28 март — атоқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул таваллуд топган кун.

  Илм, аввало, далил ва мантиққа таяниши маълум. Бироқ ҳамма далил ва мантиқ ҳам ҳақиқатга хизмат этмаганидек, факт ва далил соҳибларининг мулоҳазалари бетайин эмаслигига гоҳо ҳеч ким кафолат беролмайди. Айниқса, Ғарбу Шарқ адабиёти орасидаги ўзаро таъсир ва ўхшашликлардан баҳс юритганда, ёлғиз бадиий ижод билан чегараланмасдан, ижтимоий-маданий муҳит, дин, сиёсат, ҳуқуқ кабиларни ҳам назардан қочирмаслик лозим.

ТАРИХ ҲАҚИҚАТИ – ҲАҚИҚАТ ТАРИХИ ЭРУР
ИБРОҲИМ ҲАҚҚУЛ
Филология фанлари доктори

  Иброҳим Ҳаққул Бухоро вилояти Шофиркон туманида туғилган. Мумтоз ва замонавий адабият тадқиқига бағишланган «Бадиий сўз шукуҳи», «Занжирбанд шер қошида», «Шеърият – руҳий муносабат», «Абадият фарзандлари», «Тасаввуф ва шеърият», «Тақдир ва тафаккур», «Навоийга қайтиш», «Мерос ва моҳият» каби китоблари чоп этилган. Олимнинг айрим мақола ва китоблари турк, уйғур, озарбайжон, тожик ва рус тилларига таржима қилинган. Кўп йиллардан буён Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида фаолият юритади.

Илм-фан тажрибаси аслини олганда бири-биридан янги, бири бошқасидан фойдали илмий натижага эришмақдир. Мана шунинг учун ҳам бутун дунёда илмнинг куч-куввати ва олимлик мартабасига алоҳида бир эътибор билан қараб келинган.  Бу дегани – илмдаги чалғиш ва чалғитиш, олимликдаги ҳийла ва сохтакорликдан кўз юмиш дегани эмас, албатта. Оташин рус шоири М. Ю. Лермонтов кучли бир ижтимоий ҳасрат билан ёзилган «Ўйларим» номли шеърида «Умримизни сўрди самарсиз фан», дейди.  Самарасиз фан – ҳар турли мафкуравий ё моддий ғараз ва даъвога асосланган бефойда бир фан ҳисобланади.

Илм-фан тарихи бундоқ назардан ўтказилиб, қилинган илмий тадқиқотларнинг сараги-саракка, пучаги-пучакка ажратилса, уларнинг яроқлисидан яроқсизи, кераклисидан кераксизининг кўплиги ҳар қандоқ кишини ҳайрон қолдиради. Илмбозликдан етган ва етаётган зарарнинг ҳисоб-китобини қилишнинг эса ҳеч имкони йўқ.

Узоққа бормайлик, шўро давлати ҳукм юритган даврда ижтимоий фан соҳаларида ёзилган мақола, китоб, диссертациялардан қанча қисмини бугун яроқли дейиш ёки фойдаланишга тавсия этиш мумкин? Гапириш жуда ноқулай. Мустақилликкача неча юзлаб мақола, ўнлаб китоб чиқарган мунаққид ва адабиётшунослар бўлган. Ўша асарлар орасида ҳатто номини тилга олиш ҳозир ноқулайлик туғдираётганлари ҳам бисёр Муҳаммад Пайғамбар (с.а.в) бир ҳадисларида “Ёлғон илмдан сақланинг!” дея марҳамат қилган эканлар. Ёлғон илмдан тийилиш ва сақланишнинг иложсизлигини йиллар ёки замонлар эмас, балки асрлар ҳам афсуски тасдиқлаб турибди. Шунинг учун Хожа Аҳмад Яссавий, Фаридуддин Аттор, Жалолиддин Румий каби валий зотларнинг ҳаёти ва ижодиёти ҳақида ҳам кўп уйдирма ва тахминий гаплар, ҳақиқатга ҳеч мувофиқ келмайдиган фикр-мулоҳазалар эълон қилинган.

Шарқнинг улуғ мутасаввиф шоири Мавлоно Жалолиддин Румий таваллудининг саккиз юз йиллиги муносабати билан Туркияда кўплаб илмий ва илмий-оммабоп китоблар нашр этилди. Шулардан бири Усмон Нури Кўчук деган олимнинг «Мавлоно ва ҳокимият» (Кўнё, 2007) номли китобидир. Қанча вақт, қанча куч сарфлаб ёзилган бу китобни ўқиб, очиғи, мен жуда таажжубландим. Чунки унда Румий мўғул ҳукмдорларининг «жодуси» қиёфасида кўрсатилиб, унинг «айғоқчи»лиги «факт ва далиллар» орқали гўё фош қилинган. Илм дегани инсонни наҳотки шунақа ишларга илҳомлантирса? Наҳотки, китобхон ҳақида ҳеч бир киши ҳеч нима демаса, деб ўйладим. Хайрият унга танқидий муносабат билдирилиб, холис фикр айтилган мақола («Тасаввуф» жур. Анқара. 2007 №8 (20-сон) чоп этилди. Мақола муаллифи Атҳам Жабачи ўғлининг хулосаси эса мана бундай: «Бу асарга («Мавлоно ва ҳокимият»га дейилмоқчи – И.Ҳ.) қарши матбуотда ҳозиргача бирор бир нарса чиққани йўқ. Жавоб берилиши бизнингса ақлдан ҳам эмас. Чунки муаллифнинг манбаларни онгли равишда бузиб, қорани оқ қилиб кўрсатишга қасд қилгани жуда аниқдир…».

Оқни қаро, қарони бемалол оқ дейишнинг илмга нима алоқаси бор? Қандайдир ҳовлиқмалик, ҳатто телбаликка яқин бир ҳолатни ифодалайдиган бунақа «тадқиқот»ларнинг пайдо бўлишига бош сабаб нима? Худди шу саволга турк олимининг қуйидаги сўзлари бир жавобдир: «Мавлоно англашда ҳар бир кимса ёки мазҳаб вакили ўзи билганча, ўз савияси даражасида мулоҳаза юритмоқда, талқин қилмоқда, яъни унинг инсоний ва ижодий қиёфасини бузиб кўрсатмоқда. Бу эса улар назаридаги Мавлоно билан ҳақиқий Мавлоно орасида жарлик, чиндан ҳам хавфли бир номувофиқлик ҳолатини акс эттираётир…».

Шунга монанд фикрни биз навоийшунослик хусусида ҳам айтишимиз мумкин. Зеро Навоийни асил Навоийдан йироқлаштирувчи ишлар хусусан шўро замонида кўп ёзилган. Бунинг туб сабаби ва асосларини шартли равишда мана бундай таснифлаштириш мумкин: 1. Сиёсат ва мафкура талаби туфайли тўқилган ёлғон ҳамда ғайриилмий мулоҳазалар. 2. Тарих, дин ва тасоввуфни ва эски фалсафани билишни истамасликдан юзага чиққан уйдирмалар. 3. Дид, савия ва дунёқарашнинг паст ҳамда саёзлигидан туғилган тамалсиз фикр-мулоҳазалар. 4. Ўзига – ўзи ҳисоб бермаслик, яъни омиёна ўзбошимчаликка берилиш маҳсули ўлароқ илгари сурилган ясама гаплар. Ўзини бу тасниф, балки, тўла оқламас. Бироқ навоийшунослик тарихи пухта текширилса, улардан ҳеч қайсисини бутунлай рад қилиб бўлмаслиги, ўз-ўзидан, равшанлашиши муқаррардир. Навоийни ўрганиш масъулияти эса йўл қўйилган хатони ўз номи билан аташ ва ундан кўз юммаслик зарурлигини асло истисно қилмайди.

Илм, аввало, далил ва мантиққа таяниши маълум. Бироқ ҳамма далил ва мантиқ ҳам ҳақиқатга хизмат этмаганидек, факт ва далил соҳибларининг мулоҳазалари бетайин эмаслигига гоҳо ҳеч ким кафолат беролмайди. Айниқса, Ғарбу Шарқ адабиёти орасидаги ўзаро таъсир ва ўхшашликлардан баҳс юритганда, ёлғиз бадиий ижод билан чегараланмасдан, ижтимоий-маданий муҳит, дин, сиёсат, ҳуқуқ кабиларни ҳам назардан қочирмаслик лозим. Чунки дин, сиёсат босими ёхуд мафкура измидан чиқолмай қолган ижодкор ҳатто у улкан талант бўлганда ҳам, холис қабул қилиб бўлмайдиган фикр ва ҳукмларни ўртага ташлаши мумкин. Бундай пайтда муаммо илдизига етишни унутмаслик керак.

