28 март — Рауф Парфи хотираси куни
Бу ажойиб инсон юз фоиз беғараз, холис шеърият ва Туркистон ошиғи, ҳатто телбаси эди. Менда жуда кўп кўргулик кўрган маҳзун кишидай таассурот қолдирди. Хаёлларини, ҳақиқати ва ғамларини тўлалигича шеърларига кўчирди. Хотиралари сероб, тушдек ва қўрқинчли. Мудом олдинга интилиб яшагани ҳолда, гоҳи-гоҳида мозийдан ёдгор қолган хотираларини шуурости теранликларидан чиқаради ва ҳақиқий санъаткор иродаси билан уларга умрибоқийлик бахш этади…
ҲУСАЙН ЎЗБОЙ
“МЕН ОЛАМДАН ЎТДИМ…”
Туркчадан Сабоҳат Бозорова таржимаси
Адабиётшунос олим Ҳусайн Ўзбой (Hüseyin Özbay) Туркиянинг Самсун эли(вилояти)даги Терме шаҳрида туғилган. Дастлабки таълимни Термега яқин Чоршамба шаҳридаги бошланғич мактаб ва лицейда олди, кейин Истамбул университетида ўқиди. Узоқ йиллар турли ижодий ва ўқув даргоҳларида, хусусан Қирғизистон-Туркия Манас университетида фаолият юритди. Унинг турк ва қардош халқлар адабиётига бағишланган кўплаб мақолалари, китоблари эълон қилинган.
Раҳматли Рауф ака “Вьетнам ҳақида қўшиқ” шеърида: “Кўз ўнгимда ўлаётган одам – менман”, дейди. Бу туйғу менга Нажиб Фозилнинг “Бу менинг ўз ўлимим, бу менинг ўз ўлимим, Менга келганида ҳам шундай келгайдир ўлим” мисраларини эслатади.
Унинг абадиятга кўчганини Бишкекда эшитдим… Рауф Парфини биринчи маротаба туркий халқларнинг I Халқаро адабий анжумани ўтказилган Бурсада, Улуғтоғда кўргандим. У ҳақда озгина маълумотга эга эдим. Туркия туркчасига ўгирилган бир-иккита шеърини ҳам ўқигандим. Улуғтоғ тепасига чиққунга қадар У тўғрисида жуда кам, лекин инсонни ҳайрон қолдирадиган гаплар эшитгандим! Азбаройи қизиққанимиздан бўлса керак, Улуғтоғда Али Оқбош билан нуқул унинг атрофида бўлдик. Туркий дунё шоирлари биринчи бор бир жойга йиғилганди. Бунинг ўзига хос ҳаяжони ва роҳати бор эди. Туркиядан бошқа уч туркий давлатнинг шоирларига мукофот берилиши керак эди. Билганларим ва эшитганларим бир бўлди-ю, буюк шоир бўлгани ҳолда, ҳеч оғринмасдан, мукофотлардан бирининг Эркин Воҳидовга берилишини ёқлаб қарсак чалганида Унинг нақадар асл, нақадар мард, нақадар ажойиб Инсон эканини қувонч ва ҳайрат билан яна бир бор ҳис қилдим. Кейин қайта учрашолмаган бўлсам-да, ҳар нафас гўё унинг ёнида бўлдим. Али Оқбош ҳам шундай ҳолатда эди. Мукофот бериладиган шеър танловида иштирок этишни истамаганини Тўра Мирзо дўстимиздан эшитганимизда, беихтиёр, Меҳмед Акифнинг Давлат мадҳияси учун ўтказилган шеър танловида худди шундай сабаб туфайли иштирок этишни истамагани ёдимга тушди.
Бу ажойиб инсон юз фоиз беғараз, холис шеърият ва Туркистон ошиғи, ҳатто телбаси эди. Эти суягига ёпишганди. Сийрак соқоли кичик, нозик, узун юзига мос эди. Менда жуда кўп кўргулик кўрган маҳзун кишидай таассурот қолдирди. Хаёлларини, ҳақиқати ва ғамларини тўлалигича шеърларига кўчирди. Хотиралари сероб, тушдек ва қўрқинчли. Мудом олдинга интилиб яшагани ҳолда, гоҳи-гоҳида мозийдан ёдгор қолган хотираларини шуурости теранликларидан чиқаради ва ҳақиқий санъаткор иродаси билан уларга умрибоқийлик бахш этади. Шунинг учун ҳам: “Кўкларга етмаган нолам − ёшлигим, Сувга чўкиб кетган болам − ёшлигим”, дейди. Шунинг учун ҳам: “Ёшлик − зангор фасл. Кечди. Сарғарди. Тўкилди у. Шафқат билмас баргрезон” каби ўтли мисраларини йигирма ёшида ёзган эди У…
У “Хотирот мозори − Туркистон мангу”, дер экан, нақадар кучли алам ва лиризмнинг овози янграйди. Яъни, Рауф Парфи аввало шоир. Шоирдан олдин эса Инсондир. Асл, билимли, тарбияли, ғамгин, жасур зиёли. Фоизчи очкўзларга қарши умрини эътиқод йўлида сарф қилган фидойидир У. Рауф ака аввало Инсон бўлди: “Мен Инсонман, ўзга унвон истамам”, деди. Туркистон, Турон ва озодлик учун ҳассос, ҳушёр, фидокор, самимий ва жасур инсон сифатида курашди. Вьетнамга ҳам шеър ёзди, Камбоджага ҳам…
Унинг энг оддий шеърларида ҳам инсон қалбининг ҳароратини сезасиз. У ошёнини олиб қўйган овчиларга жаҳл қилиш ўрнига ошёнига ета олмаганларнинг қўшиғини куйлайди. Азобда қолганларнинг, ўртанганларнинг, тўрт девор орасида чириганларнинг, кимсасиз жойларда отилганларнинг шеърини айтади. Мана бу ўтли сатрларга эътибор беринг:
Ҳайратга тушдим бугун
Бу гавда ичида
Мозорлар кўп
Нақадар. (1982)
“Кўз ўнгимда ўлаётган одам – менман”, деган шоир буюкдир, беқиёсдир. Рауф ака бу йўлда оиласини, марҳума Сакина аяни ҳам унутди. Изтироблар исканжасида бўлса-да, мудом олдинга интилди. У Мажнундек ойлаб уйидан узоқ юрди. Унинг ўз “Қизил олма”си бор эди. Покиза туйғулар зиёли зеҳнида туғён урарди. Кўнглида сўзлар ёнарди. Қоришиб, йўғрилиб кетишни истарди. Қаерда нимадир бўлса, ўша ерда; қаерда кимдир вафот этса, ўша жойда; қаерда зулм бўлса, ўша ерда эди У. 1982 йилда дўстига ёзган шеърида унинг теран дунёсини кўрамиз:
Бугун яна сени эсладим, дўстим,
Марҳум дўстим, сендан сўрайман такрор:
Ким аввалроқ ўлди, менми ёки сен?
Рауф ака Сибирда вафот этган Абдулла исмли аскар холаваччаси тобутини кутар экан, туркий адабиётдаги энг гўзал марсиялардан бирини ёзади. Абдулланинг 25 ёшини ўзининг 25 ёшига қўшиб, бирдан 50 ёшга киришнинг даҳшатини шундай тасвирлайди:
Йигирма беш ёшимни қўшдим,
Йигирма беш ёшингга сенинг.
Ҳаддан зиёд бу алам, дўстим,
Бугун эллик ёшим бор менинг.
Рауф ака бу марсияда теран туйғуларни акс эттиради. Менимча, шеъриятнинг энг юқори чўққисига кўтарилади. Абдуллажон билан бир кишига айланади, инсон билан бирлашади, ўлим фалсафасини яратади. Унинг тасвирича, шундай ҳол бўлганки, “ўлимнинг ўзи ҳам йиғлайди”…
Жуда узоқ яшамаган бўлса-да, санъаткорона туйғу ва таъсирчанлиги, табиатга уйғун мусиқий мисралари, вафот этган дўстларига ёзган марсиялари билан кучли армонларни ҳис қилган, соғинчларга кўмилган шоир эди У. Маҳв этилган, унуттирилган, бузилган тарихий ўзликни излар экан, тафаккури, санъати ва жасорати билан Зиёли эди…
Унинг тафаккур ва руҳ дунёси ичма-ичдир. Бир қараганда, фикр, туйғу ва ҳаяжоннинг бирлашганини кўрамиз. Бир жиҳатдан шоир фикрларини лозим бўлгани қадар туйғулаштирган одамдир. Унинг ўрнига ўзимни қўйиб шоирни англашга ҳаракат қилдим… Шу жумладан, мен ҳам Рауф Парфига “ўз деразамдан” қараяпман, албатта. Унинг шахсий олами эса бошдан-охир ўз қарашлари акс этган шеърлари билан тўла. Фикрларни туйғу авраси билан қоплаш шудир… Рауф ака ўзининг ҳис қилиш тарзи орқали объектив оламни лирик таъсирчанлик билан англатдики, ҳақиқий шеъриятнинг вазифаси шу бўлса керак. Бу нуқтада ҳам шаҳид ижодкорлар билан ҳамдардлигини, ҳам буюк шоирлик иқтидорини кўрсатиши жиҳатидан унинг Чўлпоннинг бир шеърига ёзган тахмисини келтираяпман. “Абдулҳамид Чўлпонга мухаммас”:
Юзлашдинг балоларга, аламлар ичра кўзлашдинг,
Ўзинг куйдинг, ўзинг ёндинг, ўзгалар ҳаққи ўзлашдинг.
