20 январь — Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон таваллуд топган кун

    Болаликда энг севган китобим Миркарим Осимнинг «Ўтрор» қиссаси эди. Қайта-қайта ўқирдим,аммо тўймасдим. Кейинчалик адибнинг бошқа асарларини мароқ билан ўқидим, «Ўтрор» севимли бўлиб қолаверди. Тарихга бўлган муҳаббатим Самарқандда туғилганим ва «Ўтрор» боис рўёбга чиққан, деб ўйлайман. Ватан ўтмишига бўлган муҳаббатимнинг бола илдизлари ҳам шу икки заминда.

УМРИНГИЗНИНГ ҲАР ДАҚИҚАСИНИ ҚАДРЛАНГ
Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон билан суҳбат
Хуршид Қодиров суҳбатлашди

— Униб-ўсган қишлоғингизга борганингизда дастлаб нимани ҳис этасиз, қандай хотиралар уйғонади?

— МЕН Самарқанд яқинидаги қишлоқларнинг бири — Чордарада туғилганман. Мана шу қишлоқда она тарафдан бўлган Вафохўжа бобомнинг қўрғони бўлган. Болалигимда ўша қўрғоннинг излари қолган далада мол боқиб, футбол ўйнаб, китоб ўқиб улғайганман.

Бобомнинг оталари, бобокалоним Ҳикматуллоҳ махдум Жунайдуллохўжа 1904-1907 йиллари босқинчиларга қарши бош кўтарган Намоз Пиримқулов (Намоз ботир) ҳаракатига моддий ёрдам берган (Бу ҳақда 3 жилдли «Ўзбекистоннинг янги тарихи»нинг 1-жилдининг 392 бетида аниқ ҳужжатлар асосида қайд этилган).

У зотнинг ўғиллари, Вафохўжа Махдум  бобом Петербургда таълим олган, буюк маърифатчи Маҳмудхўжа Беҳбудийнин ёш издошларидан бири бўлган. Октябрь тўнтаришидан кейин бобом ва оиласининг машаққатли ҳаёти бошланган. Советлар томонидан «босмачилик» деб аталган миллий озодлик ҳаракатлари пайтида бобом ота уруғим бўлмиш найман қавмидан чиққан Очилдов қўрбошига моддий ва маънавий ёрдам берган. «Очилдов» достони борлигини эшитган бўлсангиз керак?

Вафохўжа бобом Самарқандда 1926 йили ташкил этилган «Қизил қалам» жамияти фаолиятида иштирок этган. Шокир Сулаймон раҳбарлик қилган бу жамиятда Отажон Ҳошим, Боту, Зиё Саид, Сотти Ҳусайн, Анқабой, Олтой билан бирга янги етишиб келаётган Уйғун, Ҳамид Олимжон, Миртемир, Ойдин сингари ёш қаламкашлар ҳам аралашиб юрган. Бобом ижодкор бўлмаган,аммо хат-саводли, ўқимишли одам сифатида «Қизил қалам» жамияти ишларига жалб этилган. Ўша пайтда Ўзбекистоннинг пойтахти Самарқанд бўлгани учун ( 1925 йилнинг апрелидан 1930 йилнинг август ойигача) давлат ташкилотлари шу ерда фаолият юритган. Жумладан, Ўзбекистон Марказий Ижроия қўмитаси ҳам. Бу қўмита ҳайъатининг биринчи раиси Йўлдош Охунбобоев бўлган. Оддий деҳқондан чиққан Охунбобоев саводсиз бир киши эди. Ҳукумат тепасига саводсиз киши турса,уни бошқариш осон бўлишини большевиклар яхши тушунишган. Аммо, ҳукумат раҳбари ғирт оми бўлмаслиги учун Охунбобоев саводини чиқаришга бобом Вафохўжа Махсумни жалб этишади. Бунинг учун бобомни «Қўшчилар» иттифоқига котиб этиб тайинлашади ва унинг асосий иши Охунбобоевга дарс бериш эканлиги айтилади. Ўша пайтда Самарқандда таҳсил олаётган ёш шоир Миртемир ҳам Йўлдош Охунбобоевнинг котиби бўлиб ишларди.

