Агата Кристи ўзи ёзган асарларини яхши деб ҳисобламаса-да, ёмон деб баҳоламасди. “Ҳинд журналистларидан бири мендан “ўзингиз ёмон деб ҳисоблаган асарни нашр қилдирганмисиз?” деб сўради. Мен жаҳл билан “йўқ” деб жавоб бердим. Менинг барча китобларим ўзим ўйлаб топганларим асосида чоп этилган, ҳаммасидан кўнглим тўлган, агар ростдан ҳам бирорта китобим ёмон бўлганида мен уни ҳеч қачон нашр қилдирмасдим”, деб ёзган эди Агата Кристи ўзининг таржимаи ҳолида….

АЙРИЛИҚ, ХИЁНАТ ВА МУКОФОТЛАР
“Детектив қироличаси”нинг ҳаётидан лавҳалар
Анвар Намозов

   Агата Кристи номи адабиёт ихлосмандларига яхши таниш. У — 60 га яқин детектив роман, 19 та ҳикоялар тўплами ва 6 та психологик роман муаллифи. Кристи китоблари 4 миллиарддан зиёд ададда чоп этилган, дунёнинг 100 га яқин тилларига таржима қилинган. Агата Кристи “детектив асарлар қироличаси” номи билан танилган. Унинг детектив романлари ҳозиргача қадар (“Библия” ва Шекспирдан сўнг) энг кўп нусхада нашр қилинади. Кристи саҳна асарлари ҳам ёзган. Унинг 16 та пьесаси Лондон театрида қўйилган. “Қопқон” номли пьесаси илк бор 1952 йили саҳналаштирилган бўлиб, ҳозиргача тўхтовсиз намойиш этиб келинади…

• Заҳар… керак бўлади!

Агата Мэри Кларисса Маллоуэн — келиб чиқиши Миллер бўлган, кейинчалик биринчи умр йўлдошининг фамилияси билан шуҳрат қозонган Агата Кристи 1890 йил 15 сентябрда Буюк Британиянинг Девон графлиги, Торки шаҳарчасида туғилган. Унинг ота-онаси Қўшма Штатлардан кўчиб келишган муҳожирлар бўлишган.
Агата оилада кенжа қиз эди. Миллерлар хонадонида яна икки нафар фарзанд — опаси Маргарет Фрэри (1879 — 1950) ва акаси Луис Монтан “Монти” (1880 — 1929) бор эди.

Бўлажак адиба уйда яхши таълим олди, айниқса, мусиқадан пухта билимни эгаллади. Бироқ саҳна олдидаги қўрқув унинг мусиқачига айланишига халақит берди.
Биринчи жаҳон уруши даврида Агата госпиталда ҳамшира бўлиб ишлади. Бу касб унга ёқар, “инсон шуғулланиши мумкин бўлган энг фойдали соҳалардан бири” деб ҳисобларди. Агата фармацевт сифатида дорихонада ҳам фаолият кўрсатди. Бу эса унинг ижодида аксини топмай қолмади: асарларидаги 83 та жиноят заҳарланиш оқибатида юз беради.

1914 йили Рождество кунида Агата полковник Арчибальд Кристига турмушга чиқди. Арчибальд қизни бир неча йиллар олдин — лейтенантлик бўлган вақтларидан буён яхши кўрарди. Уларнинг оиласида қизалоқ — Розалинда туғилди.

Айни шу давр Агата Кристи ижод йўлининг бошланиши бўлди. Айтишларича, Кристининг детективга мурожаат қилишига опаси билан баҳслашиб қолгани сабаб бўлган. У адабиётчи сифатида намоён этган Маргаретга ўзи ҳам яхши асар ёза олишга қодирлигини айтган. Опаси синглисини ижодга ундаган.
Кристи ўзининг биринчи детектив романи — “Стайлздаги сирли ҳодиса” романини зўр иштиёқ билан ёзди. Бироқ уни чоп эттириш осон кечмади. Роман Британиянинг олтита нашриёти томонидан қайтариб берилди. Фақат еттинчи нашриётда Кристи қўлёзмасини қабул қилишди.

Дастлаб муаллиф “Стайлз…”ни Агата Кристи исм-шарифи билан нашр эттиришдан чўчиди. Ўқувчи детектив жанрида ёзадиган аёл-ёзувчиларни жиддий қабул қилмайди, деб ўйлади у. Ношир эса камдан-кам учрайдиган бундай исм-шарифни китобхонлар дарҳол эслаб қолишади, деб Агатани ишонтирди.
“Стайлздаги сирли ҳодиса” 1920 йили 2000 нусхада чоп этилди. Бошловчи ёзувчи 15 фунт стерлинг миқдорида қалам ҳақи олди. Битта китоб билан кенг оммага танилиш осон эмас, албатта. Кристи ёзишга зўр берди. Сермаҳсул ижод қила бошлади.

Унинг асарлари 1926 йили, асарлари журналларда эълон қилина бошлагач, машҳур бўлди.
Инглиз детектив жанри усталари анъанасини давом эттирган Агата Кристи жуфтлик қаҳрамонлар — зукко Эркюль Пуаро ва кулгили, интилувчан ва бурмунча лақма бўлган капитан Гастингсни яратди. Агар Пуаро ва Гастингс аксар ҳолларда Шерлок Холмс ва доктор Ватсондан нусха олинган бўлса, кекса Марпл хоним адибалар М.З.Брэддон ва Анна Кэтрин Грин бош қаҳрамонларини эслатувчи йиғма образ ҳисобланади.

