Соҳибқирон Амир Темур таваллуд топган куннинг 682 йиллиги олдидан
Кеш воҳаси, Мирзо Бобур ёзганидек, “Самарқанднинг жанубидадир, тўқуз йиғоч йўлдур. Самарқанд била Кеш орасида бир тоғ тушубтур. Итмак добони дерлар, сангтарошлик қилур тошларни тамом бу тоғдин элтарлар. Баҳорлар саҳроси ва шаҳри ва боми ва томи хўб сабз бўлур учун Шаҳрсабз ҳам дерлар”…
Хуршид Даврон
СОҲИБҚИРОН ВАТАНИДА
«Соҳибқирон набираси» қиссасидан боб
Кеш воҳаси, Мирзо Бобур ёзганидек, “Самарқанднинг жанубидадир, тўқуз йиғоч йўлдур. Самарқанд била Кеш орасида бир тоғ тушубтур. Итмак добони дерлар, сангтарошлик қилур тошларни тамом бу тоғдин элтарлар. Баҳорлар саҳроси ва шаҳри ва боми ва томи хўб сабз бўлур учун Шаҳрсабз ҳам дерлар”.
Шаҳрисабз – қадимий Кеш Турон юртининг кўҳна шаҳарларидан. Юнон ва хитой муаррихлари – Ҳеродот, Ктесей, Вэй Чжэн, Оуян Сю ва бошқаларнинг маълумотига қараганда, Кеш мелоддан аввалги V-асрдаёқ мавжуд бўлган. Қадимий Хитой солномаларида шаҳар номи “Ши” тарзида учрайди.
Шаҳар ва унинг теварагида, шунингдек, ёнма-ён жойлашган Китобда олиб борилган археологик қазишмалар натижасида бу манзилда мелоддан аввалдаёқ катта шаҳар ўрнашгани аниқланган. Мелоддан аввалги II-асрдан то мелодий III-асргача шаҳар Турк ҳоқонлигининг вассали бўлган Сўғд давлати таркибига кирган. Мелоддан аввалги 328 йилда буюк фотиҳ Искандар Мақдуний томонидан забт этилган.
Мелодий V-VIII асрларда Кеш Турк ҳоқонлиги иттифоқига бўйсунса ҳам ўз-ўзини бошқариш ҳуқуқига эга эди. Ўша замонлардаёқ шаҳар атрофи қалин пахса девор билан ўралиб, дарвозалари ва буржлари бўлган, ичкарида шаҳристон билан мустаҳкам арк жойлашган. Мелодий 710 йилда шаҳар араблар томонидан босиб олинди. Араб босқинчилигига қарши бошланган Муқанна бошчилигидаги халқ ҳаракати пайтида Кеш исёнчиларнинг марказига айланди. Бу ҳақда “Бухоро тарихи” муаллифи шундай ёзади: “Муқанна Марв атрофи аҳолисидан, Коза деб аталган қишлоқдан бўлиб, номи Ҳошим ибн Ҳаким эди. У илгари кудунггарлик қилар эди, кейин эса илм ўрганишга машғул бўлди ва ҳар хил илмларни: кўзбўямачилик, сеҳр ва тилсим илмларини ўрганди… Ҳошим ибн Ҳакимни Муқанна дейишларига сабаб шу эдики, у жуда хунук, боши кал ва кўзи кўр бўлганидан ҳамиша боши ва юзига кўк парда тутиб юрарди. Шу Муқанна аббосийлар давлатчиси Абу Муслим замонида Хуросон лашкарбошилардан бири Абдулжаббор Аздийга вазир бўлди ва пайғамбарлик даъвосини қилди ва бир қанча вақт шу даъвода турди. Абу Жаъфар давонақий одам юбориб, уни Марвдан Бағдодга олдириб келди ва бир неча йил давомида зиндонда тутди. Шундан кейин у зиндондан қутулиб, яна Марвга қайтиб келди… Муқанна ҳар бир вилоятга нома ёзиб, ўзининг доий (ташвиқотчи)ларига берди. У ҳали Марвга турган вақтидаёқ ҳар ерга доийларини юборди ва кўп халқни йўлдан оздирди. Марвда араблардан Абдуллоҳ ибн Амр номли бир киши бор эди, у Муқаннага имон келтирди ва қизини унга хотинликка берди. Ана шу Абдуллоҳ Жайхундан ўтиб, Нахшаб ва Кеш шаҳарларига келди ва ҳар ерда халқни лаънати Муқанна динига чақириб, кўп кишини йўлдан оздирди…
Хуросон амири бўлган Хумайд ибн Қаҳтаба уни (Муқаннани) тутишга буюрди. Муқанна эса ўз қишлоғидан қочиб, бекиниб юрар эди. Охири Муқаннага Мовароуннаҳр вилоятига кўп халқ унинг динига киргани ва диннинг тарқалгани маълум бўлди ва у Жайхундан ўтишга қасд қилди… Муқанна ўттиз олти киши билан Жайхун дарёси соҳилига келиб сол тайёрлаб Жайхундан ўтди ва Кеш вилоятига борди. У вилоят Муқаннага бўйсунди ва халқ унга рағбат қилди. Шу вилоятдаги Сом тоғи тепасида ғоятда мустаҳкам бир ҳисор (қалъа) бўлиб, унда оқар сув, дарахтлар ва экин ерлар бор эди. Бу ҳисор ичида ундан ҳам мустаҳкамроқ яна бир ҳисоб бор эди. Муқанна уни тузатишга буюрди ва уни тузатдилар. Муқанна у ерга кўп мол ва беҳисоб озиқ-овқат йиғди, соқчилар тайинлади…”
Пайғамбарлик даъво қилган Муқанна исёни туфайли Кеш яна вайрон бўлди. У фақат IX асрдан бошлаб қаддини тиклай бошлади. Араблар истилоси барҳам топиб, Мовароуннаҳр ўз бағридан чиққан янги сулолалар: салжуқийлар, сомонийлар, қорахонийлар, хоразмшоҳлар учун улоқ майдонига айланди. Кейинги асрлар давомида ўлка гоҳ у, гоҳ бу давлат тасарруфига ўтар, ғолиб келган тараф мағлублар тиклаган иншоотларни бузар, янгиларини тикларди. Шунга қарамай, Мовароуннаҳр бу асрларда исломиятнинг буюк маданий ўчоғига айланди. Кўҳна Кеш ҳам Мовароуннаҳрнинг нуфузли маданий марказлари даражасига кўтарилди. Абу Али Ҳусайн ибн Хидр ибн Муҳаммад ан-Насафий, Абу Шукур Муҳаммад ибн Абдуссайид ибн Шуайб ал-Кеший, Абулмуин Маймун ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ан-Насафий, Абу Нафс Нажмуддин Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Исмоил ан-Насафий ас-Самарқандий ал-Мотуридий, Аҳмад ибн Муса ибн Исо ал-Кеший, Абулфадл Бурҳониддин Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Бурҳонун-Насафий, Абул Баракат Ҳафизиддин Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд ан-Насафий каби машҳур ислом мутафаккирлари Кеш воҳасининг фарзандлари эдилар. Муаррих Шарафиддин Али Яздий ёзади: “Баъзи бир тарихий китобларда айтилишича, Кеш шаҳри қадим айёмларда исломнинг буюк уламолар йиғиладиган жой бўлган. Таниқли муҳаддислардан уч мўътабар имом: Абу Муҳаммад Абдаъ ибн Ҳамид ибн Наср ал-Кеший, Абдуллоҳ ибн Абдурраҳмон ад-Дорамий ас-Самарқандий ва Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий, Аллоҳ улардн рози бўлсин, шу диёрга келиб ватан қилган эдилар. Ўша даврнинг илм аҳли уларнинг билим ва фазилат нурларидан баҳраманд бўлмоқ учун мана шу муборак шаҳарга чор атрофдан, турли ўлкалардан йўл олардилар. Жумладан, Абул Ҳусайн Муслим ибн Ҳажжож ал-Қушарий ан-Нишопурий бу ерга ташриф буюриб, Абдаъ ибн Ҳамид ал-Кешийдан билим истифода қилган эди. Имомлар ва фозил кишилардан кўплари шу ерда жамъ бўлган эдилар. Уларнинг барчасига ҳам дарс ва ифода ўтишлари учун жойлар ажратилганди. Шунинг учун ҳам Кеш шаҳрига “Қуббат ал-илм ва-л-адаб” (“Илму адаб қуббаси – маркази) деб лақаб берилган. Бу шаҳар ва диёрнинг боғу-бўстонлари ва майсазорларининг таровати ва гўзаллиги, айниқса, баҳор айёмида тому-деворларигача майсалар билан қопланиши туфайли “Шаҳрисабз” (Яшил шаҳар) номи билан машҳур бўлганди”.
