Мустақиллик бизга тарихимизни холис ва ҳаққоний идрок этиш, номлари унитилишга маҳкум этилган аждодларимиз ҳақида тўлақонли билиш имкониятини қайтарди. Мана шу имконият туфайли тарихимизнинг номаълум саҳифалари ва қатағон этилган боболаримизга бағишлаб асарлар ёзишга йўл очилди. Бугунги куннинг қадр-қимматини англаш учун биз ҳамиша ўша қатағонлар даврини унутмасдан,  берилган имконият энг аввало катта масъулият эканини чуқур  ҳис этиб иш кўришимизни талаб этади. Йиллар давомида  рус адиби Сергей Бородинни «Улуғ бобомиз ҳаёти ва фаолиятини нотўғри талқин этган» деб айбласагу ўзимиз ундан-да баттар асарлар ёзилаётганига индамай қараб турсак, мустақиллик берган имкониятга нисбатан хиёнат қилган бўлмаймизми?

Хуршид ДАВРОН
«БУ ҚАНДАЙ ГАП?» МАҚОЛАСИ
МУАЛЛИФИГА БИРИНЧИ ЖАВОБ

стақиллик бизга тарихимизни холис ва ҳаққоний идрок этиш, номлари унитилишга маҳкум этилган аждодларимиз ҳақида тўлақонли билиш имкониятини қайтарди. Мана шу имконият туфайли тарихимизнинг номаълум саҳифалари ва қатағон этилган боболаримизга бағишлаб асарлар ёзишга йўл очилди. Бугунги куннинг қадр-қимматини англаш учун биз ҳамиша ўша қатағонлар даврини унутмасдан,  берилган имконият энг аввало катта масъулият эканини чуқур  ҳис этиб иш кўришимизни талаб этади. Йиллар давомида  рус адиби Сергей Бородинни «Улуғ бобомиз ҳаёти ва фаолиятини нотўғри талқин этган» деб айбласагу ўзимиз ундан-да баттар асарлар ёзилаётганига индамай қараб турсак, мустақиллик берган имкониятга нисбатан хиёнат қилган бўлмаймизми? Иброҳим Ғафуров хитоб этганидек, «Навоий қошида уялмайсизми? Қодирий олдида юзингиз қизармайдими?»

Олдинги бир мақоламизда қайд этганимиздек, «Ўтган асрнинг мустақилликгача бўлган даври мобайнида ўзбек адабиётида Амир Темур ҳақида жиддий бир бадиий ёки  илмий асар яратилмади. Буни изоҳлайдиган маълум сабаблар бор, албатта». Шу ўринда бу ҳолатни тўғри тушунишга ёрдам берадиган бир суҳбатдан иқтибос келтирмоқчимиз. Атоқли тарихчи олим Ашраф Аҳмедов билан бўлган бир суҳбатда у мустабид тузум даврида Амир Темурга бўлган муносабатни очиқлаган воқеаларни шундай эслайди: «Мен Улуғбекнинг “Зижи” таржимасини 1980 йили режалаштирган бўлсам-да, бу ишни бир оз ортга суришимга тўғри келди. Чунки Ал-Хоразмийнинг 1200 йиллик таваллуд тўйи орага тушиб, бу соҳа бўйича ҳам айрим нашрларни мен тайёр­лашим зарур эди. 1983 йил кузагида юбилей нишонлангач, яна Улуғбекнинг юлдузлар жадвалига қайтдим. Юбилей таъсиридами, билмадим, Улуғбек “Зижи”га қандай ёндашмай, калаванинг учи нуқул бобоси Амир Темурга бориб тақалаверди. Масалан, лашкарбошининг невараси, ҳарбий юриш чоғида туғилган Улуғбек қандай қилиб астрономияга қизиқди ва олим бўлиб қолди, деган савол хаёлимдан сира кетмас эди. Шунинг учун “Зиж”ни таржима қилиш асносида рус тилида (у вақтлар ҳамма муҳим тадқиқотлар аввал рус тилида ёзиларди) “Амир Темур ва Мирзо Улуғбек” номли монография яратиш керак, деган фикрга келдим ва унинг кириш қисм, беш боб ва хулосадан иборат мундарижасини туздим. Бу иш менга синашта бўлмаган темуршуносликка доир экани сабаб дастлаб бўлимимиз бошлиғи Убайдулла Каримовга маслаҳат солдим. У киши “Ашраф, биласиз, мен фан тарихига ихтисослашганман, Амир Темур билан ҳеч шуғулланмаганман. Асомиддин акангизга киринг, у умр бўйи шу иш билан машғул”, деди. Кейин Асомиддин Ўринбоевга учраб, мақсадимни айтган эдим, у киши “Мен ЦКнинг 1973 йилги қароридан кейин асло Темур билан шуғулланмайман, деб қасам ичганман”, деб ортга тисарилди. Бу ҳолдан ҳайронликда, мундарижа битилган бир варақ қоғоз қўлимда, беихтиёр Бўрибой Аҳмедовнинг очиқ эшиги қаршисига бориб қолибман. У киши мени кўриб, “Ҳа, Ашраф, бу ерда нима қилиб турибсиз?” деб сўради. Ҳозиргина бўлиб ўтган гапни айтган эдим, домла кўзойнаги устидан менга қараб, «Бугун биз Амир Темур билан курашиб ётибмизу сиз у ҳақда монография ёзасизми?» деди… «

Биз иқтибосда номлари тилга олинган олимларни айблашдан йироқмиз. Қолаверса, Ашраф ака ҳам эслаган воқеаларни мустабид даврда тарихни ўрганиш аҳволи нечоғли аянчли бўлганини кўрсатишни мақсад этган, холос. Тилга олинган олимлар давр қурбонлари эди. Бу алоҳида мавзу эканини таъкидлаб, бугун айтмоқчи бўлган гапга ўтамиз.

Хабарингиз бор, бир ҳафтача олдин Жовли Хушбоқнинг “Амир Темур фолчи бўлганми? Муҳаммад Алининг “Улуғ салтанат” отлиқ тетралогиясини ўқиб…” деб номланган мақоласини сайтимизда эълон қилган эдик. Шундан кейин, «Хўш,энди «салтанат» томони нима дер экан, деб кута бошладик. 19 декабрда энди ишлай бошлаган бир сайтда жавоб пайдо бўлди. Жавоб муаллифи  ўзини «оддий адабиёт мухлиси»  деб таништирган иқтисодчи Неъмат Акбаров экан. Унинг «Бу қандай гап?» сарлавҳаси остида чиққан мақоласини мана бу ерда ўқишингиз мумкин.