Бу қул бозоринда изғиб қумрилар каби бўзлашдинг.
Кўнгил, сен бунчалар нега кишанлар бирла дўстлашдинг
На фарёдинг, на додинг бор, нечун сен бунча сустлашдинг.
Кўзимга хоки Туроним, озодлик гарди инмасми?
Бу кунлардан умид йўқми? Йўлларинг қора тунмасми?
Хазон бўлган баҳор сенми, нишон ҳурликдан унмасми?
Ҳақорат дилни оғритмас, тубанлик мангу тинмасми?!
Кишанлар парчаланмасми, Қиличлар энди синмасми?!
Маълумки, тахмис икки мисрадан иборат бандга уч мисра қўшиш билан ҳосил қилинади. Чўлпоннинг машҳур “Кишан” шеъри ҳуррият рамзи эди ва 1938 йилда шоирнинг отилишига сабаб бўлган “гуноҳлари”дан бири эди…
Жисмонан заиф кишиларнинг асаблари кўриниб туради гўё. Ориф Ниҳод Тарлон санъаткорга “Асаб бори (мужассами)” деб таъриф беради. Кўнгилга алоқадор ифода бу. Рауф ака менга доим шуни эслатарди. Унинг сўзи жисми, қаҳри, қалби эди; жисми, қаҳри, қалби эса сўзи эди. Бутун ҳаётини шунга бағишлади. Ғазаби, алами, армони жумлага, мисрага айланди. Туйғулари бор ҳассослиги билан қоғозга тўкилди. Гўё магнит майдони бўлди мен учун унинг шеърлари. Ичига киргач, худди ҳеч қачон тугамайдигандек туюлди менга. Туйғу ва дилнинг сирини аламзада жумлалари билан фош этгандек эди. Тилсими қувватли тумор эди гўё мисралари… Зулматга ташланган, унуттирилган, эсланишининг жазоси ўлим бўлган ёки туртилган-суртилган мазлум шахсиятни кашф этиш изидан тушди У. Барча тарихий мунг йўллари ёпилган, янги урфдаги ҳаёт тарзининг лаззати ва изтироблари билан тафаккури ишғол қилинган, умумий озиқ томири кесилган руҳсиз муҳитда тарихини, ўзлигини қидирди У. Гоҳида уйини ҳам унутди. Фарзандлари ва рафиқасининг байрамга тайёргарлик кўриш истаклари ва нозик елкаларига тушган оғир масъулият уни иккилантириб қўйди. Баъзан уйидан қочди. Толстой ҳам ўзини, ўзлигини топиш учун қочганди. Ҳесси ҳам, Ницше ҳам… “Қизил олма”си бўлган Рауф ака қандай қилиб уйда жимгина ўтириб, бола-чақа ташвишини қилсин эди?! У доимо қаергадир, нималаргадир борди. Гўёки, ғолибликка даъвогар марафончидек. Ўлгунча борди…
1964 йилда ёзган бир шеърида онасига шундай хитоб қилади:
Она, менинг ҳаққим кўп,
Мозийдан, ҳозирдан ва келгусидан.
Она, менинг ҳаққим кўп
Айниқса, ўзимдан.
Биринчи – ёнишлар…
Иккинчи – ёнишлар….
Учинчи…
Йўл эса узун
Оҳ, узун.
Баъзан хафа кўринасиз ўғлингиздан,
Ҳаққимни
Тан олмайсиз баъзан.
Она, менинг ҳаққим кўп
Қуёшдан,
Гуллардан
Ва Сиздан.
Тўғри, Рауф ака қуёш билан ҳам, гуллар билан ҳам, онаси билан ҳам яшамади. Бунга вақт топа олмади. Муштарак виждоннинг садоси бўлди ва мудом излади. Айрилди ва кетди…
Ўзгалар дардини англатиш қийин шоирнинг. Томирга тушмаганлар қоннинг қайноқ ҳароратию шиддатини қаердан билсин? Бу курашчининг ҳам, агар у шоир бўлса, ёлғизлиги бор. Аммо уларнинг ёлғизлиги таркидунё эмас, балки раҳимга ёпишган кабидир. Вужудининг “уч миллиард”дан ортиқ ҳужайрасида “олти қитъа ва бутун Туркистон”ни яширган шоир “Санъаткор” шеърида “Кимларга шарҳи ҳол айлар бечора, пинҳон дардларини ким тинглайди, ким?” деб зорланади. Совет давридаги шеърларида ҳам умумбашарий дардларни яширинча мисраларга жойлайди ва инсоннинг нолаларию руҳнинг фарёдини ҳис этади. “Мен ёлғизман, овозим ёлғиз”, дейди бошқа бир шеърида. Баъзан дўстлари вафот этгани ёки ўлдирилганида тириклигидан уялади, номус қилади. Шундай пайтда тошга кўнгил ёради:
Сен кўп яшадинг, буюк тош,
Яшайберасан ҳали узоқ-узоқ,
Кўп яшаб қўйганимдан уяламан мен эса. (1970)
Қаҳратон тунда туйғуларини ёлғизлик ва космик олам ичида шеърга солади:
Ой сузади. Музлаган кеча.
Қор уфурар,
Туманларда бир юлдуз мунча
Ғамгин турар?..
Олисда ял−ял ёнган,
Нима экан ул?
Юргин ўша томонга
Эй, гўзал сурур…
Ким яширди, ёлғизим,
Тунни кўзингга?
Қор сингари мусаффо
Кумуш юзингга?
шеърида ёлғизлик лиризми ва космик сукунат мистикасини ҳис қилади инсон… Табиат ҳақидаги шеърлар У учун руҳ муолажаси гўё. Айниқса, ёмғир тасвири эътиборни тортади. Ёмғир – мусаффолик рамзи. Бу ерда аллитерацияни кузатиш мумкин. Товушлар такрори ва ўхшашлиги жонли ритмни эслатади бу шеърларида. Аслида, ёмғир, шоир эътироф этганидек, “қайғулари ва қувончларига” ёғади:
Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар,
Томчилар томчилар сочимга.
Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар,
Ҳам қайғумга, ҳам қувончимга…
Рауф Парфи инсон ва ўз ғояси ҳақида қайғурди. “Сотқинлар ўлдирдилар шоирни, инсонни”, дер экан, нима сабабдан болалиги зангор сувларда бўғилганини, нега кўнглида қабрлар кўплигини яхши англаймиз. Қаранг, шоирни йиғлатган, ингратган, куйдирган ва уни оҳангларга тўйдирган нима экан: Шоирни куйлатган табиат эмас,Шоирни куйлатган Ҳазрати Инсон. Яратганнинг ҳурмати учун инсонни “Ҳазрати Инсон” дейди Парфи. Севганига: “Сенинг гуноҳингни ювсин кўз ёшим” мисрасини битганда, янада буюклашади У. “Ёнди одам, ёнди олам, ёнди дил” ва ёнди Парфи. Ўлган билан бирга ўлди, қолган билан елкама-елка курашди. “Мени ташлаб қайга кетдинг, дўстим?” деб фарёд чекди. Алвидо айтиб кетганларнинг ортидан хитоб қилди:
Сен кетиб борасан алвидо айтиб,
Мен эса излайман ўзимни ўзим, —
деганда Рауф Парфи ҳақиқий шоир бўлиб қолди. Сўзидан қайтмади. Иссиқ нондек шеър излади:
Менга бир шеър керак, эй мезбон,
Ёзилмаган шеър эрур кўнглим…
Бир шеър керак нон каби иссиқ.
дер экан, шоирнинг доимо бокира шеър кутганини англаймиз. Дарҳақиқат, инсон ҳар доим нималарнидир кутади. Шоир ҳали ёзилмаган шеърга илҳақ. Қизиқ, ёзилган ҳар бир шеър ёзилмаган ўша буюк шеърнинг бошланмасимикан? Қаранг, Бетховенга аталган шеърида нима деб ёзади шоир:
Ҳозир сўнг зарб билан узилажак тор,
Ўзинг қўлла мени, эй буюк даҳо,
Наҳот ҳар не абас, ҳаммаси битар?