Тобора юксалиб бораётган шаҳарга унинг тарихидаги энг кучли зарбани Чингизхон берди – пакани мўғул хони бошлиқ ўрда 1220 йилда шаҳарни забт этиб, вайрон этди. Йиллар ўтиб, Кеш воҳаси, Чингизхон васиятига кўра, шаҳзода Чиғатой ихтиёрига берилган улус таркибига кирди. Вайрон этилган воҳа кимсасиз бўлиб қолгани учун 1266 йилда Кешнинг унумли ерларига Еттисувдан жалойир ва барлос уруғлари кўчиб келиб, ерлик аҳоли таъсирида ислом динини қабул қилдилар ва қисқа вақт мобайнида воҳа тақдирини белгилайдиган кучга айландилар.
Кеш воҳаси Амир Темурнинг ватани эди. Соҳибқирон туркий ҳисобга кўра, сичқон йилида, ҳижрий 736 йил шаъбон ойининг йигирма бешинчи куни – мелодий 1336 йилнинг 8 апрелида Кеш шаҳри яқинидаги Хўжа Илғор қишлоғида дунёга келди. Унинг отаси барлос уруғининг нуфузли кишиси – Муҳаммад Тарағай, онаси Тегуна (Такина) Хотун эди. Унинг амакиси Ҳожи барлос ҳам нуфузли амирлардан бўлиб, Чиғатой улуси тахтининг хизматчиси эди.
Амир Темур мансуб бўлган барлос уруғи туркий қабилалардан биридир. “Барлос” калимасининг маъноси ҳақида “Темурнома” да ривоят бор: “(Барлослар) доим қилични яланг қилиб, олиб юрардилар. Барлос маъниси “Қиличини қинга солмаган”ни айтурлар”. Муаррих Рашиддин Фазлуллоҳ Казвиний “Жоме ат-таворих” асарида барлосларнинг туркий уруғ эканини алоҳида таъкидлаб шундай ёзади: “Ҳозирги вақтда кўпгина уруғлар ўзларини насабдор ва улуғ эканликларини кўрсатиш учун Чингиз ва унинг уруғи мўғул бўлганлигига қараб, ўзларини мўғулларга қўшиб кўрсатадилар. Жалойир, татар, уйрат, унгут, кераит, найман, тангут каби уруғлар ҳам қадимги вақтда мўғулларни тан олмаганликларига қарамасдан, энди мақтаниб ўзларини мўғулларга қўшиб кўрсатадилар. Уларнинг ҳозирги авлодлари ўзларини қадимги вақтлардан бери мўғулларга қўшилиб келган деб хаёл қиладилар. Ҳолбуки, қадимги вақтда мўғулларнинг ўзлари ҳам чўлларда яшовчи туркий халқларнинг бир бўлаги бўлган холос”. Рус шарқшуноси А.Хорошхин “Туркистонга оид мақолалар мажмуаси” да XIII-асрда Чингизхон билан Туркистонга келган қабилаларнинг ҳаммасини мўғуллар деб ҳисобловчиларга эътироз билдиради ва агар уларнинг ҳаммаси мўғул бўлганида эди, ҳеч бўлмаганда уларнинг тили сақланиб қолган бўларди, деб ёзади. Сўнгги тадқиқотларга кўра, Мовароуннаҳрга бостириб кирган Чингизхон қўшинининг бор-йўғи беш фоизгина соф мўғул, қолган қисми туркий уруғлардан иборат бўлган.
Амир Темур болалигиданоқ барлос уруғи анъаналари руҳида тарбияланди. У энг аввало бўлажак жангларга тайёрланиб, жисмоний машқлар билан шуғулланиб ўзини чиниқтирди, отда юриш, қилич чопқилаш, найзабозлик, камончилик санъатини пухта эгаллади. Амир Темур ҳақида ёзган кўп муаррихлар унинг отни бағоят севганини алоҳида қайд қилдилар. Соҳибқирон қаламига нисбатан этиладиган “Таржимаи ҳол”да ҳам бу фикрни тасдиқловчи сатрлар мавжуд.
Бўлажак жаҳонгир ўн олти ёшга етгач, амир Муҳаммад Тарағай баҳодир уни масжидга олиб келиб, аждодлар анъанасига биноан, бундан кейин ўзига тобе аскарларга бошчилик қилишни ўғлига топширишини эълон қилган.
Амир Темур, айрим муаррихлар ёзгани ва солномаларда битилганидек, саводсиз киши бўлмай, мадраса таълимини олган билимдон, фозил инсон эди. Француз олими Алфонс де Ламартин ёзади: “Дин, тиббиёт, тарих, ҳуқуқ ва астрономия соҳаларида Амир Темур ўта билувчан эди. Кўп ўқиган, Осиёнинг энг унумли уч (турк, араб, форс) тилини жуда мукаммал билган, зарофат ва қудрат ила ёзғувчи бир ҳукмдор эди… Оврупо на Исканда, на Аттилада ва на Московия зафарини қучган янги фотиҳ (Напалеон)да бундай даражали бир завқ ва идорани кўрган эмас!”
Яна бир қатор муаррихлар, айниқса, рус тарихчилари Амир Темурни эътиқодсиз, исломни билмаган ва Чингизхон ясоғини ундан устун деб билган деб ёзадиларки, бу ҳам ёлғондан ўзга нарса
Эмас. Бундай бўҳтонларни рад этиш учун соҳибқироннинг сўзларини келтирамиз:
“Давлат ва салтанатимга боғлаган менинг биринчи тузугим – тангри таолонинг дини ва Муҳаммад Мустафонинг шариатига дунёда ривож бердим. Ҳар ерда ва ҳар вақт ислом динини қувватладим”.
Амир Темур болалиги кечган Кешни қаттиқ севарди. Шу сабабдан ҳам у Мовароуннаҳр ҳокимиятини қўлга олган дастлабки паллада бу дилбар шаҳарни қуражак давлати маркази қилмоқни ҳам ўйлади. Мирзо Бобур ёзади: “Темурбекнинг зоду буди Кешдин учун, шаҳр ва пойтахт қилуриға кўп саъй ва эҳтимомлар қилди, олий иморатлар Кешта бино қилди. Ўзига девон ўлирур учун бир улуғ пештоқ ва яна ўнг ёнида ва сўл ёнида тавочи беклари била девон беклари ўлтуруб девон сўрар учун икки кичикроқ пештоқ қилибтур. Яна саврун эли ўлтурур учун бу девонхонанинг ҳар зилъида кичик-кичик токчалар қилибтур, мунча олий тоқ оламда кам нишон берурлар. Дерларким, Кисро тоқидин бу бийикрактур. Яна Кешда мадраса ва мақбара қилибтур. Жаҳонгир мирзо ва яна баъзи авлодининг мақобири андадур. Чун Кешнинг қобилияти шаҳр бўлмоққа Самарқандча эмас эди, охир пойтахт учун Темурбек Самарқандни ихтиёр қилди”.
Мирзо Бобур, Кисро тоқидан буюкроқ, деб таърифлаган иншоот Оқсарой эди. Оқсарой 1380 йилда қурила бошланганди. Абдураззоқ Самарқандийнинг ёзишича, Амир Темур Хоразмни Олтин Ўрда тасарруфидан тортиб олгач, дунёга машҳур хоразмлик усталарни ва ишга яроқли кишиларни Мовароуннаҳрга кўчириб, Кеш шаҳрига жойлаштириш тўғрисида фармон беради. Хоразмлик усталар Оқсаройни тиклайдилар: “Ҳеч ким бундай иморатни ҳеч қачон кўрмаган ва унга ўхшашини бунёд этмаган”, — деб хитоб қилган эди “Зафарнома” муаллифи Низомиддин Шомий. “Зафарномаи Соний” муаллифи Шарафиддин Али Яздий эса бино ҳақида ушмундоқ ёзади: “Сичқон йилига тўғри келган ҳижрий 781 йилнинг охири (мелодий 1380 йил марти), эрта баҳор фасли эди. Ўз қуввати билан табиатни гуллатиб, яшнатувчи меъмор кўкатлар ва майсазорлар шаҳрини обод қилишга киришган, атиргул буталаридан қасрлар яратиб, лаългун шохчалар учини баланд кўтарган ва уларни ферузаранг нақшли барглар билан безаган бир вақтда… олий ҳазрат Соҳибқирон гулларидан мушки анбар таралувчи, сувидан гулоб таъми келувчи Кешнинг хушҳаво ва ром этгувчи заминида шодлик нашъасини суриб, ором олмоқ азми билан бу ерда салтанат тахтини ўрнаттирди. Сўнг Шаҳрисабз қўрғонини қуриш ҳақида фармон берди ва (ишларни) амирлару-лашкар ўртасида тақсим қилди. Қўрғон қурилиши учун муносиб келувчи саодатли соатда унинг пойдеворини қурдилар.