Ҳар гал Тошкентдан қишлоққа борганимда онамни бобом ҳақида гапиртириб қўйиб эшитиб ўтирардим. Бийим (бувим) Латофатбиби ҳам хат-саводли бўлган. Онам хотираларини сўзлаб берар экан ҳар сафар бийим айтиб юрадиган бирон бир шеърни эслаб қоларди. Бир сафар «Бобосин тахтини сотган амир Музаффарга минг лаънат…» — деб бошланган шеърни эсласа,бошқа сафар «Сариқ ҳўкиз,сариқ ҳўкиз,урусни (бизга) подшоҳ қилмағил» деб бошланган шеърни айтиб берарди. Шу сабабдан қишлоққа ҳар борганимда «Бу гал бошқа бир шеърни эслаб қолсалар ажабмас» деган ўй билан онамни гапиртириб эшитиб ўтирардим. Эшитганимни ёзиб қўярдим. Минг афсуски, ижарама-ижара кўчишлар пайтида ўша дафтаримни йўқотиб қўйганман

Қишлоққа борсам, албатта, энг аввало, қишлоқ қабристонига кириб раҳматли ота-онамни, қавму қариндошларимни эслайман, Қуръон тиловат қиламан. Самарқандга борганда шу пайтгача тарк этмаган одатим тонг саҳарда, ҳали кўча-кўй гавжум бўлмасдан шаҳарни пиёда айланаман. Муқаддас даргоҳларни зиёрат қиламан. Бу зиёратларнинг ҳаммаси дилимни, руҳимни равшан этишини сезиб тураман.

— Аллоҳ томонидан инъом этилган истеъдодингизни неча ёшда пайқадингиз ва биринчи кимга кўрсатгансиз?

— ОЛТИНЧИ ё еттинчи синфда ўқиётган пайтларим шеър ёза бошладим. Аммо шеър ёзишимни ҳаммадан яширардим,нима учундир, билмайман, уялардим. Аммо,кунлардан бир кун бу сир ошкор бўлди. Ўша пайтлар оқшом тушиши билан ўсмир юрагимда китобга,адабиётга меҳр уйғотган, она тили ва адабиёт муаллимаси бўлмиш Субуҳабегим холам (Оллоҳ раҳматига олсин) хонадонига йўл олардим. Эрта бева қолган холамнинг эндигина ўқишни тугатган,яқиндагина уйланган ёлғиз ўғли Далер тоғам янгапошшам билан Сурхондарёнинг Ангор туманига йўлланма асосида ишга жўнатилган эди. Ёлғиз қолган холам онамга айттириб,мени дадамдан “қоровулчилик”ка сўраган эди. Гарчи мен кўп вақтимни шусиз ҳам холамникида ўтказашимдан яхши хабардор дадам “Фақат сигирларни ўтлатиб келишини унутмасин” — дея рози бўлган эди. Мени холамнинг хонадонига оҳанрабодек тортадиган нарса — китоблар эди. Холамнинг,бугун аниқ биламан,қишлоқда бошқа ҳеч кимникида бўлмаган бойлиги — кутубхонаси бор эди (Суратда холам билан.1970 йил).

Ўша сир очилган куни одатдагидек холамнинг уйига борасолиб китоблар тахланган токчаси бор хонага кириб, ҳозир эсимда йўқ, армани ёзувчисининг тоғда адашиб қолган болалар саргузашти ҳақида ҳикоя қилувчи китобни олдиму холам ёнига чиқдим. Чиқдиму холамнинг қишлик ботинкам қўнжида яшириб юрганим — икки-уч қават букланган қоғозларни топиб олиб,”Бу нима экан?” – дегандай кўздан кечириб турганини кўриб,турган жойимда қотиб қолдим. Ниҳоят, “ Буларни ўзинг ёздингми?” – деб сўради холам. Мен индамагач,саволини яна такрорлади. Мен эса миқ этмасдим. Холам аҳволимни тушунди,шекилли,жилмайди. Сўнг,нима учундир “Шоир Олтой!” – дея елкамни силади.