Аниқ ва равшан биламиз, бу дунёда иқтисодчи Неъмат Акбаров деган одамнинг ўзи йўқ. Албатта, Ўзбекистонда Неъмат Акбаровлар кўп, улар турли вилоятларда яшашади, турли соҳаларда фаолият юритишади. Аммо, яна такрорлаймиз, «Бу қандай гап?» мақоласининг муаллифи бўлмиш Неъмат Акбаров деган одам йўқ. Бошқа бировнинг номини қўйиб раддия ва норозилик хатларини ёзиш ҳеч кимга янгилик эмас. Оддий меҳнаткаш халқ вакили ёки оддий китобхон номидан норозилик мактубларини ёзиш эски совет тузуми пайтида, аниқроғи ўтган асрнинг 20-йилларида, қатағон даврида анъанага киритилган ва репрессия қилинган адибларга қарши ана шундай «Неъмат Акбаровлар» номидан матбуотда мақолалар босилган. Асл муаллиф (лар) «Неъмат Акбаровлар» орқасида бекиниб туриб  иш кўришган.

Начора, йўқ одамни бор деб тасаввур қилиб, унга «Неъмат Акбаров» деб мурожаат қилишга мажбурмиз.

Ана шу йўқликдан бирдан пайдо бўлган «одам» номидан битилган «Бу қандай гап?» мақоласини кўриб чиқайлик. Ушбу сарлавҳага кўзимиз тушганида дастлаб «Бирон жойда газ ёки сув бормай қолгану бундан норози фуқаро ёки эридан калтак еган шўрпешона бир хотин «Бу қандай гап?» деб фарёд уряпти деган ўйга бордик.  Адабиёт билан, бадиий асар билан боғлиқ деган ўй хаёлимизга мутлақо келмади. Чунки, адабиётшуносликда бирон бир асар ҳақида фикр билдирилганда бошқа биров «Бу қандай гап?» деб фарёд солиши тўғри эмаслигини оддий талаба ҳам яхши билади.

«Бу қандай гап?» мақоласининг ажабланарли томони шундаки, унда Жовли Хушбоқ мақоласидаги асосий мулоҳазалар бир четда қолиб сарлавҳа ва бир-икки жумлада акс этган “Амир Темур фол очганми-йўқми?» деган гапга қаттиқ ёпишиб олинган. Муаллиф ҳатто бу фикрнинг айтиш Соҳибқиронни камситиш эканини пеш қилади ва шўро даврини эсга солиб сиёсий айб қўйишга киришади. Бу билан рақибини «қўрқитиш»га уринади. Билмайдики, замон бошқа, мустақил замон келган, эски тузумдаги бундай усуллар энди ўтмайди.

Даставвал, фол масаласида очиқлик киритиб ўтайлик. Дарҳақиқат, бу масала нафақат «Темур тузуклари»да, бошқа айрим тарихий асарларда, кейинчалик Соҳибқиронга бағишлаб ёзилган Асқад Мухтор, Хуршид Даврон асарларидаям қайд этилган. Аммо, Жовли Хушбоқнинг мақоласининг асосий мазмуни бу ҳақда эмас. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, фол масаласи бир-икки жумлада акс этган эди, холос. Очиқлик киритиш шу сабабдан ҳам зарур бўлдики, Неъмат Акбаров агар кейинчалик яна йўқлиқдан туриб жавоб ёзадиган бўлса, аравани қуруқ олиб қочмасдан, Жовли Хушбоқнинг «эпопея» ҳақида билдирган асосий мулоҳазаларига ҳам жавоб берса…

Неъмат Акбаров «адабиётга бўлган меҳрим ва айниқса, миллатимиз тимсоли бўлмиш улуғ Соҳибқирон бобомизга ихлосим баландлиги боис, бундай ноҳақ муносабатни кўриб, уят-е, дедим-да, сабрим чидамай бу мақолани ёзишга киришдим» деб гап бошлайди. Аслида уятсизлик Неъмат Акбаров мақоласининг асосини ташкил этади. Кичкинагина мақоладаги мана бу жумлаларга бир эътибор беринг-а: «…ғаразгўйлик шундоққина акс этиб турибди», «Сарлавҳадаёқ жар (аюҳаннос) солинган», «ноҳақ муносабат…», «…Соҳибқиронни камситган», «оддий юзаки фитна-фасод», «тирноқ остидан кир қидириш «. Бир варақлик матнда шунча чиркинлик. Ҳа, Жовли Хушбоқнинг  икки вароқлик моҳиятга чуқур кирмай енгилгина назар ташлашига шунча чидамсизлик бўлса, эрта-индин чиқишига ишончимиз комил бўлган катта танқидий мақолалар пайдо бўлганда нима бўлади?

Сталин даврида бир драматург ўтган экан. Қандай мавзуда асар ёзмасин, ҳаммаси саҳналаштириларкан. Унинг енгил-елпи асарларини тўсадиган куч йўқ экан. Нима учун денг? Асар қандай мавзуга бағишланмасин, спектакл якунида иштирокчилар албатта Сталиннинг улкан портретини кўтариб чиқаркан ва қабул ҳайъати ўша заҳоти ўрнидан туриб қарсак чалишга мажбур бўлар экан. Бирон киши асар ҳақида салбий фикр айтишга журъат қилолмас экан. Агар биз ҳам «Асар Амир Темурга бағишланган экан, уни танқид қилиш Соҳибқиронни танқид қилиш деганидир» деган ҳақиқатга зид тушунчани одатга киритсак бу энг аввало улуғ бобомизга қаратилган адолатсизлик бўлади. Яна бир гапни унутмайлик. Бу гап Асқад Мухторнинг «Тундаликлар»ида бор. Устоз адиб ёзади: «Реал Александр Македонский – Искандар бор. Афсонавий Искандар Зулқарнайн бор, уни улуғлаб пайғамбар даражасига кўтардилар (Хусрав, Жомий, Навоий, Тожиддин Аҳмадий… ўнлаб “Искандарнома”ларда). Бу – ўрта асрларга хос нарса. Менимча, Темурни биз бундай қилишимиз керак эмас».

«Бу қандай гап?» муаллифи дарғазаб қозига ўхшаб Жовли Хушбоққа савол беради: «Сиз, ўтган ўн йилдан кўпроқ вақт ичида асар ҳақида нега фикр билдирмадингиз? Мабодо, айтганингиз каби камчиликларни кўрганингизда ва буни ўша пайтдаёқ адибнинг ўзига айтганингизда, ўзбекона мардлик бўлар эди-ку».