• Антиқа ташхис сабаби

1926 йили Агатанинг онаси ҳаётдан кўз юмди. Ўша йилнинг охирида Арчибальд Кристи Агатага хиёнат қилганига иқрор бўлиб, ажралишлари кераклигини айтди. У гольф бўйича ҳамкасби Нэнси Нилни севиб қолганини эътироф этди.

Эр-хотин қаттиқ жанжаллашиб қолдилар. Агата қизалоғи Розалинда учун ҳам никоҳини асраб қолмоқчи эди. Фойдаси бўлмади. Эртаси куни Агата уйдан ғойиб бўлди. Котибига қолдирган хатда унинг Йоркширга кетгани ёзилганди.

Агата Кристининг йўқолиши жамоатчиликда кучли акс-садо берди, чунки аллақачон ёзувчи сифатида мухлислари пайдо бўлган, кенг жамоатчиликка танилган эди у. 11 кун мобайнида детектив ёзувчиси Агата Кристининг қаерда эканлиги ҳақида ҳеч ким ҳеч нимани аниқлай олмади.

Шундан сўнг адибанинг автомобили топилди, холос. Автомобиль салонида Агатанинг пўстинчаси ётарди. Орадан бир неч кун ўтгач, Агата Кристининг ҳам дараги чиқди. У Тереза Нил исм-шарифи билан унча катта бўлмаган “Swan Hydropathik Hotel” меҳмонхонасидан қўним топган экан.

Кристи ўзининг йўқолгани сабабларини изоҳлаб ўтирмади. Бироқ икки шифокор унга бошидаги шикастланиш туфайли амнезия — хотиранинг йўқолиши ташхисини қўйдилар. Кристининг ғойиб бўлиш сабабларини таҳлил қилган британиялик Эндрю Норман ўзининг “Тайёр портрет” китобида ёзишига кўра, “детектив қироличаси”нинг мазкур ташхисга сира дахли йўқ, у амнезиясига дучор бўлмаган. Кристининг ҳаракатлари мутлақо тескари жараёндан гувоҳлик беради. У моҳирона иш тутган: меҳмонхонада қайд эттирган исм-фамилия аслида эрининг маъшуқасиники бўлган, қолаверса, адиба ўз вақтини фортепиано чалиб ўтказган, кутубхонага борган.
Тафсилотларни икир-чикири билан ўрганган Норманнинг хулосасига кўра, Агата Кристи буларнинг барчасини оғир руҳий сиқилиш туфайли амалга оширган.

Иккинчи фаразга кўра, ғойиб бўлиш эридан қасос олиш мақсадида адиба томонидан атайин қилинган — полиция ёзувчини ўлдирилган деб ўйлаб, қотилликда Арчибальд Кристидан гумон қилиши учун!
Агата Кристи, ҳатто узоқ йиллар ўтиб ҳам, юқоридаги қилмишини изоҳлаб бера олмади. Ҳаммаси ғалати. Афтидан, онасидан жудо бўлгани етмагандек, эрининг хиёнати Агатага қаттиқ таъсир қилган. Бу икки ҳодиса биргаликда руҳий парокандаликка олиб келган. Агата бир пайтлардаги ўзаро меҳр-муҳаббатга ниҳоятда ишонган, эрининг ташлаб кетишини хаёлига ҳам келтирмаган…

Орадан икки йил ўтгач, 1928 йили Арчибальд ва Агата Кристи расмий равишда ажрашдилар. 1934 йили Мэри Вестмакотт тахаллуси билан ёзган “Якунланмаган портрет” романида Агата Кристи ўзининг ғойиб бўлишига ўхшаш воқеаларни акс эттиради.

• Беғараз, ювош, бироқ…

1930 йили Ироқ бўйлаб саёҳат қилган адиба Уре қазилмаларида бўлажак иккинчи умр йўлдоши — археолог Макс Маллоуэн билан танишди. Макс Агата Кристидан 15 ёш кичик эди. “Аёл археолог учун катта кўринмоғи керак, ана ўшанда унинг қадр-қиммати сезиларли равишда ошади”, — деган эди Агата ушбу никоҳи ҳақида.
Шундан сўнг у эри билан биргаликда бир неча ойни Сурия ва Ироқ экпедициясида ўтказди. Бу давр адибанинг “Қандай яшаяпсан, айт” номли автобиографик романида ўз аксини топди. Агата Кристи иккинчи умр йўлдоши билан умрининг сўнгги нафасигача аҳил яшади.

Макс Маллоуэн билан Яқин Шарққа сафари туфайли унинг асарларидаги бир нечта воқеа ўша ерларда юз беради. Бошқа романларидаги маскан сифатида эса (масалан, “Ҳеч ким қолмади”) Кристи ўзи туғилган Торки шаҳри ва атрофларини макон қилиб олган. Унинг “Шарқ экспрессидаги қотиллик” романи 1934 йили Туркиянинг Истамбул шаҳри “Пера Палас” меҳмонхонасида ёзилган. Бугун мазкур гўшанинг Агата Кристи яшаган 411-хонаси мемориал музейга айлантирилган. 1938 йили жуфтлик сотиб олган Девондаги Гренвей Естат мулки эса Ёдгорликларни қўриқлаш жамияти томонидан муҳофаза қилинмоқда.