Мен ҳамон нима қилишимни билмасдан серрайиб турардим. Холам қўлидаги қоғозларнинг бирини кўрсатиб: “Лекин, мана бунақа шеърлар ёзма” – деди жиддий. Мен қайси шеър экан,деганча қоғозга тикилдим.Гўри Мирга бағишланган шеър экан. Эсимда қолган сатрлари:

Гўри Мир гумбази бор
Самарқанд ўртасида
Унда Амир Темур ётар
Болалари ўртасида.

Бугун ўша пайтдаги шеърларимни нақадар жўн,ибтидоий бўлганини биламан. Аммо ўша пайтларда… Ўша пайтларда мен ҳали Амир Темур ҳақида ёзиш мумкин эмаслигини билмасдим. Илк шеърларим Самарқанд,Регистон,Шоҳизинда ҳақида эди. Мен Субуҳа холамдан “Нега бундай шеърлар ёзиш мумкин эмас?” – деб ҳам сўрамадим. Холам ҳам “Бунақа шеърлар ёзма” – дейишдан ортиқ бир сўз айтмади…

Мана энди биламан. Холам ва онамнинг оталари – ўз даврининг маърифатли кишиларидан бири,чор империяси пойтахти Петербургда таҳсил олган бобом Вафохўжа Махсум 30–йилларда қирғинбарот этилгани туфайли бувим – Латофат биби,холаларим ва тоғаларим қандай даҳшатли кунларни бошларидан кечирганларини мана энди яхши биламан. Шаҳардаги ва қишлоқдаги ҳовлилари мусодара этилган,бошпанасиз,ёш фарзандлари билан кўчада қолган бувим Латофатбегим бибининг қатъияти,онажоним Фузаллобегимнинг жуда эрта отамга узатилгани сабаб бу хонадон давр даҳшатларидан омон қолган.  Бу хонадонни фалокатлардан сақлаб қолишда отамнинг хизмати катта бўлган. Отам қишлоғимиздаги илк мактабни ташкил этган ва яқингача сақланб турган иморатини кўтарган инсон эди (Суратда ота-онам. 1937 йил).

Хуллас,ўша куни Субуҳа холам қўлимга қайтариб берган шеърларимни яна аввалги жойи – қишлик ботинкам қўнжига яширдим. Шу–шу холам ҳар замон–ҳар замон “Ҳа,шоир Олтой!” – дея эркалайдиган бўлди. Йиллар ўтиб,шеърий китобларим чиқиб, номим элу юртга танилган кунларда ҳам “Ҳа,шоир Олтой!” – деб эркалашини канда қилмади холам.

Ўша сирим фош бўлган куни холам Гўри Мирга бағишланган “шеър”имнинг нега ёзганимни сўраб қолганида тушунтириб бераолармидимми,йўқми,билмайман. Аниғи,тушунтириб беролмаган бўлардим. Мана энди биламан: Соҳибқирон бобомизнинг номи тилга олинмаган ўша пайтлардаям халқ юраги,хотираси уни унутмагани учун ёзган эканман бу шеърни. Самарқанд ҳавоси бу шавкатли инсонга бўлган меҳр–муҳаббат билан тўйингани учун ёзган эканман болаларча хом бу сатрларни. Чунки мен ҳам ўша ҳаводан нафас олардим. Аллоҳга шукрки, ҳамон шу ҳаводан нафас оламан…

— Барча ижодкорларнинг маънавий устози бўлади. Сиз болалигингизда кимни ижодини севиб мутолаа қилгансиз?