Бу саволларга нима дейиш мумкин? Қатъий айтиш лозимки, Жовли Хушбоқ мақоласида қўйилган саволларни 10 йил аввал ҳам, ҳозир ҳам ва яна 10 йилдан кейин ҳам беришга ҳақлидир. Бу унинг ижодкорлик ҳаққи, бу унинг қонуний ҳуқуқи. Бу саволлар бугун берилаётган экан демак жавоб бериш пайти бугун етибди. Мана, яқинда Муҳаммад Али ҳам умрини Ҳазрат Алишер Навоий ижодини рус тилига таржима қилишга сарфлаган ва 20-30 йил аввал оламдан ўтган рус таржимонларини тафтиш қилиб чиқди. Биз Неъмат Акбаровга ўхшаб Муҳаммад Алига  «Ўша таржималар нашр этилаётганда қаерда эдингиз, нега бу «кашфиётингиз»ни ўша пайтда айтмагансиз, нега ўзбекона мардлик қилмадингиз?» дейишга бормаймиз. Қолаверса, «тафтиш» давомида рус таржимонларига қўйилган асосий айблар уларнинг ихтиёри билан бўлмай, мавжуд тоталитар тузум ўрнатган қатағон сиёсати туфайли юзага чиққанини ва ўша айблар энг аввало ўша пайтдаги Навоий асарларининг ўзбек тилида амалга оширилган нашрларида ҳам мавжудлигини яхши биламиз. Бу нашрлар чоп этилган пайтларда Муҳаммад Али кўзга кўринган адабий арбоб эди, ўша нашрларда йўл қўйилган камчиликларни айтиш имконияти бор эди. Аммо, яна такрорлаймиз, «Нега ўша йиллар бу ҳақда бир оғиз бўлса ҳам айтмагансиз» демаймиз. Зеро, қачон ва нимани қандай қилиб айтиши унинг ҳаққи. Аммо, биз ҳам кечикиб айтилган иддаоларни ўқиб, муаллифнинг «қаҳрамонлиги» ҳақида хулосалар чиқаришга ҳам ҳақлимиз. Бу ҳақни хоҳлаган пайтда ва исталган тарзда «Улуғ салтанат» эпопеясига нисбатан қўллаш ҳам бизнинг ихтиёримизда.

Неъмат Акбаров мақоласида «Хуршид Даврон ҳам, Жовли Хушбоқ ҳам ”Темур тузуклари”ни ўқишмаган экан-да. Афсус. Ўқиш керак», деб ёзади. Унинг бу гапи адабиётдан бутунлай йироқ одам эканлигини билдиради. Зеро, Хуршид Даврон академик Бўрибой Аҳмедов раҳбарлигида нашр этилган «Темур тузуклари»да  (1991)  йўл қўйилган хатолар ҳақида ёзган мақоласи салкам чорак аср аввал адабиёт газетасида босилган эди. Хуршид Даврон нафақат «Тузуклар»ни ўқиганини, уни жуда чуқур таҳлил этишга қодир тарихшунос адиб эканини исботи тариқасида ўша мақоладан икки иқтибос келтиришни ўринли деб биламиз.

Биринчи иқтибос: Сайид Амир Кулол номига нашрда шундай изоҳ берилган: “Сайид Амир Кулол ёки Шамсиддин Кулол – Ибн Арабшоҳ уни Шамсиддин Фаҳурий (араб, фаҳур – кулол) деб номлаган. Хожагон-Нақшбандия тариқатининг кўзга кўринган шайхларидан. Қаршилик машҳур мутасаввиф. Хожа Баҳоуддин Нақшбанднинг пирларидан бири. Манбаларда ёзилишича, Насаф (Қарши) шаҳрида Хожа Баҳоуддинга “зикри хуфия” усулини ўргатган. У Амир Темурнинг отаси Амир Тарағайнинг ҳам пири бўлган. Шунингдек, Сайид Барака ва Зайнуддин Тойбодий қатори Амир Темурнинг ҳам пирларидан бири ҳисобланган. Шамсиддин Кулол 1371 йилда вафот этган ва дафн этилган”.

Изоҳда Сайид Амир Кулол билан Шамсиддин Кулол бир шахс тарзида қайд этилиб, хатога йўл қўйилган. Ҳолбуки, “Темур тузуклари”ни ўқиган киши бу шахсларнинг бошқа-бошқа бўлганини асарда баён этилган воқеалар тадрижини кузатиб, мантиққан билиб олиши мумкин. Чунончи, агар изоҳда “Шамсуддин Кулол 1371 йилда вафот этган” деб кўрсатилса, “Темур тузуклари”да 1363-1364 йиллар воқеалари баёнида шундай қайд мавжуд: “Унга (Амир Ҳусайнга) ишончим йўқлиги туфайли Хожа Шамсиддин мозорига бошлаб бориб, дўстлик изҳор қилиб қасам ичдим. У ҳам дўстликка хилоф бирон иш қилмаслик ҳақида аҳду-паймон қилди”.

Иккинчи иқтибос: Афсуски, “Шарқ юлдузи”да босилган Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” га ёзилган изоҳларда ҳам Хожа Шамсиддин Кулол билан Сайид Амир Кулолни бир деб билиш сезилади. Хусусан, биз “Зафарнома”дан келтирган биринчи парчадаги Хожа Шамс номига берилган изоҳда намоён бўлади. Амир Темурнинг уч асосий пирларидан бири Сайид Амир Кулол бўлгани ҳолда изоҳда шундай ёзилган: “Шамсиддин Кулор (матнда шундай ёзилган, лекин кўпроқ Шамсиддин Кулол, вафоти 1371 й.). номи билан машҳурдир; хожагон-нақшбандийлик тариқатининг намояндаларидан, Амир Темурнинг учта асосий пиридан бири”. Сайид Амир Кулол вафот этган сана яна Хожа Шамсиддин Кулолга нисбат берилгани фикримизни исботлаб турибди.
Яқинда “Зафар йўли” номи билан чоп этилган Амир Темур таржимаи ҳолида (бу асар кўпроқ “Таржимаи ҳол” номи билан машҳур) ҳам бу масалага ойдинлик киритилмайди. Изоҳларда Амир Кулол “Амир Темурнинг иккинчи пири” деб қайд этилади-ю, Шайх Шамсиддин шахсига келганда изоҳсиз қолдириладики, бу ҳам уларни бир шахс деб билишдан бўлса керак, деб ўйлаймиз. Бу ҳол кетма-кет эълон қилиб турилган мақолаларда ҳам давом этмоқда.

Келтирилган иқтибослар ва қолаверса, кўҳна тарихимиз, Туркистон заминида шаклланган тасаввуф тариқатлари тарихи, Амир Темур ва темурийларга бағишланган «Бибихоним қиссаси», «Самарқанд хаёли», «Соҳибқирон набираси», «Амир Темур ўғлининг ўлими ҳақида ривоят»,»Массагетлар маликаси Тўмарис», «Бобуршоҳ соғинчи», «Алғул ёхуд Мирзо Улуғбек», «Шаҳидлар шоҳи ёхуд Шайх Кубро тушлари», «Амир Темур ва Ибн Холдун», «Амир Темур пирлари», «Мирзо Бобур пирлари» ва бошқа кўплаб  асарлари Хуршид Давроннинг тарихимизни теран ўрганган адиблигини тасдиқлайди.

«Бу қандай гап?» муаллифи ёзади: Бир танишим, Амир Темур тарихи мавзусида илмий иш ёқлайман, деса, домлалари: “Бу мавзуни олмаганингиз маъқул. Чунки, бу борада ўзини билимли деб билган олимлар кўп. Улар ҳар томондан сизни “чўқилаб ташлашади”, дея маслаҳат беришибди. “Ўзингники ўзагингни кесади”, деб шунга айтишса керак. Балки, шундай феълимиз туфайлидир, фарзандларимиз ўз улуғ аждодларига бегонадек ўсишяпти. Ҳатто, шу кунларда, бир аскаримиздан: “Олий бош қўмондон ким?” деб сўрашса, у ҳеч иккиланмасдан, “Жумонг!” деб жавоб берганини ҳангома қилиб айтиб юришибди. Аслида, бу – уят эмасми?»