Қандай саодатдир бу сўнгги садо?!
Тор сўнгги зарб билан узилади ва ҳаммаси тугайди. Мусиқа даҳосидан паноҳ истаган шоир унинг иқлимида сўнгги садонинг буюк саодатини ҳис қилади. Энг сўнгги садо қандай саодат? Шоир ҳам у каби энг сўнгги шеърини кутади. Ёзганлари билан ёнган шоирнинг ўзига келиши унинг руҳиятида ёзилажак шеърнинг лутфидир, балки. У учун афсоналар айтадиган кечаларга эҳтиёж сезади. “Қандай эди, эсламоқ маҳол, Афсоналар айтган кечалар?” дер экан, хаёллари ва тушларига урилган зарбаларни ҳис этади.
Рауф Парфи умр бўйи Туркистон учун курашди. Курашчи сифатида У доимо некбин эди; шоир сифатида эса вақти-вақти билан изтиробнинг, қайғунинг лирик овози Рауф акага, балки биз ҳам сезмаган даражада азоб берарди. Соф ғояларга ишонган киши хиёнатни кўтара олмайди. Сиёсий вазиятга қараб ўзгарадиган кишилар ва шоирни тушуна олмаганларнинг хиёнати… Уни комига тортишни истаган кундалик ҳаётнинг ташвишлари билан “юраги ёзилмаган достон каби шоир”нинг ёзилмаган шеър илинжида Амоқ каби тинмай югуриши орасидаги зиддиятни ҳис этиш Рауф Парфини англашнинг ярмидир, балки. “Сочлари оқарган, яраси қонаган овоз” шоирнинг ўзидир, эҳтимол. Унинг фикрича, шоир кекса ёшдир ва бахтсиз бўлишга фақат шоиргина ҳақли. Бахтсизлик шоирнинг фидоийлигидир. Бу ўринда ўта хос ҳолат кузатилади. Ҳар ўлган билан ўлган шоир, “Бунча ғамли бўлмаса афкор?” деган шоир бахтга талабгор бўлиши мумкинми? Бу нуқтада Рауф ака буюк шоир Фузулий билан бирлашади. Фузулийнинг “ғам лиризми” унда бахтсиз толедир.
У кўҳна ёш шоир яна ўлмоқда,
Фақат шоир ҳақли бахтсиз бўлмоққа. (1982)
Шоир баъзан кундалик ташвишлар ва, муҳаққақки, сиёсий босим таъсирида ўзини “аччиқ шамолларга” отади: » Аччиқ шамолларга отдим ўзимни, Шамоллар ўқисин танимни тешиб…»
Рауф Парфи ҳам Жамил Мерич каби мулоқотда қийналади. Жамил Мерич китобни уммонга отилган оғзи ёпиқ шишага ўхшатади. Кунларнинг бирида бирор соҳилда уни бирор киши топиб ўқир, балки. Рауф Парфи эса шамоллар шоир танини тешиб, ичидаги китобни ўқишини истайди. “Аччиқ шамол” − унинг ҳаёти, азоб-уқубатларидир. Ғафлатда яшаганларни огоҳ этиш вазифаси шоирни ниҳоятда толиқтиради. 1982 йилда “Уйғон, эй эркин руҳ, музлаб қолган ўч” деб ҳайқиради У.
Рауф Парфи “буюк муҳитнинг қонли нишони” кабидир. Буюк руҳни, буюк санъаткорларни, буюк ижодкорларни танийди. Танишдан у ёғи бир кишига айланиш, айнилашишдир. Шоир улар билан руҳан ҳамдард бўлади. Шаънига шеър бағишлаганларнинг баъзиларини эслаб ўтайлик: Абдулҳамид Сулаймон Чўлпонга ҳам мухаммас ёзган, ҳам шеър бағишлаган; шеърларида унинг номи кўп маротаба тилга олинган. Чўлпон 1938 йилнинг 4 октябрида Тошкентнинг номаълум бир бурчагида отиб ўлдирилган буюк ўзбек шоири ва зиёлисидир. Усмон Носир − Сталин қатағони қурбонларидан бири; ёш лирик шоир. «У қурбони бўлди дейсанми Сўқир хасталиклар ваҳшатин?» деб эслайди. Абдулла − дўсти. Сибирда йигитлик бурчини ўтаётганида вафот этган. Унинг поездда олиб келинаётган тобутини кутган пайтида шоир “Абдуллажон марсияси”ни ёзади: “Қушлар, қушлар, қатор-қатор, Қушлар, уйга қайтингиз. Абдуллажон қайтмас зинҳор, Ёр-дўстларга айтингиз”. Дор ёғочига “Ассалому алайкум” деган озарбайжонлик Рустам Беҳрудийнинг саломини “Ҳайқириб ётибди буюк мозорлар, Ассалому алайкум, дорнинг ёғочи”, деб эслайди. Бирлик бўлмаган жойда тириклик, ҳаёт бўлмайди. Дор ёғочлари ғафлат рамзидир. Шоир ундан қўрқмаслигини баралла айтади. Рауф Парфининг бу масаладаги изтироблари ва жасорати ёнма-ёндир:
Туркийлар, айтингиз, бизда нима бор?
Бизда бор мутеълик, қуллик, озорлар.
Бизда бор қўллардан кетган ихтиёр,
Манхус кимсаларнинг талон-тарожи.
Ҳайқириб ётибди буюк мозорлар,
Ассалому алайкум, дорнинг ёғочи.
Туркийлар айтингиз, бизда нима йўқ,
Бизда йўқ иттифоқ, бизда йўқ бирлик.
Оёқ остиндадир инсоний ҳуқуқ.
Бу туркий оламнинг қутлуғ меърожи.
Оёқ остиндадир муқаддас ҳурлик.
Ассалому алайкум, дорнинг ёғочи.
Шоир шеърлар бағишлаган инсонлардан яна бири онасидир. “Бахт ва ташвиш” шеърини “Онам Сакина Исо қизига” сўзлари билан онасига бағишлайди. Адо этиб бўлмас қарзлари ҳақида гапиради. Онасининг қайғулари шоирнинг қисматидир. Ватан каби, Туркистон каби бахти ҳам қисматидир. Онасига вақти-вақти билан мурожаат қилиши ҳам руҳий бадалидир. Онаси кекса ва ёлғиз эди. Шоир ҳаётий ғояси ва онаси олдидаги бурчи орасида мудом иккиланади.
Рауф Парфи Тавфиқ Фикрат номига ҳам шеър ёзган. “Тавфиқ Фикрат китобига ёзув” шеърида шундай ёзади:
Мен ухлайман, мен ухлайман,
Аста юмгайман кўзим,
Тушларимда мен йиғлайман,
Сен кулиб тур, юлдузим. (1972)
Шоир шеър бағишлаган кишиларнинг аксарияти − Туркистон дилбандлари. Рауф бағишловларни наридан-бери ёзмайди. Обрў қозониш ёки манфаат илинжида шеър битмайди. Масалан, Миртемирга бағишланган шеъри “Туркистон ёди” деб номланади. Шеърда “Она Туркистон”, “Хотирот мозори − Туркистон”, “Сабр дарахти − улуғ Туркистон” каби сифатларни ишлатади. Шоирнинг оғриқ томири Туркистондир. Гўзал Туркистон, Она Туркистон, Улуғ Туркистон. Ватан ҳам Туркистондир.
“Ташқарида эзгин-эзгин, оппоқ-оппоқ, лўппи-лўппи қор” ёғаётганида Бернд Иенцга ватан ҳақида шеърий мактуб ёзади. Сарбаст тарзда ёзилган бу шеърда ватан фалсафаси теран ва лирик даъват билан ўта таъсирчан ва гўзал талқин қилинади. Бирлик ҳақидаги фикр шуур ҳолидадир:
Хотирамнинг ичинда парчаланур, арраланур, кесилур
Ўзбегим, тожигим, қозоғим, қирғизим,
Туркманим, уйғурим, озарим — турким.
Хотирам ичида сўйилган Туркистон.
Мен шундай тушунаман ватанни…
Бу – буюк миллат эди. Бу – буюк давлат эди.
Дунёнинг севикли Ватани эди…
Йўқ энди. Йўқ энди. Йўқ энди.
Мен шундай тушунаман Ватанни, Бернд.
Деразамнинг нариги томонида эса ҳамон
Қор ёғмоқда,
Оппоқ-оппоқ, лўппи-лўппи,
Узун-узун қор.
Бой берилган ватанни лўппи-лўппи бўлиб ёғаётган қор тимсолида акс эттириш қизиқ. Рауф акада Табиат ва Ватан бирлашади…
Шоир шеър бағишлаган кишилардан яна бири машхур рус шоири Александр Блокдир. Бу бағишлов худди Фузулий лиризми ва ҳатто, сентаментализми кабидир. Менимча, бу матн Рауф Парфининг энг ҳиссиётга бой шеърларидан биридир. Шеър шундай бошланади:
Қора булутларин ўйнар осмон,
Олис юлдузларнинг сирли шуъласи.
