli sinfdosh qizlarga o’qigani berib turardik. Kitob ichida esa albatta she’riy yo’lda yozilgan sevgi maktubi ham bo’lardi. Ayniqsa, oshiq yigitning sevgi iztiroblari aks etgan asarlarni ko’nglimiz yoqtirgan qizlarga o’qishni tavsiya qilardik. Asar qahramonining ishqiy azoblarini o’qigach, zora, bizning sevgiga chulg’angan ko’nglimizni tushunib yetsa derdik. Bizlar yosh paytimiz majnunlikning alohida belgilaridan biri kitob o’qishga qiziqish edi.

10

Nazarimda, ijod ahli eski davrdan qolgan yomon odat, ya’ni shahar markaziga intilishni tashlashi kerak. Shahar markazi, bilsangiz, siyosatchilar, biznesmenlar hamda kalta ko’ylak va qizil tufli kiygan satang xonimlarning joyi. Shoir va yozuvchi nimasini yo’qotib qo’ygan bu yerda? Eski odat bo’yicha viloyatlarning chekka-chekka qishloqlarida tug’ilgan qobiliyatli yigit va qizlar poytaxtga borib adabiyot yoki jurnalis­tika fakul`tetiga o’qishga joylashadi. O’qishni bitirgach shahar markazidagi ishxonalardan birida ishlay boshlashadi. Yosh ijodkor ishxonasi oynasidan davlat idorasi, nashriyot va mukofot beradigan qo’mita binosining eshigi ko’rinib turgan bo’lishi lozim edi. Eski, kommunistik davrda odat shunaqa edi-ku. Demak, yosh ijodkorning ishxonasi derazasidan ko’rinib turadigan davlat idorasi unga asar yozish uchun mavzular beradi, nashriyot yozganlarini nashr qilsa, mukofot qo’mitasi ko’kragiga orden taqib qo’yadi.

Go’yo bundan boshqa joyda ijod ahli uchun najot yo’q, bu pozitsiyani tark etsa iste’dodidan ayrilib qoladigandek. Davlat idorasidan, deylik, afg’on urushida ishtirok etgan o’zbek yoshlari haqida kitob yozilsin degan topshiriq chiqdi. Yozuvchi esa topshiriqni bajarish uchun kundalik matbuotda afg’on urushi haqida yozilayotgan maqolalarni tezlikda o’qib chiqadi, afg’on urushida ishtirok etgan bironta yigitchani topib uyiga mehmonga chaqirib gapga soladi. Bo’ldi. Yetadi. Asar kallada tayyor. Bir-ikki oyda qog’ozga ham tushadi. Lekin bu asarning badiiyati bo’sh, g’oyasi mavhum, mavzu chala yoritilgan bo’ladi. Navbat davlat idorasiga yozuvchidan-da yaqinroq joyda ishlaydigan tanqidchiga keladi. U bo’lsa usti yaltiroq, ichi qaltiroq kitobni boshi uzra baland ko’tarib, barmog’ini muallifning taxallusi ustiga bosib «Daho iste’dod deb ko’tarar g’ovg’a».

Ijod ahli bir joyga – shahar markaziga to’planganidan so’ng va hammasining maqsadi davlat mukofot qo’mitasini zabt etish bo’lgach, ular orasida mahalliychilik, guruhbozlik illatlari yuzaga kelishi shubhasizdir.

Har qanday yaxshi badiiy asar, avvalo, avtobiografik xarakterga ega bo’ladi. Yozuvchi o’zi uzoq yashagan, achchiq-chuchugini totib ko’rgan hayoti to’g’risida osonlik bilan badiiy yetuk asar yoza oladi. Bir umr shahar markazida yashagan, xalq hayotini «Axborot» ko’rsatuvi orqali biladigan, kechayu kunduz bironta gazetaga muharrir bo’lish yoki yuqoriroq mansabga ko’tarilish orzusida yurgan adib hayot haqida, insonning ezgu orzulari to’g’risida qanday qilib yaxshi asar yozishi mumkin? Uning o’zida yo’q-ku bunday intilishlar. Qozonda bori cho’michga chiqadi deymiz. Fol`knerga ustozi aytadi: tug’ilib o’sgan shaharchangga qayt. Sen o’sha shaharcha hayotini, undagi odamlarni yaxshi taniysan.
11

Turkman ayoli dag’al junni yuvib, tozalab, ip holiga keltirib, ana undan keyin gilam to’qiydi. Sassiq, dag’al jundan go’zal va qimmatbaho gilam yaratadi. Yozuvchi uchun ham hayot dag’al jun kabi uzoq qayta ishlanishga muhtoj bir xomashyodir.

