Таниқли адиб Азиз Несин таваллудининг 100 йиллиги олдидан

    Азиз Несин ўтган асрнинг 60-йилларидан бошлаб ўзбекларнинг севимли ёзувчиларидан бирига айланган, десам хато қилмайман.Унинг асарлари кўплаб ўзбек ижодкорларига самарали таъсир қилгани, жуда кўп ҳажвчи ёзувчиларимиз унга эргашиб асарлар ёзгани ҳам сир эмас. Шу йилнинг 20 декабрида адиб таваллуд топганига роппа-роса 100 тўлади. Шу муносабат билан «Xуршид Даврон кутубхонаси»  сайти Азиз Несинга бағишланган саҳифалар тайёрлашни режалаштирди. Бугун ана шу саҳифаларнинг биринчисини сизга тақдим этмоқдамиз.

АЗИЗ НЕСИН
МИТТИ ҲИКОЯЛАР

   Азиз Несин (асл исми Маҳмуд Нусрат) дунёга танилган турк ҳажвий ёзувчиси, драматургидир.  У  1915 йилнинг 20 декабрида Мармара денгизидаги  Хейбелиада оролида  қрим татарлари оиласида туғилган. Нафис санъат академияси (Истанбулда ўқиган (ҳарбий маълумотга ҳам эга). «Марко пошо» (1946) тараққийпарвар ҳажвий газета ва бошқа матбуот органларида ишлаган. «Нуҳ кемаси» (1949) ҳажвий журналини нашр этган. Кўплаб ҳажвий ҳикоя, поема ва романлар муаллифи, сиёсий ва ижтимоий ҳажв устаси. «Жиннилар озод бўлди», «Ишбилармон одам», «Нозиқ ва нафис», «Худога шукур» ва бошқа асарлари сиёсий ўткир ва долзарб. Уларда ёзувчи жамият иллатларини фош қилади, кулгили вазият, хусусият ва ҳолатлар орқали кишиларни беихтиёр ўз нуқсонларидан кулишга мажбур этади.
Азиз Несин асарларининг қаҳрамонлари — иш ахтаравериб безор бўлган майда амалдор, омадсиз зиёли ва қашшоқ ишчи («Яшасин камбағаллик», «Майдон соатлари», «Хотин киши бўлганимда-ю…» ва б.). «Шундай бўлди, бундай бўлмайди» автобиографик қиссаси, «Азизнома» ҳажвий шеърлар ва «Мамлакатлардан бирида» ҳажвий ҳикоялар тўпламлари мавжуд.
Ҳажвчи ёзувчилар халқаро танловларида «Дафна чамбари» олган (1956, 1957). Ўзбекистонда бўлиб ўтган Осиё ва Африка мамлакатлари ёзувчиларининг Тошкент анжуманлари иштирокчиси. Асарлари ўзбек («Мушт кетди», 1966; «Хуштак афандим», 1969; «Футбол қироли», 1978 ва ҳ.к.) ва бошқа тилларда нашр қилинган.
Азиз Несин 1995 йил 6 июль куни вафот этган.

ИБРАТЛИ ТАСОДИФ

Буни бизга ўқитувчимиз гапириб берган.
Ўша ўқитувчимизнинг бир қариндоши биринчи жаҳон уруши йилларида армияда офитсер бўлиб хизмат қилган экан. Ўша одам кунлардан бирида чўлда кетаётиб қизиқ бир воқеанинг гувоҳи бўлибди. Типратикан билан йўғон бир илон «жанг» қилишаётган бўлиб, ҳужум қилаётган томон асосан типратикон бўлиб, у нуқул ҳамла қилар, ҳар ҳамла қилганида ўткир тиканларини илоннинг танасига санчиб оларкан. Ҳон четроққа ўрмалаб қочмоқчи бўлса, югуриб олдидан чиқар, яна найзасини суқиб-суқиб олавераркан. Охири илон шу даражада абгор бўлибдики, қимирлашгаям ҳоли қолмабди. Типратикан яна ҳужумга шайланиб турганини кўриб, офитсер қўлидаги таёғи билан уни бир-икки марта туширибди. Типратикан тил тортмай ўлибди, таёқ ҳам қарс этиб синибди. Офитсер йўл-йўлакай синган таёғини ўйнаб, ўзи турган чодирга етиб олибди. Орадан анча вақт ўтгач, ташқари чиқиб қараса, бояги йўғон илон чодирнинг остонасида тасмадек чўзилиб ўлиб ётганмиш. Устида синган таёқ бўлаги.