Ўзининг менлиги ва башар табиатини етарли зайлда таниган ижодкор борки, Ғарб ва Шарқ зоҳирда ҳам, ботинда ҳам бир-бири билан боғланганлигини, бирини иккинчисидан ажратишнинг асло иложи йўқлигини мукаммал билади. Улуғ немис шоири ва мутафаккири Иоганн Вольфганг Гёте айнан шундай миқёс ва юксакликда фикрлаган шахсиятлардан эди.

Дунё тамаддунининг қадим маркази бўлган Шарққа Гётенинг муносабати, мусулмон илм-фани ва маданиятига қизиқиш, Румий, Ҳофиз, Саъдий сингари бир қатор беназир сўз санъаткорлари шеьриятини қунт билан ўқиб ўрганиб, шу шеьрият таъсирида шеърлар ёзгани тўғрисида турли халқ тадқиқотчилари жуда кўп асарлар яратишган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Шарқ бадиий-ирфоний меросига Гёте диққат-эътиборининг теранлашуви, унинг бевосита ислом дини ва ҳазрати Муҳаммад (с.а.в) ҳаёти, шахсияти, оламшумул фаолиятини билиш иштиёқи билан боғлиқ. Гётенинг Шарқ ва исломга меҳр учқунларини файласуф ва адиб Гердер оловлантириб юборган экан. Гёте Қуръони Каримнинг лотинча, олмонча таржималарини ўқиб кўп мушоҳада юритган ва Қуръон оятлари маъно-моҳиятидан дили завқ олиб, улардан баъзиларини ўзининг қарашларига мувофиқлаштириб шарҳлаган (1). Йигирма уч ёшларида ёзишга киришиб, аммо тугаллаб билмаган “Ҳазрати Муҳаммад” драмасидаги бир лавҳада қаҳрамони тилидан у шундай деган экан: “Мен Оллоҳни ҳамма жойда мушоҳада этаман: сассиз оққан булоқларда, янги гуллаган дарахтларда, ишқ оловларида фақат У билан юзлашарман…» Бу гаплар йигит чоғларидаёқ Гётенинг Қуръони карим таъсирида тасаввуф таълимоти ва ваҳдати вужуд тушунчасидан ҳам анча яхши хабардор бўлганлигидан далолат беради. Бунда қарийб пирдай йўл-йўриқ кўрсатиб, маънан Гётега раҳнамолик қилган даҳо ҳеч шубҳасизки Жалолиддин Румий эди.
“Маснавий” дебочасидаги “Тингла найдан…” дея бошланадиган ўн саккиз байт билан дейди, – Ў.Саноил. – Гётенинг “Ғарбу Шарқ девони”даги “Вуслат” шеъри маъно ва моҳият эътибори билан бир-бирига ниҳоятда монанд.(2) Уларнинг иккаласида ҳам яратилиш, айрилиқ, яшаш дарди, ишқ ҳасрати ва вуслатдан баҳс юритилгандир”.(3)

Тўғри, руҳоний асослари, маънавий-ахлоқий ва диний нуқтаи назар эътибори билан Шарқ Ғарбдан, Ғарб эса Шарқдан фарқланади. Кенг кўламда муқояса этган файласуф шоир Муҳаммад Иқбол:

Шарқ, Ҳақро диду оламро надид,
Ғарб, дар олам ҳазид, аз Ҳақ рамид, –

дейди. Яъни: Шарқ Ҳақни таниди-ю, дунёни танимади. Ғарб дунёни севди, аммо Ҳақдан қўрқиб ўзини четга тортди. Албатта, Оллоҳга кўнгил боғлаган минтақа одамлари билан, муҳаббати моддий оламга йўналтирилган кишилар дунёқарашида сезиларли тафовутлар бўлиши табиий. Бу каби нозик фарқлар билан ҳисоблашмай туриб ижодий яқинлик, қандайдир адабий алоқалардан сўзлаш умуман ўзини оқламайди. Бундан ташқари, мағрибдаги қайсидир қалам соҳибини зўрма- зўракилик ила машриқдаги бир шоир ё адибга ҳамфикр, руҳдош ё мусоҳиб этиб кўрсатишга уриниш ҳам илмдан эмас. Бизнингча, “Данте ва Навоий: юксак фазоларда учрашув” (4) номли мақола мазкур фикрнинг характерли мисолидандир.

Сиртдан қараганда, хоҳ ерда, хоҳ фазода бўлсин Данте ва Навоийнинг хаёлий учрашуви илм ва ижодга яқин ҳеч бир кимсага эътироз қўзғамайди. Чунки уларнинг ҳар иккаласи ҳам миллий тил тақдири, адабиёт равнақи, юрт ва миллат бутунлиги учун матонат билан курашиб жаҳон адабиёти шоҳсупасидан жой эгаллаган доҳий шоирлардандир. Дантенинг дард, изтироб ва армонларини Навоийники билан, Навоийнинг ғам, алам, қайғуларини ўлмас италян шоириники билан қиёслаганда Данте ўзбекнинг Навоийсига, Навоий эса италянларнинг Дантесига ўхшаб кетиши ҳеч гапмас.

Атоқли озар олими Комил Валиевга кўра, “Даҳо санъаткор Алишер Навоий “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида тилни тилнинг ўзи билан, хусусий табиати ва ўз бойлиги билан шарҳлаб ёритишнинг йўлини кўрсатган эди. Айни шуни италян тили учун Данте ҳам амалга оширган” (5)

Инсон ички ҳаёти, мураккаб, оғриқли кечинмалари, айниқса, мавҳум туйғулардан тушунчага ўтиш ҳолатларини тасвирлаш усуллари Навоий ва Дантеда нисбатан бошқа – бошқа бўлса ҳамки, руҳ ва тафаккурни бемурувват давр, қаттол замон қафасидан қутқазиш муддаоси улар идеалидаги бир ҳаракат ўзани эди. Бу икки даҳо ижодкор асрларидан бир- бирига нечоғли яқин ва ўхшаш жиҳат ё ифодалар топилмасин, улардаги имон-эътиқодга тегишли тафоввутни тан олмасликнинг ҳам асло иложи йўқ. Агар масаланинг шу томони четлаб ўтилса ёки унга керакли даражада аниқлик киритилмаса, мавзу ва ифода ўз-ўзидан ҳаққониятини бой беради.

Мақола муаллифига кўра, Данте ва Навоийни замон, вақт, масофа, “буткул ўзга диний-маданий қатлам” ажратиб турса-да, аммо улар учрашадиган умумий майдон бор. “Бу майдон академиклар Н.И.Конрад ва В.М.Жирмунискийларнинг фикрича, Шарқу Ғарб учун муштарак ҳодиса бўлган Ренесанс, яъни Уйғонишдир”.

Аслида эса, Навоийни Дантедан ажратадиган “умумий майдон” худди ўша Ренесансдирки, ислом дини ва маданиятига тегишли кўпдан кўп нарсага қарши чиқиш унда умумий бир мақсад тусини олган.

Дунёга таниқли олмон файласуфи ва адиби Фридрих Нитшенинг хулосаси бўйича, “Ренесанс – тушунарсиз бир ҳодиса, улкан самарасизликдир” (6)

Айрим мусулмон олимлари кескин танқид қилиб, кофирликда айбланган тўрт-беш файласуфни насроний динини қабул қилишга тайёр дея мақтовга лойиқ кўрилгани инобатга олинмаса (“Илоҳий комедия”да Ибн Сино ва Ибн Рушдга ўрин ажратилган – И.Ҳ.), ренесансчилик ислом илм-фани ва маданиятидан юз буришни тарғиб ва ташвиқ тамойилига айланди.