— БОЛАЛИКДАН яхши кўрган шоирим Ойбек бўлган. Ойбек шеърияти сирли, мўъжизаларга бой, тасвири ғоят залвор туғёнлар жо ғалаёндир, ой шуъласидай ёруғ ҳислар бекинган қўшиқдир. Шу билан бирга, оташин юрак кечинмаларининг ёдномасидир. Мен бу шеърларни ўқиган пайтимда вужудимда шундай бир тасвири ноаён ҳайрат ва дард сезаманким, бу дунёда яшашдан мақсадим – олаётган ҳузурларимнинг энг гўзали ва ёқимлиси бўлиб туюлади. Бир шеъримда ёзганимдек:

Ойбекнинг шеърлари бамисли нигоҳ,
Бу нигоҳ асрорин йўқдир поёни.
Худди бўлмагандек майсага изоҳ,
Йўқ Ойбек шеърининг тўла баёни.

— Ҳозир ҳам кимнинг асарини қайта-қайта ўқийсиз?

— Такрор ўқийдиган китобларнинг биринчиси “Бобурнома”. Ундан кейин мумтоз шоирларимизнинг ғазаллари. Яна япон ва хитой мумтоз шеъриятини, Ясунари Кавабата ҳикояларини кўп ўқийман.

— Бир шеърда ёстиқдек насрий асарда айтолмаган гапингни айта оласан дейишади. Бу фикр қанчалик тўғри?

— Ҳар бир шеърнинг ўзи бир ҳаётий қисса, албатта. Лекин, бир шеърда ёстиқдек насрий асар гапини айтиш мумкин деган гап ўта нисбийдир. “Ўтган кунлар” ёки “Уруш ва тинчлик”, “Алвидо, қурол!” ёки Кавабата романларини битта шеърда айтиш мумкинлигига ишонмайман.

— Ҳаётни мусаввирдек ёркин рангда тасвирлайсиз. Илҳом қачон жумбушга келади?

— ЁШЛИГИМДАН тасвирий санъатга қизиққанман. Акам яхши расм чизарди. Тошкентдаям жуда кўп мусаввирлар, айниқса, раҳматли Шуҳрат Абдурашид ва бугун Ўзбекистон халқ рассоми мақомига етишган Алишер Мирзо билан яқин бўлганман. Худо берган куним уларнинг устахоналарида ўтарди. Шу сабабдан бўлса керак, тасвирий санъат шеър ёзишимга ҳам катта таъсир қилган.

Илҳом масаласига келсак, у меҳнат ва ҳаётий тажриба маҳсули. Ёшликда илоҳий истеъдод қуввати билан гўзал шеърлар ёзиб, кейинчалик ўртамиёна шоирларга айланган одамларни кўрганман. Бу уларнинг фикрий ҳаракатдан тўхтагани учун юз беради. Сув фақат ҳаракатда бўлгандагина ҳаётбахшлигини йўқотмайди. Тўхтаса, кўлмакка айланади. Ҳар қандай ҳаракат ҳаётбахшдир.

Мутолаа, инсонни ва ҳаётни кузатиш ҳам ҳаракатдир. Ер ҳаракатдан тўхтаган куни инсоният ҳалокатга учрайди. Шунинг учун, ёшлик мавсумида ғайбдан берилган қобилиятини тинимсиз изланиш билан уйғун эта олган ижодкоргина кўзлаган мақсадига етади, деб ўйлайман.

— Ёш шоирлар сўзни исроф қилишмаяптими?

— ЁШЛИК, энг аввало, шаклланиш жараёнидир. Ёшликда ҳаммамиз ҳам тажрибасизлик туфайли кўп хатолар қиламиз. Аммо, хато қилмасдан тажриба келмайди. Мен бугунги ёшлар ичида хато қилаётган, аммо айни ўша хатоси туфайли олдинга қадам ташлаётганларни борлигини кўриб турибман. Ҳозир, адабиётимиздаги энг асосий камчилик бадиий танқиднинг йўқолиб бораётганида кўраман. Бу нафақат ёшлар ижодига, балки бутун адабиётимиз иқлимига салбий таъсир кўрсатяпти. Бадиий танқид деганда фақат «ур,калтагим, сур,калтагим»ни тушунмаслик керак, яхши нарсани яхши деб далда бериш танқиднинг бош ваифасидир.