Шаҳар ичида эса қазо-ю қадардек бажарилиши сўзсиз бўлган фармонга биноан бир қаср бунёдига асос солдилар. Унинг кунгирасининг баландлиги шу даражада эдики, ҳасаддан деворлари чунонам оппоқ бўлиб кўринардики, ҳатто муаззинлар тонг отибди, деб гумон қилардилар. Иморат шу қадар баланд ва фавқулодда жозибали эдики, ҳатто кекса муҳандис бўлмиш гардун шунча йиллар жаҳон атрофида айланган бўлишига қарамай, бундай гўзал бинони ҳали кўрмаган эди. Ердан самога бош кўтарган бу саройнинг номи шарифи Оқсарой деб аталади”.
Сарой деворларига, Соҳибқирон амрига биноан, жумладан шундай битик битилди: “Мин шакка фи валоятино ва кароматино фанзур ило иморатино”, яъни “Агар қудратимиз ва кароматимизга шубҳа қилсанг, шак келтирсанг, иморатимизга қара!”.
Амир Темур етти йиллик юришдан қайтган йили Кешга келган Кастилия элчиси Рюи Хонзалес де Клавихо шаҳарни ва қарийиб чорак асрдан буён кўрилаётган саройни қуйидагича таърифлайди: “28 август пайшанба куни чоштгоҳда Кеш деб аталган катта шаҳарга келдик. Кеш сой ва анҳорлар ўтган текисликка жойлашган. Шаҳар атрофи кўплаб боғлар ва ҳовлилар билан ўралган. Аҳоли яшайдиган қишлоқлар, кўм-кўк ўтлоқлардан иборат, сувга сероб бу манзил ёзда жуда гўзал манзара касб этса керак. Далаларга буғдой, пахта, қовун-тарвуз экилган бўлиб, атрофи токзор ва мевали дарахтлар билан ўралган. Шаҳар тупроқ (пахса) девор ва чуқур ҳандақлар билан ўралган бўлиб, ичкарига кўтарма кўприклар орқали киритлган.
Темур ушбу шаҳарда туғилган, унинг отаси ҳам шу ерликдир. Кешда кўплаб катта иморатлар, масжидлар бор. Темурбек томонидан қурилаётган бир масжид алоҳида ажралиб туради. Унда Темурбекнинг отаси дафн этилган мақбара бор. Темурбек топшириғи билан унинг ўзи учун қурилаётган мақбара ҳали битмаган. Айтишларича, бундан бир ой олдин бу ердан ўтган Темурбек мақбаранинг қурилишидан кўнгли тўлмаганини изҳор қилган экан. Мақбаранинг эшиги паст эканини айтиб, уни қайтадан ишлашини буюрибди. Ҳозир усталар шу топшириқни адо этишяпти. Масжидга унинг катта ўғли Жаҳонгир мирзо ҳам дафн этилган.
Масжид ва мақбаралар тилло, ложувард ва кошинлар билан мукаммал ишланган. Масжид олдидаги катта ҳовлида ҳовуз бор, теварагида дарахтлар ўсиб турибди. Шоҳ фармойишига биноан, масжидда ҳар куни йигирмата қўй сўйилиб, отаси ва ўғли (шунингдек, пири) хотираси учун элга ош берилади. Элчиларни энг аввало шу ерга бошлаб келдилар. Кўплаб гўшт, мева-чева келтирилиб, уларни меҳмон қилдилар. Овқатдан кейин элчилар катта саройга йўл олишди. Уларга шу ерда турар жой ажратилган эди.
Эртаси жума куни элчиларга катта саройни кўрсатдилар. Шоҳ буйруғи билан бунёд этилаётган мазкур сарой қурилиши, айтишларича, йигирма йилдан бери ҳар куни тинимсиз давом этаркан. Шу кунларда ҳам кўплаб усталар ишлар эдилар. Саройга жуда узун йўлакдан ғоят баланд дарвоза орқали кирилади. Йўлакнинг икки томонидаги ғиштин равоқ ҳар хил гулдор кошинлар билан қопланган. Одамлар шу жойда шоҳни кутиб оларканлар. Шундан сўнг бошқа эшикдан катта ҳовлига чиқилади, ҳовли саҳнига оппоқ тоштахталар ётқизилган бўлиб, ҳашаматли долон билан ўралган. Ҳовлининг ўртасида катта ҳовуз бор. Ҳовли саҳнининг кенглиги уч юз газ келади. Мазкур ҳовлидан кенг уйга кирилади. Уйнинг жуда баланд ва кенг эшигига зарҳал ва ложувард бўёқлар ҳамда нақшинкор кошинлар билан сайқал берилган. Эшик пештоқининг ўрта қисмида қуёш нури кўламида шер сурати акс эттирилган, унинг четлари ҳам худди шундай суратлар билан безатилибди. Бу рамзий белги Самарқанд подшосининг расмий тамғаси ҳисобланади… Бу эшикдан тўртбурчак шаклидаги қабулхонага кирилади. Қабулхонанинг деворларига олтин ва ложувард ранг берилган ҳамда ялтироқ кошинлар ёпиштирилган, шифти эса сидирғасига заррин бўёқ билан мойланган.
Бу ердан элчиларни иккинчи қаватга бошлаб чиқдилар. Бу ерда бизга шу қадар кўп ҳужра ва ҳашаматли хоналарни кўрсатдиларки, бутун бино зарҳал билан сайқаллангани учун уларнинг ҳаммаси ҳақида батафсил сўзлаш кўп вақтни олади. Бутун ҳужра ва хоналар олтин, зангори ва бошқа ҳар хил бўёқлар билан шу қадар мукаммал ишланганки, ғоят нозик дидли усталарга эга бўлган Париж аҳли ҳам буни кўриб ҳайратланган бўлар эди. Шундан кейин шоҳ ва маликалар яшашига мўлжалланган хона ва ҳарамни кўрсатдилар. Бу хоналарнинг деворлари, шифти ва замини ҳаддан ташқари ҳашаматли безатилган. Сарой томи устида кўпгина усталар ишлар эдилар.
Шундан кейин элчиларни шоҳнинг ўз маликалари билан туриши ва базм ўтказишга мўлжалланган жуда кенг ва ҳашаматли саройга бошладилар. Кўплаб мевали ва манзарали дарахтлар ўсиб турган кўплаб ҳовуз ва дид билан жойлаштирилган ўтлоқлар мавжуд бўлган катта боғ кўз олдимизда намоён бўлди. Боққа кираверишда шу қадар катта майдон мавжуд эдики, одамлар ёз ойлари сув бўйида, дарахтлар соясида ҳузур қилиб ўтиришлари мумкин эди. Сарой шу қадар ҳашаматли ишлагандики, тасвирлашга ожизман.
Мазкур сарой ва масжид шоҳ томонидан ҳозиргача қурдирилган улуғвор бинолар сирасига киради. Буларни шоҳ шу шаҳарда дафн этилган отаси шаънига қурдирган эди”.
Мелодий 1404 йилнинг июлида Кешга кириб келган куннинг эртаси Амир Темур пири Хожа Шамсиддин Кулол, отаси Муҳаммад Тарағай баҳодур хоки ётган мақбарани зиёрат қилди.
Соҳибқирон билан Улуғбек икки қабр устида Қуръон тиловат қилдилар.
Хожа Шамсиддин Кулол XII-аср охири – XIV аср бошида туғилган. Амир Темур илк эътиқод қилган пир шу зот эди. Ривоятга кўра, хожа Темур туғилишини ва жаҳонгир бўлишини олдиндан каромат қилган. Эмишким, амир Тарағай бир туш кўрибди. Тушида унга бир шамшир берибдиларки, ярқирашидан бутун олам мунаввар бўлибди. Ўша ҳолда қўлидан фаввора янглиғ сув чор атрофга отилиб, ер узра қатра-қатра тушибди. Ўз тушидан мутаассир бўлган амир ўша заҳот пири бўлмиш Хожа Шамсиддин ҳузурига бориб, кўрган тушини айтиб берибди. Бир дам ўйга ботган хожа айтибдики: “Эй амир Тарағай, сенинг наслинг хонадони салтанат бўлғай. Ва ул салтанатни сендан мавжуд бўладиган фарзанд тиклағай. Ул фарзанд оламни шамшир бирла забт айлағай ва замона, тобелар ва халойиқ андин мушфиъ бўлғай”.