Европада ислом тарихи тадқиқотчиси сифатида танилган профессор Монтгомере Уотнинг таъкидлаши бўйича, ўрта асрлардаги Европага хос бир ҳолат, яъни XII – XIV асрлар давомида ислом динининг ҳақиқий виёфасини бузиб кўрсатишга бўлган “Европанинг ислом дунёсидан ўзини ажратиб, юнон ва румо классик мероси ила ўзини қандай ўртага олиб чиққанини Данте аниқ ифодалаб берган. Унинг “Илоҳий комедия”сидаги айрим тушунчалари исломий манбалардан олинган. Данте Европанинг “ислом философлари қаршисидаги бурчини яхши фарқларди. Бироқ, унинг асарида диққатни энг кўп тортадиган жиҳат исломнинг камситилишидир”.(7)

Хўш, ислом ва Муҳаммад (с.а.в)ни таҳқирлашга Дантедай мутафаккир санъаткорни инонтирган куч ва асос нима эди? Хорижлик бир неча тадқиқотчиларнинг умумий эътирофига кўра, қудратли маданият ва маърифатга соҳиб бўлган ислом дунёси  X асрдан эътиборан XVI аср охирларига қадар бутун Европага ўз таъсирини ўтказиб билган. Бу илмий-таълимий ва маърифий таъсирнинг марказий майдони, ҳеч шубҳасизки, ислом дини эди. Аммо у ўзининг мутлақо янги бир дин эканлигини даъво қилмаганидек, ўзидан олдинги ваҳийликка асосланган тавҳид таълимотини давом қилдирганлигини ҳам сир сақламаганди. Зеро, тавҳид инончининг ҳаётийлиги ва давомийлиги мусулмончиликнинг тебранмас тушунчаларидандир. Бунга алоҳида урғу бериш маъносида Қуръони Карим Ҳазрати Одамдан бошлаб то Хотами анбиё Муҳаммад (с.а.в)га қадар бўлган пайғамбар тарихи ва турли қавмлар ҳақида ўзига хос тарзда маълумотлар беради.

Ислом дини тарих саҳнасига чиққан VII асрда насронийлик Европанинг ўрталаридан Араб яриморолигача тарқалган дин эди. Исломнинг қисқа бир муддатда араб мушриклари ва Шарқ насронийлари орасида ёйилиши, табиийки, рақобат туйғусини оёқлантирган. Дунёдаги бошқа динлар билан қиёслаганда, зўр бир тезлик билан тарқалган янги дин Муҳаммад Мустафонинг вафотидан юз йил кейин Шимолий Африка, Эрон, Ироқ, Сурия, Афғонистон, Онадўлига қадар кириб борди. Бундай ҳодиса ғанимлик ҳиссиётини қўзғаши ҳам англашиларли. VIII- IX асрларда Европада Исломга қарши ҳаракат баҳс ва мунозара шаклида кечган бўлса, ўрта асрларда энди муросасиз душманлик мақомига кўтарилгандир.

Аслини олганда, санъат ва адабиётнинг моҳиятида турли ирқ, миллат вакилларини бир-бирига қайраб, қарши қўйиб, содда, инонувчан юракларда душманлик уруғини кўкартирадиган бир нима йўқ. Қарама-қаршилик ва ғанимликнинг замини – тор ё бир ёқлама англашда, бузуқ дунёқарашда, ғоявий ҳамда мафкуравий заҳарланишда. Ғарблик азбаройи ғарблик бўлганидан шарқликка адоват нигоҳи билан қарамаганидек, шарқлик ҳам азбаройи Шарққа мансублигидан ғарбликларга паст назар ила боқмайди. Дин тақдири ва равнақи ёлғиз дин раҳбару арбобларига боғлиқ бўлмагани туфайли фикрий-эътиқодий кураш ва олишувларда сиёсат, илм-фан, адабиёт, санъат вакиллари ҳам аралашишган.

XII-XVI асрлар оралиғида Ғарб оламида ислом ва унинг пайғамбарига қарши ёзилган асарлар мусулмон олимлари томонидан махсус ўрганганилган. Ўша асарлардан айримларида пайғамбар сеҳр йўли билан инсонларни ўзига оғдириб олган, нафс ва шаҳватга қуллиги боис кўп бора уйланиб, издошларини ҳам шунга ундаган, душманларига қарши ниҳоятда шафқатсиз, христианликни бус-бутун йўқотишга бел боғлаган бир сохта расул, Исои Масиҳнинг душмани қиёфасида кўрсатилган экан. Хуллас, бунақа мазмундаги китобларни кўп сонли ўқувчиларга ўқитишдан кўзланган умумий мақсад ислом динининг илдизига болта уруш учун, аввало, унинг асосини яроқсиз кўрсатиб, қўрқув ва нафрат уйғотадиган образини яратиш эди. Бас шундоқ бўлгач Данте каби тафаккур паҳлавонига ҳам инонувчанлик панд берган бўлиши эҳтимолдан йироқ эмас. Масаланинг бошқа бир жиҳати ҳам бор. Илмда ифодаланишича, “Инжил” инсон заифлиги, “Қуръон” эса инсон куч-қуввати асосида яралган. “Инжил”да одам қаровсиз: ёрдамга, раҳм-шафқатга муҳтож ва ҳар турли зулмга гирифтор эрур. “Қуръон” эса одамни салтанат учун сафарбар айлаб, уни яна ва яна кучли бўлишини талқин этади” (8). Данте шу ҳақиқат ва моҳиятни ҳазм қилолмаган бўлиши ҳам мумкин. Бизнинг назаримизда, туб-тубигача хусумат ва адоватдан иборат диний-сиёсий тарғибот ва ташвиқотлар Дантени сеҳрламаганида, “Илоҳий комедия”нинг йигирма саккизинчи қўшиғида Оллоҳнинг суюкли пайғамбари Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) ва жасорати тилларда достон бўлган ҳазрати Али тўғрисида энг оғир туҳмат сўзлар битиб қолдирилмасди. “Ушбу қўшиқда (йигирма саккизинчи қўшиқда – И.Ҳ) тасвирланган зотлар инсонлар орасида низо ва нифоқ сочганликда айбланади. Уларнинг жазоси ўзига хосдир; маҳкум бир доира бўйлаб тинмай айланади, бир нуқтага етганда иблис уни шамшир билан ёриб ташлайди. Маҳкум доирани яна айланиб келгунга қадар жароҳат битади, ўша жазо эса яна такрорланади. Бу ерда Данте Муҳаммад пайғамбар, Ҳазрати Али, Медичи, Курион, Маска, Борн сингари зотларни учратади.

“Муҳаммад нечоғ бад, бир назар солгин!
Қаршимда юрган зот бенаво Али,
Боши қоқ иккига бўлинган, ҳорғин.

Бундаги маҳкумлар ҳаёт маҳали
Жаҳонга солганди нифоқ ва низо.
Энди жазо тортар, келмишдир гали.

Ортда пойлаб турар иблис серғавғо,
Бизни тилкалайди тиғ уриб тамом,
Ҳар бир айланганда тағин шу жазо…” (9)

Оллоҳ севган расули қиёматгача парвардигори оламнинг ардоғ ва эъзозида бўлишини имон эътиқоди соғлом ҳар бир мусулмон тушунади.

“Эй туғилиши ҳамон ҳаётга ёшлик келтирган Ҳаз. Муҳаммад (с.а.в), Сенинг тажаллинг ҳаёт дунёсининг таъбиридир… Мен сени кўрдим, отам-онамдан ҳам кўпроқ севдим. Ишқ менда сўнгсиз бир оловни алангалатди …”, – дейди Муҳаммад Иқбол. Ҳақиқатда ҳам миллион-миллион мусулмон қалбида ана шундай туйғу ва сўзлар оловланишига асло шубҳаланиб бўлмайди. Демоқчимизки, бошқа диндаги мансуб ўнлаб ижодкор ҳамжиҳатликда қоралагани билан пайғамбарнинг муборак номларига заррача бўлсин қоралик юқмайди. Аммо баъзи ҳақиқатлар аниқ ва чуқурроқ тушунилса, ҳеч зарар қилмайди.

Мавлоно Жалолиддин Румий ва Данте асрдош ижодкорлар. Данте Мавлононинг ўлимидан саккиз йил олдин дунёга келган эди. Лекин барча пайғамбарлар сингари Ҳазрати Исони ҳам севиб, унга тобе дин арбобларининг ҳурмат-эҳтиромини у жойиги қўйганди. Бу – ислом дини, чинакам мусулмонлик эътиқодидаги кенглик, маънавий ҳимматми ёки Мавлоно шахсиятидаги жаҳоний юксакликми? Мавлононинг шоир ва ориф фарзанди Султон Валад ёзади: “Барча пайғамбар, вали ва восиллар бирдурлар, улардан бирини танимоқ, ҳаммасини кўрмоқ ва танимоқдир; айни замонда бирини рад қилиш, барчасини рад айлаш демак. Бир пайғамбарга душманлик ҳаммасига душманлик ҳисобланади. Бирор бир кимса қайси бир пайғамбарга куфр этса, кофир бўлғай ва бошқа бир пайғамбарни улуғлашидан, ҳеч қандай фойда чиқмайди. Оллоҳ Таолонинг бирор бир пайғамбарига ғаним нигоҳи билан қараш телбаликдан бошқа бир нима эмас” (10).