Неъматжон, бу илм соҳасидан мутлақо йироқ одамнинг гапи бўлибди. Биринчидан, Амир Темур тарихи мавзусида илмий иш ёқлайман деган одам ўзига ишонса, «чўқиб ташлашлар»дан қўрқмаслиги керак. Иккинчидан, бу «чўқиб ташлашлар»ни “Ўзингники ўзагингни кесади” деган гапга йўйган одам илм даргоҳига қадам қўймаслиги керак. Учинчидан,фарзандларимизнинг ўз улуғ аждодларига бегонадек ўсишида айнан шундай фикрлайдиган чаласавод «олим» ва «адиб»лар ҳам айбдор эканини тан олиш керак. Ва ниҳоят, бир аскарнинг “Олий бош қўмондон ким?” деб сўрашса, у ҳеч иккиланмасдан, “Жумонг!” деб жавоб бергани катта далил сифатида пеш қилиш «ёймачи хотин»ларнинг гапига ўхшайди. Сизнинг «“Улуғ салтанат” эпопеясини (тўрт китоб) мароқ билан ўқиб чиқдим. Китоб эканлиги эсимдан ҳам чиқиб кетди, мен сизга айтсам! Ана, китоб!» деган хитоби ўша аскарнинг «Жумонг!» деган гапидан узоққа кетмаган.

Неъмат Акбаров ёзади: Буюк тарих ва улуғ зотлар борасида ўзгалардан кам эмас, аксинча устунлигимиз – шубҳасиз. Лекин мана шу ҳақиқатни хорижликлар каби, адабиёт, кино ва санъат воситасида оламга уқтира олмаяпмиз. Бунинг сабаби нимада? Сабаблардан бири – ўзимиз бир ишни қойиллатмасак-да, бошқаларни ақлимиз етиб-етмасдан танқид қилиш, ўз миллатдошимизнинг меҳнату заҳматларини ўзимизча чиппаккка чиқаришга уриниш, шундан “завқланиш”дек тубан иллатда эмасми? Бундан кимга фойда-ю, кимга зарар?»

Ҳурматли Неъмат Акбаров, тубан иллат деб бировни айблашдан олдин бир саволга жавоб берсангиз: Матбуотда мана шу романларнинг биринчиси нашр этилган 2003 йилдан буён, демак 10 йилдан зиёд вақт мобайнида асар ҳақида ёзилган бирон бир танқидий мақолани ўқиганмисиз? Ундай мақола йўқ. Жовли Хушбоқнинг мақоласи биринчи танқидий муносабат. Мана, шу 10 йил давомида аспирантдан тортиб академиккача, ўзини «темуршунос» деб билган археологу биологгача ҳаммаси мадҳу сано битди. Бирон бир танқидий гап бўлмади. Бунинг сабабини биласизми? Сабаби шундаки, адабиётимиздан танқид руҳи, жадид боболаримиз «саралаш» деб атаган тамойил мосуво бўлди, оқибатда адабиётимизни уят ва масъулият тарк эта бошлади. Уятсиз адиблару танқидчилар қатори кўпайди. Уялмасдан бошқалар асарларини кўчириб ўз номидан эълон қилишлар авж олди. Энг даҳшати, адабиётимизни ҳаваскорлик ҳаракатига айлантиришга уринишлар пайдо бўлди. Тоталитар тузум пайтида кар ва соқов бўлган айрим ёзувчилару шоирлар бирдан «тилга» кирди. Бутун илмий фаолияти давомида улуғ мутафаккирларимизни, шу жумладан Амир Темур ва темурийларни қоралаб, уларга қарши курашиб келган олимлар «темирчи»га, ҳатто айримлари «Бош темирчи»га айланди.

Энг даҳшати, агар биз Неъмат Акбаровга ўхшаб бирон бир бадиий асар ҳақида ёзилган танқидий мулоҳазани, бу ўринда Жовли Хушбоқ мақоласини «ноҳақ муносабат…», «оддий фитна-фасод», «тирноқ остидан кир қидириш» деб айблай бошласак, демак, адабиётшунослигимиз бошида қора кунлар калхати айлана бошлабди.

Неъмат Акбаров ёзади: «Тўғри, Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон ёзганларидек, “…пала-партиш, хом-хатала ва тарихий материалдан мутлақо бехабар, тарихий ҳужжату қўлёзмаларни чуқур ўзлаштирмаган муаллифларнинг асарларини муҳокамасиз, илмий экспертизасиз чоп этиш”ларига қатъиян қаршимиз. Лекин, улуғ бобокалонимиз тарихини ўрганишга қарийб ўттиз йиллик умрини бағишлаган адибимизнинг Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида муҳокамалардан ўтган етук асарини юқоридагидек баҳолаш – адолатдан эмас, бу ҳасад-ку. Инсоф ҳам керак-да.»

Келинг, инсоф билан иш кўрайлик. «Улуғ бобокалонимиз тарихини ўрганишга қарийб ўттиз йиллик умрини бағишлаган адибимиз» ҳақида холисона фикримизни айтайлик. Ҳозирча «Улуғ салтанат»ни бир четга суриб турайлик. Бу туркум алоҳида гапга «сазовор»лигини айтиб, у тўғрида каттагина рисола ёзса бўлишини таъкидлаб, лекин вақтни эсиз қилмасдан адибнинг темурийлар тарихидан олиб ёзилган биргина ҳикоясини таҳлил этайлик. Бу билан Муҳаммад Алининг тарих ҳақидаги тушунчаси нечоғли эканини билиб олайлик. Зеро, Ҳазрати Аттор ёзганидек «Бир ғунча ифори боғу бўстондан далил».

Бу ҳикоя «Алтойир юлдузи» аталиб, Мирзо Улуғбекнинг сўнгги кунларига бағишланган. Ҳикояни ziyouz.uz сайтининг мана бу саҳифасида ўқиш мумкин. Энг аввало, баҳсни кузатиб бораётган инсонларга мазкур ҳикоя билан танишиш имконини берайлик. Ҳозирча «Алтойир юлдузи» ҳақидаги мулоҳазаларимизни, 7-8  вароқли бу ҳикояда қанча тарихий хатоликлар мавжуд эканини иккинчи жавоб мақоламизда баён этишимизни айтиб нуқта қўямиз.

P.S. Неъмат Акбаров ёзган фикрларининг ожиз ва ғариблигини билган шекилли, уларни машҳур инсонлар айтган гаплар билан кучайтиришга уринади ( «Донишманд айтганидек..», “Улуғ аллома Ҳабиб Абдуллаев бир гал куйиниб шундай деган экан..» тарзида). Ишончим комилки, Ҳабиб Абдуллаев бу гапни айнан Неъмат Акбаровга ўхшаган кишиларни назарда тутиб айтган.

