XIX аср охири — XX аср бошларида Америкада яшаб, атиги қирқ йил умр кўрган машҳур адиб Жек Лондон улкан адабий мерос қолдириб кетган. Унинг «Мартин Иден», «Ёввойилар чақириғи», «Денгиз бўриси», «Темир товон» сингари романлари, юзлаб ҳикоялари жаҳон адабиёти хазинасидан муносиб жой эгаллаган.

ЖЕК ЛОНДОН: ҲАЁТ ВА ИЖОД
МАШАҚҚАТЛАРИГА БАСМА-БАС
Анвар Намозов

Жек Лондон америкалик ёзувчи, публицист, жамоат арбоби, машҳур ҳикоялар ва романлар муаллифи. У йигирма йилга яқин вақт мобайнида 200 дан ортиқ ҳикоя, 20 та роман ва 3 та саҳна асари ёзди. Жек Лондоннинг “Шимол Одиссеяси” туркумидаги “Аждодлар даъвати” “Оқ қозиқтиш” қиссалари, “Ҳаёт қонуни”, “Ҳаётга муҳаббат” ва “Гулхан” номли ҳикоялари анча машҳур. Лондон насри аниқ ва жонли бўлиб, ХХ асрнинг кўплаб адиблари, хусусан, Хемингуэй, Оруэлл, Мейлер, Керуака ижодига сезиларли таъсир кўрсатган.

Исми ўзгарган болакай

Жек Лондон (Жон Гриффит Чейни) 1876 йилнинг 12 январида Сан-Францискода туғилган. Унинг онаси Флора Веллман мусиқа ўқитувчиси бўлиб, астролог Уильям Чейни билан яшарди. Аввалига ҳаммаси яхши эди. Бироқ Флоранинг ҳомиладор бўлганини эшитган Чейни болани олдириб ташлашни талаб қила бошлади. Аёл буни қатъий рад этди, Чейни туриб олгач, чорасиз қолди ва ўз жонига қасд қилишга уринди. Бахти бор экан, ўқ уни енгил жароҳатлади, холос.

Ўшанда газеталар роса шов-шув кўтариб (масалан, “Кронил”да “Ташлаб кетилган аёл” мақоласи босилди), профессор Чейни номи бадном қилинди. Алал-оқибат бу Чейнининг оталикдан воз кечишига сабаб бўлди (1899 йили Жек Лондон Чейнига бир нечта хат ёзиб, бу масалага аниқлик киритишга ҳаракат қилган, аммо профессор унинг отаси эканлигини рад этиб туриб олган).

Флора ёш гўдагини маълум вақт собиқ чўриси Виржиния Прентиссга қолдириб кетганди. 1876 йилнинг охирида АҚШдаги фуқаролар уруши ногирони ва фахрийси Жон Лондонга турмушга чиққач, боласини қайтариб олди. Орадан саккиз ой ўтган эди. Онасининг бошқа киши билан турмуш қургани боис, боланинг исм-шарифи Жон Чейнидан Жон Гриффит Лондонга ўзгарди. Яъни, бўлажак ёзувчи Жон Лондон деб номланди (Жек — кичрайтирилган шакли).

Лондонлар оиласи Сан-Францискодаги ишчилар ҳудудига жойлашди. Уруш фахрийси Жон Лондон икки қизини ҳам олиб келганди, уларнинг тўнғичи Элиза бутун умр Жекнинг содиқ дўсти бўлиб қолди. Жоннинг ўзи ҳам ўгай ўғлини турткиламаган, унга меҳр кўрсатиб, оталарча муносабатда бўлган.

Уч юз доллар қарз

Бу вақтда мамлакат 1873 йили бошланган шафқатсиз иқтисодий бўҳронни бошдан ўтказар, юз минглаб одам ишидан айрилган, озгина бўлса-да пул ишлаш учун шаҳарма-шаҳар изғиб юришарди. Жекнинг ўгай отаси тезда бойиш иштиёқидаги хотинининг маслаҳатига кўра, бир неча бор фермерлик билан шуғулланиб кўрди ва иши ўнгидан келмади. Уларнинг оиласи муҳтожлик туфайли бир жойдан иккинчисига кўчишга мажбур бўларди. Ниҳоят Сан-Францискодаги Окленд шаҳрига жойлашиб, Лондон бошланғич мактабни шу ерда ўқиб тугатди.

Етишмовчилик туфайли Жек Лондон меҳнат фаолиятини анча эрта бошлади. У ўқувчилик давридаёқ тонгги ва кечки газеталарни сотар, дам олиш кунларида кегли ўйналадиган жойда соққаларни келтириб бериш эвазига пул ишлар, шунингдек, истироҳат боғидаги пивохоналарда югуриб-елиб хизмат қиларди.