Ўқитувчимиз шу воқеани айтиб бергач, бизга бундай деган эди:
— Танаси илма-тешик бўлиб кетан бир илоннинг яхшиликка яхшилик қайтариш ниятида шунча йўл босиб, таёқнинг синган учини судраб келиши аслида ақл борвар қилмайдиган нарса. Лекин бу бўлган воқеа. Қолаверса, буни ибратли тасодиф деса ҳам бўлади.

Турк тилидан Миад Ҳакимов таржимаси

МАСХАРАБОЗ

Бемор докторга ўз дардини тўкибди:

— Докторбей, тобим йўқ. Ҳаётдан завқ ололмаяпман. Изтиробларимни унутолмай қийналяпман. Иштаҳам йўқ. Томоғимдан қил ўтмайди. Кўз олдимдан оч-яланғоч инсонлар кетмайдиган бўлди. Тонггача ухлолмай улар билан бирга совқотиб чиқаман.
Жиноят ҳақидаги хабарларни ўқиганда ўша жиноятда менинг ҳам айбим йўқмикан, деб ўйга толаман. Қотил тутган пичоқнинг сопи қўлимни куйдураётгандек бўлаверади. Отилган ҳар бир ўқ менинг қалбимга санчилгандек азобланаман. Жамиятдаги барча айб,
жиноят ва гуноҳларни ортмоқлаб кетаётгандек ҳис қиламан. Кулишни тамоман унутиб юбордим. Докторбей, менга ёрдам бермасангиз ҳолим хароб — дея шикоят қилибди.

Доктор беморни текширгандан сўнг, елкасига қўлини қўйиб дераза олдига олиб борибди. Пардани тортиб бармоғи билан кўча бетидаги афишани кўрсатибди. Унда цирк масхарабозининг расми бор экан. Доктор ўша масхарабозга ишора қилиб:

— Азизим, — дебди. — Анави масхарабозни кўряпсизми? Ҳар куни оқшомда ажойиб томошалар кўрсатмоқда. Сизга тавсиям, ўша томошага боринг, барча изтиробларингизни унутасиз, маза қилиб кулиб дам оласиз. Дилингиз яйрайди. Касалликдан ҳам асар қолмайди.

Бемор бошини эгибди ва чуқур бир уҳ тортгандан кейин дебди:

— Докторбей, ўша масхарабоз, менман!

Турк тилидан Маъруфжон Йўлдошев таржимаси

ЖЎРОВОЗ БЎЛИБ

Ўша пайтларда Истанбулда ҳовли-жойимиз бўлгучи эди. Беш танобча еримиз ҳам бор. Уйдаги мушук билан кучукча бирга катта бўлганликлари учун жудаям иноқ эди. Томорқага сабзавот экиб, бир чеккасида товуқ боқардик. Яна бир эшагимиз бўлиб, мен уни Чалабий деб чақирардим. Жонивор ниҳоятда ювош эди. Кучукча билан мушук иккови Чалабийнинг устига чиқиб олиб, ўша ерда тонг оттирган пайтлари кўп бўлган. Баъзан кучукчанинг Чалабий билан ўйнашгиси келиб қолар, шун¬да у югуриб бориб, нақ ғажиб ташламоқчи бўлгандай акиллай бошларди. Чалабийнинг эса парвойи палак эди.

Товуқлар курк бўлиб, жўжа очадиган пайт келди дегунча осмонда калхатлар изғиб қоларди. Мабодо бирорта калхат жўжага чанг солмоқчи бўлиб ерга шўнғиса борми, она товуқ дарҳол қанотларини кериб, патларин ҳурпайтириб олар, болаларини хатардан огоҳ қилмоқлик учун қақиллаган овоз чиқарарди. Буни эшитиб, жўжалар пана жойларга қочиб қолишарди.

Мушук билан кучукча қаерда бўлмасин, товуқнинг ноласини эшитишлари биланоқ дарҳол ёрдамга етиб келишарди. Жўжаларга озор бериш уёқда турсин, икковиям уларни онаиари билан бир сафда туриб калхатлардан ҳимоя қилишарди. Бир томондан она товуқ қақиллаганича ер бағирлаб учиб юрган калхатга қараб сапчиса, иккинчи томондан мушукча миёвлаб, кучукча қаттиқ вовилларди. Хуллас, товуқ, мушук ва ит бараварига жўр бўлиб, калхат ҳужумини даф қилишарди. Шерикларининг овозини эшитган Чалабий боёқиш бирор хатар борлигини сезарди-ю, аммо бир оёғи занжир билан қозиққа боғлаб қўйилганлиги учун бор кучи билан ҳанграб юборарди.