Туманли соҳилдан ундар бегумон
Бу сўлғин шамларнинг игнали саси…
Ёлғиз менми ахир?! Дард бор, ҳамдард йўқ.
Бу ёлғон дунёда мен ёлғиз эмас.
Нақадар тиниқдир, зангоридир кўк.
Нақадар шириндир, узундир нафас.
Рауф Парфи буюк файласуфлар ва ижодкорлар ҳақида фикр юритганда улар дунёсига шўнғийди ва фалсафий лиризм юқори даражага кўтарилади. “Микеланжело севгиси” номли шеър ҳам шундай. Фақат севгисига сиғинганини бир илиқ нафасда баён этади:
Борлиқ ёнса, қуёш айланса кулга,
Юлдузларни тугма каби юлсалар.
Менинг буюк севгим, бир бора кулгин,
Қаҳ-қаҳанг йўқликни даҳшатга солар.
Аллоҳнинг ишига ҳайрон қоламан,
Қонли товушларнинг ранги: ўлдир, ос…
Ўтларнинг ичида куйиб толаман…
Рауф Парфи яна кўплаб кишилар ҳақида шеър ёзади. Бу шеърларда икки усул кўзга ташланади; ё шахснинг номини шеър сарлавҳасида келтиради ёки бошқа номдаги шеърни бирор кишига бағишлайди. Бағишловларнинг барчаси самимий. Манфаат илинжида туйғу ва шеърларини сотмайди У… Кўпроқ вафот этган ёки ўлдирилган кишилар ҳақида ёзади.Фожиали ўлимлар унда трагик ҳис-туйғуларни қўзғайди ва энг самимий шеърлар яралади. Леонс Бриедисга “Сўнгсиз дардга чўккан шеърият ёди” деб хитоб қилади. Риторик сўроқлар ишлатади. “Кўҳна ёш шоир” шеърида: “Нечун қондир увиллаб турган бўрон? Совуқ жимирлайди уйқусиз дарё. Туманларда қон ранги, нечун?” дейди. “Бўзарган ул қуёш аста сўлмоқда…” тасвири “У кўҳна ёш шоир яна ўлмоқда” мисралари билан таъсирчанликни янада оширади. Ўлган билан ўлган, қолган билан жонсарак одамдир У. Таъсирчан, ситамкор, ошкор туйғулар унинг самимияти далилидир. Мусаввир Шуҳрат Абдурашиднинг мозорида марҳумга шундай хитоб қилади:
Ўлган ўлди. Кетди.
Дўстларингга хиёнат қилганмидинг, дўстим?
Билмадим.
Ўлган ўлди. Кетди.
Сен хотинингга хиёнат қилганмидинг?
Билмадим.
Ўлган ўлди. Кетди.
Ватанингга хиёнат қилганмидинг, сен ахир?
Билмадим.
Ҳаммасини қилишар
Ўлмаганлар.
Ўлган ўлди. Кетди.
Ўлганлар ўлди-кетди. Аммо тириклар шоир санаб ўтган барча хиёнатларни қилмоқда. Замондан норозилик Рауф ака шеъриятининг ўзига хослигидир. Бу ерда ноҳақ ўлдирилган, йўқ қилинган шаҳидларга ишора бор. Номуслилар ўлган ё ўлдирилган, номуссизлар давру даврон сурган ҳаётда шоиримиз, не ёзуқки, яшаган.
Рауф Парфи яна кўп кишиларга шеър бағишлаган. Эдуард Вейденбаум, Улдис Берзиньш, Роландо Эскардо, Миктибодҳ, Абдулла Ориф, Исикава Такубаку, Карло Каладзе, Пабло Неруда, Луис Моран, Ойбек, Ван Гог, Чингиз Айтматов, Нозим Ҳикмат… буларнинг баъзиларидир. Рауф Парфи туркчилик, турончилик ва Туркистон каби тушунчалар билан ҳеч алоқаси бўлмаган Нозим Ҳикматни туркчилик нуқтаи назаридан юксак қадрлади. Бу ғалати парадокс. Уни туркийларнинг овози деб билди. Нозим асарларини ўзбек тилига ўгирди. Унинг ўлими ҳақида ёзган мансур шеърида Нозимнинг овози билан Туркияни ёнма-ён тасвирлашига аҳамият беринг:
Кетди Нозим. Келар Нозим овози. Киприкларим соқчилигида
менинг кўзим, менинг қуёшим: Она Туркистоним.
Ҳасрат янглиғ, менинг дунём, фикрларим соқчилигида…
Нозим… Нозим… Кетди Нозим. Қолди Нозим садоси.
Садонинг акс садоси. Акс садонинг акс садоси…
Николай Рубцов Рауф Парфи жуда яхши кўрган рус шоиридир. Унинг хотирасига ёзган шеърида ҳаётни ўлим ҳақидаги фикрлар шаклида тасвирлайди. Қор, баҳор, тун ва тонг рамзларидан мувафаққиятли фойдаланади. Космик олам билан доим боғлиқлик сезади. Макрокосмос ва микрокосмос орасидаги алоқани шеърларида акс эттиради. Космогоник шоирдир У.
Қор остида кўклам, тун қўйнида тонг,
Ўлим ҳақидаги ўйлардир – ҳаёт.
Кўзларимни юмсам,
Кўринар бир нуқта.
Қизариб борар тобора.
Бу маҳзун шеърни Рубцовга хитобан: “Сенинг бир мисра шеъринг энди абадий” деб тугатади.
Пабло Неруданинг ўлими муносабати билан ёзган шеърида истиҳола ва туйғу устун: “қора машъал тутган машъум шайтанат” Нерудани ўлдирди: Қўрқоқлар ўлдирдилар, Сотқинлар ўлдирилар. Шоирни. Инсонни… Шеър ниҳоясида шоир ҳаяжони ҳадди алога етади ва шундай ҳайқиради шоир:
Етар, бас, марсия…
Эй сиз, ғафлат супрасида биқсиб тўйганлар,
Эй сиз, қурбонликка
Қуёшни сўйганлар…
Уни ўликлар ўлдирдилар,
Ўлдирдилар шоирни. Инсонни.
Ҳайқир, ҳайқир, ҳайқир осмон –
Пабло Неруданинг сўнгсиз осмони.
У беҳуда ўлдирилганлар билан ўлди, ростдан ҳам… Кўнглидаги буюк идеали қуёши унга ҳам зиё сочди, ҳам куйдирди. Рауф ака энг оғир дамларда ҳам шеъриятнинг буюк руҳ дунёсига сиғинди. Ҳаётини заҳарлаганларга қарши шу ерда туриб курашди. Мазлумнинг ёнида бўлди. Туркистон дарди деярли ҳар бир шеърига сингди. Шоир бу масалада 90-йиллардан кейин жасорат топган ва нутқ ирод этганлардан эмасди. 60-йиллардан буён ошкора ёки пинҳона тарзда туркийлар, Турон ва Туркистон ҳақида ёзди. Умрини шунга бағишлади. Туйғулари, фикрларини шахсий манфаат учун бозорга солмади. Доимо ишонди ва ёзди. Шу сабабли Уни “Туркистон шоири” десак, ярашади. Мақоламни Туркистон ҳақида ёзган кўп сонли шеърларидан олинган парчалар билан тугатмоқчиман:
Оҳ, Туркистон, кўзим йўлингда,
Сен руҳимда очила қолдинг,
Бир сир бўлиб сочила қолдинг,
Оҳ, Туркистон, кўзим йўлингда.
Гўзалларнинг гўзали Турон,
Севимлидир ҳамда меҳрибон.
У ҳам туғилгандир меҳримдан,
Гўзалларнинг гўзали Турон.
Дунё қадар севгим бор сенга.
Билмаганлар айтар: ул йўқ-ку!
Сен қайларда юрибсан бугун?
Дунё қадар севгим бор сенга… (1965)
Рауф Парфи 2005 йилнинг 28 мартида дунёдан ўтди. Юнус Эмранинг машҳур мисралари хаёлимдан кечади: “Бир ғариб ўлибди” дерлар, уч кун кейин эшитгайлар”. Мен Унинг вафот этганини бир ойдан кейин эшитдим. Юрагим ёнди. Чунки бу буюк Шоир ва Инсонни кўп кўра олмадик. Унга тўя олмадик. Жанозасига бора олмадик. Нима қилайлик? “Бейлар уялсин!”
Эндиги маконинг Туркистоннинг гулзори бўлсин, Оға. “Яна кўришамиз базми азалда, Аввал кетган дўстларга салом бўлсин, эранлар”. Раҳмат бўлсин, Оға, салом бўлсин.