Бошланғич мактабни тугатган Жек ўн тўрт ёшида консерва фабрикасига ишчи бўлиб жойлашди. Аммо бу ерда иш жуда оғир эди, ҳар қанча ҳаракат қилмасин, ўсмир бардош бера олмади. Натижада фабрикадан кетди.
Шундан сўнг Виржиния Прентиссдан уч юз доллар қарз олиб, кичикроқ елканли кема харид қилди ва “молюскалар қароқчиси”га айланди. У Сан-Франциско кўрфазида ноқонуний равишда моллюскалар тута бошлади. Кейин эса ушбу фаолиятига тескари иш тутди — балиқчи патрулида хизмат қилди (“Балиқчи патрулнинг ҳикоялари”).

Жек Лондоннинг меҳнат фаолияти яна давом этган. 1893 йили у Япония ва Беринг қирғоқларидан денгиз мушукларини тутувчи “Софи Сазерланд” овчилик кемасига матрос бўлиб ёлланди. Биринчи сузиш Лондонда ёрқин таассурот қолдирди ва шу мавзудаги туркум ҳикоялари ҳамда романлари (“Денгиз бўриси” ва бошқалар) учун мавзуга айланди. Ҳаётининг кейинги босқичида эса Жек Лондон каноп фабрикасида, кирхонада ишлади, гўлахда ўт ёқувчи бўлиб хизмат қилди.

Дайдилар сафида

Лондоннинг илк очерки — “Япония соҳиларидаги тўфон” 1893 йил 12 ноябрда Сан-Францискодаги газеталардан бирида босилган ва қўшимча ҳақ билан тақдирланган. Ўшанда Лондон денгиз овидан қайтган, адабий танловда қатнашганди. Махсус танловда ғолибликни қўлга киритди ва ҳаётидаги биринчи мукофот — 25 долларни қўлга киритди. Бу эса унинг адабий фаолияти бошланишига хизмат қилди.

1894 йили Лондон Вашингтондаги ишсизлар намойишида иштирок этди. Оқибатда дайдилиги учун Ниагара-Фоллсга яқин жойда ҳибсга олиниб, бир ой қамоқда ётиб чиқди. Дайдилар билан саргардонлик чоғида у “жисмоний меҳнат кераклича таъминлай олмайди, инсон фақат ақлий меҳнати туфайли қадр топади”, деган хулосага келди. Шу тариқа Жек ёзувчи бўлиши кераклигини тўла англаб етди. Бу орада Лондон илк бор социалистик ғоялар, Маркс ва Энгельснинг “Коммунистик партия манифести” билан танишди. Орадан бир йил ўтиб, Америка социалистик меҳнат партиясига аъзо ҳам бўлиб кирди. Аммо 1914 йили уни тарк этди. Сабабини партиянинг “жанговарлик руҳ”ига ишончи йўқолгани билан изоҳлади.

Уйга қайтган Жек ўрта мактабда ўқий бошлади. Бу даргоҳнинг “Иджис” журналида АҚШ кўчалари бўйлаб юрган сафарлари ҳақида ёзган очерк ва ҳикояларини чоп эттирди. Мактабдаги таълим суръати Лондонни зиғирча қониқтирмади, шу боис илмгоҳни тарк этиб, Калифорния университетига ўқишга кириш учун мустақил тайёрланишга аҳд қилди.

Имтиҳонларни муваффақиятли топширган Жек Лондон мазкур университетга ўқишга кирди. Афсуски, моддий жиҳатдан қийналгани боис 3-семестрдан ўқишни ташлашга мажбур бўлди.

Шимол сари йўл

1897 йилнинг баҳорида “олтин васвасаси”га берилган Жек Лондон дўстлари билан Аляскага йўл олди. Аввалига уларнинг омади чопди — бошқалардан аввалроқ Юкон дарёсининг юқорисидаги жойни эгаллаб, қозиқ билан чегаралаб олдилар. Бироқ олтиндан дарак йўқ, келгуси баҳоргача қолиб бўлмас, бунинг учун имкониятлари етмасди. Устига-устак, қишда Лондон милк касаллиги билан оғриб қолди.

У Сан-Францискога қайтди. Шимол таассуроти бир олам, тақдир олтин ўрнига Жек Лондонни бўлажак асарларининг қаҳрамонлари билан учраштирган эди.