Бир куни яна ҳовлини товуқнинг қақиллаши-ю мушукнинг миёвлаб, итнинг вовуллаши тутиб кетди. Чалабий ҳам турган жойида ҳанграб юборди. Бир пайт қарасам, Чалабий оёғидаги занжирни шилдиратиб шу томонга қараб ирғишлаб келяпти. Занжирнинг бир учида темир қозиқ. Билдимки, қозиқни бир амаллаб суғуриб қочган.
Чалабий шерикларининг ёнига етиб келгач, иккала қулоғини динг қилиб, калласини осмонга кўтарди-да, тепада айланиб юрган калхатга қараб шундай бир бўкириб юбордики, асти қўяверинг. Эшагимиз бунақа ҳанграганини шу вақтгача ҳечам эшитмаган эдим.

ИДОЛ БРАНСКИ

Машинада Европадан Туркияга қайтаётиб, Югославия орқали ўтадиган бўлдик. Белградга яқинлашиб қолган эдик, йўл четида жойлашган бир хўжаликка кўзимиз тушди. Суриштириб билсак, бу ерда зотли итлар етиштиришаркан. Унинг эгаси бир югослав бўлиб, ўзи шу соҳада мутахассис экан. Хўжаликни айланиб чиқдик. Ҳар хил тоифали юзларча итларни кўрдик. Битта кучукча бизга маъқул тушиб, буни сотиб олмоқчи бўлдик. Эгаси уни туғилганига энди йигирма кун бўлганини, ўзи эса Лондонда бўлиб ўтган кўрикда биринчи ўринни олган Идол Брански лақабли итнинг зурриёти эканини айтди. Хуллас, иккинчи Идол Бранскини сотиб олдик. Бизга кучукча билан бирга унинг насл-насаби ёзилган гувоҳномани ҳам беришди.

Кучукчани уйга олиб келдик. Ойим уни уй ичида сақлашга кўнмади. Ноилож ҳовлидаги каталакка қамаб қўйдик. Идол Брански ёнидан жилишимиз би¬лан шунақаям уввос кўтардики, асти қўяверасиз. Туни билан гоҳ чийиллаб, гоҳ увиллаб чиқди. На ўзи ором олди, на бизга ва на қўшниларга тинчлик берди. Эртаси куни тоза бошимиз қотди. Кун бўйи унинг ёнидан жилмадик. Кечаси яна ҳаловат бўлмаслиги аниқ эди.

Яқин танишларимиздан бири маслаҳат берди:
— Қўнғироқли соат бор-ку, шуни тўрвага солиб, ёнига қўйинглар-чи, ғингшимаса керак.
Айтганини қилдик. Идол Бранскининг акиллаши тинди. Туни билан чурқ этгани йўқ. Эрта билан уйғонгач, ўлиб-нетиб қолмадимикин, деган хавотирда катагига бориб аста мўраладик. Соат солинган тўрвага бошини қўйиб, тинчгина ухлаётган экан.

Шундан кейин ҳар куни кечқурун буни такрорлаб турдик. Кечалари тортқилаб ўйнарди. Бора-бора Идол Брански улғайиб, соатсиз ухлайдиган бўлди.
Бир куни бизга маслаҳат берган ўша танишимиздан бунинг сабабини сўрадик. У ўзи бу ишни қилиб кўрмаганини, лекин бир китобда шу ҳақда ўқиганини айтди. Китобда ёзилишига кўра кучук боласи соатнинг тиқирлашини онасининг юрак уришига ўхшатар экан. Маълумки, кучук болачалари одатда онасининг қорнига бошини қўйиб ётади. Демак, Идол Брански соат солинган тўрвага бошини қўйиб ухлашининг сабаби ҳам шунда.

Турк тилидан Миад Ҳакимов таржимаси

АГАР…

Қадрли дўстим Баҳри Филфил!
Мактуб йўллаб мени эслаганинг учун сендан миннатдорман. Ушбу сенга почтада йўқолиб қолмаса, йўллаётган мактубим агар цензурадан ўтса, агар хат ташувчи манзилингни тўғри ўқий олса, агар яшаётган уйинг мусодара қилинмаса ёки хўжайин сени уйдан ҳайдаб чиқармаса, умид қиламанки, албатта, сенга етиб боради.