Улуғбек бу ривоятни кўп марта эшитган, аммо бирор марта бу ҳақда бобосидан сўрашга ботинолмаган. Нима сабабдан – ўзи билмайди. Хожа қабри қошида бош эгган кўйи, кўзларини юмиб ўтирган Соҳибқирон набираси кўнглидан ўтаётган ўйлардан хабар топгандек, кўзини очмай шивирлади:
— Кўзумни юмиб ҳазрати хожамни кўряпман. Назарларидан кўнглум мунаввар бўлмоқда…
Амир Темур жим қолди. Бир дамдан кейин бояги ҳолатда яна оғиз очди:
— Мундин қирқ йилча бурур сарсону-саргардон кезғон ўлкалардан қайтаётғонимда қаршимдан ҳазрати хожам чиқдилар… Узоқдан отдан тушиб, қошларига пиёда чопдим, тиз чўкиб этакларини ўпдим. Шунда хожам умидсиз кўнглимға мадад берғувчи сўзни айтдилар… Айтдиларки: “Яхши соатда қайтдинг, Темурбек! Тез орада бутун Мовароуннаҳр илкингда бўлғусидур!”
Амир Темур кўзларини очиб, набирасига ўгирилди.
— Менинг исмимни ҳам ҳазрати хожам қўймишлар. Раҳматли падарим ақиқа чоғида мени ҳазрати хожам даргоҳларига олиб борган эмишлар. Мени олиб кирганларида, Худо раҳмат қилгур, шайх Қуръони Каримдан ушбу оятни ўқиётган эканлар: “Амантум ман фи-с-сама ан йухифа бикума-л арда фа иза ҳийа тамуру”. Бош кўтариб шунда айтибдиларки: “Эй амир Муҳаммад Тарағай! Ушбу мукаррам оятдаги “тамуру” сўзи шарафиға фарзандингға Темур исмини бердик!”
Шундан кейин Соҳибқирон отаси қабри томонга ўтди, тиз чўкиб, кўзларини юмди. Улуғбек ҳам бобоси ёнидан жой олди.
Муҳаммад Тарағай баҳодир оламдан кўз юмган чоғида Темурбек энди ўн етти ёшга тўлган эди. Кекса амир ўлими яқинлашганини сезгач, фарзандини қошига чорлади. Фарзанди ёнига чўккалагач, кекса барлос хотиржам сўз бошлади:
— Ўғлим, кетар чоғим етди шекилли… Сенга айтар насиҳатларим бор – мен айтай, сен ақлингга жойла. Энг аввало Тангри таолонинг дини ва Муҳаммад Мустафонинг шариатига хизмат этишдан умринг поёнигача тўхтама. Ҳар бир саъй-ҳаракатинг билан исломни қўллаб-қувватла!
Толеингда битилган бўлса, ҳукмфармо бўлурсан, аммо ким бўлмагин, мусулмон бўл! Ҳеч кимсага ҳақсизлик қилма! Ҳеч кимга сабабсиз ранжу-озор етказма! Бировнинг ҳақига ҳийла ёки зўрлик билан хиёнат этма! Тўғрилик тўнини кийгил! Ҳеч бир бандани уч кундан ортиқ ҳибсда сақлама! Фақирлар ва ожизларга ҳар қандай шароитда мурувват кўрсат! Қўл остингдагиларнинг қалби ва кўнглидан фақат яхшилик билан жой топ! Акс ҳолда қувватсиз қолурсан ва унитиларсан…
Яна бир насиҳатим: ҳеч қачон бизнинг аждодимиз Абутурк бўлғонини унутма!..
Пири ва отаси мақбараси жойлашган Дор ут-Тиловатни тарк этган Соҳибқирон Дор ус-Саодат томонга йўл олар экан, шу пайтгача хотиржам қиёфасида маъюслик сезилди. У Дор ус-Саодатдаги мақбарада ётган тўнғич фарзанди Жаҳонгирни эслаб, неча йилдардан буён дамбадам қўзғалиб, уни азобга соладиган қайғу измида қолган эди.
Жаҳонгир мирзо 1356 йили Нурмушк оғодан дунёга келди. Болалигидан отасининг бошига тушган сарсонлик, жангу-жадал машаққатларини баробар тортди. Бир жангда етти яшар Жаҳонгирни от устида ўзига боғлаб қилич чопқилашганини Соҳибқирон ҳанузгача юраги ҳаприқиб эслайди. Ўғли ўн уч-ўн тўрт ёшидан тажрибали амирлар қаторида ҳарбий юришларда қатнашди. У 1373 йили Хоразм ҳукмдори Юсуф Сўфининг Севинбека исмли жиянига (Жаҳонгирнинг ўлимидан сўнг Мироншоҳга узатилган) Конигилда катта тўю-тантаналар билан уйлантирилган эди. Аммо, муаррих ёзганидек, “шаъни улуғ қудратли подшоҳ белгилаган тақдир валиаҳдни ўз хожасидан илгарироқ бақо оламига олиб кетди”. Бунинг шарҳи Рум юриши баёнида айтиб ўтилди.
Жаҳонгир мирзонинг кичик ўғли Пирмуҳаммад мирзо бўлиб, у Балх, Тохаристон, Қийлон, Қандаҳор, Кобул, Ғазна мулклари, Синд соҳили ва Ҳиндистоннинг ҳокими эди.
Амир Темур тўнғич ўғлига ўз орзуси номини қўйган – уни Жаҳонгир деб атаган эди. Соҳбиқирон бу ўғлига ўнлаб йиллар мобайнида мотам тутди, чунки Жаҳонгирнинг номи билан у ўз салтанатининг келажагини боғлаб қўйган эди. Темурнинг бевақт оламдан кўз юмган фарзанди учун чеккан қайғуси шунчалик кучли эдики, у дастлаб ният қилган, сўнг мулоҳаза қилиб қайтган орзусини – салтанат марказини Кешга кўчиришни тез-тез ўйлайдиган бўлиб қолди. Кейинчалик бу орзуси салтанат тақдирига салбий таъсир қилажагини яна бир карра фаҳмлагач, бошқа бир режа тузди. У ўлимидан кейин ўғлининг ёнида ётишни истади ва шу мақсадда Жаҳонгир мирзо мақбараси яқинида ўзига сағана тиклашни буюрди.
Ўша куни Амир Темур сон-саноқсиз мол сўйиб, пири, падари ва ўғли хотирасига элга ош тарқатди.
Ўн ёшли Улуғбек мирзо Соҳибқирон бобоси Кешда бунёд этган улуғвор биноларни томоша қилиб ҳайрати ошар, “Кошки мен ҳам шундай бинолар тикласам!” – дея орзу қиларди. Аммо бола йиллар ўтиб, ўзи ҳам бобоси қурдиргн бу ҳайбатли иморатлар ёнида Гумбази Сайидон, Кўкгумбаз масжидини барпо этишидан ҳали бехабар эди.
Амир Темур яна бир неча кун Кешда туриб, ниҳоят доруссалтана – Самарқандга қараб йўл олди. Йўлга чиқадиган куни асли Кеш яқинидаги қишлоқдан бўлган ва Амир Темур қароргоҳининг бошлиғи вазифасини бажарувчи Муҳаммад Қушчининг қувончи ичига сиғмасди. Унинг хонадонида фарзанд туғилган эди. Соҳибқирон ҳузурига бир неча муддат қишлоғида қолишга рухсат тилаб кирган Муҳаммад Қушчи чиқиб кетаётганда тайинлади:
— Ўғлингнинг исмини Али деб қўй, токим шердек бўлиб ўссин!
Аммо Соҳибқирон ҳам қувончини ичига сиғдиролмай от қамчилаётган ота ҳам туғилган бола вақт ўтиб Улуғбек мирзонинг фарзандидек азиз шогирди ва сафдоши – Мавлоно Али Қушчи бўлиб вояга етишидан воқиф эмасдилар.