Кристи ёзишдан тинмасди. Унинг асарларига қизиқиш тобора кучая борди. Жумладан, Кристининг бош қаҳрамони бельгиялик изқувар Эркюль Пуаро бўлган 33 та романи, 1 та пьесаси ва 54 та ҳикояси илиқ кутиб олинди.

Адибанинг яна бир қаҳрамони Марпл хоним “Сешанба” тунги клуби” ҳикоясида пайдо бўлган. Унинг тимсоли Агата Кристининг бувиси эди. Муаллиф айтишича, бу кампир “беғараз, ювош, бироқ ҳамиша ҳар нарсанинг ёмон томонини кутадиган ва қўрққанлари доимо рўй берадиган инсон эди”.

Кристи Чеширдаги қайниси Жеймс Уотсга тегишли Эбни Холл қўрғонига ташриф буюриб турарди. Унинг камида иккита асаридаги воқеалар айнан шу масканда юз беради: “Рождество пудингининг саргузашти” ва “Дафндан сўнг” романи. Эбни Агата учун илҳом манбаига айланган эди. Бу атрофдаги Стайлз, Чимниз, Стоунгэйтс ва бошқа уй номлари Эбнини қамраб олганига гувоҳ бўламиз.

Иккинчи жаҳон уруши йилларида Кристи иккита роман ёзди: “Парда” (1940) ва “Ухлаётган қотиллик”. У шу тариқа Эркюль Пуаро ва Марпл хоним ҳақидаги туркум романларга нуқта қўймоқчи эди. Аммо китоблар фақат 70-йилларда нашр қилинди.

• Детектив зўравонлик дегани эмас!

1955 йили ВВС телекомпаниясига берган интервьюсида Агата Кристи оқшом дўстлари ёки оила даврасида тўқиш ишлари билан вақтини ўтказганида навбатдаги сюжетларни ўйлай бошлагани, роман ёзишга ўтирганида эса сюжет бошидан охиригача аллақачон тайёр бўлгани ҳақида айтган эди. Ўзининг иқрор бўлишича, янги роман ғояси ҳар қандай жойда ҳам жонланаверган. Газета қирқимларида қайд этилган заҳарланиш, турли жиноят ишларига тааллуқли ғоялар махсус дафтарга ёзиб бориларди. Қаҳрамонлар билан ҳам шундай бўларди. Кристи томонидан яратилган қаҳрамонлардан бири ҳаётда реал яшаган прототип — Майор Эрнст Бэлчер бўлиб, ўз вақтида биринчи эри Арчибальд Кристининг бошлиғи эди. У 1924 йили полковник Рейс ҳақида ёзилган “Малла костюмли одам” романидаги Педлернинг прототипи бўлган.

Агата Кристи ўз асарларида ижтимоий муаммоларни кўтариб чиқишдан чўчимасди. Масалан, унинг иккита романида (“Бешта чўчқа боласи”, “Айбсизлик синови”) ўлим жазоси билан боғлиқ суд ишларига доир хатолар ёзилган. Умуман, Кристининг талай китобларида ўша даврдаги инглиз давлат суд идораларининг салбий жиҳатлари акс эттирилган.

Бугунги детективлардан фарқли ўлароқ, Агата Кристи асарларида зўравонлик, қон ҳалқоби ва қўполлик учрамайди. У ўз романларида бирор марта ҳам жинсий масалаларни мавзу қилиб олмаган. “Детектив — ахлоқ ҳикояси. Бундай китобларни ёзган ва ўқиган барча инсонлар каби, мен ҳам жиноятчи ва айбсиз айбдорликка қарши эдим. Детектив асарлар ўқий бошланганида уларда ёзилган лавҳалар туфайли шафқатсизлик учун шафқатсизликдан садистларча роҳатланиш мумкинлиги ҳеч кимнинг хаёлига келмасди, бунга йўл қўйиб бўлмайди”, — деб ёзганди Кристи ўз таржимаи ҳолида. Унинг фикрича, мазкур ҳол ҳамдардлик ҳиссини ўтмаслаштириб қўяди ва ўқувчи эътиборини роман бош мавзусидан чалғитади.

Кристи ўз ижодий фаолиятида инглиз менталитетига хос сиёсий мутаассибликни фош этади. Бунинг ёрқин намунасини Паркер Пайн туркумидаги “Кичик хизматчи тарихи” ҳикоясида кўрамиз.

Агата Кристи “Ўнта негр боласи”ни энг яхши роман сифатида ҳисобларди. Роман воқеалари кечадиган сервиқор қоялардан иборат оролча ҳақиқатда мавжуд — у Бург ва Жанубий Британия ороллари эди. Ўқувчилар ҳам китобга яхши баҳо беришди — дўконларда энг кўп сотилган. Бугунги кунда “Ўнта негр боласи” боадаблик нуқтаи назаридан “Ҳеч ким қолмади” номи билан нашр қилинмоқда.

• Малла костюмли жосус

Худди Артур Конан Дойль Шерлок Холмсдан толиққанидек, Агата Кристи ҳам ўзининг қаҳрамони Эркюль Пуародан чарчади. Бироқ Конан Дойлдан фарқли ўлароқ. У ўз изқуварини машҳурлик чўққисида бўлганида “ўлдириш”га қарор қилмади. Адибанинг невараси Мэтью Причард сўзларига кўра, Кристи ўйлаб топган қаҳрамонларидан энг ёқадигани — “кекса, оқила, анъанавий инглиз хоними” бўлган.