Азизим Баҳри Филфил!
Мактубингда қачон уйланишим ҳақида сўрабсан. Агар қайлиғим иш топа олса, агар хўжайин унга тегажоқлик қилганида ўжарлик қилгани учун ишдан ҳайдаб юбормаса, агар маошимизга лойиқ квартира топа олсак, агар баъзи зарур мебелларни харид қила олсак, агар бош министримиз ваъда қилган иқтисодий юксалиш рўй бериб, эсимни таниганимдан бери гапириладиган турмуш даражамиз яхшилабниб, маошим ошса, агар ўн йилдан буён уйланишимни кутаётган қайлиғимнинг сабр-тоқати тугамаса, агар мени таъқиб остига олишмаса, узоқроққа бадарға қилишмаса, ишдан ҳайдашмаса, яқин кунларда, албатта уйланаман.

Севикли Баҳри Филфил!
Мактубинингда Сайфи холамнинг соғлиғини сўрабсан. Агар у еттинчи доктори тавсия қилган дорини топа олса, агар касалхонада бўш жой бўлиб, уни операция қилишса, агар у операциядан тирик чиқса, агар у батамом соғайиб кетиши учун Европага бориб даволанишга пул топа олса, агар у тушган кема чўкиб, ёниб кетмаса, бошқа мамлакатга қочмаса, мусодара қилинмаса, агар божхонадан ўтганда холамизнинг соғлиги янада оғирлашмаса ёки унинг жамадонидан эрига совға учун олган галстукни топишиб, котрабандада айблашиб, қамаб қўйишмаса, агар у буларнинг ҳаммасига бардош бериб, тирик қолса, тез кунларда, албатта соғайиб кетади.

Қадрдоним Баҳри Филфил!
Мактубингда командамизнинг бу мавсумдаги аҳволи билан қизиқибсан. Агар ўйин пайтида командамиз дарвозаси кичрайиб қолса, агар ўйинчиларимиз кўзини қуёш қамаштирмаса, агар рақиб дарвозаси томон кучли шамол турса, агар мухлислар тинимсиз қийқириб, рақиб команда ўйинчиларининг ўтакасини ёришса, агар уларга сўта ва темир косов, шиша отиб, бирортасини майиб қилишса, агар ҳар бир учрашув олдидан ўйинчиларимиз азиз авлиёларнинг қадамжоларини зиёрат қилиб, бундан қувват олса, командамиз, албатта, чемпион бўлади.
Мактубингда ҳол-аҳволимиз билан қизиқибсан. Агар ёмғирдан сўнг радио, телефонлар бузилмаса, газ беркилиб қолмаса, агар электр ўчиб, сув қувурлари ёрилиб, транспорт издан чиқмаса, агар бунинг касофатидан ноннинг нархи кўтарилмаса, турмушимиз жуда фаровон бўлиши аниқ.
Сен яна амакимнинг ишлари билан қизиқибсан. Агар амаким Анқарага эсон-омон етиб бориб, пора, таниш-билиш ва қинғир йўллар билан ишини ижобий ҳал этса, агар мактабдан ўртоғи унга тавсиянома бўлса, агар ана шу тавсияга кўра, банкдан қарз олиб, савдо дўкони осганидан кейин ақлдан озиб қолмаса, яқин кунлар ичида унинг ишлари ҳам, албатта юришиб кетади.

Қимматли Баҳри Филфил!
Сен яна кичкина Женгизнинг ўқишини сўрабсан. Агар уларнинг синфида бу йил ҳам ўтган йилдагидай тўқсонта бола ўқимаса, агар машғулотлар уч сменада ўтмаса, агар дарслар ўқитувчи етишмаслигидан йўққа чиқмаса, агар қайта имтиҳон топшириш ёки ёмон баҳолар билан синфдан-синфга кўчишга рухсат бўлса, ёки министрлик бунинг учун яна имтиёзлар жорий қилса, болакайнинг ўқиши жойида бўлади.
Оғайним Баҳри Филфил!
Илтимос қилган нарсангни суриштириб, аниқладим. Менга айтишдики, агар тепакалларнинг бошидан жингалак соч ўсиб чиқса, ҳўкизлар мажнунтол шохларига уя қўйса, агар қора танлилар оқ танлига айланса, агар қуёшнинг юзига лой чапланса, агар мушуклар кир ювса, агар осмонга нарвон билан чиқишса, агар туянинг думи ерга тегса, сенинг илтимосинг қондирилар экан.
Қадрдоним Баҳри Филфил, жавобингга муштоқ бўлиб, сени ўпиб қоламан.