Манба: “Kardeş kalemler” журнали, 2007 йил, № 1.
HUSAYN O’ZBOY
“MEN OLAMDAN O’TDIM…”
Turkchadan Sabohat Bozorova tarjimasi
Adabiyotshunos olim Husayn O’zboy (Hüseyin Özbay) Turkiyaning Samsun el(viloyat)idagi Terme shahrida tug’ilgan. Dastlabki ta’limni Terme yaqinidagi Chorshamba shahridagi boshlang’ich maktab va litseyda oldi, keyin Istambul universitetida o’qidi. Uzoq yillar turli ijodiy va o’quv dargohlarida, xususan Qirg’iziston-Turkiya Manas universitetida faoliyat yuritdi. Uning turk va qardosh xalqlar adabiyotiga bag’ishlangan ko’plab maqolalari, kitoblari e’lon qilingan.
Rahmatli Rauf aka “Vetnam haqida qo’shiq” she’rida: “Ko’z o’ngimda o’layotgan odam – menman”, deydi. Bu tuyg’u menga Najib Fozilning “Bu mening o’z o’limim, bu mening o’z o’limim, Menga kelganida ham shunday kelgaydir o’lim” misralarini eslatadi.
Uning abadiyatga ko’chganini Bishkekda eshitdim… Rauf Parfini birinchi marotaba turkiy xalqlarning I Xalqaro adabiy anjumani o’tkazilgan Bursada, Ulug’tog’da ko’rgandim. U haqda ozgina ma’lumotga ega edim. Turkiya turkchasiga o’girilgan bir-ikkita she’rini ham o’qigandim. Ulug’tog’ tepasiga chiqqunga qadar U to’g’risida juda kam, lekin insonni hayron qoldiradigan gaplar eshitgandim! Azbaroyi qiziqqanimizdan bo’lsa kerak, Ulug’tog’da Ali Oqbosh bilan nuqul uning atrofida bo’ldik. Turkiy dunyo shoirlari birinchi bor bir joyga yig’ilgandi. Buning o’ziga xos hayajoni va rohati bor edi. Turkiyadan boshqa uch turkiy davlatning shoirlariga mukofot berilishi kerak edi. Bilganlarim va eshitganlarim bir bo’ldi-yu, buyuk shoir bo’lgani holda, hech og’rinmasdan, mukofotlardan birining Erkin Vohidovga berilishini yoqlab qarsak chalganida Uning naqadar asl, naqadar mard, naqadar ajoyib Inson ekanini quvonch va hayrat bilan yana bir bor his qildim. Keyin qayta uchrasholmagan bo’lsam-da, har nafas go’yo uning yonida bo’ldim. Ali Oqbosh ham shunday holatda edi. Mukofot beriladigan she’r tanlovida ishtirok etishni istamaganini To’ra Mirzo do’stimizdan eshitganimizda, beixtiyor, Mehmed Akifning Davlat madhiyasi uchun o’tkazilgan she’r tanlovida xuddi shunday sabab tufayli ishtirok etishni istamagani yodimga tushdi.
Bu ajoyib inson yuz foiz beg’araz, xolis she’riyat va Turkiston oshig’i, hatto telbasi edi. Eti suyagiga yopishgandi. Siyrak soqoli kichik, nozik, uzun yuziga mos edi. Menda juda ko’p ko’rgulik ko’rgan mahzun kishiday taassurot qoldirdi. Xayollarini, haqiqati va g’amlarini to’laligicha she’rlariga ko’chirdi. Xotiralari serob, tushdek va qo’rqinchli. Mudom oldinga intilib yashagani holda, gohi-gohida moziydan yodgor qolgan xotiralarini shuurosti teranliklaridan chiqaradi va haqiqiy san’atkor irodasi bilan ularga umriboqiylik baxsh etadi. Shuning uchun ham: “Ko’klarga yetmagan nolam — yoshligim, Suvga cho’kib ketgan bolam — yoshligim”, deydi. Shuning uchun ham: “Yoshlik — zangor fasl. Kechdi. Sarg’ardi. To’kildi u. Shafqat bilmas bargrezon” kabi o’tli misralarini yigirma yoshida yozgan edi U…
U “Xotirot mozori — Turkiston mangu”, der ekan, naqadar kuchli alam va lirizmning ovozi yangraydi. Ya’ni, Rauf Parfi avvalo shoir. Shoirdan oldin esa Insondir. Asl, bilimli, tarbiyali, g’amgin, jasur ziyoli. Foizchi ochko’zlarga qarshi umrini e’tiqod yo’lida sarf qilgan fidoyidir U. Rauf aka avvalo Inson bo’ldi: “Men Insonman, o’zga unvon istamam”, dedi. Turkiston, Turon va ozodlik uchun hassos, hushyor, fidokor, samimiy va jasur inson sifatida kurashdi. V`etnamga ham she’r yozdi, Kambodjaga ham…
Uning eng oddiy she’rlarida ham inson qalbining haroratini sezasiz. U oshyonini olib qo’ygan ovchilarga jahl qilish o’rniga oshyoniga yeta olmaganlarning qo’shig’ini kuylaydi. Azobda qolganlarning, o’rtanganlar-ning, to’rt devor orasida chiriganlarning, kimsasiz joylarda otilganlar-ning she’rini aytadi. Mana bu o’tli satrlarga e’tibor bering:
Hayratga tushdim bugun
Bu gavda ichida
Mozorlar ko’p
Naqadar. (1982)
“Ko’z o’ngimda o’layotgan odam – menman”, degan shoir buyukdir, beqiyosdir. Rauf aka bu yo’lda oilasini, marhuma Sakina ayani ham unutdi. Iztiroblar iskanjasida bo’lsa-da, mudom oldinga intildi. U Majnundek oylab uyidan uzoq yurdi. Uning o’z “Qizil olma”si bor edi. Pokiza tuyg’ular ziyoli zehnida tug’yon urardi. Ko’nglida so’zlar yonardi. Qorishib, yo’g’rilib ketishni istardi. Qaerda nimadir bo’lsa, o’sha yerda; qaerda kimdir
vafot etsa, o’sha joyda; qaerda zulm bo’lsa, o’sha yerda edi U. 1982 yilda do’stiga yozgan she’rida uning teran dunyosini ko’ramiz:
Bugun yana seni esladim, do’stim,
Marhum do’stim, sendan so’rayman takror:
Kim avvalroq o’ldi, menmi yoki sen?
Rauf aka Sibirda vafot etgan Abdulla ismli askar xolavachchasi tobutini kutar ekan, turkiy adabiyotdagi eng go’zal marsiyalardan birini yozadi. Abdullaning 25 yoshini o’zining 25 yoshiga qo’shib, birdan 50 yoshga kirishning dahshatini shunday tasvirlaydi:
Yigirma besh yoshimni qo’shdim,
Yigirma besh yoshingga sening.
Haddan ziyod bu alam, do’stim,
Bugun ellik yoshim bor mening.
Rauf aka bu marsiyada teran tuyg’ularni aks ettiradi. Menimcha, she’riyatning eng yuqori cho’qqisiga ko’tariladi. Abdullajon bilan bir kishiga aylanadi, inson bilan birlashadi, o’lim falsafasini yaratadi. Uning tasviricha, shunday hol bo’lganki, “o’limning o’zi ham yig’laydi”…
Juda uzoq yashamagan bo’lsa-da, san’atkorona tuyg’u va ta’sirchanligi, tabiatga uyg’un musiqiy misralari, vafot etgan do’stlariga yozgan marsiyalari bilan kuchli armonlarni his qilgan, sog’inchlarga ko’milgan shoir edi U. Mahv etilgan, unuttirilgan, buzilgan tarixiy o’zlikni izlar ekan, tafakkuri, san’ati va jasorati bilan Ziyoli edi…
Uning tafakkur va ruh dunyosi ichma-ichdir. Bir qaraganda, fikr, tuyg’u va hayajonning birlashganini ko’ramiz. Bir jihatdan shoir fikrlarini lozim bo’lgani qadar tuyg’ulashtirgan odamdir. Uning o’rniga o’zimni qo’yib shoirni anglashga harakat qildim… Shu jumladan, men ham Rauf Parfiga “o’z derazamdan” qarayapman, albatta. Uning shaxsiy olami esa boshdan-oxir o’z qarashlari aks etgan she’rlari bilan to’la. Fikrlarni tuyg’u avrasi bilan qoplash shudir… Rauf aka o’zining his qilish tarzi orqali ob’ektiv olamni lirik ta’sirchanlik bilan anglatdiki, haqiqiy she’riyatning vazifasi shu bo’lsa kerak. Bu nuqtada ham shahid ijodkorlar bilan hamdardligini, ham buyuk shoirlik iqtidorini ko’rsatishi jihatidan uning Cho’lponning bir she’riga yozgan taxmisini keltirayapman. “Abdulhamid Cho’lponga muxammas”:
Yuzlashding balolarga, alamlar ichra ko’zlashding,
O’zing kuyding, o’zing yonding, o’zgalar haqqi o’zlashding.