SOHIBQIRON AMIR TEMUR TAVALLUD TOPGAN KUNNING 682 YILLIGI OLDIDAN
Kesh vohasi, Mirzo Bobur yozganidek, “Samarqandning janubidadir, to‘quz yig‘och yo‘ldur. Samarqand bila Kesh orasida bir tog‘ tushubtur. Itmak doboni derlar, sangtaroshlik qilur toshlarni tamom bu tog‘din eltarlar. Bahorlar sahrosi va shahri va bomi va tomi xo‘b sabz bo‘lur uchun Shahrsabz ham derlar”…
Xurshid Davron
SOHIBQIRON VATANIDA
“Sohibqiron nabirasi” qissasidan bob
Kesh vohasi, Mirzo Bobur yozganidek, “Samarqandning janubidadir, to‘quz yig‘och yo‘ldur. Samarqand bila Kesh orasida bir tog‘ tushubtur. Itmak doboni derlar, sangtaroshlik qilur toshlarni tamom bu tog‘din eltarlar. Bahorlar sahrosi va shahri va bomi va tomi xo‘b sabz bo‘lur uchun Shahrsabz ham derlar”.
Shahrisabz – qadimiy Kesh Turon yurtining ko‘hna shaharlaridan. Yunon va xitoy muarrixlari – Herodot, Ktesey, Vey Chjen, Ouyan Syu va boshqalarning ma’lumotiga qaraganda, Kesh meloddan avvalgi V-asrdayoq mavjud bo‘lgan. Qadimiy Xitoy solnomalarida shahar nomi “Shi” tarzida uchraydi.
Shahar va uning tevaragida, shuningdek, yonma-yon joylashgan Kitobda olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida bu manzilda meloddan avvaldayoq katta shahar o‘rnashgani aniqlangan. Meloddan avvalgi II-asrdan to melodiy III-asrgacha shahar Turk hoqonligining vassali bo‘lgan So‘g‘d davlati tarkibiga kirgan. Meloddan avvalgi 328 yilda buyuk fotih Iskandar Maqduniy tomonidan zabt etilgan.
Melodiy V-VIII asrlarda Kesh Turk hoqonligi ittifoqiga bo‘ysunsa ham o‘z-o‘zini boshqarish huquqiga ega edi. O‘sha zamonlardayoq shahar atrofi qalin paxsa devor bilan o‘ralib, darvozalari va burjlari bo‘lgan, ichkarida shahriston bilan mustahkam ark joylashgan. Melodiy 710 yilda shahar arablar tomonidan bosib olindi. Arab bosqinchiligiga qarshi boshlangan Muqanna boshchiligidagi xalq harakati paytida Kesh isyonchilarning markaziga aylandi. Bu haqda “Buxoro tarixi” muallifi shunday yozadi: “Muqanna Marv atrofi aholisidan, Koza deb atalgan qishloqdan bo‘lib, nomi Hoshim ibn Hakim edi. U ilgari kudunggarlik qilar edi, keyin esa ilm o‘rganishga mashg‘ul bo‘ldi va har xil ilmlarni: ko‘zbo‘yamachilik, sehr va tilsim ilmlarini o‘rgandi… Hoshim ibn Hakimni Muqanna deyishlariga sabab shu ediki, u juda xunuk, boshi kal va ko‘zi ko‘r bo‘lganidan hamisha boshi va yuziga ko‘k parda tutib yurardi. Shu Muqanna abbosiylar davlatchisi Abu Muslim zamonida Xuroson lashkarboshilardan biri Abduljabbor Azdiyga vazir bo‘ldi va payg‘ambarlik da’vosini qildi va bir qancha vaqt shu da’voda turdi. Abu Ja’far davonaqiy odam yuborib, uni Marvdan Bag‘dodga oldirib keldi va bir necha yil davomida zindonda tutdi. Shundan keyin u zindondan qutulib, yana Marvga qaytib keldi… Muqanna har bir viloyatga noma yozib, o‘zining doiy (tashviqotchi)lariga berdi. U hali Marvga turgan vaqtidayoq har yerga doiylarini yubordi va ko‘p xalqni yo‘ldan ozdirdi. Marvda arablardan Abdulloh ibn Amr nomli bir kishi bor edi, u Muqannaga imon keltirdi va qizini unga xotinlikka berdi. Ana shu Abdulloh Jayxundan o‘tib, Naxshab va Kesh shaharlariga keldi va har yerda xalqni la’nati Muqanna diniga chaqirib, ko‘p kishini yo‘ldan ozdirdi…
Xuroson amiri bo‘lgan Xumayd ibn Qahtaba uni (Muqannani) tutishga buyurdi. Muqanna esa o‘z qishlog‘idan qochib, bekinib yurar edi. Oxiri Muqannaga Movarounnahr viloyatiga ko‘p xalq uning diniga kirgani va dinning tarqalgani ma’lum bo‘ldi va u Jayxundan o‘tishga qasd qildi… Muqanna o‘ttiz olti kishi bilan Jayxun daryosi sohiliga kelib sol tayyorlab Jayxundan o‘tdi va Kesh viloyatiga bordi. U viloyat Muqannaga bo‘ysundi va xalq unga rag‘bat qildi. Shu viloyatdagi Som tog‘i tepasida g‘oyatda mustahkam bir hisor (qal’a) bo‘lib, unda oqar suv, daraxtlar va ekin yerlar bor edi. Bu hisor ichida undan ham mustahkamroq yana bir hisob bor edi. Muqanna uni tuzatishga buyurdi va uni tuzatdilar. Muqanna u yerga ko‘p mol va behisob oziq-ovqat yig‘di, soqchilar tayinladi…”
Payg‘ambarlik da’vo qilgan Muqanna isyoni tufayli Kesh yana vayron bo‘ldi. U faqat IX asrdan boshlab qaddini tiklay boshladi. Arablar istilosi barham topib, Movarounnahr o‘z bag‘ridan chiqqan yangi sulolalar: saljuqiylar, somoniylar, qoraxoniylar, xorazmshohlar uchun uloq maydoniga aylandi. Keyingi asrlar davomida o‘lka goh u, goh bu davlat tasarrufiga o‘tar, g‘olib kelgan taraf mag‘lublar tiklagan inshootlarni buzar, yangilarini tiklardi. Shunga qaramay, Movarounnahr bu asrlarda islomiyatning buyuk madaniy o‘chog‘iga aylandi. Ko‘hna Kesh ham Movarounnahrning nufuzli madaniy markazlari darajasiga ko‘tarildi. Abu Ali Husayn ibn Xidr ibn Muhammad an-Nasafiy, Abu Shukur Muhammad ibn Abdussayid ibn Shuayb al-Keshiy, Abulmuin Maymun ibn Muhammad ibn Muhammad an-Nasafiy, Abu Nafs Najmuddin Umar ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ismoil an-Nasafiy as-Samarqandiy al-Moturidiy, Ahmad ibn Musa ibn Iso al-Keshiy, Abulfadl Burhoniddin Muhammad ibn Muhammad al-Burhonun-Nasafiy, Abul Barakat Hafiziddin Abdulloh ibn Ahmad ibn Mahmud an-Nasafiy kabi mashhur islom mutafakkirlari Kesh vohasining farzandlari edilar. Muarrix Sharafiddin Ali Yazdiy yozadi: “Ba’zi bir tarixiy kitoblarda aytilishicha, Kesh shahri qadim ayyomlarda islomning buyuk ulamolar yig‘iladigan joy bo‘lgan. Taniqli muhaddislardan uch mo‘tabar imom: Abu Muhammad Abda’ ibn Hamid ibn Nasr al-Keshiy, Abdulloh ibn Abdurrahmon ad-Doramiy as-Samarqandiy va Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Alloh ulardn rozi bo‘lsin, shu diyorga kelib vatan qilgan edilar. O‘sha davrning ilm ahli ularning bilim va fazilat nurlaridan bahramand bo‘lmoq uchun mana shu muborak shaharga chor atrofdan, turli o‘lkalardan yo‘l olardilar. Jumladan, Abul Husayn Muslim ibn Hajjoj al-Qushariy an-Nishopuriy bu yerga tashrif buyurib, Abda’ ibn Hamid al-Keshiydan bilim istifoda qilgan edi. Imomlar va fozil kishilardan ko‘plari shu yerda jam’ bo‘lgan edilar. Ularning barchasiga ham dars va ifoda o‘tishlari uchun joylar ajratilgandi. Shuning uchun ham Kesh shahriga “Qubbat al-ilm va-l-adab” (“Ilmu adab qubbasi – markazi) deb laqab berilgan. Bu shahar va diyorning bog‘u-bo‘stonlari va maysazorlarining tarovati va go‘zalligi, ayniqsa, bahor ayyomida tomu-devorlarigacha maysalar bilan qoplanishi tufayli “Shahrisabz” (Yashil shahar) nomi bilan mashhur bo‘lgandi”.