Турк тилидан Меҳмон Исломқулов таржимаси

Taniqli adib Aziz Nesin tavalludining 100 yilligi oldidan

Aziz Nesin o’tgan asrning 60-yillaridan boshlab o’zbeklarning sevimli yozuvchilaridan biriga aylangan, desam xato qilmayman.Uning asarlari ko’plab o’zbek ijodkorlariga samarali ta’sir qilgani, juda ko’p hajvchi yozuvchilarimiz unga ergashib asarlar yozgani ham sir emas. Shu yilning 20 dekabrida adib tavallud topganiga roppa-rosa 100 to’ladi. Shu munosabat bilan «Xurshid Davron kutubxonasi» sayti Aziz Nesinga bag’ishlangan sahifalar tayyorlashni rejalashtirdi. Bugun ana shu sahifalarning birinchisini sizga taqdim etmoqdamiz.

AZIZ NESIN
MITTI HIKOYALAR

Aziz Nesin (asl ismi Mahmud Nusrat) dunyoga tanilgan turk hajviy yozuvchisi, dramaturgidir. U 1915 yilning 20 dekabrida Marmara dengizidagi Xeybeliada orolida qrim tatarlari oilasida tug’ilgan. Nafis san’at akademiyasi (Istanbulda o’qigan (harbiy ma’lumotga ham ega). «Marko posho» (1946) taraqqiyparvar hajviy gazeta va boshqa matbuot organlarida ishlagan. «Nuh kemasi» (1949) hajviy jurnalini nashr etgan. Ko’plab hajviy hikoya, poema va romanlar muallifi, siyosiy va ijtimoiy hajv ustasi. «Jinnilar ozod bo’ldi», «Ishbilarmon odam», «Noziq va nafis», «Xudoga shukur» va boshqa asarlari siyosiy o’tkir va dolzarb. Ularda yozuvchi jamiyat illatlarini fosh qiladi, kulgili vaziyat, xususiyat va holatlar orqali kishilarni beixtiyor o’z nuqsonlaridan kulishga majbur etadi.
Aziz Nesin asarlarining qahramonlari — ish axtaraverib bezor bo’lgan mayda amaldor, omadsiz ziyoli va qashshoq ishchi («Yashasin kambag’allik», «Maydon soatlari», «Xotin kishi bo’lganimda-yu…» va b.). «Shunday bo’ldi, bunday bo’lmaydi» avtobiografik qissasi, «Aziznoma» hajviy she’rlar va «Mamlakatlardan birida» hajviy hikoyalar to’plamlari mavjud.
Hajvchi yozuvchilar xalqaro tanlovlarida «Dafna chambari» olgan (1956, 1957). O’zbekistonda bo’lib o’tgan Osiyo va Afrika mamlakatlari yozuvchilarining Toshkent anjumanlari ishtirokchisi. Asarlari o’zbek («Musht ketdi», 1966; «Xushtak afandim», 1969; «Futbol qiroli», 1978 va h.k.) va boshqa tillarda nashr qilingan.Aziz Nesin 1995 yil 6 iyul` kuni vafot etgan.

IBRATLI TASODIF

Buni bizga o’qituvchimiz gapirib bergan.
O’sha o’qituvchimizning bir qarindoshi birinchi jahon urushi yillarida armiyada ofitser bo’lib xizmat qilgan ekan. O’sha odam kunlardan birida cho’lda ketayotib qiziq bir voqeaning guvohi bo’libdi. Tipratikan bilan yo’g’on bir ilon «jang» qilishayotgan bo’lib, hujum qilayotgan tomon asosan tipratikon bo’lib, u nuqul hamla qilar, har hamla qilganida o’tkir tikanlarini ilonning tanasiga sanchib olarkan. Hon chetroqqa o’rmalab qochmoqchi bo’lsa, yugurib oldidan chiqar, yana nayzasini suqib-suqib olaverarkan. Oxiri ilon shu darajada abgor bo’libdiki, qimirlashgayam holi qolmabdi. Tipratikan yana hujumga shaylanib turganini ko’rib, ofitser qo’lidagi tayog’i bilan uni bir-ikki marta tushiribdi.
Tipratikan til tortmay o’libdi, tayoq ham qars etib sinibdi. Ofitser yo’l-yo’lakay singan tayog’ini o’ynab, o’zi turgan chodirga yetib olibdi. Oradan ancha vaqt o’tgach, tashqari chiqib qarasa, boyagi yo’g’on ilon chodirning ostonasida tasmadek cho’zilib o’lib yotganmish. Ustida singan tayoq bo’lagi.