Мана шу сабабдан ҳам Шарқ мумтоз адабиётида ҳеч қайси пайғамбарни камситиб, қораланган гапга, ҳатто бир жумла бўлсин таънаю маломатга дуч келинмайди.

Маълумки, Алишер Навоий мансуб бўлган нақшбандийлик тариқатида инсон ўзлигини англаш нуқтаи назаридан латойиф тушунчаси алоҳида аҳмият касб этади. Бу тушунчага Баҳоуддин Нақшбанднинг «Машойихдан ҳар бирининг ойнасида икки томон бор Бизнинг ойнамиз эса олти жиҳотлидир», деган гапи асос бўлган. Имом Раббоний ушбу фикрни «Ойнадан кўзланган мақсад орифнинг кўнгли, икки томон руҳ ва нафс, олти жиҳот – жолти латифа (қалб, руҳ, сир, хафи, аҳфо ва нафс)», деб шарҳлаган (11).

Нақшбандийликнинг йирик назариётчиси Муҳаммад Порсо латойиф сонини еттига етказиб инсон ҳақиқатининг етти табақа билан пардаланганини мана бу тарзда кўрсатган: 1. Шайтон ғайби. 2. Нафс ғайби. 3. Қалб ғайби. 4. Сир ғайби. 5. Руҳ ғайби. 6. Хафи ғайби. 7. Ҳақ ғайби. Мазкур мавҳумот, яъни ғайблар латифасини кашф айлаш осон кечмаганлиги учун ҳар бир ғайб мушоҳадасида бир пайғамбарга суянилган. Чунончи6 илк ғайбда Одам (а.с.)га, иккинчисида Нуҳ, учинчида Иброҳим, тўртинчида Мусо, бешинчида Довуд, олтинчида Исо ва еттинчида Муҳаммад (а.с.)га боғланилган (12). Демак, ботиндаги ҳар турли ҳижобларни йўқотиб инсоннинг асил моҳиятини очишга бирмас, бир неча пайғамбарга суянилгани тариқатда ҳам нубувват талабларига тўла риоя этилганини тасдиқлайди.

Буни теран англаб, ўзи унга иқрор бўлмаганида Ғарбдаги йирик тасаввуфшунослардан бири Р. Никильсон ҳеч вақт мана бундай деб ёзмасди: “Данте таваллудидан бир неча йил сўнг Мавлоно суюклиси Оллоҳ висолига етишди. Аммо Данте, яъни бу христян шоири мусулмон замондош юксалган севги ва мушоҳада чўққисидан жуда пастда қолди…” (13)

Дарвоқе, ишқ-муҳаббат робитасига тўхталсак. Данте ва Навоий маслагидаги асосий муштараклик нуқтаси деб С. Мели ўзича ишқ ҳамда “ишқ трагизми”ни белгилайди: “…Данте ва унинг Шарқдаги ғойибона суҳбатдоши улуғ Навоий ҳам олий даражадаги трагизмга, ҳаётдаги барча ғам-алам, жабр-ситам, умидсизликларни босиб ўтиб, ҳазм этган ҳолда етишиладиган трагизм — ишққа восил бўлишган”.

Биринчидан, Шарқдаги мутасаввиф шоирлар, жумладан, Алишер Навоий учун ҳам “ҳаётдаги барча ғам-алам, жабр-ситам, умидсизликларни босиб ўтиб” етишиладиган “олий даражадаги трагизм”  йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Чунки ваҳдати вужуд ҳоли ва талаби ишққа фаноликда, яъни ишқ орқали олий ҳақиқат манзилини ишғол қилиш учун ҳар қандай трагизмни  бутунлай четга суриб ташлайди. Иккинчидан, ишқ тариқида ҳақиқати муҳаммадияни идрок этмоқ нималигини хаёлга ҳам келтиролмаган бир шоир билан Навоий руҳониятида қанақа яқинлик бўлиши мумкин?

Майли, буларни ҳам бир ёнга қўяйлик. Навоийнинг ҳамд шеърларини эсланг. Расули акром таърифи ва севгиси уларнинг ҳар бирида гўё нур ва сидқи садоқат чашмасидай мавжланади.

Итларинг махсусу маҳзундур, Навоий, кошки,
Кирса бу маҳрум ҳам ул зумрайи маҳрам аро,

— дея ёзган шоир, азиз пайғамбарини жаҳаннам қаърига тиқиб, турли-турли қийноқларни унга раво кўрган бир ижодкорни ерда ҳам, кўкда ҳам ўзига яқин ололмаслигини  ким билмайди дейсиз?

Юз эшигинг туфроғига сурта олғайманму деб,
Чарх қасридин қуёш ҳар кун тушар олам аро…

Зеро, мутафаккир шоир кўнглини олий мақомларга жазбалантирган қувват ана шу ишқ офтоби эди. Унинг ҳаётбахш, серхосият зиёсида Навоий исломнинг маъно оламига чуқур кириб борар ирфоний ҳақиқатлар сирини чуқур англагани сайин Муҳаммад алайҳиссалом шахсиятига меҳр-муҳаббати янада кучаяди.

Шарқ мумтоз шеъриятида шоирлар деярли бир турли мавзуда ёзиб, бир-бирига монанд ҳис-туйғуларни тасвирлашгани учун адабиётшунослик илмида шахсият масаласи алоҳида ўрганилмаган. Ҳолбуки, бадиий ижодда ҳал қилувчи омил, яъни бош асос шоир ё адибнинг шахсиятидир. Шахсият – бошқа бировникига ўхшамайдиган кучли, мустақил, эркин характер демак. Шахслик сифат ва хусусиятлари айнан характерда мужассамлашиб, ўзини намоён этиб боради. Ижодкорнинг адабиётга олиб кирадиган янгилиги, биринчи навбатда ўзи яратадиган Шахси. Шунинг учун талантли ижодкор ёзишдан аввал ўзини танишда ҳам, ҳаётни мушоҳада қилиш, тақлид ва такрордан тийилишда ҳам бошқалардан тамоман фарқ қилади.

Инсоний шахсият билан адабий шахсият ўртасида тўсиқ қўйиб бўлмаса-да биринчисига қараганда иккинчиси, яъни адабий шахсият ботиний, зоҳирий зиддият, таҳлика ва иккиланишларни енгиб ўтишни ички мажбуриятига айлантиради. Ҳар бир улуғ шоирда адабий «Мен»лик такомили охирги нафасгача давом этади. Зеро, маънавий ҳаётдаги ўзгариш, руҳий юксалиш, дард, ҳасрат ва алам ўзаро топишган нуқталардаги фиғону фарёдлар қаноатдан беоромликка йўлловчи эзгинлик ҳолатларини унинг ўзи ва Оллоҳдан бошқа ҳеч кимса билмайди.

Маълумки, Пайғамбар Оллоҳ билан сўзлашган, Унинг тилак ва амрларини инсонларга етказган буюк зот. Оллоҳга У қандай яқин борган бўлса, Унинг изидан юрган ҳар бир одамга ҳам илоҳий йўл шундай очиқ саналади. Шунинг учун пайғамбарлик, яъни нубувват “Бутун инсонликнинг ақли ” деб таърифланган. Бу ҳақиқат унутилиб ёки эсдан чиқарилганда Навоий наинки шеърхондан, балки ўзидан ҳам йироқлашишини ёдда тутиш лозим.

2014

———————

1. Шафиқ Жон. Мавлоно. Истанбул. 2006, 254- бет
2. Саноил Ў. Мавлоно ва Гёте. Истанбул. 2006, 58-59-бет.
3. Саноил Ў. Кўрсатилган китоб, 85- бет.
4. Мели С. Данте ва Навоий: юксак фазодардаги учрашув. “Жаҳон адабиёти” жур. 1998-йил, 2- сон
5. Валиев К. Сўз сеҳри. Баку 281- бет
6. Нитше Ф.Дажжол. Хиристианликнинг танқиди. Истанбул,2008, 81- бет
7. “Буюк ислом тарихи”. 3-жилд(санасиз), 553- бет
8. Валиев К. Ўша китоб, 23- бет
9. Данте Алигьери. Илоҳий комедия. Тошкент. 1975, 186- 188- бет
10. Султон Валад. Маориф. Истанбул.1993,244-бет..
11. Аҳмад Сирхиндий. Мабда ва маъод. Карачи. 1968. Саҳ. 19-20.
12. Муҳаммад Порсо. Туҳфатуъс соликин. Деҳли. 1970. Саҳ. 362-63.; Наждат Тўсин. Баҳоуддин Нақшбанд. Истанбул. 2003, 309-бет.
13. Никильсон Р. Ислом тасаввуфи. 19……., 165-бет.