Bu qul bozorinda izg’ib qumrilar kabi bo’zlashding.
Ko’ngil, sen bunchalar nega kishanlar birla do’stlashding
Na faryoding, na doding bor, nechun sen buncha sustlashding.
Ko’zimga xoki Turonim, ozodlik gardi inmasmi?
Bu kunlardan umid yo’qmi? Yo’llaring qora tunmasmi?
Xazon bo’lgan bahor senmi, nishon hurlikdan unmasmi?
Haqorat dilni og’ritmas, tubanlik mangu tinmasmi?!
Kishanlar parchalanmasmi, Qilichlar endi sinmasmi?!
Ma’lumki, taxmis ikki misradan iborat bandga uch misra qo’shish bilan hosil qilinadi. Cho’lponning mashhur “Kishan” she’ri hurriyat ramzi edi va 1938 yilda shoirning otilishiga sabab bo’lgan “gunohlari”dan biri edi…
Jismonan zaif kishilarning asablari ko’rinib turadi go’yo. Orif Nihod Tarlon san’atkorga “Asab bori” deb ta’rif beradi. Ko’ngilga aloqador ifoda bu. Rauf aka menga doim shuni eslatardi. Uning so’zi jismi, qahri, qalbi edi; jismi, qahri, qalbi esa so’zi edi. Butun hayotini shunga bag’ishladi. G’azabi, alami, armoni jumlaga, misraga aylandi. Tuyg’ulari bor hassosligi bilan qog’ozga to’kildi. Go’yo magnit maydoni bo’ldi men uchun uning she’rlari. Ichiga kirgach, xuddi hech qachon tugamaydigandek tuyuldi menga. Tuyg’u va dilning sirini alamzada jumlalari bilan fosh etgandek edi. Tilsimi quvvatli tumor edi go’yo misralari… Zulmatga tashlangan, unuttirilgan, eslanishining jazosi o’lim bo’lgan yoki turtilgan-surtilgan mazlum shaxsiyatni kashf etish izidan tushdi U. Barcha tarixiy mung yo’llari yopilgan, yangi urfdagi hayot tarzining lazzati va iztiroblari bilan tafakkuri ishg’ol qilingan, umumiy oziq tomiri kesilgan ruhsiz muhitda tarixini, o’zligini qidirdi U. Gohida uyini ham unutdi. Farzandlari va rafiqasining bayramga tayyorgarlik ko’rish istaklari va nozik yelkalariga tushgan og’ir mas’uliyat uni ikkilantirib qo’ydi. Ba’zan uyidan qochdi. Tolstoy ham o’zini, o’zligini topish uchun qochgandi. Hessi ham, Nitsshe ham… “Qizil olma”si bo’lgan Rauf aka qanday qilib uyda jimgina o’tirib, bola-chaqa tashvishini qilsin edi?! U doimo qaergadir, nimalargadir bordi. Go’yoki, g’oliblikka da’vogar marafonchidek. O’lguncha bordi…
1964 yilda yozgan bir she’rida onasiga shunday xitob qiladi:
Ona, mening haqqim ko’p,
Moziydan, hozirdan va kelgusidan.
Ona, mening haqqim ko’p
Ayniqsa, o’zimdan.
Birinchi – yonishlar…
Ikkinchi – yonishlar….
Uchinchi…
Yo’l esa uzun
Oh, uzun.
Ba’zan xafa ko’rinasiz o’g’lingizdan,
Haqqimni
Tan olmaysiz ba’zan.
Ona, mening haqqim ko’p
Quyoshdan,
Gullardan
Va Sizdan.
To’g’ri, Rauf aka quyosh bilan ham, gullar bilan ham, onasi bilan ham yashamadi. Bunga vaqt topa olmadi.
Mushtarak vijdonning sadosi bo’ldi va mudom izladi. Ayrildi va ketdi…
O’zgalar dardini anglatish qiyin shoirning. Tomirga tushmaganlar qonning qaynoq haroratiyu shiddatini qaerdan bilsin? Bu kurashchining ham, agar u shoir bo’lsa, yolg’izligi bor. Ammo ularning yolg’izligi tarkidunyo emas, balki rahimga yopishgan kabidir. Vujudining “uch milliard”dan ortiq hujayrasida “olti qit’a va butun Turkiston”ni yashirgan shoir “San’atkor” she’rida “Kimlarga sharhi hol aylar bechora, pinhon dardlarini kim tinglaydi, kim?” deb zorlanadi. Sovet davridagi she’rlarida ham umumbashariy dardlarni yashirincha misralarga joylaydi va insonning nolalariyu ruhning faryodini his etadi. “Men yolg’izman, ovozim yolg’iz”, deydi boshqa bir she’rida. Ba’zan do’stlari vafot etgani yoki o’ldirilganida tirikligidan uyaladi, nomus qiladi. Shunday paytda toshga ko’ngil yoradi:
Sen ko’p yashading, buyuk tosh,
Yashayberasan hali uzoq-uzoq,
Ko’p yashab qo’yganimdan uyalaman men esa. (1970)
Qahraton tunda tuyg’ularini yolg’izlik va kosmik olam ichida she’rga soladi:
Oy suzadi. Muzlagan kecha.
Qor ufurar,
Tumanlarda bir yulduz muncha
G’amgin turar?..
Olisda yal?yal yongan,
Nima ekan ul?
Yurgin o’sha tomonga
Ey, go’zal surur…
Kim yashirdi, yolg’izim
Tunni ko’zingga?
Qor singari musaffo
Kumush yuzingga?
she’rida yolg’izlik lirizmi va kosmik sukunat mistikasini his qiladi inson… Tabiat haqidagi she’rlar U uchun ruh muolajasi go’yo. Ayniqsa, yomg’ir tasviri e’tiborni tortadi. Yomg’ir – musaffolik ramzi. Bu yerda alliteratsiyani kuzatish mumkin. Tovushlar takrori va o’xshashligi jonli ritmni eslatadi bu she’rlarida. Aslida, yomg’ir, shoir e’tirof etganidek, “qayg’ulari va quvonchlariga” yog’adi:
Yomg’ir yog’ar, shig’alab yog’ar,
Tomchilar tomchilar sochimga.
Yomg’ir yog’ar, shig’alab yog’ar,
Ham qayg’umga, ham quvonchimga…
Rauf Parfi inson va o’z g’oyasi haqida qayg’urdi. “Sotqinlar o’ldirdilar shoirni, insonni”, der ekan, nima sababdan bolaligi zangor suvlarda bo’g’ilganini, nega ko’nglida qabrlar ko’pligini yaxshi anglaymiz. Qarang, shoirni yig’latgan, ingratgan, kuydirgan va uni ohanglarga to’ydirgan nima ekan: Shoirni kuylatgan tabiat emas,Shoirni kuylatgan Hazrati Inson. Yaratganning hurmati uchun insonni “Hazrati Inson” deydi Parfi. Sevganiga: “Sening gunohingni yuvsin ko’z yoshim” misrasini bitganda, yanada buyuklashadi U. “Yondi odam, yondi olam, yondi dil” va yondi Parfi. O’lgan bilan birga o’ldi, qolgan bilan yelkama-yelka kurashdi. “Meni tashlab qayga ketding, do’stim?” deb faryod chekdi. Alvido aytib ketganlarning ortidan xitob qildi:
Sen ketib borasan alvido aytib,
Men esa izlayman o’zimni o’zim, —
deganda Rauf Parfi haqiqiy shoir bo’lib qoldi. So’zidan qaytmadi. Issiq nondek she’r izladi:
Menga bir she’r kerak, ey mezbon,
Yozilmagan she’r erur ko’nglim…
Bir she’r kerak non kabi issiq.
der ekan, shoirning doimo bokira she’r kutganini anglaymiz. Darhaqiqat, inson har doim nimalarnidir kutadi. Shoir hali yozilmagan she’rga ilhaq. Qiziq, yozilgan har bir she’r yozilmagan o’sha buyuk she’rning boshlanmasimikan? Qarang, Betxovenga atalgan she’rida nima deb yozadi shoir:
Hozir so’ng zarb bilan uzilajak tor,
O’zing qo’lla meni, ey buyuk daho,
Nahot har ne abas, hammasi bitar?
Qanday saodatdir bu so’nggi sado?!