O’qituvchimiz shu voqeani aytib bergach, bizga bunday degan edi:
— Tanasi ilma-teshik bo’lib ketan bir ilonning yaxshilikka yaxshilik qaytarish niyatida shuncha yo’l bosib, tayoqning singan uchini sudrab kelishi aslida aql borvar qilmaydigan narsa. Lekin bu bo’lgan voqea. Qolaversa, buni ibratli tasodif desa ham bo’ladi.

Turk tilidan Miad Hakimov tarjimasi

MASXARABOZ

Bemor doktorga o’z dardini to’kibdi:

— Doktorbey, tobim yo’q. Hayotdan zavq ololmayapman. Iztiroblarimni unutolmay qiynalyapman. Ishtaham yo’q. Tomog’imdan qil o’tmaydi. Ko’z oldimdan och-yalang’och insonlar ketmaydigan bo’ldi. Tonggacha uxlolmay ular bilan birga sovqotib chiqaman.
Jinoyat haqidagi xabarlarni o’qiganda o’sha jinoyatda mening ham aybim yo’qmikan, deb o’yga tolaman. Qotil tutgan pichoqning sopi qo’limni kuydurayotgandek bo’laveradi. Otilgan har bir o’q mening qalbimga sanchilgandek azoblanaman. Jamiyatdagi barcha ayb,
jinoyat va gunohlarni ortmoqlab ketayotgandek his qilaman. Kulishni tamoman unutib yubordim. Doktorbey, menga yordam bermasangiz holim xarob — deya shikoyat qilibdi.

Doktor bemorni tekshirgandan so’ng, yelkasiga qo’lini qo’yib deraza oldiga olib boribdi. Pardani tortib barmog’i bilan ko’cha betidagi afishani ko’rsatibdi. Unda sirk masxarabozining rasmi bor ekan. Doktor o’sha masxarabozga ishora qilib:

— Azizim, — debdi. — Anavi masxarabozni ko’ryapsizmi? Har kuni oqshomda ajoyib tomoshalar ko’rsatmoqda. Sizga tavsiyam, o’sha tomoshaga boring, barcha iztiroblaringizni unutasiz, maza qilib kulib dam olasiz. Dilingiz yayraydi. Kasallikdan ham asar qolmaydi.

Bemor boshini egibdi va chuqur bir uh tortgandan keyin debdi:

— Doktorbey, o’sha masxaraboz, menman!

Turk tilidan Ma’rufjon Yo’ldoshev tarjimasi

JO’ROVOZ BO’LIB

O’sha paytlarda Istanbulda hovli-joyimiz bo’lguchi edi. Besh tanobcha yerimiz ham bor. Uydagi mushuk bilan kuchukcha birga katta bo’lganliklari uchun judayam inoq edi. Tomorqaga sabzavot ekib, bir chekkasida tovuq boqardik. Yana bir eshagimiz bo’lib, men uni Chalabiy deb chaqirardim. Jonivor nihoyatda yuvosh edi. Kuchukcha bilan mushuk ikkovi Chalabiyning ustiga chiqib olib, o’sha yerda tong ottirgan paytlari ko’p bo’lgan. Ba’zan kuchukchaning Chalabiy bilan o’ynashgisi kelib qolar, shun¬da u yugurib borib, naq g’ajib tashlamoqchi bo’lganday akillay boshlardi. Chalabiyning esa parvoyi palak edi.

Tovuqlar kurk bo’lib, jo’ja ochadigan payt keldi deguncha osmonda kalxatlar izg’ib qolardi. Mabodo birorta kalxat jo’jaga chang solmoqchi bo’lib yerga sho’ng’isa bormi, ona tovuq darhol qanotlarini kerib, patlarin hurpaytirib olar, bolalarini xatardan ogoh qilmoqlik uchun qaqillagan ovoz chiqarardi. Buni eshitib, jo’jalar pana joylarga qochib qolishardi.

Mushuk bilan kuchukcha qaerda bo’lmasin, tovuqning nolasini eshitishlari bilanoq darhol yordamga yetib kelishardi. Jo’jalarga ozor berish uyoqda tursin, ikkoviyam ularni onaiari bilan bir safda turib kalxatlardan himoya qilishardi. Bir tomondan ona tovuq qaqillaganicha yer bag’irlab uchib yurgan kalxatga qarab sapchisa, ikkinchi tomondan mushukcha miyovlab, kuchukcha qattiq vovillardi. Xullas, tovuq, mushuk va it baravariga jo’r bo’lib, kalxat hujumini daf qilishardi. Sheriklarining ovozini eshitgan Chalabiy boyoqish biror xatar borligini sezardi-yu, ammo bir oyog’i zanjir bilan qoziqqa bog’lab qo’yilganligi uchun bor kuchi bilan hangrab yuborardi.