Яна бир қаҳрамон — полковник Рейс Агата Кристининг тўртта романида гавдаланади. У — Британия разведкаси агенти бўлиб, халқаро миқёсдаги жиноятчиларни тутиш учун дунё бўйлаб кезади. Рейс — МI5 жосуслик бўлими ходими. У — баланд бўйли, алп қоматли, тобланган қаҳрамон.

Рейс илк бор “Малла костюмли одам” жосуслик детективида пайдо бўлган. Воқеалар Жанубий Африкада юз беради. Полковник Рейс, шунингдек, Эркюль Пуаро ҳақидаги “Стол устидаги қарталар” ва “Нилдаги ўлим” номли икки романда пайдо бўлади. Пуаро Рейснинг иккита текширувига ёрдам беради.
Рейс сўнгги марта 1944 йили ёзилган “Ярқираган цианид” романида эски дўстининг ўлими юзасидан текширув олиб боради. Бу асарда у етуклик ёшда бўлади.

Паркер Пайн эса — “Паркер Пайн тергов олиб боради” тўпламидаги 12 ҳикоя, шунингдек, “Регат сири ва бошқа ҳикоялар” ҳамда “Польсенс ташвишлари ва бошқа қиссалар” асарларининг қаҳрамони. Пайн туркуми омма учун расм бўлган детектив насри эмас. Унинг сюжети асосида жиноят эмас, балки Пайннинг ўз ҳаётидан норози мижозлари тарихи ётади. Айнан шу норозилик уларни Пайн агентлигига олиб келади. Мазкур асарда Эркюль Пуаронинг котиби сифатида ишлаш учун Пайндаги хизматини ташлаб кетган Лемон хоним биринчи марта намоён бўлади.

• “Қиролича”ни ранжитган савол

Лондондаги Амбассадор театрида “Қопқон” спектаклининг ўн йиллик юбилейи муносабати билан ITN телекомпаниясига берган интервьюсида Агата Кристи ушбу асарини Лондон саҳнасига қўйиш учун яхши деб ҳисобламаслиги, бироқ томошабинларга ёққани учун ўзи ҳам йилда бир неча марта кўришга боришини айтган эди.

Кристи ўзи ёзган асарларини яхши деб ҳисобламаса-да, ёмон деб баҳоламасди. “Ҳинд журналистларидан бири мендан “ўзингиз ёмон деб ҳисоблаган асарни нашр қилдирганмисиз?” деб сўради. Мен жаҳл билан “йўқ” деб жавоб бердим. Менинг барча китобларим ўзим ўйлаб топганларим асосида чоп этилган, ҳаммасидан кўнглим тўлган, агар ростдан ҳам бирорта китобим ёмон бўлганида мен уни ҳеч қачон нашр қилдирмасдим”, деб ёзган эди Агата Кристи ўзининг таржимаи ҳолида.

1956 йили Агата Кристи Британия империяси ордени билан тақдирланди. 1971 йили эса адабиёт соҳасидаги ютуқлари учун унга Британия империясининг Кавалерия хоними ордени топширилди. Ушбу нуфузли мукофот Кристининг номи айтилганида “хоним” сўзини дворянларга хос қўллаш нуфузини берарди. Дарвоқе, бундай тақдирланишдан уч йил муқаддам Кристининг умр йўлдоши Макс Маллоуэн ҳам археологиядаги муваффақиятли қазишмалари учун Британия империяси орденининг рицарлик унвони билан мукофотланган эди.

Мухлислар қизиқишини инобатга олган адиба 1858 йили инглиз детектив клубини ташкил этди. Бу унинг жамоатчилик билан самбарчас ишлаш йўлидаги саъй-ҳаракати эди.

Агата Кристининг 1965 йили якунлаган таржимаи ҳоли шундай сўзлар билан интиҳо топган: “Худойим, мазмунли ҳаётим ва менга берилган муҳаббатлар учун сендан миннатдорман”.

1971 — 1974 йилларда Агата Кристининг саломатлиги панд бера бошлади, шунга қарамай, у ёзишда давом этди. Торонто университети мутахассислари Кристининг мазкур йиллардаги хатларини тадқиқ этишди ва адибанинг Альцгеймер хасталигига чалингани ҳақида хулосага келишди.

1975 йили бутунлай ҳолдан тойган Кристи “Қопқон” пьесасининг барча ҳуқуқларини ўз неварасига берди.
Агата Кристи 1976 йилнинг 12 январида қисқа фурсатли шамоллаш туфайли Уоллингфорддаги уйида ҳаётдан кўз юмди. “Детектив қироличаси”ни Чолси қишлоғида дафн этдилар.

Кристининг ягона қизи Розалинда Маргарет Хикс ҳам 85 йил умр кўрди ва 2004 йил 28 октябрь куни Девонда вафот этди. Невараси Мэтью Ричард Агата Кристининг баъзи адабий асарлари ҳуқуқини “Агата Кристи лимитед” фондига мерос қилиб берган.