Yoki boshqa bir o’xshatish. Usta qo’pol bir yog’ochni yo’nib, randalab Buratinodek ajabtovur odamchani paydo qildi. Aytaylik, Zolushkaday go’zal va oqila qiz «zol»dan, ya’ni ko’mirning kulidan yaralyapti.

Demak, yozuvchi ham hayotning bir bo’lagini ajratib olib, iste’dodi darajasida unga qayta badiiy ishlov berib san’at asarini yaratadi. Asardagi har qanday g’oya, mavzu badiiy jihatdan yetuk ifoda qilinmagan bo’lsa, hech qanday qimmatga, e’tiborga arzimaydi.

O’quvchi ongiga yangi hayotiy g’oya, fikr, muhim mavzuni yetkazish uchun esa jurnalistik janrlar qulay.

Haqiqiy badiiy asar qush kabi hech qanday davlat chegarasini tan olmay eldan elga, yurtdan yurtga ko’chib yuraveradi. Hatto davlatlar orasidagi urushlar ham badiiy asar parvoziga to’siq bo’lolmaydi. Deylik, Gitler Rossiya (Sovet Ittifoqi)ga hujum qilgan payti bunda Gyote va boshqa nemis adiblari ijodiga munosabat o’zgarmagan.

Agar yozuvchi o’z asarida badiiyatni orqaroqqa surib o’quvchiga fikr, g’oya yetkazib, hayotni o’zgartirishga harakat qilgan bo’lsa, uning yozgani umuminsoniy ahamiyatini yo’qotib qo’ygan bo’ladi. Asaringiz bir xalqqa yoqib, ikkinchisiga ma’qul kelmasa, demak, uning badiiyati zaif va siz adabiyot vositasida hayotni o’zgartirmoqchi bo’lyapsiz. Sovet yozuvchilari o’z oldilariga hayotni o’zgartirishni, jamiyatni kommunizmlashtirishni maqsad qilib avvaldan tayyor bo’lgan g’oyaga badiiy libos kiydirishgan. Deylik, «Qutlug’ qon» romani hayotni o’zgartiraman deguvchi kommunistik romanchilikning yorqin namunasidir. Qishloqdan tog’asining uyiga xizmatkor bo’lib kelgan Yo’lchi asar oxirida butun boshli tuzumni o’zgartiraman deya inqilob yo’lboshchisiga aylanyapti.

«O’tkan kunlar»dan to Nazar Eshonqulning 90-yillar boshida yozilgan «Lahad» romanigacha o’zbek adabiy qahramonlari hayotni o’zgartiraman degan kayfiyatda yurishgan. Nazarning yuqoridagi asarida esa qahramon o’zini o’zgartirishga, aniqrog’i, jamiyatda o’zining tirik ekanligini isbotlashga harakat qilyapti. Bu romanda asar qahramonlari biror o’rinda ham hayotni o’zgartirish kerak degan fikrni xayoliga keltirmaydi. Yoki Nazarning «Bahoviddining iti» hikoyasini eslaylik. Unda adabiy qahramon hayotni o’zgartiraman deyish u yoqda tursin, aksincha, hayotdan berkinyapti, o’zini olib qochyapti, pirovardida esa uning o’zi o’zgaryapti. Isajon Sultonning «Ozod» romanida asar qahramoni shamol ila so’zlashuv vositasida o’zini va o’z ichida jam bo’lgan mangu ruhoniy qadriyatlarni bilishni istaydi.

Kommunistik adabiy qahramon atrofidagi turmushga faol ta’sir ko’rsatib, hayotga o’zgacha qonunlarni joriy qilmoqchi bo’ladi. 90-yillardan keyin paydo bo’lgan yangi o’zbek nasri qahramonlari hayotga hech ta’sir o’tkazmagan holda o’zlari o’zgaryapti.