Неъмат Акбаров  мақоласини ҳам ҳикмат билан, «Осмонга тупурма, тупугинг ўз юзингга тушади, дейдилар» деб якунлайди. Фақат осмон бу «Улуғ салтанат» эпопеясими ёки Муҳаммад Алими, шуни очиқламайди. Биз ҳикматгўйлик қилмай, оддий гапни айтамиз: Неъматжон, рўмолчагизни олиб, юзингизни артиб олинг!

Бу гапни айтишга айтдигу ўйланиб қолдик, юзи бўлмаган одам нимани артади?

ИКККИНЧИ ЖАВОБ ЯҚИН КУНЛАРДА ЭЪЛОН ҚИЛИНАДИ.

Xurshid DAVRON
«BU QANDAY GAP?» MAQOLASI
MUALLIFIGA BIRINCHI JAVOB

staqillik bizga tariximizni xolis va haqqoniy idrok etish, nomlari unitilishga mahkum etilgan ajdodlarimiz haqida to’laqonli bilish imkoniyatini qaytardi. Mana shu imkoniyat tufayli tariximizning noma’lum sahifalari va qatag’on etilgan bobolarimizga bag’ishlab asarlar yozishga yo’l ochildi. Bugungi kunning qadr-qimmatini anglash uchun biz hamisha o’sha qatag’onlar davrini unutmasdan, berilgan imkoniyat eng avvalo katta mas’uliyat ekanini chuqur his etib ish ko’rishimizni talab etadi. Yillar davomida rus adibi Sergey Borodinni «Ulug’ bobomiz hayoti va faoliyatini noto’g’ri talqin etgan» deb ayblasagu o’zimiz undan-da battar asarlar yozilayotganiga indamay qarab tursak, mustaqillik bergan imkoniyatga nisbatan xiyonat qilgan bo’lmaymizmi? Ibrohim G’afurov xitob etganidek, «Navoiy qoshida uyalmaysizmi? Qodiriy oldida yuzingiz qizarmaydimi?»

Oldingi bir maqolamizda qayd etganimizdek, «O’tgan asrning mustaqillikgacha bo’lgan davri mobaynida o’zbek adabiyotida Amir Temur haqida jiddiy bir badiiy yoki ilmiy asar yaratilmadi. Buni izohlaydigan ma’lum sabablar bor, albatta». Shu o’rinda bu holatni to’g’ri tushunishga yordam beradigan bir suhbatdan iqtibos keltirmoqchimiz. Atoqli tarixchi olim Ashraf Ahmedov bilan bo’lgan bir suhbatda u mustabid tuzum davrida Amir Temurga bo’lgan munosabatni ochiqlagan voqealarni shunday eslaydi: «Men Ulug’bekning “Ziji” tarjimasini 1980 yili rejalashtirgan bo’lsam-da, bu ishni bir oz ortga surishimga to’g’ri keldi. Chunki Al-Xorazmiyning 1200 yillik tavallud to’yi oraga tushib, bu soha bo’yicha ham ayrim nashrlarni men tayyor­lashim zarur edi. 1983 yil kuzagida yubiley nishonlangach, yana Ulug’bekning yulduzlar jadvaliga qaytdim. Yubiley ta’siridami, bilmadim, Ulug’bek “Ziji”ga qanday yondashmay, kalavaning uchi nuqul bobosi Amir Temurga borib taqalaverdi. Masalan, lashkarboshining nevarasi, harbiy yurish chog’ida tug’ilgan Ulug’bek qanday qilib astronomiyaga qiziqdi va olim bo’lib qoldi, degan savol xayolimdan sira ketmas edi. Shuning uchun “Zij”ni tarjima qilish asnosida rus tilida (u vaqtlar hamma muhim tadqiqotlar avval rus tilida yozilardi) “Amir Temur va Mirzo Ulug’bek” nomli monografiya yaratish kerak, degan fikrga keldim va uning kirish qism, besh bob va xulosadan iborat mundarijasini tuzdim. Bu ish menga sinashta bo’lmagan temurshunoslikka doir ekani sabab dastlab bo’limimiz boshlig’i Ubaydulla Karimovga maslahat soldim. U kishi “Ashraf, bilasiz, men fan tarixiga ixtisoslashganman, Amir Temur bilan hech shug’ullanmaganman. Asomiddin akangizga kiring, u umr bo’yi shu ish bilan mashg’ul”, dedi. Keyin Asomiddin O’rinboevga uchrab, maqsadimni aytgan edim, u kishi “Men SKning 1973 yilgi qaroridan keyin aslo Temur bilan shug’ullanmayman, deb qasam ichganman”, deb ortga tisarildi. Bu holdan hayronlikda, mundarija bitilgan bir varaq qog’oz qo’limda, beixtiyor Bo’riboy Ahmedovning ochiq eshigi qarshisiga borib qolibman. U kishi meni ko’rib, “Ha, Ashraf, bu yerda nima qilib turibsiz?” deb so’radi. Hozirgina bo’lib o’tgan gapni aytgan edim, domla ko’zoynagi ustidan menga qarab, «Bugun biz Amir Temur bilan kurashib yotibmizu siz u haqda monografiya yozasizmi?» dedi… «

Biz iqtibosda nomlari tilga olingan olimlarni ayblashdan yiroqmiz. Qolaversa, Ashraf aka ham eslagan voqealarni mustabid davrda tarixni o’rganish ahvoli nechog’li ayanchli bo’lganini ko’rsatishni maqsad etgan, xolos. Tilga olingan olimlar davr qurbonlari edi. Bu alohida mavzu ekanini ta’kidlab, bugun aytmoqchi bo’lgan gapga o’tamiz.

Xabaringiz bor, bir haftacha oldin Jovli Xushboqning “Amir Temur folchi bo’lganmi? Muhammad Alining “Ulug’ saltanat” otliq tetralogiyasini o’qib…” deb nomlangan maqolasini saytimizda e’lon qilgan edik. Shundan keyin, «Xo’sh,endi «saltanat» tomoni nima der ekan, deb kuta boshladik. 19 dekabrda endi ishlay boshlagan bir saytda javob paydo bo’ldi. Javob muallifi o’zini «oddiy adabiyot muxlisi» deb tanishtirgan iqtisodchi Ne’mat Akbarov ekan. Uning «Bu qanday gap?» sarlavhasi ostida chiqqan maqolasini mana bu yerda o’qishingiz mumkin.

Aniq va ravshan bilamiz, bu dunyoda iqtisodchi Ne’mat Akbarov degan odamning o’zi yo’q. Albatta, O’zbekistonda Ne’mat Akbarovlar ko’p, ular turli viloyatlarda yashashadi, turli sohalarda faoliyat yuritishadi. Ammo, yana takrorlaymiz, «Bu qanday gap?» maqolasining muallifi bo’lmish Ne’mat Akbarov degan odam yo’q. Boshqa birovning nomini qo’yib raddiya va norozilik xatlarini yozish hech kimga yangilik emas. Oddiy mehnatkash xalq vakili yoki oddiy kitobxon nomidan norozilik maktublarini yozish eski sovet tuzumi paytida, aniqrog’i o’tgan asrning 20-yillarida, qatag’on davrida an’anaga kiritilgan va repressiya qilingan adiblarga qarshi ana shunday «Ne’mat Akbarovlar» nomidan matbuotda maqolalar bosilgan. Asl muallif (lar) «Ne’mat Akbarovlar» orqasida bekinib turib ish ko’rishgan.