Tobora yuksalib borayotgan shaharga uning tarixidagi eng kuchli zarbani Chingizxon berdi – pakani mo‘g‘ul xoni boshliq o‘rda 1220 yilda shaharni zabt etib, vayron etdi. Yillar o‘tib, Kesh vohasi, Chingizxon vasiyatiga ko‘ra, shahzoda Chig‘atoy ixtiyoriga berilgan ulus tarkibiga kirdi. Vayron etilgan voha kimsasiz bo‘lib qolgani uchun 1266 yilda Keshning unumli yerlariga Yettisuvdan jaloyir va barlos urug‘lari ko‘chib kelib, yerlik aholi ta’sirida islom dinini qabul qildilar va qisqa vaqt mobaynida voha taqdirini belgilaydigan kuchga aylandilar.
Kesh vohasi Amir Temurning vatani edi. Sohibqiron turkiy hisobga ko‘ra, sichqon yilida, hijriy 736 yil sha’bon oyining yigirma beshinchi kuni – melodiy 1336 yilning 8 aprelida Kesh shahri yaqinidagi Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida dunyoga keldi. Uning otasi barlos urug‘ining nufuzli kishisi – Muhammad Tarag‘ay, onasi Teguna (Takina) Xotun edi. Uning amakisi Hoji barlos ham nufuzli amirlardan bo‘lib, Chig‘atoy ulusi taxtining xizmatchisi edi.
Amir Temur mansub bo‘lgan barlos urug‘i turkiy qabilalardan biridir. “Barlos” kalimasining ma’nosi haqida “Temurnoma” da rivoyat bor: “(Barloslar) doim qilichni yalang qilib, olib yurardilar. Barlos ma’nisi “Qilichini qinga solmagan”ni ayturlar”. Muarrix Rashiddin Fazlulloh Kazviniy “Jome at-tavorix” asarida barloslarning turkiy urug‘ ekanini alohida ta’kidlab shunday yozadi: “Hozirgi vaqtda ko‘pgina urug‘lar o‘zlarini nasabdor va ulug‘ ekanliklarini ko‘rsatish uchun Chingiz va uning urug‘i mo‘g‘ul bo‘lganligiga qarab, o‘zlarini mo‘g‘ullarga qo‘shib ko‘rsatadilar. Jaloyir, tatar, uyrat, ungut, kerait, nayman, tangut kabi urug‘lar ham qadimgi vaqtda mo‘g‘ullarni tan olmaganliklariga qaramasdan, endi maqtanib o‘zlarini mo‘g‘ullarga qo‘shib ko‘rsatadilar. Ularning hozirgi avlodlari o‘zlarini qadimgi vaqtlardan beri mo‘g‘ullarga qo‘shilib kelgan deb xayol qiladilar. Holbuki, qadimgi vaqtda mo‘g‘ullarning o‘zlari ham cho‘llarda yashovchi turkiy xalqlarning bir bo‘lagi bo‘lgan xolos”. Rus sharqshunosi A.Xoroshxin “Turkistonga oid maqolalar majmuasi” da XIII-asrda Chingizxon bilan Turkistonga kelgan qabilalarning hammasini mo‘g‘ullar deb hisoblovchilarga e’tiroz bildiradi va agar ularning hammasi mo‘g‘ul bo‘lganida edi, hech bo‘lmaganda ularning tili saqlanib qolgan bo‘lardi, deb yozadi. So‘nggi tadqiqotlarga ko‘ra, Movarounnahrga bostirib kirgan Chingizxon qo‘shinining bor-yo‘g‘i besh foizgina sof mo‘g‘ul, qolgan qismi turkiy urug‘lardan iborat bo‘lgan.
Amir Temur bolaligidanoq barlos urug‘i an’analari ruhida tarbiyalandi. U eng avvalo bo‘lajak janglarga tayyorlanib, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanib o‘zini chiniqtirdi, otda yurish, qilich chopqilash, nayzabozlik, kamonchilik san’atini puxta egalladi. Amir Temur haqida yozgan ko‘p muarrixlar uning otni bag‘oyat sevganini alohida qayd qildilar. Sohibqiron qalamiga nisbatan etiladigan “Tarjimai hol”da ham bu fikrni tasdiqlovchi satrlar mavjud.
Bo‘lajak jahongir o‘n olti yoshga yetgach, amir Muhammad Tarag‘ay bahodir uni masjidga olib kelib, ajdodlar an’anasiga binoan, bundan keyin o‘ziga tobe askarlarga boshchilik qilishni o‘g‘liga topshirishini e’lon qilgan.
Amir Temur, ayrim muarrixlar yozgani va solnomalarda bitilganidek, savodsiz kishi bo‘lmay, madrasa ta’limini olgan bilimdon, fozil inson edi. Fransuz olimi Alfons de Lamartin yozadi: “Din, tibbiyot, tarix, huquq va astronomiya sohalarida Amir Temur o‘ta biluvchan edi. Ko‘p o‘qigan, Osiyoning eng unumli uch (turk, arab, fors) tilini juda mukammal bilgan, zarofat va qudrat ila yozg‘uvchi bir hukmdor edi… Ovrupo na Iskanda, na Attilada va na Moskoviya zafarini quchgan yangi fotih (Napaleon)da bunday darajali bir zavq va idorani ko‘rgan emas!”
Yana bir qator muarrixlar, ayniqsa, rus tarixchilari Amir Temurni e’tiqodsiz, islomni bilmagan va Chingizxon yasog‘ini undan ustun deb bilgan deb yozadilarki, bu ham yolg‘ondan o‘zga narsa
Emas. Bunday bo‘htonlarni rad etish uchun sohibqironning so‘zlarini keltiramiz:
“Davlat va saltanatimga bog‘lagan mening birinchi tuzugim – tangri taoloning dini va Muhammad Mustafoning shariatiga dunyoda rivoj berdim. Har yerda va har vaqt islom dinini quvvatladim”.
Amir Temur bolaligi kechgan Keshni qattiq sevardi. Shu sababdan ham u Movarounnahr hokimiyatini qo‘lga olgan dastlabki pallada bu dilbar shaharni qurajak davlati markazi qilmoqni ham o‘yladi. Mirzo Bobur yozadi: “Temurbekning zodu budi Keshdin uchun, shahr va poytaxt qilurig‘a ko‘p sa’y va ehtimomlar qildi, oliy imoratlar Keshta bino qildi. O‘ziga devon o‘lirur uchun bir ulug‘ peshtoq va yana o‘ng yonida va so‘l yonida tavochi beklari bila devon beklari o‘lturub devon so‘rar uchun ikki kichikroq peshtoq qilibtur. Yana savrun eli o‘lturur uchun bu devonxonaning har zil’ida kichik-kichik tokchalar qilibtur, muncha oliy toq olamda kam nishon berurlar. Derlarkim, Kisro toqidin bu biyikraktur. Yana Keshda madrasa va maqbara qilibtur. Jahongir mirzo va yana ba’zi avlodining maqobiri andadur. Chun Keshning qobiliyati shahr bo‘lmoqqa Samarqandcha emas edi, oxir poytaxt uchun Temurbek Samarqandni ixtiyor qildi”.
Mirzo Bobur, Kisro toqidan buyukroq, deb ta’riflagan inshoot Oqsaroy edi. Oqsaroy 1380 yilda qurila boshlangandi. Abdurazzoq Samarqandiyning yozishicha, Amir Temur Xorazmni Oltin O‘rda tasarrufidan tortib olgach, dunyoga mashhur xorazmlik ustalarni va ishga yaroqli kishilarni Movarounnahrga ko‘chirib, Kesh shahriga joylashtirish to‘g‘risida farmon beradi. Xorazmlik ustalar Oqsaroyni tiklaydilar: “Hech kim bunday imoratni hech qachon ko‘rmagan va unga o‘xshashini bunyod etmagan”, — deb xitob qilgan edi “Zafarnoma” muallifi Nizomiddin Shomiy. “Zafarnomai Soniy” muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy esa bino haqida ushmundoq yozadi: “Sichqon yiliga to‘g‘ri kelgan hijriy 781 yilning oxiri (melodiy 1380 yil marti), erta bahor fasli edi. O‘z quvvati bilan tabiatni gullatib, yashnatuvchi me’mor ko‘katlar va maysazorlar shahrini obod qilishga kirishgan, atirgul butalaridan qasrlar yaratib, la’lgun shoxchalar uchini baland ko‘targan va ularni feruzarang naqshli barglar bilan bezagan bir vaqtda… oliy hazrat Sohibqiron gullaridan mushki anbar taraluvchi, suvidan gulob ta’mi keluvchi Keshning xushhavo va rom etguvchi zaminida shodlik nash’asini surib, orom olmoq azmi bilan bu yerda saltanat taxtini o‘rnattirdi. So‘ng Shahrisabz qo‘rg‘onini qurish haqida farmon berdi va (ishlarni) amirlaru-lashkar o‘rtasida taqsim qildi. Qo‘rg‘on qurilishi uchun munosib keluvchi saodatli soatda uning poydevorini qurdilar.