Men bu fikrlarni nega yozyapman? Ayrim keksaroq adib­larimiz adabiyotimizda paydo bo’layotgan kam sonli simvolistik hikoyalarga shubha bilan qarashyapti. Shu sababli hozirgi yozuvchi uchun hayot xomashyo sifatida qimmatga ega, xolos, dedim. Bugungi adabiy qahramon tuzumni, hayotni emas, balki o’zini o’zgartirishga urinyapti.

12

Na’matakning urug’ini yerga eksangiz, unib chiqmaydi. Chunki urug’ning yuzasida yupqa parda bo’lib, uning nish urib ko’karishiga monelik qiladi. Avval shu parda yengilgina qayta ishlov yordamida olib tashlanishi kerak. Yaxshi badiiy asarlarning ham shu na’matak urug’i kabi nozik pardasi bo’ladi. Ana shu parda o’quvchiga asar ruhi, chuqur mazmunini anglashga monelik qiladi. Ba’zi asarlarda bunaqangi pardalar qirqtagacha mavjud deymiz. Malikai Husnobod yuziga qirq qavat parda tutib olibdi deyiladi ertaklarimizda.

Bedil ruboiylarining o’ttiz to’qqizta ma’nosini ang­laydilar, kechqurun esa Bedil ularning tushiga kirib qirqinchi ma’noni o’zi aytadi. Bizning o’zbek hikoya­chiligida ham mazmun-mohiyati «parda»larga o’ralgan hikoyalar, anchayin kam bo’lsa-da, topiladi. Men parda deganda ramzni nazarda tutayotgandirman. O’zbek nasrida o’qiganimda xayolimda bir emas, balki bir-biriga bog’liq bo’lmagan bir necha ma’no paydo qilgan birinchi «parda»li hikoya Olim Otaxonovning «Qismat»idir. Keyin esa Xurshid Do’stmuhammadning «Jajman» hikoyasi mazmun-ruhiyati anchayin qalinroq parda bilan o’ralganini sezdim.

O’zbek nasrida sotsrealizm metodidan keskin yuz o’girib, o’zgacharoq badiiy ifoda yo’lini izlay boshlagan ilk adib Olim Otaxonovdir. Undan sal keyinroq esa Xurshid Do’stmuhammad bu yo’lning davomchisi bo’ldi. Hozirga kelib esa o’nlab adiblarimiz ko’p ma’noli, ya’ni «parda»li hikoyalar yozishyapti. Bu usul ham Abdulla Qodiriy bosh­lab bergan realistik proza bilan yonma-yon, yelkama-yelka yashayveradi. Kerak bo’lsa, zukko o’quvchi ramzni oddiy realistik prozadan ham topib olishi mumkin. Maishiy hayot aks etgan oddiy epizod kutilmaganda ko’z o’ngingizda bir evrilib ramzga aylanib qoladi.

13

Adabiyot har xil bo’lishini va har bir yozuvchi asarlarida birovnikiga mutlaqo o’xshamagan ruhiy olam yaratishini yaxshi bilamiz.

Birovning barmoq izi boshqa birovnikiga o’xshamaganidek, bir ijodkorning asari boshqa birovnikidan mohiyatan farq qiladi. Taqlid esa hech qachon jiddiy hodisa deb qaralmagan. Taqlid – birovning imzosini sox­talashtirishdek jinoyatga yaqin xunuk bir ish. Har bir ijodkorda bu davr bo’ladi. Biroq iste’dodli odam shaklga taqlid qiladi, asar ruhiga emas. Asar ruhiga taqlid birovning bolasini mening o’g’lim deyishdek rasvo bir narsa. Ijodi boshidan-oxirigacha taqliddan iborat shoirlar yetarlicha topiladi.

14

Aroq ichib qiyqirishib she’r o’qishlarni yomon ko’raman. Umuman, har qanday davrada minbarga chiqib yozgan she’rlarimni o’qishni yoqtirmayman. Odamlar orasida yurganimda, notanish kimsalar bilan suhbatlashganimda she’r yoza olishimni, she’riyatga, umuman, adabiyotga alo­qador odam ekanligimni yashiraman. Chunki badiiy adabiyotni tushunadigan, chuqur his qiladigan kishilar juda kam topiladi. She’r ko’pchilik oldida ovoz chiqarib o’qiladigan ijod turi emas.