Nachora, yo’q odamni bor deb tasavvur qilib, unga «Ne’mat Akbarov» deb murojaat qilishga majburmiz.

Ana shu yo’qlikdan birdan paydo bo’lgan «odam» nomidan bitilgan «Bu qanday gap?» maqolasini ko’rib chiqaylik. Ushbu sarlavhaga ko’zimiz tushganida dastlab «Biron joyda gaz yoki suv bormay qolganu bundan norozi fuqaro yoki eridan kaltak yegan sho’rpeshona bir xotin «Bu qanday gap?» deb faryod uryapti degan o’yga bordik. Adabiyot bilan, badiiy asar bilan bog’liq degan o’y xayolimizga mutlaqo kelmadi. Chunki, adabiyotshunoslikda biron bir asar haqida fikr bildirilganda boshqa birov «Bu qanday gap?» deb faryod solishi to’g’ri emasligini oddiy talaba ham yaxshi biladi.

«Bu qanday gap?» maqolasining ajablanarli tomoni shundaki, unda Jovli Xushboq maqolasidagi asosiy mulohazalar bir chetda qolib sarlavha va bir-ikki jumlada aks etgan “Amir Temur fol ochganmi-yo’qmi?» degan gapga qattiq yopishib olingan. Muallif hatto bu fikrning aytish Sohibqironni kamsitish ekanini pesh qiladi va sho’ro davrini esga solib siyosiy ayb qo’yishga kirishadi. Bu bilan raqibini «qo’rqitish»ga urinadi. Bilmaydiki, zamon boshqa, mustaqil zamon kelgan, eski tuzumdagi bunday usullar endi o’tmaydi.

Dastavval, fol masalasida ochiqlik kiritib o’taylik. Darhaqiqat, bu masala nafaqat «Temur tuzuklari»da, boshqa ayrim tarixiy asarlarda, keyinchalik Sohibqironga bag’ishlab yozilgan Asqad Muxtor, Xurshid Davron asarlaridayam qayd etilgan. Ammo, Jovli Xushboqning maqolasining asosiy mazmuni bu haqda emas. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, fol masalasi bir-ikki jumlada aks etgan edi, xolos. Ochiqlik kiritish shu sababdan ham zarur bo’ldiki, Ne’mat Akbarov agar keyinchalik yana yo’qliqdan turib javob yozadigan bo’lsa, aravani quruq olib qochmasdan, Jovli Xushboqning «epopeya» haqida bildirgan asosiy mulohazalariga ham javob bersa…

Ne’mat Akbarov «adabiyotga bo’lgan mehrim va ayniqsa, millatimiz timsoli bo’lmish ulug’ Sohibqiron bobomizga ixlosim balandligi bois, bunday nohaq munosabatni ko’rib, uyat-ye, dedim-da, sabrim chidamay bu maqolani yozishga kirishdim» deb gap boshlaydi. Aslida uyatsizlik Ne’mat Akbarov maqolasining asosini tashkil etadi. Kichkinagina maqoladagi mana bu jumlalarga bir e’tibor bering-a: «…g’arazgo’ylik shundoqqina aks etib turibdi», «Sarlavhadayoq jar (ayuhannos) solingan», «nohaq munosabat…», «…Sohibqironni kamsitgan», «oddiy yuzaki fitna-fasod», «tirnoq ostidan kir qidirish «. Bir varaqlik matnda shuncha chirkinlik. Ha, Jovli Xushboqning ikki varoqlik mohiyatga chuqur kirmay yengilgina nazar tashlashiga shuncha chidamsizlik bo’lsa, erta-indin chiqishiga ishonchimiz komil bo’lgan katta tanqidiy maqolalar paydo bo’lganda nima bo’ladi?

Stalin davrida bir dramaturg o’tgan ekan. Qanday mavzuda asar yozmasin, hammasi sahnalashtirilarkan. Uning yengil-yelpi asarlarini to’sadigan kuch yo’q ekan. Nima uchun deng? Asar qanday mavzuga bag’ishlanmasin, spektakl yakunida ishtirokchilar albatta Stalinning ulkan portretini ko’tarib chiqarkan va qabul hay’ati o’sha zahoti o’rnidan turib qarsak chalishga majbur bo’lar ekan. Biron kishi asar haqida salbiy fikr aytishga jur’at qilolmas ekan. Agar biz ham «Asar Amir Temurga bag’ishlangan ekan, uni tanqid qilish Sohibqironni tanqid qilish deganidir» degan haqiqatga zid tushunchani odatga kiritsak bu eng avvalo ulug’ bobomizga qaratilgan adolatsizlik bo’ladi. Yana bir gapni unutmaylik. Bu gap Asqad Muxtorning «Tundaliklar»ida bor. Ustoz adib yozadi: «Real Aleksandr Makedonskiy – Iskandar bor. Afsonaviy Iskandar Zulqarnayn bor, uni ulug’lab payg’ambar darajasiga ko’tardilar (Xusrav, Jomiy, Navoiy, Tojiddin Ahmadiy… o’nlab “Iskandarnoma”larda). Bu – o’rta asrlarga xos narsa. Menimcha, Temurni biz bunday qilishimiz kerak emas».

«Bu qanday gap?» muallifi darg’azab qoziga o’xshab Jovli Xushboqqa savol beradi: «Siz, o’tgan o’n yildan ko’proq vaqt ichida asar haqida nega fikr bildirmadingiz? Mabodo, aytganingiz kabi kamchiliklarni ko’rganingizda va buni o’sha paytdayoq adibning o’ziga aytganingizda, o’zbekona mardlik bo’lar edi-ku».

Bu savollarga nima deyish mumkin? Qat’iy aytish lozimki, Jovli Xushboq maqolasida qo’yilgan savollarni 10 yil avval ham, hozir ham va yana 10 yildan keyin ham berishga haqlidir. Bu uning ijodkorlik haqqi, bu uning qonuniy huquqi. Bu savollar bugun berilayotgan ekan demak javob berish payti bugun yetibdi. Mana, yaqinda Muhammad Ali ham umrini Hazrat Alisher Navoiy ijodini rus tiliga tarjima qilishga sarflagan va 20-30 yil avval olamdan o’tgan rus tarjimonlarini taftish qilib chiqdi. Biz Ne’mat Akbarovga o’xshab Muhammad Aliga «O’sha tarjimalar nashr etilayotganda qaerda edingiz, nega bu «kashfiyotingiz»ni o’sha paytda aytmagansiz, nega o’zbekona mardlik qilmadingiz?» deyishga bormaymiz. Qolaversa, «taftish» davomida rus tarjimonlariga qo’yilgan asosiy ayblar ularning ixtiyori bilan bo’lmay, mavjud totalitar tuzum o’rnatgan qatag’on siyosati tufayli yuzaga chiqqanini va o’sha ayblar eng avvalo o’sha paytdagi Navoiy asarlarining o’zbek tilida amalga oshirilgan nashrlarida ham mavjudligini yaxshi bilamiz. Bu nashrlar chop etilgan paytlarda Muhammad Ali ko’zga ko’ringan adabiy arbob edi, o’sha nashrlarda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni aytish imkoniyati bor edi. Ammo, yana takrorlaymiz, «Nega o’sha yillar bu haqda bir og’iz bo’lsa ham aytmagansiz» demaymiz. Zero, qachon va nimani qanday qilib aytishi uning haqqi. Ammo, biz ham kechikib aytilgan iddaolarni o’qib, muallifning «qahramonligi» haqida xulosalar chiqarishga ham haqlimiz. Bu haqni xohlagan paytda va istalgan tarzda «Ulug’ saltanat» epopeyasiga nisbatan qo’llash ham bizning ixtiyorimizda.