Agata Kristi o’zi yozgan asarlarini yaxshi deb hisoblamasa-da, yomon deb baholamasdi. “Hind jurnalistlaridan biri mendan “o’zingiz yomon deb hisoblagan asarni nashr qildirganmisiz?” deb so’radi. Men jahl bilan “yo’q” deb javob berdim. Mening barcha kitoblarim o’zim o’ylab topganlarim asosida chop etilgan, hammasidan ko’nglim to’lgan, agar rostdan ham birorta kitobim yomon bo’lganida men uni hech qachon nashr qildirmasdim”, deb yozgan edi Agata Kristi o’zining tarjimai holida….

AYRILIQ, XIYONAT VA MUKOFOTLAR
“Detektiv qirolichasi”ning hayotidan lavhalar
Anvar Namozov

Agata Kristi nomi adabiyot ixlosmandlariga yaxshi tanish. U — 60 ga yaqin detektiv roman, 19 ta hikoyalar to’plami va 6 ta psixologik roman muallifi. Kristi kitoblari 4 milliarddan ziyod adadda chop etilgan, dunyoning 100 ga yaqin tillariga tarjima qilingan. Agata Kristi “detektiv asarlar qirolichasi” nomi bilan tanilgan. Uning detektiv romanlari hozirgacha qadar (“Bibliya” va Shekspirdan so’ng) eng ko’p nusxada nashr qilinadi. Kristi sahna asarlari ham yozgan. Uning 16 ta p`esasi London teatrida qo’yilgan. “Qopqon” nomli p`esasi ilk bor 1952 yili sahnalashtirilgan bo’lib, hozirgacha to’xtovsiz namoyish etib kelinadi…

• Zahar… kerak bo’ladi!

Agata Meri Klarissa Mallouen — kelib chiqishi Miller bo’lgan, keyinchalik birinchi umr yo’ldoshining familiyasi bilan shuhrat qozongan Agata Kristi 1890 yil 15 sentyabrda Buyuk Britaniyaning Devon grafligi, Torki shaharchasida tug’ilgan. Uning ota-onasi Qo’shma Shtatlardan ko’chib kelishgan muhojirlar bo’lishgan.Agata oilada kenja qiz edi. Millerlar xonadonida yana ikki nafar farzand — opasi Margaret Freri (1879 — 1950) va akasi Luis Montan “Monti” (1880 — 1929) bor edi.

Bo’lajak adiba uyda yaxshi ta’lim oldi, ayniqsa, musiqadan puxta bilimni egalladi. Biroq sahna oldidagi qo’rquv uning musiqachiga aylanishiga xalaqit berdi. Birinchi jahon urushi davrida Agata gospitalda hamshira bo’lib ishladi. Bu kasb unga yoqar, “inson shug’ullanishi mumkin bo’lgan eng foydali sohalardan biri” deb hisoblardi. Agata farmatsevt sifatida dorixonada ham faoliyat ko’rsatdi. Bu esa uning ijodida aksini topmay qolmadi: asarlaridagi 83 ta jinoyat zaharlanish oqibatida yuz beradi.

1914 yili Rojdestvo kunida Agata polkovnik Archibal`d Kristiga turmushga chiqdi. Archibal`d qizni bir necha yillar oldin — leytenantlik bo’lgan vaqtlaridan buyon yaxshi ko’rardi. Ularning oilasida qizaloq — Rozalinda tug’ildi.

Ayni shu davr Agata Kristi ijod yo’lining boshlanishi bo’ldi. Aytishlaricha, Kristining detektivga murojaat qilishiga opasi bilan bahslashib qolgani sabab bo’lgan. U adabiyotchi sifatida namoyon etgan Margaretga o’zi ham yaxshi asar yoza olishga qodirligini aytgan. Opasi singlisini ijodga undagan.Kristi o’zining birinchi detektiv romani — “Staylzdagi sirli hodisa” romanini zo’r ishtiyoq bilan yozdi. Biroq uni chop ettirish oson kechmadi. Roman Britaniyaning oltita nashriyoti tomonidan qaytarib berildi. Faqat yettinchi nashriyotda Kristi qo’lyozmasini qabul qilishdi.

Dastlab muallif “Staylz…”ni Agata Kristi ism-sharifi bilan nashr ettirishdan cho’chidi. O’quvchi detektiv janrida yozadigan ayol-yozuvchilarni jiddiy qabul qilmaydi, deb o’yladi u. Noshir esa kamdan-kam uchraydigan bunday ism-sharifni kitobxonlar darhol eslab qolishadi, deb Agatani ishontirdi.“Staylzdagi sirli hodisa” 1920 yili 2000 nusxada chop etildi. Boshlovchi yozuvchi 15 funt sterling miqdorida qalam haqi oldi. Bitta kitob bilan keng ommaga tanilish oson emas, albatta. Kristi yozishga zo’r berdi. Sermahsul ijod qila boshladi.

Uning asarlari 1926 yili, asarlari jurnallarda e’lon qilina boshlagach, mashhur bo’ldi.Ingliz detektiv janri ustalari an’anasini davom ettirgan Agata Kristi juftlik qahramonlar — zukko Erkyul` Puaro va kulgili, intiluvchan va burmuncha laqma bo’lgan kapitan Gastingsni yaratdi. Agar Puaro va Gastings aksar hollarda Sherlok Xolms va doktor Vatsondan nusxa olingan bo’lsa, keksa Marpl xonim adibalar M.Z.Breddon va Anna Ketrin Grin bosh qahramonlarini eslatuvchi yig’ma obraz hisoblanadi.