Tor so’nggi zarb bilan uziladi va hammasi tugaydi. Musiqa dahosidan panoh istagan shoir uning iqlimida so’nggi sadoning buyuk saodatini his qiladi. Eng so’nggi sado qanday saodat? Shoir ham u kabi eng so’nggi she’rini kutadi. Yozganlari bilan yongan shoirning o’ziga kelishi uning ruhiyatida yozilajak she’rning lutfidir, balki. U uchun afsonalar aytadigan kechalarga ehtiyoj sezadi. “Qanday edi, eslamoq mahol, Afsonalar aytgan kechalar?” der ekan, xayollari va tushlariga urilgan zarbalarni his etadi.
Rauf Parfi umr bo’yi Turkiston uchun kurashdi. Kurashchi sifatida U doimo nekbin edi; shoir sifatida esa vaqti-vaqti bilan iztirobning, qayg’uning lirik ovozi Rauf akaga, balki biz ham sezmagan darajada azob berardi. Sof g’oyalarga ishongan kishi xiyonatni ko’tara olmaydi. Siyosiy vaziyatga qarab o’zgaradigan kishilar va shoirni tushuna olmaganlarning xiyonati… Uni komiga tortishni istagan kundalik hayotning tashvishlari bilan “yuragi yozilmagan doston kabi shoir”ning yozilmagan she’r ilinjida Amoq kabi tinmay yugurishi orasidagi ziddiyatni his etish Rauf Parfini anglashning yarmidir, balki. “Sochlari oqargan, yarasi qonagan ovoz” shoirning o’zidir, ehtimol. Uning fikricha, shoir keksa yoshdir va baxtsiz bo’lishga faqat shoirgina haqli. Baxtsizlik shoirning fidoiyligidir. Bu o’rinda o’ta xos holat kuzatiladi. Har o’lgan bilan o’lgan shoir, “Buncha g’amli bo’lmasa afkor?” degan shoir baxtga talabgor bo’lishi mumkinmi? Bu nuqtada Rauf aka buyuk shoir Fuzuliy bilan birlashadi. Fuzuliyning “g’am lirizmi” unda baxtsiz toledir.
U ko’hna yosh shoir yana o’lmoqda,
Faqat shoir haqli baxtsiz bo’lmoqqa. (1982)
Shoir ba’zan kundalik tashvishlar va, muhaqqaqki, siyosiy bosim ta’sirida o’zini “achchiq shamollarga” otadi: Achchiq shamollarga otdim o’zimni, Shamollar o’qisin tanimni teshib.
Rauf Parfi ham Jamil Merich kabi muloqotda qiynaladi. Jamil Merich kitobni ummonga otilgan og’zi yopiq shishaga o’xshatadi. Kunlarning birida biror sohilda uni biror kishi topib o’qir, balki. Rauf Parfi esa shamollar shoir tanini teshib, ichidagi kitobni o’qishini istaydi. “Achchiq shamol” — uning hayoti, azob-uqubatlaridir. G’aflatda yashaganlarni ogoh etish vazifasi shoirni nihoyatda toliqtiradi. 1982 yilda “Uyg’on, ey erkin ruh, muzlab qolgan o’ch” deb hayqiradi U.
Rauf Parfi “buyuk muhitning qonli nishoni” kabidir. Buyuk ruhni, buyuk san’atkorlarni, buyuk ijodkorlarni taniydi. Tanishdan u yog’i bir kishiga aylanish, aynilashishdir. Shoir ular bilan ruhan hamdard bo’ladi. Sha’niga she’r bag’ishlaganlarning ba’zilarini eslab o’taylik: Abdulhamid Sulaymon Cho’lponga ham muxammas yozgan, ham she’r bag’ishlagan; she’rlarida uning nomi ko’p marotaba tilga olingan. Cho’lpon 1938 yilning 4 oktyabrida Toshkentning noma’lum bir burchagida otib o’ldirilgan buyuk o’zbek shoiri va ziyolisidir. Usmon Nosir — Stalin qatag’oni qurbonlaridan biri; yosh lirik shoir. «U qurboni bo’ldi deysanmi So’qir xastaliklar vahshatin?» deb eslaydi. Abdulla — do’sti. Sibirda yigitlik burchini o’tayotganida vafot etgan. Uning poezdda olib kelinayotgan tobutini kutgan paytida shoir “Abdullajon marsiyasi”ni yozadi: “Qushlar, qushlar, qator-qator, Qushlar, uyga qaytingiz. Abdullajon qaytmas zinhor, Yor-do’stlarga aytingiz”. Dor yog’ochiga “Assalomu alaykum” degan ozarbayjonlik Rustam Behrudiyning salomini “Hayqirib yotibdi buyuk mozorlar, Assalomu alaykum, dorning yog’ochi”, deb eslaydi. Birlik bo’lmagan joyda tiriklik, hayot bo’lmaydi. Dor yog’ochlari g’aflat ramzidir. Shoir undan qo’rqmasligini baralla aytadi. Rauf Parfining bu masaladagi iztiroblari va jasorati yonmayondir:
Turkiylar, aytingiz, bizda nima bor?
Bizda bor mute’lik, qullik, ozorlar.
Bizda bor qo’llardan ketgan ixtiyor,
Manxus kimsalarning talon-taroji.
Hayqirib yotibdi buyuk mozorlar,
Assalomu alaykum, dorning yog’ochi.
Turkiylar aytingiz, bizda nima yo’q,
Bizda yo’q ittifoq, bizda yo’q birlik.
Oyoq ostindadir insoniy huquq.
Bu turkiy olamning qutlug’ me’roji.
Oyoq ostindadir muqaddas hurlik.
Assalomu alaykum, dorning yog’ochi.
Shoir she’rlar bag’ishlagan insonlardan yana biri onasidir. “Baxt va tashvish” she’rini “Onam Sakina Iso qiziga” so’zlari bilan onasiga bag’ishlaydi. Ado etib bo’lmas qarzlari haqida gapiradi. Onasining qayg’ulari shoirning qismatidir. Vatan kabi, Turkiston kabi baxti ham qismatidir. Onasiga vaqti-vaqti bilan murojaat qilishi ham ruhiy badalidir. Onasi keksa va yolg’iz edi. Shoir hayotiy g’oyasi va onasi oldidagi burchi orasida mudom ikkilanadi.
Rauf Parfi Tavfiq Fikrat nomiga ham she’r yozgan. “Tavfiq Fikrat kitobiga yozuv” she’rida shunday yozadi:
Men uxlayman, men uxlayman,
Asta yumgayman ko’zim,
Tushlarimda men yig’layman,
Sen kulib tur, yulduzim. (1972)
Shoir she’r bag’ishlagan kishilarning aksariyati — Turkiston dilbandlari. Rauf bag’ishlovlarni naridan-beri yozmaydi. Obro’ qozonish yoki manfaat ilinjida she’r bitmaydi. Masalan, Mirtemirga bag’ishlangan she’ri “Turkiston yodi” deb nomlanadi. She’rda “Ona Turkiston”, “Xotirot mozori — Turkiston”, “Sabr daraxti — ulug’ Turkiston” kabi sifatlarni ishlatadi. Shoirning og’riq tomiri Turkistondir. Go’zal Turkiston, Ona Turkiston, Ulug’ Turkiston. Vatan ham Turkistondir.
“Tashqarida ezgin-ezgin, oppoq-oppoq, lo’ppi-lo’ppi qor” yog’ayotganida Bernd Ientshga vatan haqida she’riy maktub yozadi. Sarbast tarzda yozilgan bu she’rda vatan falsafasi teran va lirik da’vat bilan o’ta ta’sirchan va go’zal talqin qilinadi. Birlik haqidagi fikr shuur holidadir:
Xotiramning ichinda parchalanur, arralanur, kesilur
O’zbegim, tojigim, qozog’im, qirg’izim,
Turkmanim, uyg’urim, ozarim — turkim.
Xotiram ichida so’yilgan Turkiston.
Men shunday tushunaman vatanni…
Bu – buyuk millat edi. Bu – buyuk davlat edi.
Dunyoning sevikli Vatani edi…
Yo’q endi. Yo’q endi. Yo’q endi.
Men shunday tushunaman Vatanni, Bernd.
Derazamning narigi tomonida esa hamon
Qor yog’moqda,
Oppoq-oppoq, lo’ppi-lo’ppi,
Uzun-uzun qor.
Boy berilgan vatanni lo’ppi-lo’ppi bo’lib yog’ayotgan qor timsolida aks ettirish qiziq. Rauf akada Tabiat va Vatan birlashadi…
Shoir she’r bag’ishlagan kishilardan yana biri mashxur rus shoiri Aleksandr Blokdir. Bu bag’ishlov xuddi Fuzuliy lirizmi va hatto, sentamentalizmi kabidir. Menimcha, bu matn Rauf Parfining eng hissiyotga boy she’rlaridan biridir. She’r shunday boshlanadi:
Qora bulutlarin o’ynar osmon,
Olis yulduzlarning sirli shu’lasi.