Ne’mat Akbarov maqolasida «Xurshid Davron ham, Jovli Xushboq ham ”Temur tuzuklari”ni o’qishmagan ekan-da. Afsus. O’qish kerak», deb yozadi. Uning bu gapi adabiyotdan butunlay yiroq odam ekanligini bildiradi. Zero, Xurshid Davron akademik Bo’riboy Ahmedov rahbarligida nashr etilgan «Temur tuzuklari»da (1991) yo’l qo’yilgan xatolar haqida yozgan maqolasi salkam chorak asr avval adabiyot gazetasida bosilgan edi. Xurshid Davron nafaqat «Tuzuklar»ni o’qiganini, uni juda chuqur tahlil etishga qodir tarixshunos adib ekanini isboti tariqasida o’sha maqoladan ikki iqtibos keltirishni o’rinli deb bilamiz.

Birinchi iqtibos: Sayid Amir Kulol nomiga nashrda shunday izoh berilgan: “Sayid Amir Kulol yoki Shamsiddin Kulol – Ibn Arabshoh uni Shamsiddin Fahuriy (arab, fahur – kulol) deb nomlagan. Xojagon-Naqshbandiya tariqatining ko’zga ko’ringan shayxlaridan. Qarshilik mashhur mutasavvif. Xoja Bahouddin Naqshbandning pirlaridan biri. Manbalarda yozilishicha, Nasaf (Qarshi) shahrida Xoja Bahouddinga “zikri xufiya” usulini o’rgatgan. U Amir Temurning otasi Amir Tarag’ayning ham piri bo’lgan. Shuningdek, Sayid Baraka va Zaynuddin Toybodiy qatori Amir Temurning ham pirlaridan biri hisoblangan. Shamsiddin Kulol 1371 yilda vafot etgan va dafn etilgan”.

Izohda Sayid Amir Kulol bilan Shamsiddin Kulol bir shaxs tarzida qayd etilib, xatoga yo’l qo’yilgan. Holbuki, “Temur tuzuklari”ni o’qigan kishi bu shaxslarning boshqa-boshqa bo’lganini asarda bayon etilgan voqealar tadrijini kuzatib, mantiqqan bilib olishi mumkin. Chunonchi, agar izohda “Shamsuddin Kulol 1371 yilda vafot etgan” deb ko’rsatilsa, “Temur tuzuklari”da 1363-1364 yillar voqealari bayonida shunday qayd mavjud: “Unga (Amir Husaynga) ishonchim yo’qligi tufayli Xoja Shamsiddin mozoriga boshlab borib, do’stlik izhor qilib qasam ichdim. U ham do’stlikka xilof biron ish qilmaslik haqida ahdu-paymon qildi”.

Ikkinchi iqtibos: Afsuski, “Sharq yulduzi”da bosilgan Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” ga yozilgan izohlarda ham Xoja Shamsiddin Kulol bilan Sayid Amir Kulolni bir deb bilish seziladi. Xususan, biz “Zafarnoma”dan keltirgan birinchi parchadagi Xoja Shams nomiga berilgan izohda namoyon bo’ladi. Amir Temurning uch asosiy pirlaridan biri Sayid Amir Kulol bo’lgani holda izohda shunday yozilgan: “Shamsiddin Kulor (matnda shunday yozilgan, lekin ko’proq Shamsiddin Kulol, vafoti 1371 y.). nomi bilan mashhurdir; xojagon-naqshbandiylik tariqatining namoyandalaridan, Amir Temurning uchta asosiy piridan biri”. Sayid Amir Kulol vafot etgan sana yana Xoja Shamsiddin Kulolga nisbat berilgani fikrimizni isbotlab turibdi.
Yaqinda “Zafar yo’li” nomi bilan chop etilgan Amir Temur tarjimai holida (bu asar ko’proq “Tarjimai hol” nomi bilan mashhur) ham bu masalaga oydinlik kiritilmaydi. Izohlarda Amir Kulol “Amir Temurning ikkinchi piri” deb qayd etiladi-yu, Shayx Shamsiddin shaxsiga kelganda izohsiz qoldiriladiki, bu ham ularni bir shaxs deb bilishdan bo’lsa kerak, deb o’ylaymiz. Bu hol ketma-ket e’lon qilib turilgan maqolalarda ham davom etmoqda.

Keltirilgan iqtiboslar va qolaversa, ko’hna tariximiz, Turkiston zaminida shakllangan tasavvuf tariqatlari tarixi, Amir Temur va temuriylarga bag’ishlangan «Bibixonim qissasi», «Samarqand xayoli», «Sohibqiron nabirasi», «Amir Temur o’g’lining o’limi haqida rivoyat»,»Massagetlar malikasi To’maris», «Boburshoh sog’inchi», «Alg’ul yoxud Mirzo Ulug’bek», «Shahidlar shohi yoxud Shayx Kubro tushlari», «Amir Temur va Ibn Xoldun», «Amir Temur pirlari», «Mirzo Bobur pirlari» va boshqa ko’plab asarlari Xurshid Davronning tariximizni teran o’rgangan adibligini tasdiqlaydi.

«Bu qanday gap?» muallifi yozadi: Bir tanishim, Amir Temur tarixi mavzusida ilmiy ish yoqlayman, desa, domlalari: “Bu mavzuni olmaganingiz ma’qul. Chunki, bu borada o’zini bilimli deb bilgan olimlar ko’p. Ular har tomondan sizni “cho’qilab tashlashadi”, deya maslahat berishibdi. “O’zingniki o’zagingni kesadi”, deb shunga aytishsa kerak. Balki, shunday fe’limiz tufaylidir, farzandlarimiz o’z ulug’ ajdodlariga begonadek o’sishyapti. Hatto, shu kunlarda, bir askarimizdan: “Oliy bosh qo’mondon kim?” deb so’rashsa, u hech ikkilanmasdan, “Jumong!” deb javob berganini hangoma qilib aytib yurishibdi. Aslida, bu – uyat emasmi?»