• Antiqa tashxis sababi

1926 yili Agataning onasi hayotdan ko’z yumdi. O’sha yilning oxirida Archibal`d Kristi Agataga xiyonat qilganiga iqror bo’lib, ajralishlari kerakligini aytdi. U gol`f bo’yicha hamkasbi Nensi Nilni sevib qolganini e’tirof etdi.

Er-xotin qattiq janjallashib qoldilar. Agata qizalog’i Rozalinda uchun ham nikohini asrab qolmoqchi edi. Foydasi bo’lmadi. Ertasi kuni Agata uydan g’oyib bo’ldi. Kotibiga qoldirgan xatda uning Yorkshirga ketgani yozilgandi.

Agata Kristining yo’qolishi jamoatchilikda kuchli aks-sado berdi, chunki allaqachon yozuvchi sifatida muxlislari paydo bo’lgan, keng jamoatchilikka tanilgan edi u. 11 kun mobaynida detektiv yozuvchisi Agata Kristining qaerda ekanligi haqida hech kim hech nimani aniqlay olmadi.

Shundan so’ng adibaning avtomobili topildi, xolos. Avtomobil` salonida Agataning po’stinchasi yotardi. Oradan bir nech kun o’tgach, Agata Kristining ham daragi chiqdi. U Tereza Nil ism-sharifi bilan uncha katta bo’lmagan “Swan Hydropathik Hotel” mehmonxonasidan qo’nim topgan ekan.

Kristi o’zining yo’qolgani sabablarini izohlab o’tirmadi. Biroq ikki shifokor unga boshidagi shikastlanish tufayli amneziya — xotiraning yo’qolishi tashxisini qo’ydilar. Kristining g’oyib bo’lish sabablarini tahlil qilgan britaniyalik Endryu Norman o’zining “Tayyor portret” kitobida yozishiga ko’ra, “detektiv qirolichasi”ning mazkur tashxisga sira daxli yo’q, u amneziyasiga duchor bo’lmagan. Kristining harakatlari mutlaqo teskari jarayondan guvohlik beradi. U mohirona ish tutgan: mehmonxonada qayd ettirgan ism-familiya aslida erining ma’shuqasiniki bo’lgan, qolaversa, adiba o’z vaqtini fortepiano chalib o’tkazgan, kutubxonaga borgan.Tafsilotlarni ikir-chikiri bilan o’rgangan Normanning xulosasiga ko’ra, Agata Kristi bularning barchasini og’ir ruhiy siqilish tufayli amalga oshirgan.

Ikkinchi farazga ko’ra, g’oyib bo’lish eridan qasos olish maqsadida adiba tomonidan atayin qilingan — politsiya yozuvchini o’ldirilgan deb o’ylab, qotillikda Archibal`d Kristidan gumon qilishi uchun!Agata Kristi, hatto uzoq yillar o’tib ham, yuqoridagi qilmishini izohlab bera olmadi. Hammasi g’alati. Aftidan, onasidan judo bo’lgani yetmagandek, erining xiyonati Agataga qattiq ta’sir qilgan. Bu ikki hodisa birgalikda ruhiy parokandalikka olib kelgan. Agata bir paytlardagi o’zaro mehr-muhabbatga nihoyatda ishongan, erining tashlab ketishini xayoliga ham keltirmagan…

Oradan ikki yil o’tgach, 1928 yili Archibal`d va Agata Kristi rasmiy ravishda ajrashdilar. 1934 yili Meri Vestmakott taxallusi bilan yozgan “Yakunlanmagan portret” romanida Agata Kristi o’zining g’oyib bo’lishiga o’xshash voqealarni aks ettiradi.

• Beg’araz, yuvosh, biroq…

1930 yili Iroq bo’ylab sayohat qilgan adiba Ure qazilmalarida bo’lajak ikkinchi umr yo’ldoshi — arxeolog Maks Mallouen bilan tanishdi. Maks Agata Kristidan 15 yosh kichik edi. “Ayol arxeolog uchun katta ko’rinmog’i kerak, ana o’shanda uning qadr-qimmati sezilarli ravishda oshadi”, — degan edi Agata ushbu nikohi haqida.Shundan so’ng u eri bilan birgalikda bir necha oyni Suriya va Iroq ekpeditsiyasida o’tkazdi. Bu davr adibaning “Qanday yashayapsan, ayt” nomli avtobiografik romanida o’z aksini topdi. Agata Kristi ikkinchi umr yo’ldoshi bilan umrining so’nggi nafasigacha ahil yashadi.

Maks Mallouen bilan Yaqin Sharqqa safari tufayli uning asarlaridagi bir nechta voqea o’sha yerlarda yuz beradi. Boshqa romanlaridagi maskan sifatida esa (masalan, “Hech kim qolmadi”) Kristi o’zi tug’ilgan Torki shahri va atroflarini makon qilib olgan. Uning “Sharq ekspressidagi qotillik” romani 1934 yili Turkiyaning Istambul shahri “Pera Palas” mehmonxonasida yozilgan. Bugun mazkur go’shaning Agata Kristi yashagan 411-xonasi memorial muzeyga aylantirilgan. 1938 yili juftlik sotib olgan Devondagi Grenvey Yestat mulki esa Yodgorliklarni qo’riqlash jamiyati tomonidan muhofaza qilinmoqda.