Жек Лондон 23 ёшида, Аляскадан қайтганидан сўнг адабиёт билан жиддий шуғуллана бошлади. У шу йўлни маҳкам тутишга аҳд қилганди. Бошловчи ёзувчи кунига 1000 та сўз ёзишни қоида қилиб олди ва бутун умр шунга амал қилишга интилди.

Унинг илк шимол ҳикоялари 1899 йили нашр этилди, 1900 йили эса биринчи китоби — “Бўри боласи” ҳикоялар тўплами босмадан чиқди. Шундан сўнг “Унинг оталари илоҳи” (Чикаго, 1901), “Аёз болалари” (Нью-Йорк, 1902), “Одамга эътиқод” (1904), “Ой орази” (1906), “Йўқотилган чеҳра” (1910) ҳикоялар тўплами, “Қорлар қизи” (1902), “Денгиз бўриси” (1904), “Мартин Иден” (1909) романлари нашр қилинди. Жек Лондон жуда кўп: кунига 15 — 17 соатдан ишлаб, узоққа чўзилмаган адабий фаолияти давомида қирққа яқин асар ёзди.
Ёзувчи бадиий услуби оғир ҳаётий шароитда, қисмат зарба берганида инсоннинг интилишларини намоён этиши билан характерлидир. Жек Лондон бу ҳолатни ҳаққоний ёритиш асносида руҳий кўтаринкилик ва саргузаштни ўзаро уйғунлаштиради (муаллиф ўзининг услубини “инсон эътиқоди ва иштиёқига сингиб кетган руҳи баланд реализм”га қурган).

Лондон ўқувчиларини тезда асарлари воқелигига олиб кириб, қаҳрамонларининг сўзлашув ва фикрлари назмий тили билан жалб этади. У Р.Стивенсон, Р.Киплингни ўзининг адабий устози деб ҳисобларди (гарчанд Киплингнинг дунёқарашини хушламаса-да, услубий ўзига хослигини эъзозлаган).

Оила, қалам ҳақи ва сиёсат

1900 йилнинг январида Жек Лондон университетда бирга ўқиган марҳум дўсти Бэсси Маддерннинг беваси Элизабет Маддернга уйланди. Оилада икки қиз — Жоан ва Бэсс дунёга келди. 1903 йилнинг ёзида эса Чармиан Киттержни севиб қолган адиб оиласини тарк этди. Бу аёл Элизабетнинг дугонаси эди. 1905 йили Жек Лондон Чармианга уйланди.

1904 — 1905 йиллардаги рус-япон уруши пайтида Лондон ҳарбий мухбир сифатида фаолият кўрсатган. 1907 йили эса ўзининг “Снарк” кемасида дунё бўйлаб саёҳатга чиқди. Ёзувчининг режасига кўра, саёҳат етти йил давом этиши керак эди, бироқ Лондон бетоблангани боис бу сафар икки йилдан кўпга чўзилмади. Шунга қарамай, ёзувчининг “Снарк” саёҳати”, “Жануб денгизлари ҳикоялари”, “Қуёш ўғлони” китоблари учун бой манба йиғилган эди.

Бу вақтда улкан гонорарлари туфайли Жек Лондон ўзига тўқ одамга айланди. Битта китоби учун қалам ҳақи 50 минг доллар бўлиб, ўша даврда катта пул эди. Бироқ барибир ёзувчига доимий равишда пул етишмасди.
Жек Лондоннинг “Ҳаётга муҳаббат” номли ҳикоясида ўзгача фалсафа бор. Асар қаҳрамонига дўсти хиёнат қилгач, у баланд бақувват дарахтлар ўсадиган ва хоҳлаганча егулик мавжуд бўлган Канада тундраси жанубига йўл олади. Саёҳати давомида оёғи жароҳатланади, кийим-кечаги йиртилади, астарида гугурт яширилган бош кийими ва милтиғини йўқотади. У бўри билан яккама-якка олишади. Қаҳрамоннинг йўналиши Катта айиқ кўли шимолидан Коппермайннинг Шимолий муз океанига қуйилиш жойигача давом этади. Бу ерда кит овловчи кемачилар томонидан қутқарилиб, Сан-Францискога етказилади.

“Очликдан ўлаётган одам инсон қадами етмаган қор саҳроси орқали катта дарёнинг кемалар тўхташ жойига қадар одимлайди, — деб ёзади Жек Лондон. — Оёқлари куч-қувватдан қолган, у одимламайди, ўрмалайди. Ёнма-ён эса ўлаётган бўри ҳам ўрмалаётир. Улар ўртасида кураш кетмоқда. Одам енгади — ярим жон, ярим телба ҳолда манзилга етади”.