Shahar ichida esa qazo-yu qadardek bajarilishi so‘zsiz bo‘lgan farmonga binoan bir qasr bunyodiga asos soldilar. Uning kungirasining balandligi shu darajada ediki, hasaddan devorlari chunonam oppoq bo‘lib ko‘rinardiki, hatto muazzinlar tong otibdi, deb gumon qilardilar. Imorat shu qadar baland va favqulodda jozibali ediki, hatto keksa muhandis bo‘lmish gardun shuncha yillar jahon atrofida aylangan bo‘lishiga qaramay, bunday go‘zal binoni hali ko‘rmagan edi. Yerdan samoga bosh ko‘targan bu saroyning nomi sharifi Oqsaroy deb ataladi”.
Saroy devorlariga, Sohibqiron amriga binoan, jumladan shunday bitik bitildi: “Min shakka fi valoyatino va karomatino fanzur ilo imoratino”, ya’ni “Agar qudratimiz va karomatimizga shubha qilsang, shak keltirsang, imoratimizga qara!”.
Amir Temur yetti yillik yurishdan qaytgan yili Keshga kelgan Kastiliya elchisi Ryui Xonzales de Klavixo shaharni va qariyib chorak asrdan buyon ko‘rilayotgan saroyni quyidagicha ta’riflaydi: “28 avgust payshanba kuni choshtgohda Kesh deb atalgan katta shaharga keldik. Kesh soy va anhorlar o‘tgan tekislikka joylashgan. Shahar atrofi ko‘plab bog‘lar va hovlilar bilan o‘ralgan. Aholi yashaydigan qishloqlar, ko‘m-ko‘k o‘tloqlardan iborat, suvga serob bu manzil yozda juda go‘zal manzara kasb etsa kerak. Dalalarga bug‘doy, paxta, qovun-tarvuz ekilgan bo‘lib, atrofi tokzor va mevali daraxtlar bilan o‘ralgan. Shahar tuproq (paxsa) devor va chuqur handaqlar bilan o‘ralgan bo‘lib, ichkariga ko‘tarma ko‘priklar orqali kiritlgan.
Temur ushbu shaharda tug‘ilgan, uning otasi ham shu yerlikdir. Keshda ko‘plab katta imoratlar, masjidlar bor. Temurbek tomonidan qurilayotgan bir masjid alohida ajralib turadi. Unda Temurbekning otasi dafn etilgan maqbara bor. Temurbek topshirig‘i bilan uning o‘zi uchun qurilayotgan maqbara hali bitmagan. Aytishlaricha, bundan bir oy oldin bu yerdan o‘tgan Temurbek maqbaraning qurilishidan ko‘ngli to‘lmaganini izhor qilgan ekan. Maqbaraning eshigi past ekanini aytib, uni qaytadan ishlashini buyuribdi. Hozir ustalar shu topshiriqni ado etishyapti. Masjidga uning katta o‘g‘li Jahongir mirzo ham dafn etilgan.
Masjid va maqbaralar tillo, lojuvard va koshinlar bilan mukammal ishlangan. Masjid oldidagi katta hovlida hovuz bor, tevaragida daraxtlar o‘sib turibdi. Shoh farmoyishiga binoan, masjidda har kuni yigirmata qo‘y so‘yilib, otasi va o‘g‘li (shuningdek, piri) xotirasi uchun elga osh beriladi. Elchilarni eng avvalo shu yerga boshlab keldilar. Ko‘plab go‘sht, meva-cheva keltirilib, ularni mehmon qildilar. Ovqatdan keyin elchilar katta saroyga yo‘l olishdi. Ularga shu yerda turar joy ajratilgan edi.
Ertasi juma kuni elchilarga katta saroyni ko‘rsatdilar. Shoh buyrug‘i bilan bunyod etilayotgan mazkur saroy qurilishi, aytishlaricha, yigirma yildan beri har kuni tinimsiz davom etarkan. Shu kunlarda ham ko‘plab ustalar ishlar edilar. Saroyga juda uzun yo‘lakdan g‘oyat baland darvoza orqali kiriladi. Yo‘lakning ikki tomonidagi g‘ishtin ravoq har xil guldor koshinlar bilan qoplangan. Odamlar shu joyda shohni kutib olarkanlar. Shundan so‘ng boshqa eshikdan katta hovliga chiqiladi, hovli sahniga oppoq toshtaxtalar yotqizilgan bo‘lib, hashamatli dolon bilan o‘ralgan. Hovlining o‘rtasida katta hovuz bor. Hovli sahnining kengligi uch yuz gaz keladi. Mazkur hovlidan keng uyga kiriladi. Uyning juda baland va keng eshigiga zarhal va lojuvard bo‘yoqlar hamda naqshinkor koshinlar bilan sayqal berilgan. Eshik peshtoqining o‘rta qismida quyosh nuri ko‘lamida sher surati aks ettirilgan, uning chetlari ham xuddi shunday suratlar bilan bezatilibdi. Bu ramziy belgi Samarqand podshosining rasmiy tamg‘asi hisoblanadi… Bu eshikdan to‘rtburchak shaklidagi qabulxonaga kiriladi. Qabulxonaning devorlariga oltin va lojuvard rang berilgan hamda yaltiroq koshinlar yopishtirilgan, shifti esa sidirg‘asiga zarrin bo‘yoq bilan moylangan.
Bu yerdan elchilarni ikkinchi qavatga boshlab chiqdilar. Bu yerda bizga shu qadar ko‘p hujra va hashamatli xonalarni ko‘rsatdilarki, butun bino zarhal bilan sayqallangani uchun ularning hammasi haqida batafsil so‘zlash ko‘p vaqtni oladi. Butun hujra va xonalar oltin, zangori va boshqa har xil bo‘yoqlar bilan shu qadar mukammal ishlanganki, g‘oyat nozik didli ustalarga ega bo‘lgan Parij ahli ham buni ko‘rib hayratlangan bo‘lar edi. Shundan keyin shoh va malikalar yashashiga mo‘ljallangan xona va haramni ko‘rsatdilar. Bu xonalarning devorlari, shifti va zamini haddan tashqari hashamatli bezatilgan. Saroy tomi ustida ko‘pgina ustalar ishlar edilar.
Shundan keyin elchilarni shohning o‘z malikalari bilan turishi va bazm o‘tkazishga mo‘ljallangan juda keng va hashamatli saroyga boshladilar. Ko‘plab mevali va manzarali daraxtlar o‘sib turgan ko‘plab hovuz va did bilan joylashtirilgan o‘tloqlar mavjud bo‘lgan katta bog‘ ko‘z oldimizda namoyon bo‘ldi. Boqqa kiraverishda shu qadar katta maydon mavjud ediki, odamlar yoz oylari suv bo‘yida, daraxtlar soyasida huzur qilib o‘tirishlari mumkin edi. Saroy shu qadar hashamatli ishlagandiki, tasvirlashga ojizman.
Mazkur saroy va masjid shoh tomonidan hozirgacha qurdirilgan ulug‘vor binolar sirasiga kiradi. Bularni shoh shu shaharda dafn etilgan otasi sha’niga qurdirgan edi”.
Melodiy 1404 yilning iyulida Keshga kirib kelgan kunning ertasi Amir Temur piri Xoja Shamsiddin Kulol, otasi Muhammad Tarag‘ay bahodur xoki yotgan maqbarani ziyorat qildi.
Sohibqiron bilan Ulug‘bek ikki qabr ustida Qur’on tilovat qildilar.
Xoja Shamsiddin Kulol XII-asr oxiri – XIV asr boshida tug‘ilgan. Amir Temur ilk e’tiqod qilgan pir shu zot edi. Rivoyatga ko‘ra, xoja Temur tug‘ilishini va jahongir bo‘lishini oldindan karomat qilgan. Emishkim, amir Tarag‘ay bir tush ko‘ribdi. Tushida unga bir shamshir beribdilarki, yarqirashidan butun olam munavvar bo‘libdi. O‘sha holda qo‘lidan favvora yanglig‘ suv chor atrofga otilib, yer uzra qatra-qatra tushibdi. O‘z tushidan mutaassir bo‘lgan amir o‘sha zahot piri bo‘lmish Xoja Shamsiddin huzuriga borib, ko‘rgan tushini aytib beribdi. Bir dam o‘yga botgan xoja aytibdiki: “Ey amir Tarag‘ay, sening nasling xonadoni saltanat bo‘lg‘ay. Va ul saltanatni sendan mavjud bo‘ladigan farzand tiklag‘ay. Ul farzand olamni shamshir birla zabt aylag‘ay va zamona, tobelar va xaloyiq andin mushfi’ bo‘lg‘ay”.