Kristi yozishdan tinmasdi. Uning asarlariga qiziqish tobora kuchaya bordi. Jumladan, Kristining bosh qahramoni bel`giyalik izquvar Erkyul` Puaro bo’lgan 33 ta romani, 1 ta p`esasi va 54 ta hikoyasi iliq kutib olindi.

Adibaning yana bir qahramoni Marpl xonim “Seshanba” tungi klubi” hikoyasida paydo bo’lgan. Uning timsoli Agata Kristining buvisi edi. Muallif aytishicha, bu kampir “beg’araz, yuvosh, biroq hamisha har narsaning yomon tomonini kutadigan va qo’rqqanlari doimo ro’y beradigan inson edi”.

Kristi Cheshirdagi qaynisi Jeyms Uotsga tegishli Ebni Xoll qo’rg’oniga tashrif buyurib turardi. Uning kamida ikkita asaridagi voqealar aynan shu maskanda yuz beradi: “Rojdestvo pudingining sarguzashti” va “Dafndan so’ng” romani. Ebni Agata uchun ilhom manbaiga aylangan edi. Bu atrofdagi Staylz, Chimniz, Stoungeyts va boshqa uy nomlari Ebnini qamrab olganiga guvoh bo’lamiz.

Ikkinchi jahon urushi yillarida Kristi ikkita roman yozdi: “Parda” (1940) va “Uxlayotgan qotillik”. U shu tariqa Erkyul` Puaro va Marpl xonim haqidagi turkum romanlarga nuqta qo’ymoqchi edi. Ammo kitoblar faqat 70-yillarda nashr qilindi.

• Detektiv zo’ravonlik degani emas!

1955 yili VVS telekompaniyasiga bergan interv`yusida Agata Kristi oqshom do’stlari yoki oila davrasida to’qish ishlari bilan vaqtini o’tkazganida navbatdagi syujetlarni o’ylay boshlagani, roman yozishga o’tirganida esa syujet boshidan oxirigacha allaqachon tayyor bo’lgani haqida aytgan edi. O’zining iqror bo’lishicha, yangi roman g’oyasi har qanday joyda ham jonlanavergan. Gazeta qirqimlarida qayd etilgan zaharlanish, turli jinoyat ishlariga taalluqli g’oyalar maxsus daftarga yozib borilardi. Qahramonlar bilan ham shunday bo’lardi. Kristi tomonidan yaratilgan qahramonlardan biri hayotda real yashagan prototip — Mayor Ernst Belcher bo’lib, o’z vaqtida birinchi eri Archibal`d Kristining boshlig’i edi. U 1924 yili polkovnik Reys haqida yozilgan “Malla kostyumli odam” romanidagi Pedlerning prototipi bo’lgan.

Agata Kristi o’z asarlarida ijtimoiy muammolarni ko’tarib chiqishdan cho’chimasdi. Masalan, uning ikkita romanida (“Beshta cho’chqa bolasi”, “Aybsizlik sinovi”) o’lim jazosi bilan bog’liq sud ishlariga doir xatolar yozilgan. Umuman, Kristining talay kitoblarida o’sha davrdagi ingliz davlat sud idoralarining salbiy jihatlari aks ettirilgan.

Bugungi detektivlardan farqli o’laroq, Agata Kristi asarlarida zo’ravonlik, qon halqobi va qo’pollik uchramaydi. U o’z romanlarida biror marta ham jinsiy masalalarni mavzu qilib olmagan. “Detektiv — axloq hikoyasi. Bunday kitoblarni yozgan va o’qigan barcha insonlar kabi, men ham jinoyatchi va aybsiz aybdorlikka qarshi edim. Detektiv asarlar o’qiy boshlanganida ularda yozilgan lavhalar tufayli shafqatsizlik uchun shafqatsizlikdan sadistlarcha rohatlanish mumkinligi hech kimning xayoliga kelmasdi, bunga yo’l qo’yib bo’lmaydi”, — deb yozgandi Kristi o’z tarjimai holida. Uning fikricha, mazkur hol hamdardlik hissini o’tmaslashtirib qo’yadi va o’quvchi e’tiborini roman bosh mavzusidan chalg’itadi.

Kristi o’z ijodiy faoliyatida ingliz mentalitetiga xos siyosiy mutaassiblikni fosh etadi. Buning yorqin namunasini Parker Payn turkumidagi “Kichik xizmatchi tarixi” hikoyasida ko’ramiz.

Agata Kristi “O’nta negr bolasi”ni eng yaxshi roman sifatida hisoblardi. Roman voqealari kechadigan serviqor qoyalardan iborat orolcha haqiqatda mavjud — u Burg va Janubiy Britaniya orollari edi. O’quvchilar ham kitobga yaxshi baho berishdi — do’konlarda eng ko’p sotilgan. Bugungi kunda “O’nta negr bolasi” boadablik nuqtai nazaridan “Hech kim qolmadi” nomi bilan nashr qilinmoqda.