TARIX HAQIQATI – HAQIQAT TARIXI ERUR
IBROHIM HAQQUL
Filologiya fanlari doktori

 Ibrohim Haqqul Buxoro viloyati Shofirkon tumanida tug’ilgan. Mumtoz va zamonaviy adabiyat tadqiqiga bag’ishlangan «Badiiy so’z shukuhi», «Zanjirband sher qoshida», «She’riyat – ruhiy munosabat», «Abadiyat farzandlari», «Tasavvuf va she’riyat», «Taqdir va tafakkur», «Navoiyga qaytish», «Meros va mohiyat» kabi kitoblari chop etilgan. Olimning ayrim maqola va kitoblari turk, uyg’ur, ozarbayjon, tojik va rus tillariga tarjima qilingan. Ko’p yillardan buyon Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida faoliyat yuritadi.

Ilm-fan tajribasi aslini olganda biri-biridan yangi, biri boshqasidan foydali ilmiy natijaga erishmaqdir. Mana shuning uchun ham butun dunyoda ilmning kuch-kuvvati va olimlik martabasiga alohida bir e’tibor bilan qarab kelingan. Bu degani – ilmdagi chalg’ish va chalg’itish, olimlikdagi hiyla va soxtakorlikdan ko’z yumish degani emas, albatta. Otashin rus shoiri M. YU. Lermontov kuchli bir ijtimoiy hasrat bilan yozilgan «O’ylarim» nomli she’rida «Umrimizni so’rdi samarsiz fan», deydi. Samarasiz fan – har turli mafkuraviy yo moddiy g’araz va da’voga asoslangan befoyda bir fan hisoblanadi.

Ilm-fan tarixi bundoq nazardan o’tkazilib, qilingan ilmiy tadqiqotlarning saragi-sarakka, puchagi-puchakka ajratilsa, ularning yaroqlisidan yaroqsizi, keraklisidan keraksizining ko’pligi har qandoq kishini hayron qoldiradi. Ilmbozlikdan yetgan va yetayotgan zararning hisob-kitobini qilishning esa hech imkoni yo’q.

Uzoqqa bormaylik, sho’ro davlati hukm yuritgan davrda ijtimoiy fan sohalarida yozilgan maqola, kitob, dissertatsiyalardan qancha qismini bugun yaroqli deyish yoki foydalanishga tavsiya etish mumkin? Gapirish juda noqulay. Mustaqillikkacha necha yuzlab maqola, o’nlab kitob chiqargan munaqqid va adabiyotshunoslar bo’lgan. O’sha asarlar orasida hatto nomini tilga olish hozir noqulaylik tug’dirayotganlari ham bisyor Muhammad Payg’ambar (s.a.v) bir hadislarida “Yolg’on ilmdan saqlaning!” deya marhamat qilgan ekanlar. Yolg’on ilmdan tiyilish va saqlanishning ilojsizligini yillar yoki zamonlar emas, balki asrlar ham afsuski tasdiqlab turibdi. Shuning uchun Xoja Ahmad Yassaviy, Fariduddin Attor, Jaloliddin Rumiy kabi valiy zotlarning hayoti va ijodiyoti haqida ham ko’p uydirma va taxminiy gaplar, haqiqatga hech muvofiq kelmaydigan fikr-mulohazalar e’lon qilingan.

Sharqning ulug’ mutasavvif shoiri Mavlono Jaloliddin Rumiy tavalludining sakkiz yuz yilligi munosabati bilan Turkiyada ko’plab ilmiy va ilmiy-ommabop kitoblar nashr etildi. Shulardan biri Usmon Nuri Ko’chuk degan olimning «Mavlono va hokimiyat» (Ko’nyo, 2007) nomli kitobidir. Qancha vaqt, qancha kuch sarflab yozilgan bu kitobni o’qib, ochig’i, men juda taajjublandim. Chunki unda Rumiy mo’g’ul hukmdorlarining «jodusi» qiyofasida ko’rsatilib, uning «ayg’oqchi»ligi «fakt va dalillar» orqali go’yo fosh qilingan. Ilm degani insonni nahotki shunaqa ishlarga ilhomlantirsa? Nahotki, kitobxon haqida hech bir kishi hech nima demasa, deb o’yladim. Xayriyat unga tanqidiy munosabat bildirilib, xolis fikr aytilgan maqola («Tasavvuf» jur. Anqara. 2007 №8 (20-son) chop etildi. Maqola muallifi Atham Jabachi o’g’lining xulosasi esa mana bunday: «Bu asarga («Mavlono va hokimiyat»ga deyilmoqchi – I.H.) qarshi matbuotda hozirgacha biror bir narsa chiqqani yo’q. Javob berilishi bizningsa aqldan ham emas. Chunki muallifning manbalarni ongli ravishda buzib, qorani oq qilib ko’rsatishga qasd qilgani juda aniqdir…».

Oqni qaro, qaroni bemalol oq deyishning ilmga nima aloqasi bor? Qandaydir hovliqmalik, hatto telbalikka yaqin bir holatni ifodalaydigan bunaqa «tadqiqot»larning paydo bo’lishiga bosh sabab nima? Xuddi shu savolga turk olimining quyidagi so’zlari bir javobdir: «Mavlono anglashda har bir kimsa yoki mazhab vakili o’zi bilgancha, o’z saviyasi darajasida mulohaza yuritmoqda, talqin qilmoqda, ya’ni uning insoniy va ijodiy qiyofasini buzib ko’rsatmoqda. Bu esa ular nazaridagi Mavlono bilan haqiqiy Mavlono orasida jarlik, chindan ham xavfli bir nomuvofiqlik holatini aks ettirayotir…».

Shunga monand fikrni biz navoiyshunoslik xususida ham aytishimiz mumkin. Zero Navoiyni asil Navoiydan yiroqlashtiruvchi ishlar xususan sho’ro zamonida ko’p yozilgan. Buning tub sababi va asoslarini shartli ravishda mana bunday tasniflashtirish mumkin: 1. Siyosat va mafkura talabi tufayli to’qilgan yolg’on hamda g’ayriilmiy mulohazalar. 2. Tarix, din va tasovvufni va eski falsafani bilishni istamaslikdan yuzaga chiqqan uydirmalar. 3. Did, saviya va dunyoqarashning past hamda sayozligidan tug’ilgan tamalsiz fikr-mulohazalar. 4. O’ziga – o’zi hisob bermaslik, ya’ni omiyona o’zboshimchalikka berilish mahsuli o’laroq ilgari surilgan yasama gaplar. O’zini bu tasnif, balki, to’la oqlamas. Biroq navoiyshunoslik tarixi puxta tekshirilsa, ulardan hech qaysisini butunlay rad qilib bo’lmasligi, o’z-o’zidan, ravshanlashishi muqarrardir. Navoiyni o’rganish mas’uliyati esa yo’l qo’yilgan xatoni o’z nomi bilan atash va undan ko’z yummaslik zarurligini aslo istisno qilmaydi.

Ilm, avvalo, dalil va mantiqqa tayanishi ma’lum. Biroq hamma dalil va mantiq ham haqiqatga xizmat etmaganidek, fakt va dalil sohiblarining mulohazalari betayin emasligiga goho hech kim kafolat berolmaydi. Ayniqsa, G’arbu Sharq adabiyoti orasidagi o’zaro ta’sir va o’xshashliklardan bahs yuritganda, yolg’iz badiiy ijod bilan chegaralanmasdan, ijtimoiy-madaniy muhit, din, siyosat, huquq kabilarni ham nazardan qochirmaslik lozim. Chunki din, siyosat bosimi yoxud mafkura izmidan chiqolmay qolgan ijodkor hatto u ulkan talant bo’lganda ham, xolis qabul qilib bo’lmaydigan fikr va hukmlarni o’rtaga tashlashi mumkin. Bunday paytda muammo ildiziga yetishni unutmaslik kerak.

O’zining menligi va bashar tabiatini yetarli zaylda tanigan ijodkor borki, G’arb va Sharq zohirda ham, botinda ham bir-biri bilan bog’langanligini, birini ikkinchisidan ajratishning aslo iloji yo’qligini mukammal biladi. Ulug’ nemis shoiri va mutafakkiri
Iogann Vol`fgang Gyote aynan shunday miqyos va yuksaklikda fikrlagan shaxsiyatlardan edi.