Кўп қиррали истеъдод эгаси бўлган Лондонга утопик ва илмий-фантастик асарлари ҳам муваффақият келтирган. “Голиаф”, “Бутун дунё душмани”, “Алвон ўлат”, “Олам навқирон бўлганида” ва бошқа асарлари хотимаси тугалланмаган тарзда ёзилган бўлса-да, янгича услуби, тасаввурларга бойлиги ва кутилмаган воқеалари билан ажралиб туради. Ички сезгиси ва бой кузатуви туфайли Лондон “Темир товон” асарида инсон ҳаётига хавф солувчи жаҳон урушлари ва даҳшатли кашфиётларни акс эттирди.

Жек Лондон сиёсат майдонида ҳам ҳаракат қилиб кўрган, ҳатто АҚШдаги шаҳарчалардан бирининг мэрлигига ўз номзодини қўйган. Бироқ у сиёсатда ўртамиёна бўлиб, мэрликка сайланмади.

Энг ёмони — хоҳламай қилинган иш

Ҳаётининг маълум босқичида Жек Лондон Глен-Эллен (Калифорния)дан ранчо сотиб олди ва уни анча кенгайтирди. Қишлоқ хўжалиги билан шуғулланди. Лондоннинг нияти ўз ерида хўжаликни бошқаришнинг янгидан-янги услубларини қўллаш, “юксак даражадаги ферма” яратиш эди. 1910 йилнинг охирида ранчода “Бўри уйи” номли улкан қўрғон барпо этила бошланди. Бу қурилишнинг бошидан охиригача Лондоннинг ўзи иштирок этди.

Афсуски, мазкур ишларнинг оқибати кутилганидек бўлмади. Орадан уч йил ўтгач, “Бўри уйи” номаълум кишилар томонидан батамом ёқиб юборилди. Лондон катта миқдорда қарзга ботди.

Адиб қарзларидан қутулиш мақсадида оммабоп журналлар учун саёз асарлар ёзишга мажбур бўлди (ўзининг айтишича, “Саргузашт”, “Смок Беллью” шундай асарлардир). Айнан шу туфайли ёзувчилик фаолияти маълум вақт давомида Лондонда жирканиш туйғусини ҳам уйғотди.

1914 йилнинг баҳорида “Кольерс” журнали топшириғига кўра, у ҳарбий мухбир сифатида Мексикага отланди. Натижада АҚШнинг бошқа давлатлар ички ишларига аралашувини ёқлаб мақолалар ёзишига тўғри келди. Бу эса партиядаги дўстларининг қаттиқ норозиликларига сабаб бўлди.

Фронтда бўлган Жек Лондон япон разведкаси томонидан қўлга олинди. Президент Теодор Рузвельтнинг қатъий талабига кўра, озод қилинди.

“Сюжет сотаман, оласизми?”

Умрининг охирги йилларида Лондон ижодий таназзулни бошдан кечирди. Шу сабабли ичкиликка берилди (кейин ташлаган). Ижодий инқирози туфайли ёзувчи янги роман учун сюжет сотишга мажбур бўлди. Адиб ўз сюжетини америкалик бошловчи ёзувчи Синклер Льисга пуллади. Лондон бу романнинг номини ҳам ўйлаб топган эди: “Қотилликлар бюроси”, бироқ уни тўла-тўкис тугатишга улгурмаган адиб ҳаётдан кўз юмди.

Жек Лондон 1916 йил 22 ноябрда вафот этган. У буйрак касаллигидан азият чекар, морфийдан заҳарланиш туфайли ҳаётдан кўз юмганди (морфий — кўкнор ширасидан олинадиган гиёҳванд модда). Тахминларга кўра, бу ўзини-ўзи ўлдириш бўлган. Ўйлаб амалга оширилган ўз жонига суиқасд қилиш кейин ҳам оммалашди — бу борада Зигмунд Фрейдни ёдга олиш мумкин.

Жек Лондоннинг ўзини ўзи ўлдириши ҳақида ўйлагани борасида эса уммонга ўзини ташлаган “Мартин Иден” қаҳрамонини эслаш кифоя. Ўз жонига суиқасд билан боғлиқ мулоҳазалар унинг автобиографик асари ҳисобланган “Жон Арпа Уруғи”да ҳам учрайди.

1920 йили, Жек Лондон ўлимидан тўрт йил ўтиб, унинг “Уч инсон қалби” номли романи нашрдан чиқди. Ёзувчи бу асари билан Америка адабиётидаги истиқболли жанр — киноқиссага қўл урган эди.

XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Amerikada yashab, atigi qirq yil umr koʻrgan mashhur adib Jek London ulkan adabiy meros qoldirib ketgan. Uning “Martin Iden”, “Yovvoyilar chaqirigʻi”, “Dengiz boʻrisi”, “Temir tovon” singari romanlari, yuzlab hikoyalari jahon adabiyoti xazinasidan munosib joy egallagan.

JЕK LONDON: HAYOT VA IJOD
MASHAQQATLARIGA BASMA-BAS
Anvar Namozov

Jek London amerikalik yozuvchi, publitsist, jamoat arbobi, mashhur hikoyalar va romanlar muallifi. U yigirma yilga yaqin vaqt mobaynida 200 dan ortiq hikoya, 20 ta roman va 3 ta sahna asari yozdi. Jek Londonning “Shimol Odisseyasi” turkumidagi “Ajdodlar daʼvati” “Oq qoziqtish” qissalari, “Hayot qonuni”, “Hayotga muhabbat” va “Gulxan” nomli hikoyalari ancha mashhur. London nasri aniq va jonli boʻlib, XX asrning koʻplab adiblari, xususan, Xeminguey, Oruell, Meyler, Keruaka ijodiga sezilarli taʼsir koʻrsatgan.

Ismi oʻzgargan bolakay

Jek London (Jon Griffit Cheyni) 1876 yilning 12 yanvarida San-Fransiskoda tugʻilgan. Uning onasi Flora Vellman musiqa oʻqituvchisi boʻlib, astrolog Uilyam Cheyni bilan yashardi. Avvaliga hammasi yaxshi edi. Biroq Floraning homilador boʻlganini eshitgan Cheyni bolani oldirib tashlashni talab qila boshladi. Ayol buni qatʼiy rad etdi, Cheyni turib olgach, chorasiz qoldi va oʻz joniga qasd qilishga urindi. Baxti bor ekan, oʻq uni yengil jarohatladi, xolos.

Oʻshanda gazetalar rosa shov-shuv koʻtarib (masalan, “Kronil”da “Tashlab ketilgan ayol” maqolasi bosildi), professor Cheyni nomi badnom qilindi. Alal-oqibat bu Cheynining otalikdan voz kechishiga sabab boʻldi (1899 yili Jek London Cheyniga bir nechta xat yozib, bu masalaga aniqlik kiritishga harakat qilgan, ammo professor uning otasi ekanligini rad etib turib olgan).

Flora yosh goʻdagini maʼlum vaqt sobiq choʻrisi Virjiniya Prentissga qoldirib ketgandi. 1876 yilning oxirida AQSHdagi fuqarolar urushi nogironi va faxriysi Jon Londonga turmushga chiqqach, bolasini qaytarib oldi. Oradan sakkiz oy oʻtgan edi. Onasining boshqa kishi bilan turmush qurgani bois, bolaning ism-sharifi Jon Cheynidan Jon Griffit Londonga oʻzgardi. Yaʼni, boʻlajak yozuvchi Jon London deb nomlandi (Jek — kichraytirilgan shakli).

Londonlar oilasi San-Fransiskodagi ishchilar hududiga joylashdi. Urush faxriysi Jon London ikki qizini ham olib kelgandi, ularning toʻngʻichi Eliza butun umr Jekning sodiq doʻsti boʻlib qoldi. Jonning oʻzi ham oʻgay oʻgʻlini turtkilamagan, unga mehr koʻrsatib, otalarcha munosabatda boʻlgan.

Uch yuz dollar qarz

Bu vaqtda mamlakat 1873 yili boshlangan shafqatsiz iqtisodiy boʻhronni boshdan oʻtkazar, yuz minglab odam ishidan ayrilgan, ozgina boʻlsa-da pul ishlash uchun shaharma-shahar izgʻib yurishardi. Jekning oʻgay otasi tezda boyish ishtiyoqidagi xotinining maslahatiga koʻra, bir necha bor fermerlik bilan shugʻullanib koʻrdi va ishi oʻngidan kelmadi. Ularning oilasi muhtojlik tufayli bir joydan ikkinchisiga koʻchishga majbur boʻlardi. Nihoyat San-Fransiskodagi Oklend shahriga joylashib, London boshlangʻich maktabni shu yerda oʻqib tugatdi.

Yetishmovchilik tufayli Jek London mehnat faoliyatini ancha erta boshladi. U oʻquvchilik davridayoq tonggi va kechki gazetalarni sotar, dam olish kunlarida kegli oʻynaladigan joyda soqqalarni keltirib berish evaziga pul ishlar, shuningdek, istirohat bogʻidagi pivoxonalarda yugurib-yelib xizmat qilardi.