• Malla kostyumli josus

Xuddi Artur Konan Doyl` Sherlok Xolmsdan toliqqanidek, Agata Kristi ham o’zining qahramoni Erkyul` Puarodan charchadi. Biroq Konan Doyldan farqli o’laroq. U o’z izquvarini mashhurlik cho’qqisida bo’lganida “o’ldirish”ga qaror qilmadi. Adibaning nevarasi Met`yu Prichard so’zlariga ko’ra, Kristi o’ylab topgan qahramonlaridan eng yoqadigani — “keksa, oqila, an’anaviy ingliz xonimi” bo’lgan.

Yana bir qahramon — polkovnik Reys Agata Kristining to’rtta romanida gavdalanadi. U — Britaniya razvedkasi agenti bo’lib, xalqaro miqyosdagi jinoyatchilarni tutish uchun dunyo bo’ylab kezadi. Reys — MI5 josuslik bo’limi xodimi. U — baland bo’yli, alp qomatli, toblangan qahramon.

Reys ilk bor “Malla kostyumli odam” josuslik detektivida paydo bo’lgan. Voqealar Janubiy Afrikada yuz beradi. Polkovnik Reys, shuningdek, Erkyul` Puaro haqidagi “Stol ustidagi qartalar” va “Nildagi o’lim” nomli ikki romanda paydo bo’ladi. Puaro Reysning ikkita tekshiruviga yordam beradi.Reys so’nggi marta 1944 yili yozilgan “Yarqiragan sianid” romanida eski do’stining o’limi yuzasidan tekshiruv olib boradi. Bu asarda u yetuklik yoshda bo’ladi.

Parker Payn esa — “Parker Payn tergov olib boradi” to’plamidagi 12 hikoya, shuningdek, “Regat siri va boshqa hikoyalar” hamda “Pol`sens tashvishlari va boshqa qissalar” asarlarining qahramoni. Payn turkumi omma uchun rasm bo’lgan detektiv nasri emas. Uning syujeti asosida jinoyat emas, balki Paynning o’z hayotidan norozi mijozlari tarixi yotadi. Aynan shu norozilik ularni Payn agentligiga olib keladi. Mazkur asarda Erkyul` Puaroning kotibi sifatida ishlash uchun Payndagi xizmatini tashlab ketgan Lemon xonim birinchi marta namoyon bo’ladi.

• “Qirolicha”ni ranjitgan savol

Londondagi Ambassador teatrida “Qopqon” spektaklining o’n yillik yubileyi munosabati bilan ITN telekompaniyasiga bergan interv`yusida Agata Kristi ushbu asarini London sahnasiga qo’yish uchun yaxshi deb hisoblamasligi, biroq tomoshabinlarga yoqqani uchun o’zi ham yilda bir necha marta ko’rishga borishini aytgan edi.

Kristi o’zi yozgan asarlarini yaxshi deb hisoblamasa-da, yomon deb baholamasdi. “Hind jurnalistlaridan biri mendan “o’zingiz yomon deb hisoblagan asarni nashr qildirganmisiz?” deb so’radi. Men jahl bilan “yo’q” deb javob berdim. Mening barcha kitoblarim o’zim o’ylab topganlarim asosida chop etilgan, hammasidan ko’nglim to’lgan, agar rostdan ham birorta kitobim yomon bo’lganida men uni hech qachon nashr qildirmasdim”, deb yozgan edi Agata Kristi o’zining tarjimai holida.

1956 yili Agata Kristi Britaniya imperiyasi ordeni bilan taqdirlandi. 1971 yili esa adabiyot sohasidagi yutuqlari uchun unga Britaniya imperiyasining Kavaleriya xonimi ordeni topshirildi. Ushbu nufuzli mukofot Kristining nomi aytilganida “xonim” so’zini dvoryanlarga xos qo’llash nufuzini berardi. Darvoqe, bunday taqdirlanishdan uch yil muqaddam Kristining umr yo’ldoshi Maks Mallouen ham arxeologiyadagi muvaffaqiyatli qazishmalari uchun Britaniya imperiyasi ordenining ritsarlik unvoni bilan mukofotlangan edi.

Muxlislar qiziqishini inobatga olgan adiba 1858 yili ingliz detektiv klubini tashkil etdi. Bu uning jamoatchilik bilan sambarchas ishlash yo’lidagi sa’y-harakati edi.

Agata Kristining 1965 yili yakunlagan tarjimai holi shunday so’zlar bilan intiho topgan: “Xudoyim, mazmunli hayotim va menga berilgan muhabbatlar uchun sendan minnatdorman”.

1971 — 1974 yillarda Agata Kristining salomatligi pand bera boshladi, shunga qaramay, u yozishda davom etdi. Toronto universiteti mutaxassislari Kristining mazkur yillardagi xatlarini tadqiq etishdi va adibaning Al`tsgeymer xastaligiga chalingani haqida xulosaga kelishdi.

1975 yili butunlay holdan toygan Kristi “Qopqon” p`esasining barcha huquqlarini o’z nevarasiga berdi.Agata Kristi 1976 yilning 12 yanvarida qisqa fursatli shamollash tufayli Uollingforddagi uyida hayotdan ko’z yumdi. “Detektiv qirolichasi”ni Cholsi qishlog’ida dafn etdilar.

Kristining yagona qizi Rozalinda Margaret Xiks ham 85 yil umr ko’rdi va 2004 yil 28 oktyabr` kuni Devonda vafot etdi. Nevarasi Met`yu Richard Agata Kristining ba’zi adabiy asarlari huquqini “Agata Kristi limited” fondiga meros qilib bergan.