Dunyo tamaddunining qadim markazi bo’lgan Sharqqa Gyotening munosabati, musulmon ilm-fani va madaniyatiga qiziqish, Rumiy, Hofiz, Sa’diy singari bir qator benazir so’z san’atkorlari she`riyatini qunt bilan o’qib o’rganib, shu she`riyat ta’sirida she’rlar yozgani to’g’risida turli xalq tadqiqotchilari juda ko’p asarlar yaratishgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Sharq badiiy-irfoniy merosiga Gyote diqqat-e’tiborining teranlashuvi, uning bevosita islom dini va hazrati Muhammad (s.a.v) hayoti, shaxsiyati, olamshumul faoliyatini bilish ishtiyoqi bilan bog’liq. Gyotening Sharq va islomga mehr uchqunlarini faylasuf va adib Gerder olovlantirib yuborgan ekan. Gyote Qur’oni Karimning lotincha, olmoncha tarjimalarini o’qib ko’p mushohada yuritgan va Qur’on oyatlari ma’no-mohiyatidan dili zavq olib, ulardan ba’zilarini o’zining qarashlariga muvofiqlashtirib sharhlagan
(1). Yigirma uch yoshlarida yozishga kirishib, ammo tugallab bilmagan “Hazrati Muhammad” dramasidagi bir lavhada qahramoni tilidan u shunday degan ekan: “Men Ollohni hamma joyda mushohada etaman: sassiz oqqan buloqlarda, yangi gullagan daraxtlarda, ishq olovlarida faqat U bilan yuzlasharman…» Bu gaplar yigit chog’laridayoq Gyotening Qur’oni karim ta’sirida tasavvuf ta’limoti va vahdati vujud tushunchasidan ham ancha yaxshi xabardor bo’lganligidan dalolat beradi. Bunda qariyb pirday yo’l-yo’riq ko’rsatib, ma’nan Gyotega rahnamolik qilgan daho hech shubhasizki Jaloliddin Rumiy edi.
“Masnaviy” debochasidagi “Tingla naydan…” deya boshlanadigan o’n sakkiz bayt bilan deydi, – O’.Sanoil. – Gyotening “G’arbu Sharq devoni”dagi “Vuslat” she’ri ma’no va mohiyat e’tibori bilan bir-biriga nihoyatda monand.(2) Ularning ikkalasida ham yaratilish, ayriliq, yashash dardi, ishq hasrati va vuslatdan bahs yuritilgandir”.(3)

To’g’ri, ruhoniy asoslari, ma’naviy-axloqiy va diniy nuqtai nazar e’tibori bilan Sharq G’arbdan, G’arb esa Sharqdan farqlanadi. Keng ko’lamda muqoyasa etgan faylasuf shoir Muhammad Iqbol:

Sharq, Haqro didu olamro nadid,
G’arb, dar olam hazid, az Haq ramid, –

deydi. Ya’ni: Sharq Haqni tanidi-yu, dunyoni tanimadi. G’arb dunyoni sevdi, ammo Haqdan qo’rqib o’zini chetga tortdi. Albatta, Ollohga ko’ngil bog’lagan mintaqa odamlari bilan, muhabbati moddiy olamga yo’naltirilgan kishilar dunyoqarashida sezilarli tafovutlar bo’lishi tabiiy. Bu kabi nozik farqlar bilan hisoblashmay turib ijodiy yaqinlik, qandaydir adabiy aloqalardan so’zlash umuman o’zini oqlamaydi. Bundan tashqari, mag’ribdagi qaysidir qalam sohibini zo’rma- zo’rakilik ila mashriqdagi bir shoir yo adibga hamfikr, ruhdosh yo musohib etib ko’rsatishga urinish ham ilmdan emas. Bizningcha, “Dante va Navoiy: yuksak fazolarda uchrashuv” (4) nomli maqola mazkur fikrning xarakterli misolidandir.

Sirtdan qaraganda, xoh yerda, xoh fazoda bo’lsin Dante va Navoiyning xayoliy uchrashuvi ilm va ijodga yaqin hech bir kimsaga e’tiroz qo’zg’amaydi. Chunki ularning har ikkalasi ham milliy til taqdiri, adabiyot ravnaqi, yurt va millat butunligi uchun matonat bilan kurashib jahon adabiyoti shohsupasidan joy egallagan dohiy shoirlardandir. Dantening dard, iztirob va armonlarini Navoiyniki bilan, Navoiyning g’am, alam, qayg’ularini o’lmas italyan shoiriniki bilan qiyoslaganda Dante o’zbekning Navoiysiga, Navoiy esa italyanlarning Dantesiga o’xshab ketishi hech gapmas.

Atoqli ozar olimi Komil Valievga ko’ra, “Daho san’atkor Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug’atayn” asarida tilni tilning o’zi bilan, xususiy tabiati va o’z boyligi bilan sharhlab yoritishning yo’lini ko’rsatgan edi. Ayni shuni italyan tili uchun Dante ham amalga oshirgan” (5)

Inson ichki hayoti, murakkab, og’riqli kechinmalari, ayniqsa, mavhum tuyg’ulardan tushunchaga o’tish holatlarini tasvirlash usullari Navoiy va Danteda nisbatan boshqa – boshqa bo’lsa hamki, ruh va tafakkurni bemuruvvat davr, qattol zamon qafasidan qutqazish muddaosi ular idealidagi bir harakat o’zani edi. Bu ikki daho ijodkor asrlaridan bir- biriga nechog’li yaqin va o’xshash jihat yo ifodalar topilmasin, ulardagi imon-e’tiqodga tegishli tafovvutni tan olmaslikning ham aslo iloji yo’q. Agar masalaning shu tomoni chetlab o’tilsa yoki unga kerakli darajada aniqlik kiritilmasa, mavzu va ifoda o’z-o’zidan haqqoniyatini boy beradi.

Maqola muallifiga ko’ra, Dante va Navoiyni zamon, vaqt, masofa, “butkul o’zga diniy-madaniy qatlam” ajratib tursa-da, ammo ular uchrashadigan umumiy maydon bor. “Bu maydon akademiklar N.I.Konrad va V.M.Jirmuniskiylarning fikricha, Sharqu G’arb uchun mushtarak hodisa bo’lgan Renesans, ya’ni Uyg’onishdir”.

Aslida esa, Navoiyni Dantedan ajratadigan “umumiy maydon” xuddi o’sha Renesansdirki, islom dini va madaniyatiga tegishli ko’pdan ko’p narsaga qarshi chiqish unda umumiy bir maqsad tusini olgan.

Dunyoga taniqli olmon faylasufi va adibi Fridrix Nitshening xulosasi bo’yicha, “Renesans – tushunarsiz bir hodisa, ulkan samarasizlikdir” (6)

Ayrim musulmon olimlari keskin tanqid qilib, kofirlikda ayblangan to’rt-besh faylasufni nasroniy dinini qabul qilishga tayyor deya maqtovga loyiq ko’rilgani inobatga olinmasa (“Ilohiy komediya”da Ibn Sino va Ibn Rushdga o’rin ajratilgan – I.H.), renesanschilik islom ilm-fani va madaniyatidan yuz burishni targ’ib va tashviq tamoyiliga aylandi.

Yevropada islom tarixi tadqiqotchisi sifatida tanilgan professor Montgomere Uotning ta’kidlashi bo’yicha, o’rta asrlardagi Yevropaga xos bir holat, ya’ni XII – XIV asrlar davomida islom dinining haqiqiy viyofasini buzib ko’rsatishga bo’lgan “Evropaning islom dunyosidan o’zini ajratib, yunon va rumo klassik merosi ila o’zini qanday o’rtaga olib chiqqanini Dante aniq ifodalab bergan. Uning “Ilohiy komediya”sidagi ayrim tushunchalari islomiy manbalardan olingan. Dante Yevropaning “islom filosoflari qarshisidagi burchini yaxshi farqlardi. Biroq, uning asarida diqqatni eng ko’p tortadigan jihat islomning kamsitilishidir”.(7)

Xo’sh, islom va Muhammad (s.a.v)ni tahqirlashga Danteday mutafakkir san’atkorni inontirgan kuch va asos nima edi? Xorijlik bir necha tadqiqotchilarning umumiy e’tirofiga ko’ra, qudratli madaniyat va ma’rifatga sohib bo’lgan islom dunyosi X asrdan e’tiboran XVI asr oxirlariga qadar butun Yevropaga o’z ta’sirini o’tkazib bilgan. Bu ilmiy-ta’limiy va ma’rifiy ta’sirning markaziy maydoni, hech shubhasizki, islom dini edi. Ammo u o’zining mutlaqo yangi bir din ekanligini da’vo qilmaganidek, o’zidan oldingi vahiylikka asoslangan tavhid ta’limotini davom qildirganligini ham sir saqlamagandi. Zero, tavhid inonchining hayotiyligi va davomiyligi musulmonchilikning tebranmas tushunchalaridandir. Bunga alohida urg’u berish ma’nosida Qur’oni Karim Hazrati Odamdan boshlab to Xotami anbiyo Muhammad (s.a.v)ga qadar bo’lgan payg’ambar tarixi va turli qavmlar haqida o’ziga xos tarzda ma’lumotlar beradi.