Ne’matjon, bu ilm sohasidan mutlaqo yiroq odamning gapi bo’libdi. Birinchidan, Amir Temur tarixi mavzusida ilmiy ish yoqlayman degan odam o’ziga ishonsa, «cho’qib tashlashlar»dan qo’rqmasligi kerak. Ikkinchidan, bu «cho’qib tashlashlar»ni “O’zingniki o’zagingni kesadi” degan gapga yo’ygan odam ilm dargohiga qadam qo’ymasligi kerak. Uchinchidan,farzandlarimizning o’z ulug’ ajdodlariga begonadek o’sishida aynan shunday fikrlaydigan chalasavod «olim» va «adib»lar ham aybdor ekanini tan olish kerak. Va nihoyat, bir askarning “Oliy bosh qo’mondon kim?” deb so’rashsa, u hech ikkilanmasdan, “Jumong!” deb javob bergani katta dalil sifatida pesh qilish «yoymachi xotin»larning gapiga o’xshaydi. Sizning «“Ulug’ saltanat” epopeyasini (to’rt kitob) maroq bilan o’qib chiqdim. Kitob ekanligi esimdan ham chiqib ketdi, men sizga aytsam! Ana, kitob!» degan xitobi o’sha askarning «Jumong!» degan gapidan uzoqqa ketmagan.

Ne’mat Akbarov yozadi: Buyuk tarix va ulug’ zotlar borasida o’zgalardan kam emas, aksincha ustunligimiz – shubhasiz. Lekin mana shu haqiqatni xorijliklar kabi, adabiyot, kino va san’at vositasida olamga uqtira olmayapmiz. Buning sababi nimada? Sabablardan biri – o’zimiz bir ishni qoyillatmasak-da, boshqalarni aqlimiz yetib-yetmasdan tanqid qilish, o’z millatdoshimizning mehnatu zahmatlarini o’zimizcha chippakkka chiqarishga urinish, shundan “zavqlanish”dek tuban illatda emasmi? Bundan kimga foyda-yu, kimga zarar?»

Hurmatli Ne’mat Akbarov, tuban illat deb birovni ayblashdan oldin bir savolga javob bersangiz: Matbuotda mana shu romanlarning birinchisi nashr etilgan 2003 yildan buyon, demak 10 yildan ziyod vaqt mobaynida asar haqida yozilgan biron bir tanqidiy maqolani o’qiganmisiz? Unday maqola yo’q. Jovli Xushboqning maqolasi birinchi tanqidiy munosabat. Mana, shu 10 yil davomida aspirantdan tortib akademikkacha, o’zini «temurshunos» deb bilgan arxeologu biologgacha hammasi madhu sano bitdi. Biron bir tanqidiy gap bo’lmadi. Buning sababini bilasizmi? Sababi shundaki, adabiyotimizdan tanqid ruhi, jadid bobolarimiz «saralash» deb atagan tamoyil mosuvo bo’ldi, oqibatda adabiyotimizni uyat va mas’uliyat tark eta boshladi. Uyatsiz adiblaru tanqidchilar qatori ko’paydi. Uyalmasdan boshqalar asarlarini ko’chirib o’z nomidan e’lon qilishlar avj oldi. Eng dahshati, adabiyotimizni havaskorlik harakatiga aylantirishga urinishlar paydo bo’ldi. Totalitar tuzum paytida kar va soqov bo’lgan ayrim yozuvchilaru shoirlar birdan «tilga» kirdi. Butun ilmiy faoliyati davomida ulug’ mutafakkirlarimizni, shu jumladan Amir Temur va temuriylarni qoralab, ularga qarshi kurashib kelgan olimlar «temirchi»ga, hatto ayrimlari «Bosh temirchi»ga aylandi.

Eng dahshati, agar biz Ne’mat Akbarovga o’xshab biron bir badiiy asar haqida yozilgan tanqidiy mulohazani, bu o’rinda Jovli Xushboq maqolasini «nohaq munosabat…», «oddiy fitna-fasod», «tirnoq ostidan kir qidirish» deb ayblay boshlasak, demak, adabiyotshunosligimiz boshida qora kunlar kalxati aylana boshlabdi.

Ne’mat Akbarov yozadi: «To’g’ri, O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron yozganlaridek, “…pala-partish, xom-xatala va tarixiy materialdan mutlaqo bexabar, tarixiy hujjatu qo’lyozmalarni chuqur o’zlashtirmagan mualliflarning asarlarini muhokamasiz, ilmiy ekspertizasiz chop etish”lariga qat’iyan qarshimiz. Lekin, ulug’ bobokalonimiz tarixini o’rganishga qariyb o’ttiz yillik umrini bag’ishlagan adibimizning O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasida muhokamalardan o’tgan yetuk asarini yuqoridagidek baholash – adolatdan emas, bu hasad-ku. Insof ham kerak-da.»

Keling, insof bilan ish ko’raylik. «Ulug’ bobokalonimiz tarixini o’rganishga qariyb o’ttiz yillik umrini bag’ishlagan adibimiz» haqida xolisona fikrimizni aytaylik. Hozircha «Ulug’ saltanat»ni bir chetga surib turaylik. Bu turkum alohida gapga «sazovor»ligini aytib, u to’g’rida kattagina risola yozsa bo’lishini ta’kidlab, lekin vaqtni esiz qilmasdan adibning temuriylar tarixidan olib yozilgan birgina hikoyasini tahlil etaylik. Bu bilan Muhammad Alining tarix haqidagi tushunchasi nechog’li ekanini bilib olaylik. Zero, Hazrati Attor yozganidek «Bir g’uncha ifori bog’u bo’stondan dalil».

Bu hikoya «Altoyir yulduzi» atalib, Mirzo Ulug’bekning so’nggi kunlariga bag’ishlangan. Hikoyani ziyouz.uz saytining mana bu sahifasida o’qish mumkin. Eng avvalo, bahsni kuzatib borayotgan insonlarga mazkur hikoya bilan tanishish imkonini beraylik. Hozircha «Altoyir yulduzi» haqidagi mulohazalarimizni, 7-8 varoqli bu hikoyada qancha tarixiy xatoliklar mavjud ekanini ikkinchi javob maqolamizda bayon etishimizni aytib nuqta qo’yamiz.

P.S. Ne’mat Akbarov yozgan fikrlarining ojiz va g’aribligini bilgan shekilli, ularni mashhur insonlar aytgan gaplar bilan kuchaytirishga urinadi ( «Donishmand aytganidek..», “Ulug’ alloma Habib Abdullaev bir gal kuyinib shunday degan ekan..» tarzida). Ishonchim komilki, Habib Abdullaev bu gapni aynan Ne’mat Akbarovga o’xshagan kishilarni nazarda tutib aytgan.

Ne’mat Akbarov maqolasini ham hikmat bilan, «Osmonga tupurma, tupuging o’z yuzingga tushadi, deydilar»deb yakunlaydi. Faqat osmon bu «Ulug’ saltanat» epopeyasimi yoki Muhammad Alimi, shuni ochiqlamaydi. Biz hikmatgo’ylik qilmay, oddiy gapni aytamiz:
Ne’matjon, ro’molchagizni olib, yuzingizni artib oling!

Bu gapni aytishga aytdigu o’ylanib qoldik, yuzi bo’lmagan odam nimani artadi?

IKKKINCHI JAVOB YAQIN KUNLARDA E’LON QILINADI.