Bir kuni yana hovlini tovuqning qaqillashi-yu mushukning miyovlab, itning vovullashi tutib ketdi. Chalabiy ham turgan joyida hangrab yubordi. Bir payt qarasam, Chalabiy oyog’idagi zanjirni shildiratib shu tomonga qarab irg’ishlab kelyapti. Zanjirning bir uchida temir qoziq. Bildimki, qoziqni bir amallab sug’urib qochgan.
Chalabiy sheriklarining yoniga yetib kelgach, ikkala qulog’ini ding qilib, kallasini osmonga ko’tardi-da, tepada aylanib yurgan kalxatga qarab shunday bir bo’kirib yubordiki, asti qo’yavering. Eshagimiz bunaqa hangraganini shu vaqtgacha hecham eshitmagan edim.

IDOL BRANSKI

Mashinada Yevropadan Turkiyaga qaytayotib, Yugoslaviya orqali o’tadigan bo’ldik. Belgradga yaqinlashib qolgan edik, yo’l chetida joylashgan bir xo’jalikka ko’zimiz tushdi. Surishtirib bilsak, bu yerda zotli itlar yetishtirisharkan. Uning egasi bir yugoslav bo’lib, o’zi shu sohada mutaxassis ekan. Xo’jalikni aylanib chiqdik. Har xil toifali yuzlarcha itlarni ko’rdik. Bitta kuchukcha bizga ma’qul tushib, buni sotib olmoqchi bo’ldik. Egasi uni tug’ilganiga endi yigirma kun bo’lganini, o’zi esa Londonda bo’lib o’tgan ko’rikda birinchi o’rinni olgan Idol Branski laqabli itning zurriyoti ekanini aytdi. Xullas, ikkinchi Idol Branskini sotib oldik. Bizga kuchukcha bilan birga uning nasl-nasabi yozilgan guvohnomani ham berishdi.

Kuchukchani uyga olib keldik. Oyim uni uy ichida saqlashga ko’nmadi. Noiloj hovlidagi katalakka qamab qo’ydik. Idol Branski yonidan jilishimiz bi¬lan shunaqayam uvvos ko’tardiki, asti qo’yaverasiz. Tuni bilan goh chiyillab, goh uvillab chiqdi. Na o’zi orom oldi, na bizga va na qo’shnilarga tinchlik berdi. Ertasi kuni toza boshimiz qotdi. Kun bo’yi uning yonidan jilmadik. Kechasi yana halovat bo’lmasligi aniq edi.

Yaqin tanishlarimizdan biri maslahat berdi:
— Qo’ng’iroqli soat bor-ku, shuni to’rvaga solib, yoniga qo’yinglar-chi, g’ingshimasa kerak.
Aytganini qildik. Idol Branskining akillashi tindi. Tuni bilan churq etgani yo’q. Erta bilan uyg’ongach, o’lib-netib qolmadimikin, degan xavotirda katagiga borib asta mo’raladik. Soat solingan to’rvaga boshini qo’yib, tinchgina uxlayotgan ekan.

Shundan keyin har kuni kechqurun buni takrorlab turdik. Kechalari tortqilab o’ynardi. Bora-bora Idol Branski ulg’ayib, soatsiz uxlaydigan bo’ldi.
Bir kuni bizga maslahat bergan o’sha tanishimizdan buning sababini so’radik. U o’zi bu ishni qilib ko’rmaganini, lekin bir kitobda shu haqda o’qiganini aytdi. Kitobda yozilishiga ko’ra kuchuk bolasi soatning tiqirlashini onasining yurak urishiga o’xshatar ekan. Ma’lumki, kuchuk bolachalari odatda onasining qorniga boshini qo’yib yotadi. Demak, Idol Branski soat solingan to’rvaga boshini qo’yib uxlashining sababi ham shunda.

Turk tilidan Miad Hakimov tarjimasi

AGAR…

Qadrli do’stim Bahri Filfil!
Maktub yo’llab meni eslaganing uchun sendan minnatdorman. Ushbu senga pochtada yo’qolib qolmasa, yo’llayotgan maktubim agar senzuradan o’tsa, agar xat tashuvchi manzilingni to’g’ri o’qiy olsa, agar yashayotgan uying musodara qilinmasa yoki xo’jayin seni uydan haydab chiqarmasa, umid qilamanki, albatta, senga yetib boradi.