Islom dini tarix sahnasiga chiqqan VII asrda nasroniylik Yevropaning o’rtalaridan Arab yarimoroligacha tarqalgan din edi. Islomning qisqa bir muddatda arab mushriklari va Sharq nasroniylari orasida yoyilishi, tabiiyki, raqobat tuyg’usini oyoqlantirgan. Dunyodagi boshqa dinlar bilan qiyoslaganda, zo’r bir tezlik bilan tarqalgan yangi din Muhammad Mustafoning vafotidan yuz yil keyin Shimoliy Afrika, Eron, Iroq, Suriya, Afg’oniston, Onado’liga qadar kirib bordi. Bunday hodisa g’animlik hissiyotini qo’zg’ashi ham anglashilarli. VIII- IX asrlarda Yevropada Islomga qarshi harakat bahs va munozara shaklida kechgan bo’lsa, o’rta asrlarda endi murosasiz dushmanlik maqomiga ko’tarilgandir.

Aslini olganda, san’at va adabiyotning mohiyatida turli irq, millat vakillarini bir-biriga qayrab, qarshi qo’yib, sodda, inonuvchan yuraklarda dushmanlik urug’ini ko’kartiradigan bir nima yo’q. Qarama-qarshilik va g’animlikning zamini – tor yo bir yoqlama anglashda, buzuq dunyoqarashda, g’oyaviy hamda mafkuraviy zaharlanishda. G’arblik azbaroyi g’arblik bo’lganidan sharqlikka adovat nigohi bilan qaramaganidek, sharqlik ham azbaroyi Sharqqa mansubligidan g’arbliklarga past nazar ila boqmaydi. Din taqdiri va ravnaqi yolg’iz din rahbaru arboblariga bog’liq bo’lmagani tufayli fikriy-e’tiqodiy kurash va olishuvlarda siyosat, ilm-fan, adabiyot, san’at vakillari ham aralashishgan.

XII-XVI asrlar oralig’ida G’arb olamida islom va uning payg’ambariga qarshi yozilgan asarlar musulmon olimlari tomonidan maxsus o’rganganilgan. O’sha asarlardan ayrimlarida payg’ambar sehr yo’li bilan insonlarni o’ziga og’dirib olgan, nafs va shahvatga qulligi bois ko’p bora uylanib, izdoshlarini ham shunga undagan, dushmanlariga qarshi nihoyatda shafqatsiz, xristianlikni bus-butun yo’qotishga bel bog’lagan bir soxta rasul, Isoi Masihning dushmani qiyofasida ko’rsatilgan ekan. Xullas, bunaqa mazmundagi kitoblarni ko’p sonli o’quvchilarga o’qitishdan ko’zlangan umumiy maqsad islom dinining ildiziga bolta urush uchun, avvalo, uning asosini yaroqsiz ko’rsatib, qo’rquv va nafrat uyg’otadigan obrazini yaratish edi. Bas shundoq bo’lgach Dante kabi tafakkur pahlavoniga ham inonuvchanlik pand bergan bo’lishi ehtimoldan yiroq emas. Masalaning boshqa bir jihati ham bor. Ilmda ifodalanishicha, “Injil” inson zaifligi, “Qur’on” esa inson kuch-quvvati asosida yaralgan. “Injil”da odam qarovsiz: yordamga, rahm-shafqatga muhtoj va har turli zulmga giriftor erur.
“Qur’on” esa odamni saltanat uchun safarbar aylab, uni yana va yana kuchli bo’lishini talqin etadi” (8). Dante shu haqiqat va mohiyatni hazm qilolmagan bo’lishi ham mumkin. Bizning nazarimizda, tub-tubigacha xusumat va adovatdan iborat diniy-siyosiy targ’ibot va tashviqotlar Danteni sehrlamaganida, “Ilohiy komediya”ning yigirma sakkizinchi qo’shig’ida Ollohning suyukli payg’ambari Muhammad Mustafo (s.a.v.) va jasorati tillarda doston bo’lgan hazrati Ali to’g’risida eng og’ir tuhmat so’zlar bitib qoldirilmasdi. “Ushbu qo’shiqda (yigirma sakkizinchi qo’shiqda – I.H) tasvirlangan zotlar insonlar orasida nizo va nifoq sochganlikda ayblanadi. Ularning jazosi o’ziga xosdir; mahkum bir doira bo’ylab tinmay aylanadi, bir nuqtaga yetganda iblis uni shamshir bilan yorib tashlaydi. Mahkum doirani yana aylanib kelgunga qadar jarohat bitadi, o’sha jazo esa yana takrorlanadi. Bu yerda Dante Muhammad payg’ambar, Hazrati Ali, Medichi, Kurion, Maska, Born singari zotlarni uchratadi.

“Muhammad nechog’ bad, bir nazar solgin!
Qarshimda yurgan zot benavo Ali,
Boshi qoq ikkiga bo’lingan, horg’in.

Bundagi mahkumlar hayot mahali
Jahonga solgandi nifoq va nizo.
Endi jazo tortar, kelmishdir gali.

Ortda poylab turar iblis serg’avg’o,
Bizni tilkalaydi tig’ urib tamom,
Har bir aylanganda tag’in shu jazo…” (9)

Olloh sevgan rasuli qiyomatgacha parvardigori olamning ardog’ va e’zozida bo’lishini imon e’tiqodi sog’lom har bir musulmon tushunadi.

“Ey tug’ilishi hamon hayotga yoshlik keltirgan Haz. Muhammad (s.a.v), Sening tajalling hayot dunyosining ta’biridir… Men seni ko’rdim, otam-onamdan ham ko’proq sevdim. Ishq menda so’ngsiz bir olovni alangalatdi …”, – deydi Muhammad Iqbol. Haqiqatda ham million-million musulmon qalbida ana shunday tuyg’u va so’zlar olovlanishiga aslo shubhalanib bo’lmaydi. Demoqchimizki, boshqa dindagi mansub o’nlab ijodkor hamjihatlikda qoralagani bilan payg’ambarning muborak nomlariga zarracha bo’lsin qoralik yuqmaydi. Ammo ba’zi haqiqatlar aniq va chuqurroq tushunilsa, hech zarar qilmaydi.

Mavlono Jaloliddin Rumiy va Dante asrdosh ijodkorlar. Dante Mavlononing o’limidan sakkiz yil oldin dunyoga kelgan edi. Lekin barcha payg’ambarlar singari Hazrati Isoni ham sevib, unga tobe din arboblarining hurmat-ehtiromini u joyigi qo’ygandi. Bu – islom dini, chinakam musulmonlik e’tiqodidagi kenglik, ma’naviy himmatmi yoki Mavlono shaxsiyatidagi jahoniy yuksaklikmi? Mavlononing shoir va orif farzandi Sulton Valad yozadi: “Barcha payg’ambar, vali va vosillar birdurlar, ulardan birini tanimoq, hammasini ko’rmoq va tanimoqdir; ayni zamonda birini rad qilish, barchasini rad aylash demak. Bir payg’ambarga dushmanlik hammasiga dushmanlik hisoblanadi. Biror bir kimsa qaysi bir payg’ambarga kufr etsa, kofir bo’lg’ay va boshqa bir payg’ambarni ulug’lashidan, hech qanday foyda chiqmaydi. Olloh Taoloning biror bir payg’ambariga g’anim nigohi bilan qarash telbalikdan boshqa bir nima emas” (10).

Mana shu sababdan ham Sharq mumtoz adabiyotida hech qaysi payg’ambarni kamsitib, qoralangan gapga,
hatto bir jumla bo’lsin ta’nayu malomatga duch kelinmaydi.