Tumanli sohildan undar begumon
Bu so’lg’in shamlarning ignali sasi…
Yolg’iz menmi axir?! Dard bor, hamdard yo’q.
Bu yolg’on dunyoda men yolg’iz emas.
Naqadar tiniqdir, zangoridir ko’k.
Naqadar shirindir, uzundir nafas.
Rauf Parfi buyuk faylasuflar va ijodkorlar haqida fikr yuritganda ular dunyosiga sho’ng’iydi va falsafiy lirizm yuqori darajaga ko’tariladi. “Mikelanjelo sevgisi” nomli she’r ham shunday. Faqat sevgisiga sig’inganini bir iliq nafasda bayon etadi:
Borliq yonsa, quyosh aylansa kulga,
Yulduzlarni tugma kabi yulsalar.
Mening buyuk sevgim, bir bora kulgin,
Qah-qahang yo’qlikni dahshatga solar.
Allohning ishiga hayron qolaman,
Qonli tovushlarning rangi: o’ldir, os…
O’tlarning ichida kuyib tolaman…
Rauf Parfi yana ko’plab kishilar haqida she’r yozadi. Bu she’rlarda ikki usul ko’zga tashlanadi; yo shaxsning nomini she’r sarlavhasida keltiradi yoki boshqa nomdagi she’rni biror kishiga bag’ishlaydi. Bag’ishlovlarning barchasi samimiy. Manfaat ilinjida tuyg’u va she’rlarini sotmaydi U… Ko’proq vafot etgan yoki o’ldirilgan kishilar haqida yozadi. Fojiali o’limlar unda tragik his-tuyg’ularni qo’zg’aydi va eng samimiy she’rlar yaraladi. Leons Briedisga “So’ngsiz dardga cho’kkan she’riyat yodi” deb xitob qiladi. Ritorik so’roqlar ishlatadi. “Ko’hna yosh shoir” she’rida: “Nechun qondir uvillab turgan bo’ron? Sovuq jimirlaydi uyqusiz daryo. Tumanlarda qon rangi, nechun?” deydi. “Bo’zargan ul quyosh asta so’lmoqda…” tasviri “U ko’hna yosh shoir yana o’lmoqda” misralari bilan ta’sirchanlikni yanada oshiradi. O’lgan bilan o’lgan, qolgan bilan jonsarak odamdir U. Ta’sirchan, sitamkor, oshkor tuyg’ular uning samimiyati dalilidir. Musavvir Shuhrat Abdurashidning mozorida marhumga shunday xitob qiladi:
O’lgan o’ldi. Ketdi.
Do’stlaringga xiyonat qilganmiding, do’stim?
Bilmadim.
O’lgan o’ldi. Ketdi.
Sen xotiningga xiyonat qilganmiding?
Bilmadim.
O’lgan o’ldi. Ketdi.
Vataningga xiyonat qilganmiding, sen axir?
Bilmadim.
Hammasini qilishar
O’lmaganlar.
O’lgan o’ldi. Ketdi.
O’lganlar o’ldi-ketdi. Ammo tiriklar shoir sanab o’tgan barcha xiyonatlarni qilmoqda. Zamondan norozilik Rauf aka she’riyatining o’ziga xosligidir. Bu yerda nohaq o’ldirilgan, yo’q qilingan shahidlarga ishora bor. Nomuslilar o’lgan yo o’ldirilgan, nomussizlar davru davron surgan hayotda shoirimiz, ne yozuqki, yashagan.
Rauf Parfi yana ko’p kishilarga she’r bag’ishlagan. Eduard Veydenbaum, Uldis Berzinsh, Rolando Eskardo, Miktibodh, Abdulla Orif, Isikava Takubaku, Karlo Kaladze, Pablo Neruda, Luis Moran, Oybek, Van Gog, Chingiz Aytmatov, Nozim Hikmat… bularning ba’zilaridir. Rauf Parfi turkchilik, turonchilik va Turkiston kabi tushunchalar bilan hech aloqasi bo’lmagan Nozim Hikmatni turkchilik nuqtai nazaridan yuksak qadrladi. Bu g’alati paradoks. Uni turkiylarning ovozi deb bildi. Nozim asarlarini o’zbek tiliga o’girdi. Uning o’limi haqida yozgan mansur she’rida Nozimning ovozi bilan Turkiyani yonma-yon tasvirlashiga ahamiyat bering:
Ketdi Nozim. Kelar Nozim ovozi. Kipriklarim soqchiligida
mening ko’zim, mening quyoshim: Ona Turkistonim.
Hasrat yanglig’, mening dunyom, fikrlarim soqchiligida…
Nozim… Nozim… Ketdi Nozim. Qoldi Nozim sadosi.
Sadoning aks sadosi. Aks sadoning aks sadosi…
Nikolay Rubtsov Rauf Parfi juda yaxshi ko’rgan rus shoiridir. Uning xotirasiga yozgan she’rida hayotni o’lim haqidagi fikrlar shaklida tasvirlaydi. Qor, bahor, tun va tong ramzlaridan muvafaqqiyatli foydalanadi. Kosmik olam bilan doim bog’liqlik sezadi. Makrokosmos va mikrokosmos orasidagi aloqani she’rlarida aks ettiradi. Kosmogonik shoirdir U.
Qor ostida ko’klam, tun qo’ynida tong,
O’lim haqidagi o’ylardir – hayot.
Ko’zlarimni yumsam,
Ko’rinar bir nuqta.
Qizarib borar tobora.
Bu mahzun she’rni Rubtsovga xitoban: “Sening bir misra she’ring endi abadiy” deb tugatadi.
Pablo Nerudaning o’limi munosabati bilan yozgan she’rida istihola va tuyg’u ustun: “qora mash’al tutgan mash’um shaytanat” Nerudani o’ldirdi: Qo’rqoqlar o’ldirdilar, Sotqinlar o’ldirilar. Shoirni. Insonni… She’r nihoyasida shoir hayajoni haddi aloga yetadi va shunday hayqiradi shoir:
Yetar, bas, marsiya…
Ey siz, g’aflat suprasida biqsib to’yganlar,
Ey siz, qurbonlikka
Quyoshni so’yganlar…
Uni o’liklar o’ldirdilar,
O’ldirdilar shoirni. Insonni.
Hayqir, hayqir, hayqir osmon –
Pablo Nerudaning so’ngsiz osmoni.
U behuda o’ldirilganlar bilan o’ldi, rostdan ham… Ko’nglidagi buyuk ideali quyoshi unga ham ziyo sochdi, ham kuydirdi. Rauf aka eng og’ir damlarda ham she’riyatning buyuk ruh dunyosiga sig’indi. Hayotini zaharlaganlarga qarshi shu yerda turib kurashdi. Mazlumning yonida bo’ldi. Turkiston dardi deyarli har bir she’riga singdi. Shoir bu masalada 90-yillardan keyin jasorat topgan va nutq irod etganlardan emasdi. 60-yillardan buyon oshkora yoki pinhona tarzda turkiylar, Turon va Turkiston haqida yozdi. Umrini shunga bag’ishladi. Tuyg’ulari, fikrlarini shaxsiy manfaat uchun bozorga solmadi. Doimo ishondi va yozdi. Shu sababli Uni “Turkiston shoiri” desak, yarashadi. Maqolamni Turkiston haqida yozgan ko’p sonli she’rlaridan olingan parchalar bilan tugatmoqchiman:
Oh, Turkiston, ko’zim yo’lingda,
Sen ruhimda ochila qolding,
Bir sir bo’lib sochila qolding,
Oh, Turkiston, ko’zim yo’lingda.
Go’zallarning go’zali Turon,
Sevimlidir hamda mehribon.
U ham tug’ilgandir mehrimdan,
Go’zallarning go’zali Turon.
Dunyo qadar sevgim bor senga.
Bilmaganlar aytar: ul yo’q-ku!
Sen qaylarda yuribsan bugun?
Dunyo qadar sevgim bor senga... (1965)
Rauf Parfi 2005 yilning 28 martida dunyodan o’tdi. Yunus Emraning mashhur misralari xayolimdan kechadi: “Bir g’arib o’libdi” derlar, uch kun keyin eshitgaylar”. Men Uning vafot etganini bir oydan keyin eshitdim. Yuragim yondi. Chunki bu buyuk Shoir va Insonni ko’p ko’ra olmadik. Unga to’ya olmadik. Janozasiga bora olmadik. Nima qilaylik? “Beylar uyalsin!”
Endigi makoning Turkistonning gulzori bo’lsin, Og’a. “Yana ko’rishamiz bazmi azalda, Avval ketgan do’stlarga salom bo’lsin, eranlar”. Rahmat bo’lsin, Og’a, salom bo’lsin.
Manba: “Kardes kalemler” jurnali, 2007 yil, № 1.