Boshlangʻich maktabni tugatgan Jek oʻn toʻrt yoshida konserva fabrikasiga ishchi boʻlib joylashdi. Ammo bu yerda ish juda ogʻir edi, har qancha harakat qilmasin, oʻsmir bardosh bera olmadi. Natijada fabrikadan ketdi.
Shundan soʻng Virjiniya Prentissdan uch yuz dollar qarz olib, kichikroq yelkanli kema xarid qildi va “molyuskalar qaroqchisi”ga aylandi. U San-Fransisko koʻrfazida noqonuniy ravishda mollyuskalar tuta boshladi. Keyin esa ushbu faoliyatiga teskari ish tutdi — baliqchi patrulida xizmat qildi (“Baliqchi patrulning hikoyalari”).

Jek Londonning mehnat faoliyati yana davom etgan. 1893 yili u Yaponiya va Bering qirgʻoqlaridan dengiz mushuklarini tutuvchi “Sofi Sazerland” ovchilik kemasiga matros boʻlib yollandi. Birinchi suzish Londonda yorqin taassurot qoldirdi va shu mavzudagi turkum hikoyalari hamda romanlari (“Dengiz boʻrisi” va boshqalar) uchun mavzuga aylandi. Hayotining keyingi bosqichida esa Jek London kanop fabrikasida, kirxonada ishladi, goʻlaxda oʻt yoquvchi boʻlib xizmat qildi.

Daydilar safida

Londonning ilk ocherki — “Yaponiya sohilaridagi toʻfon” 1893 yil 12 noyabrda San-Fransiskodagi gazetalardan birida bosilgan va qoʻshimcha haq bilan taqdirlangan. Oʻshanda London dengiz ovidan qaytgan, adabiy tanlovda qatnashgandi. Maxsus tanlovda gʻoliblikni qoʻlga kiritdi va hayotidagi birinchi mukofot — 25 dollarni qoʻlga kiritdi. Bu esa uning adabiy faoliyati boshlanishiga xizmat qildi.

1894 yili London Vashingtondagi ishsizlar namoyishida ishtirok etdi. Oqibatda daydiligi uchun Niagara-Follsga yaqin joyda hibsga olinib, bir oy qamoqda yotib chiqdi. Daydilar bilan sargardonlik chogʻida u “jismoniy mehnat keraklicha taʼminlay olmaydi, inson faqat aqliy mehnati tufayli qadr topadi”, degan xulosaga keldi. Shu tariqa Jek yozuvchi boʻlishi kerakligini toʻla anglab yetdi. Bu orada London ilk bor sotsialistik gʻoyalar, Marks va Engelsning “Kommunistik partiya manifesti” bilan tanishdi. Oradan bir yil oʻtib, Amerika sotsialistik mehnat partiyasiga aʼzo ham boʻlib kirdi. Ammo 1914 yili uni tark etdi. Sababini partiyaning “jangovarlik ruh”iga ishonchi yoʻqolgani bilan izohladi.

Uyga qaytgan Jek oʻrta maktabda oʻqiy boshladi. Bu dargohning “Idjis” jurnalida AQSH koʻchalari boʻylab yurgan safarlari haqida yozgan ocherk va hikoyalarini chop ettirdi. Maktabdagi taʼlim surʼati Londonni zigʻircha qoniqtirmadi, shu bois ilmgohni tark etib, Kaliforniya universitetiga oʻqishga kirish uchun mustaqil tayyorlanishga ahd qildi.

Imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirgan Jek London mazkur universitetga oʻqishga kirdi. Afsuski, moddiy jihatdan qiynalgani bois 3-semestrdan oʻqishni tashlashga majbur boʻldi.

Shimol sari yoʻl

1897 yilning bahorida “oltin vasvasasi”ga berilgan Jek London doʻstlari bilan Alyaskaga yoʻl oldi. Avvaliga ularning omadi chopdi — boshqalardan avvalroq Yukon daryosining yuqorisidagi joyni egallab, qoziq bilan chegaralab oldilar. Biroq oltindan darak yoʻq, kelgusi bahorgacha qolib boʻlmas, buning uchun imkoniyatlari yetmasdi. Ustiga-ustak, qishda London milk kasalligi bilan ogʻrib qoldi.

U San-Fransiskoga qaytdi. Shimol taassuroti bir olam, taqdir oltin oʻrniga Jek Londonni boʻlajak asarlarining qahramonlari bilan uchrashtirgan edi.