Ma’lumki, Alisher Navoiy mansub bo’lgan naqshbandiylik tariqatida inson o’zligini anglash nuqtai nazaridan latoyif tushunchasi alohida ahmiyat kasb etadi. Bu tushunchaga Bahouddin Naqshbandning «Mashoyixdan har birining oynasida ikki tomon bor Bizning oynamiz esa olti jihotlidir», degan gapi asos bo’lgan. Imom Rabboniy ushbu fikrni «Oynadan ko’zlangan maqsad orifning ko’ngli, ikki tomon ruh va nafs, olti jihot – jolti latifa (qalb, ruh, sir, xafi, ahfo va nafs)», deb sharhlagan (11).

Naqshbandiylikning yirik nazariyotchisi Muhammad Porso latoyif sonini yettiga yetkazib inson haqiqatining yetti tabaqa bilan pardalanganini mana bu tarzda ko’rsatgan: 1. Shayton g’aybi. 2. Nafs g’aybi. 3. Qalb g’aybi. 4. Sir g’aybi. 5. Ruh g’aybi. 6. Xafi g’aybi. 7. Haq g’aybi. Mazkur mavhumot, ya’ni g’ayblar latifasini kashf aylash oson kechmaganligi uchun har bir g’ayb mushohadasida bir payg’ambarga suyanilgan. Chunonchi6 ilk g’aybda Odam (a.s.)ga, ikkinchisida Nuh, uchinchida Ibrohim, to’rtinchida Muso, beshinchida Dovud, oltinchida Iso va yettinchida Muhammad (a.s.)ga bog’lanilgan (12). Demak, botindagi har turli hijoblarni yo’qotib insonning asil mohiyatini ochishga birmas, bir necha payg’ambarga suyanilgani tariqatda ham nubuvvat talablariga to’la rioya etilganini tasdiqlaydi.

Buni teran anglab, o’zi unga iqror bo’lmaganida G’arbdagi yirik tasavvufshunoslardan biri R. Nikil`son hech vaqt mana bunday deb yozmasdi: “Dante tavalludidan bir necha yil so’ng Mavlono suyuklisi Olloh visoliga yetishdi. Ammo Dante, ya’ni bu xristyan shoiri musulmon zamondosh yuksalgan sevgi va mushohada cho’qqisidan juda pastda qoldi…” (13)

Darvoqe, ishq-muhabbat robitasiga to’xtalsak. Dante va Navoiy maslagidagi asosiy mushtaraklik nuqtasi deb S. Meli o’zicha ishq hamda “ishq tragizmi”ni belgilaydi: “…Dante va uning Sharqdagi g’oyibona suhbatdoshi ulug’ Navoiy ham oliy darajadagi tragizmga, hayotdagi barcha g’am-alam, jabr-sitam, umidsizliklarni bosib o’tib, hazm etgan holda yetishiladigan tragizm — ishqqa vosil bo’lishgan”.

Birinchidan, Sharqdagi mutasavvif shoirlar, jumladan, Alisher Navoiy uchun ham “hayotdagi barcha g’am-alam, jabr-sitam, umidsizliklarni bosib o’tib” yetishiladigan “oliy darajadagi tragizm” yo’q va bo’lishi ham mumkin emas. Chunki vahdati vujud holi va talabi ishqqa fanolikda, ya’ni ishq orqali oliy haqiqat manzilini ishg’ol qilish uchun har qanday tragizmni butunlay chetga surib tashlaydi. Ikkinchidan, ishq tariqida haqiqati muhammadiyani idrok etmoq nimaligini xayolga ham keltirolmagan bir shoir bilan Navoiy ruhoniyatida qanaqa yaqinlik bo’lishi mumkin?

Mayli, bularni ham bir yonga qo’yaylik. Navoiyning hamd she’rlarini eslang. Rasuli akrom ta’rifi va sevgisi ularning har birida go’yo nur va sidqi sadoqat chashmasiday mavjlanadi.

Itlaring maxsusu mahzundur, Navoiy, koshki,
Kirsa bu mahrum ham ul zumrayi mahram aro,

— deya yozgan shoir, aziz payg’ambarini jahannam qa’riga tiqib, turli-turli qiynoqlarni unga ravo ko’rgan bir ijodkorni yerda ham, ko’kda ham o’ziga yaqin ololmasligini kim bilmaydi deysiz?

Yuz eshiging tufrog’iga surta olg’aymanmu deb,
Charx qasridin quyosh har kun tushar olam aro…

Zero, mutafakkir shoir ko’nglini oliy maqomlarga jazbalantirgan quvvat ana shu ishq oftobi edi. Uning hayotbaxsh, serxosiyat ziyosida Navoiy islomning ma’no olamiga chuqur kirib borar irfoniy haqiqatlar sirini chuqur anglagani sayin Muhammad alayhissalom shaxsiyatiga mehr-muhabbati yanada kuchayadi.

Sharq mumtoz she’riyatida shoirlar deyarli bir turli mavzuda yozib, bir-biriga monand his-tuyg’ularni tasvirlashgani uchun adabiyotshunoslik ilmida shaxsiyat masalasi alohida o’rganilmagan. Holbuki, badiiy ijodda hal qiluvchi omil, ya’ni bosh asos shoir yo adibning shaxsiyatidir. Shaxsiyat – boshqa birovnikiga o’xshamaydigan kuchli, mustaqil, erkin xarakter demak. Shaxslik sifat va xususiyatlari aynan xarakterda mujassamlashib, o’zini namoyon etib boradi. Ijodkorning adabiyotga olib kiradigan yangiligi, birinchi navbatda o’zi yaratadigan Shaxsi. Shuning uchun talantli ijodkor yozishdan avval o’zini tanishda ham, hayotni mushohada qilish, taqlid va takrordan tiyilishda ham boshqalardan tamoman farq qiladi.

Insoniy shaxsiyat bilan adabiy shaxsiyat o’rtasida to’siq qo’yib bo’lmasa-da birinchisiga qaraganda ikkinchisi, ya’ni adabiy shaxsiyat botiniy, zohiriy ziddiyat, tahlika va ikkilanishlarni yengib o’tishni ichki majburiyatiga aylantiradi. Har bir ulug’ shoirda adabiy «Men»lik takomili oxirgi nafasgacha davom etadi. Zero, ma’naviy hayotdagi o’zgarish, ruhiy yuksalish, dard, hasrat va alam o’zaro topishgan nuqtalardagi fig’onu faryodlar qanoatdan beoromlikka yo’llovchi ezginlik holatlarini uning o’zi va Ollohdan boshqa hech kimsa bilmaydi.

Ma’lumki, Payg’ambar Olloh bilan so’zlashgan, Uning tilak va amrlarini insonlarga yetkazgan buyuk zot. Ollohga U qanday yaqin borgan bo’lsa, Uning izidan yurgan har bir odamga ham ilohiy yo’l shunday ochiq sanaladi. Shuning uchun payg’ambarlik, ya’ni nubuvvat “Butun insonlikning aqli ” deb ta’riflangan. Bu haqiqat unutilib yoki esdan chiqarilganda Navoiy nainki she’rxondan, balki o’zidan ham yiroqlashishini yodda tutish lozim.

2014

———————

1. Shafiq Jon. Mavlono. Istanbul. 2006, 254- bet
2. Sanoil O’. Mavlono va Gyote. Istanbul. 2006, 58-59-bet.
3. Sanoil O’. Ko’rsatilgan kitob, 85- bet.
4. Meli S. Dante va Navoiy: yuksak fazodardagi uchrashuv. “Jahon adabiyoti” jur. 1998-yil, 2- son
5. Valiev K. So’z sehri. Baku 281- bet
6. Nitshe F.Dajjol. Xiristianlikning tanqidi. Istanbul,2008, 81- bet
7. “Buyuk islom tarixi”. 3-jild(sanasiz), 553- bet
8. Valiev K. O’sha kitob, 23- bet
9. Dante Alig`eri. Ilohiy komediya. Toshkent. 1975, 186- 188- bet
10. Sulton Valad. Maorif. Istanbul.1993,244-bet..
11. Ahmad Sirxindiy. Mabda va ma’od. Karachi. 1968. Sah. 19-20.
12. Muhammad Porso. Tuhfatu’s solikin. Dehli. 1970. Sah. 362-63.; Najdat To’sin. Bahouddin Naqshband. Istanbul. 2003, 309-bet.
13. Nikil`son R. Islom tasavvufi. 19……., 165-bet.