Azizim Bahri Filfil!
Maktubingda qachon uylanishim haqida so’rabsan. Agar qaylig’im ish topa olsa, agar xo’jayin unga tegajoqlik qilganida o’jarlik qilgani uchun ishdan haydab yubormasa, agar maoshimizga loyiq kvartira topa olsak, agar ba’zi zarur mebellarni xarid qila olsak, agar bosh ministrimiz va’da qilgan iqtisodiy yuksalish ro’y berib, esimni taniganimdan beri gapiriladigan turmush darajamiz yaxshilabnib, maoshim oshsa, agar o’n yildan buyon uylanishimni kutayotgan qaylig’imning sabr-toqati tugamasa, agar meni ta’qib ostiga olishmasa, uzoqroqqa badarg’a qilishmasa, ishdan haydashmasa, yaqin kunlarda, albatta uylanaman.

Sevikli Bahri Filfil!
Maktubiningda Sayfi xolamning sog’lig’ini so’rabsan. Agar u yettinchi doktori tavsiya qilgan dorini topa olsa, agar kasalxonada bo’sh joy bo’lib, uni operatsiya qilishsa, agar u operatsiyadan tirik chiqsa, agar u batamom sog’ayib ketishi uchun Yevropaga borib davolanishga pul topa olsa, agar u tushgan kema cho’kib, yonib ketmasa, boshqa mamlakatga qochmasa, musodara qilinmasa, agar bojxonadan o’tganda xolamizning sog’ligi yanada og’irlashmasa yoki uning jamadonidan eriga sovg’a uchun olgan galstukni topishib, kotrabandada ayblashib, qamab qo’yishmasa, agar u bularning hammasiga bardosh berib, tirik qolsa, tez kunlarda, albatta sog’ayib ketadi.

Qadrdonim Bahri Filfil!
Maktubingda komandamizning bu mavsumdagi ahvoli bilan qiziqibsan. Agar o’yin paytida komandamiz darvozasi kichrayib qolsa, agar o’yinchilarimiz ko’zini quyosh qamashtirmasa, agar raqib darvozasi tomon kuchli shamol tursa, agar muxlislar tinimsiz qiyqirib, raqib komanda o’yinchilarining o’takasini yorishsa, agar ularga so’ta va temir kosov, shisha otib, birortasini mayib qilishsa, agar har bir uchrashuv oldidan o’yinchilarimiz aziz avliyolarning qadamjolarini ziyorat qilib, bundan quvvat olsa, komandamiz, albatta, chempion bo’ladi.
Maktubingda hol-ahvolimiz bilan qiziqibsan. Agar yomg’irdan so’ng radio, telefonlar buzilmasa, gaz berkilib qolmasa, agar elektr o’chib, suv quvurlari yorilib, transport izdan chiqmasa, agar buning kasofatidan nonning narxi ko’tarilmasa, turmushimiz juda farovon bo’lishi aniq.
Sen yana amakimning ishlari bilan qiziqibsan. Agar amakim Anqaraga eson-omon yetib borib, pora, tanish-bilish va qing’ir yo’llar bilan ishini ijobiy hal etsa, agar maktabdan o’rtog’i unga tavsiyanoma bo’lsa, agar ana shu tavsiyaga ko’ra, bankdan qarz olib, savdo do’koni osganidan keyin aqldan ozib qolmasa, yaqin kunlar ichida uning ishlari ham, albatta yurishib ketadi.

Qimmatli Bahri Filfil!
Sen yana kichkina Jengizning o’qishini so’rabsan. Agar ularning sinfida bu yil ham o’tgan yildagiday to’qsonta bola o’qimasa, agar mashg’ulotlar uch smenada o’tmasa, agar darslar o’qituvchi yetishmasligidan yo’qqa chiqmasa,
agar qayta imtihon topshirish yoki yomon baholar bilan sinfdan-sinfga ko’chishga ruxsat bo’lsa, yoki ministrlik buning uchun yana imtiyozlar joriy qilsa, bolakayning o’qishi joyida bo’ladi.
Og’aynim Bahri Filfil!
Iltimos qilgan narsangni surishtirib, aniqladim. Menga aytishdiki, agar tepakallarning boshidan jingalak soch o’sib chiqsa, ho’kizlar majnuntol shoxlariga uya qo’ysa, agar qora tanlilar oq tanliga aylansa, agar quyoshning yuziga loy chaplansa, agar mushuklar kir yuvsa, agar osmonga narvon bilan chiqishsa, agar tuyaning dumi yerga tegsa, sening iltimosing qondirilar ekan.
Qadrdonim Bahri Filfil, javobingga mushtoq bo’lib, seni o’pib qolaman.

Turk tilidan Mehmon Islomqulov tarjimasi