Ulug‘bek bu rivoyatni ko‘p marta eshitgan, ammo biror marta bu haqda bobosidan so‘rashga botinolmagan. Nima sababdan – o‘zi bilmaydi. Xoja qabri qoshida bosh eggan ko‘yi, ko‘zlarini yumib o‘tirgan Sohibqiron nabirasi ko‘nglidan o‘tayotgan o‘ylardan xabar topgandek, ko‘zini ochmay shivirladi:
— Ko‘zumni yumib hazrati xojamni ko‘ryapman. Nazarlaridan ko‘nglum munavvar bo‘lmoqda…
Amir Temur jim qoldi. Bir damdan keyin boyagi holatda yana og‘iz ochdi:
— Mundin qirq yilcha burur sarsonu-sargardon kezg‘on o‘lkalardan qaytayotg‘onimda qarshimdan hazrati xojam chiqdilar… Uzoqdan otdan tushib, qoshlariga piyoda chopdim, tiz cho‘kib etaklarini o‘pdim. Shunda xojam umidsiz ko‘nglimg‘a madad berg‘uvchi so‘zni aytdilar… Aytdilarki: “Yaxshi soatda qaytding, Temurbek! Tez orada butun Movarounnahr ilkingda bo‘lg‘usidur!”
Amir Temur ko‘zlarini ochib, nabirasiga o‘girildi.
— Mening ismimni ham hazrati xojam qo‘ymishlar. Rahmatli padarim aqiqa chog‘ida meni hazrati xojam dargohlariga olib borgan emishlar. Meni olib kirganlarida, Xudo rahmat qilgur, shayx Qur’oni Karimdan ushbu oyatni o‘qiyotgan ekanlar: “Amantum man fi-s-sama an yuxifa bikuma-l arda fa iza hiya tamuru”. Bosh ko‘tarib shunda aytibdilarki: “Ey amir Muhammad Tarag‘ay! Ushbu mukarram oyatdagi “tamuru” so‘zi sharafig‘a farzandingg‘a Temur ismini berdik!”
Shundan keyin Sohibqiron otasi qabri tomonga o‘tdi, tiz cho‘kib, ko‘zlarini yumdi. Ulug‘bek ham bobosi yonidan joy oldi.
Muhammad Tarag‘ay bahodir olamdan ko‘z yumgan chog‘ida Temurbek endi o‘n yetti yoshga to‘lgan edi. Keksa amir o‘limi yaqinlashganini sezgach, farzandini qoshiga chorladi. Farzandi yoniga cho‘kkalagach, keksa barlos xotirjam so‘z boshladi:
— O‘g‘lim, ketar chog‘im yetdi shekilli… Senga aytar nasihatlarim bor – men aytay, sen aqlingga joyla. Eng avvalo Tangri taoloning dini va Muhammad Mustafoning shariatiga xizmat etishdan umring poyonigacha to‘xtama. Har bir sa’y-harakating bilan islomni qo‘llab-quvvatla!
Toleingda bitilgan bo‘lsa, hukmfarmo bo‘lursan, ammo kim bo‘lmagin, musulmon bo‘l! Hech kimsaga haqsizlik qilma! Hech kimga sababsiz ranju-ozor yetkazma! Birovning haqiga hiyla yoki zo‘rlik bilan xiyonat etma! To‘g‘rilik to‘nini kiygil! Hech bir bandani uch kundan ortiq hibsda saqlama! Faqirlar va ojizlarga har qanday sharoitda muruvvat ko‘rsat! Qo‘l ostingdagilarning qalbi va ko‘nglidan faqat yaxshilik bilan joy top! Aks holda quvvatsiz qolursan va unitilarsan…
Yana bir nasihatim: hech qachon bizning ajdodimiz Abuturk bo‘lg‘onini unutma!..
Piri va otasi maqbarasi joylashgan Dor ut-Tilovatni tark etgan Sohibqiron Dor us-Saodat tomonga yo‘l olar ekan, shu paytgacha xotirjam qiyofasida ma’yuslik sezildi. U Dor us-Saodatdagi maqbarada yotgan to‘ng‘ich farzandi Jahongirni eslab, necha yildardan buyon dambadam qo‘zg‘alib, uni azobga soladigan qayg‘u izmida qolgan edi.
Jahongir mirzo 1356 yili Nurmushk og‘odan dunyoga keldi. Bolaligidan otasining boshiga tushgan sarsonlik, jangu-jadal mashaqqatlarini barobar tortdi. Bir jangda yetti yashar Jahongirni ot ustida o‘ziga bog‘lab qilich chopqilashganini Sohibqiron hanuzgacha yuragi hapriqib eslaydi. O‘g‘li o‘n uch-o‘n to‘rt yoshidan tajribali amirlar qatorida harbiy yurishlarda qatnashdi. U 1373 yili Xorazm hukmdori Yusuf So‘fining Sevinbeka ismli jiyaniga (Jahongirning o‘limidan so‘ng Mironshohga uzatilgan) Konigilda katta to‘yu-tantanalar bilan uylantirilgan edi. Ammo, muarrix yozganidek, “sha’ni ulug‘ qudratli podshoh belgilagan taqdir valiahdni o‘z xojasidan ilgariroq baqo olamiga olib ketdi”. Buning sharhi Rum yurishi bayonida aytib o‘tildi.
Jahongir mirzoning kichik o‘g‘li Pirmuhammad mirzo bo‘lib, u Balx, Toxariston, Qiylon, Qandahor, Kobul, G‘azna mulklari, Sind sohili va Hindistonning hokimi edi.
Amir Temur to‘ng‘ich o‘g‘liga o‘z orzusi nomini qo‘ygan – uni Jahongir deb atagan edi. Sohbiqiron bu o‘g‘liga o‘nlab yillar mobaynida motam tutdi, chunki Jahongirning nomi bilan u o‘z saltanatining kelajagini bog‘lab qo‘ygan edi. Temurning bevaqt olamdan ko‘z yumgan farzandi uchun chekkan qayg‘usi shunchalik kuchli ediki, u dastlab niyat qilgan, so‘ng mulohaza qilib qaytgan orzusini – saltanat markazini Keshga ko‘chirishni tez-tez o‘ylaydigan bo‘lib qoldi. Keyinchalik bu orzusi saltanat taqdiriga salbiy ta’sir qilajagini yana bir karra fahmlagach, boshqa bir reja tuzdi. U o‘limidan keyin o‘g‘lining yonida yotishni istadi va shu maqsadda Jahongir mirzo maqbarasi yaqinida o‘ziga sag‘ana tiklashni buyurdi.
O‘sha kuni Amir Temur son-sanoqsiz mol so‘yib, piri, padari va o‘g‘li xotirasiga elga osh tarqatdi.
O‘n yoshli Ulug‘bek mirzo Sohibqiron bobosi Keshda bunyod etgan ulug‘vor binolarni tomosha qilib hayrati oshar, “Koshki men ham shunday binolar tiklasam!” – deya orzu qilardi. Ammo bola yillar o‘tib, o‘zi ham bobosi qurdirgn bu haybatli imoratlar yonida Gumbazi Sayidon, Ko‘kgumbaz masjidini barpo etishidan hali bexabar edi.
Amir Temur yana bir necha kun Keshda turib, nihoyat dorussaltana – Samarqandga qarab yo‘l oldi. Yo‘lga chiqadigan kuni asli Kesh yaqinidagi qishloqdan bo‘lgan va Amir Temur qarorgohining boshlig‘i vazifasini bajaruvchi Muhammad Qushchining quvonchi ichiga sig‘masdi. Uning xonadonida farzand tug‘ilgan edi. Sohibqiron huzuriga bir necha muddat qishlog‘ida qolishga ruxsat tilab kirgan Muhammad Qushchi chiqib ketayotganda tayinladi:
— O‘g‘lingning ismini Ali deb qo‘y, tokim sherdek bo‘lib o‘ssin!
Ammo Sohibqiron ham quvonchini ichiga sig‘dirolmay ot qamchilayotgan ota ham tug‘ilgan bola vaqt o‘tib Ulug‘bek mirzoning farzandidek aziz shogirdi va safdoshi – Mavlono Ali Qushchi bo‘lib voyaga yetishidan voqif emasdilar.
Nosir Muhammad. Nasaf va Kesh allomalari