Jek London 23 yoshida, Alyaskadan qaytganidan soʻng adabiyot bilan jiddiy shugʻullana boshladi. U shu yoʻlni mahkam tutishga ahd qilgandi. Boshlovchi yozuvchi kuniga 1000 ta soʻz yozishni qoida qilib oldi va butun umr shunga amal qilishga intildi.

Uning ilk shimol hikoyalari 1899 yili nashr etildi, 1900 yili esa birinchi kitobi — “Boʻri bolasi” hikoyalar toʻplami bosmadan chiqdi. Shundan soʻng “Uning otalari ilohi” (Chikago, 1901), “Ayoz bolalari” (Nyu-York, 1902), “Odamga eʼtiqod” (1904), “Oy orazi” (1906), “Yoʻqotilgan chehra” (1910) hikoyalar toʻplami, “Qorlar qizi” (1902), “Dengiz boʻrisi” (1904), “Martin Iden” (1909) romanlari nashr qilindi. Jek London juda koʻp: kuniga 15 — 17 soatdan ishlab, uzoqqa choʻzilmagan adabiy faoliyati davomida qirqqa yaqin asar yozdi.
Yozuvchi badiiy uslubi ogʻir hayotiy sharoitda, qismat zarba berganida insonning intilishlarini namoyon etishi bilan xarakterlidir. Jek London bu holatni haqqoniy yoritish asnosida ruhiy koʻtarinkilik va sarguzashtni oʻzaro uygʻunlashtiradi (muallif oʻzining uslubini “inson eʼtiqodi va ishtiyoqiga singib ketgan ruhi baland realizm”ga qurgan).

London oʻquvchilarini tezda asarlari voqeligiga olib kirib, qahramonlarining soʻzlashuv va fikrlari nazmiy tili bilan jalb etadi. U R.Stivenson, R.Kiplingni oʻzining adabiy ustozi deb hisoblardi (garchand Kiplingning dunyoqarashini xushlamasa-da, uslubiy oʻziga xosligini eʼzozlagan).

Oila, qalam haqi va siyosat

1900 yilning yanvarida Jek London universitetda birga oʻqigan marhum doʻsti Bessi Maddernning bevasi Elizabet Maddernga uylandi. Oilada ikki qiz — Joan va Bess dunyoga keldi. 1903 yilning yozida esa Charmian Kitterjni sevib qolgan adib oilasini tark etdi. Bu ayol Elizabetning dugonasi edi. 1905 yili Jek London Charmianga uylandi.

1904 — 1905 yillardagi rus-yapon urushi paytida London harbiy muxbir sifatida faoliyat koʻrsatgan. 1907 yili esa oʻzining “Snark” kemasida dunyo boʻylab sayohatga chiqdi. Yozuvchining rejasiga koʻra, sayohat yetti yil davom etishi kerak edi, biroq London betoblangani bois bu safar ikki yildan koʻpga choʻzilmadi. Shunga qaramay, yozuvchining “Snark” sayohati”, “Janub dengizlari hikoyalari”, “Quyosh oʻgʻloni” kitoblari uchun boy manba yigʻilgan edi.

Bu vaqtda ulkan gonorarlari tufayli Jek London oʻziga toʻq odamga aylandi. Bitta kitobi uchun qalam haqi 50 ming dollar boʻlib, oʻsha davrda katta pul edi. Biroq baribir yozuvchiga doimiy ravishda pul yetishmasdi.
Jek Londonning “Hayotga muhabbat” nomli hikoyasida oʻzgacha falsafa bor. Asar qahramoniga doʻsti xiyonat qilgach, u baland baquvvat daraxtlar oʻsadigan va xohlagancha yegulik mavjud boʻlgan Kanada tundrasi janubiga yoʻl oladi. Sayohati davomida oyogʻi jarohatlanadi, kiyim-kechagi yirtiladi, astarida gugurt yashirilgan bosh kiyimi va miltigʻini yoʻqotadi. U boʻri bilan yakkama-yakka olishadi. Qahramonning yoʻnalishi Katta ayiq koʻli shimolidan Koppermaynning Shimoliy muz okeaniga quyilish joyigacha davom etadi. Bu yerda kit ovlovchi kemachilar tomonidan qutqarilib, San-Fransiskoga yetkaziladi.

“Ochlikdan oʻlayotgan odam inson qadami yetmagan qor sahrosi orqali katta daryoning kemalar toʻxtash joyiga qadar odimlaydi, — deb yozadi Jek London. — Oyoqlari kuch-quvvatdan qolgan, u odimlamaydi, oʻrmalaydi. Yonma-yon esa oʻlayotgan boʻri ham oʻrmalayotir. Ular oʻrtasida kurash ketmoqda. Odam yengadi — yarim jon, yarim telba holda manzilga yetadi”.

Koʻp qirrali isteʼdod egasi boʻlgan Londonga utopik va ilmiy-fantastik asarlari ham muvaffaqiyat keltirgan. “Goliaf”, “Butun dunyo dushmani”, “Alvon oʻlat”, “Olam navqiron boʻlganida” va boshqa asarlari xotimasi tugallanmagan tarzda yozilgan boʻlsa-da, yangicha uslubi, tasavvurlarga boyligi va kutilmagan voqealari bilan ajralib turadi. Ichki sezgisi va boy kuzatuvi tufayli London “Temir tovon” asarida inson hayotiga xavf soluvchi jahon urushlari va dahshatli kashfiyotlarni aks ettirdi.

Jek London siyosat maydonida ham harakat qilib koʻrgan, hatto AQSHdagi shaharchalardan birining merligiga oʻz nomzodini qoʻygan. Biroq u siyosatda oʻrtamiyona boʻlib, merlikka saylanmadi.

Eng yomoni — xohlamay qilingan ish

Hayotining maʼlum bosqichida Jek London Glen-Ellen (Kaliforniya)dan rancho sotib oldi va uni ancha kengaytirdi. Qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullandi. Londonning niyati oʻz yerida xoʻjalikni boshqarishning yangidan-yangi uslublarini qoʻllash, “yuksak darajadagi ferma” yaratish edi. 1910 yilning oxirida ranchoda “Boʻri uyi” nomli ulkan qoʻrgʻon barpo etila boshlandi. Bu qurilishning boshidan oxirigacha Londonning oʻzi ishtirok etdi.

Afsuski, mazkur ishlarning oqibati kutilganidek boʻlmadi. Oradan uch yil oʻtgach, “Boʻri uyi” nomaʼlum kishilar tomonidan batamom yoqib yuborildi. London katta miqdorda qarzga botdi.

Adib qarzlaridan qutulish maqsadida ommabop jurnallar uchun sayoz asarlar yozishga majbur boʻldi (oʻzining aytishicha, “Sarguzasht”, “Smok Bellyu” shunday asarlardir). Aynan shu tufayli yozuvchilik faoliyati maʼlum vaqt davomida Londonda jirkanish tuygʻusini ham uygʻotdi.

1914 yilning bahorida “Kolyers” jurnali topshirigʻiga koʻra, u harbiy muxbir sifatida Meksikaga otlandi. Natijada AQSHning boshqa davlatlar ichki ishlariga aralashuvini yoqlab maqolalar yozishiga toʻgʻri keldi. Bu esa partiyadagi doʻstlarining qattiq noroziliklariga sabab boʻldi.

Frontda boʻlgan Jek London yapon razvedkasi tomonidan qoʻlga olindi. Prezident Teodor Ruzveltning qatʼiy talabiga koʻra, ozod qilindi.

“Syujet sotaman, olasizmi?”

Umrining oxirgi yillarida London ijodiy tanazzulni boshdan kechirdi. Shu sababli ichkilikka berildi (keyin tashlagan). Ijodiy inqirozi tufayli yozuvchi yangi roman uchun syujet sotishga majbur boʻldi. Adib oʻz syujetini amerikalik boshlovchi yozuvchi Sinkler Lisga pulladi. London bu romanning nomini ham oʻylab topgan edi: “Qotilliklar byurosi”, biroq uni toʻla-toʻkis tugatishga ulgurmagan adib hayotdan koʻz yumdi.

Jek London 1916 yil 22 noyabrda vafot etgan. U buyrak kasalligidan aziyat chekar, morfiydan zaharlanish tufayli hayotdan koʻz yumgandi (morfiy — koʻknor shirasidan olinadigan giyohvand modda). Taxminlarga koʻra, bu oʻzini-oʻzi oʻldirish boʻlgan. Oʻylab amalga oshirilgan oʻz joniga suiqasd qilish keyin ham ommalashdi — bu borada Zigmund Freydni yodga olish mumkin.

Jek Londonning oʻzini oʻzi oʻldirishi haqida oʻylagani borasida esa ummonga oʻzini tashlagan “Martin Iden” qahramonini eslash kifoya. Oʻz joniga suiqasd bilan bogʻliq mulohazalar uning avtobiografik asari hisoblangan “Jon Arpa Urugʻi”da ham uchraydi.

1920 yili, Jek London oʻlimidan toʻrt yil oʻtib, uning “Uch inson qalbi” nomli romani nashrdan chiqdi. Yozuvchi bu asari bilan Amerika adabiyotidagi istiqbolli janr — kinoqissaga qoʻl urgan edi.