— Шеър сиз учун?

— ШЕЪР ҳақида тушунча аксиома эмас, унинг  нималигини тушунтирганларнинг ҳеч бири бу вазифани уддалай олмаган. Шеърнинг нималигини қўрқмай тушунтирадиганларнинг кўпи – адабиётшунослар. Шоирларнинг ўзи бу ишга камдан-кам қўл уради. Шахсан мен учун,шеър бу энг аввало туйғу,ғойибдан пайдо бўлиб,юракни (шоир юрагини) жунбушга солган,йиғлатган,шодлантирган инсон туйғуси. Аммо, мен бу гапимни нисбий бир фикр сифатида қабул қилишларини истардим. Чунки, менинг шеър ҳақидаги тушунчам ҳеч қачон қотиб қолган эмас, Астробод ҳавосидек ўзгариб туради. Уни ҳар бир мени ҳайратга солган шеър ўзгартиради.

Устоз Асқад Мухтор ёзганларидек: Шеърни таҳлил қила бошласалар, ғашимга тегади. Баҳорги соф ҳавонинг кимёвий таркибини ҳам текшириш мумкин. Аммо, ундан кўра, шундай кўкрак тўлатиб нафас олган яхшироқ эмасми?

— Ўзбек киноси савиясиз деган гаплар қулоққа чалиниб туради. Драматург сифатида фикрингиз…

— Бутун бир ўзбек киноси ҳақида бундай фикрни айтишдан мутлақо йироқман. Кино санъати фақат ижодкорларга боғлиқ эмас. Ўзбекнинг “Арзон шўрва татимас” деган яхши бир мақоли бор. Кино санъатининг ривожи ижодкорларнинг салоҳиятидан ташқари мамлакатнинг иқтисодий равнақига боғлиқ бўлади. Албатта, бу масаланинг бир, аммо жуда муҳим томони. Алишер Навоийнинг тасаввуф ҳақида айтган фикрларини эслагим келди. Бобомиз айтадиларки, шундай покиза тариқатдаям (йўлдаям) асал ташиган асаларилар билан бирга бу асалга мазахўрак бўлган пашшалар ҳам учрайди. Кино соҳаси катта пул бор жой, айни шу сабабдан бу санъатга алоқаси бўлмаса ҳам ўша катта пулга мазахўрак бўлган одамлар бу соҳани ижодкорларга бергиси келмайди.

— Тарихий асарларга қўл уришингизга нима туртки бўлган?

— БОЛАЛИКДА энг севган китобим Миркарим Осимнинг «Ўтрор» қиссаси эди. Қайта-қайта ўқирдим,аммо тўймасдим. Кейинчалик адибнинг бошқа асарларини мароқ билан ўқидим, «Ўтрор» севимли бўлиб қолаверди. Тарихга бўлган муҳаббатим Самарқандда туғилганим ва «Ўтрор» боис рўёбга чиққан, деб ўйлайман. Ватан ўтмишига бўлган муҳаббатимнинг бола илдизлари ҳам шу икки заминда.

Миркарим Осим асарлари бошқа тарихнавис адиблар ёзган китобларга ўхшамайди. У кўпроқ тарихий солномаларга таяниб ёзган, бадиий тўқимадан кўра тарихий матн, факт ва воқеалар ўзанидан узоқлашмаган. Балки, кимгадир унинг ҳикоя ва қиссалари жўн кўринар, аммо бу жўнликда бадиий уқувсизлик эмас, ҳамма қаламкашга ҳам насиб бўлмайдиган табиий соддалик мужассам эди. Ҳамиша шу улкан ижодкор ва инсон хотираси олдида бош эгиб яшайман.

— Жаҳон адабиётидан таржималар қилгансиз. Айтишларича, таржима қилиш ҳам янги шеър битиш каби машаққати бор экан. Сиз бу ҳақда нима дейсиз?

— ТАРЖИМА ҳар қандай ижодкор учун чинакам маҳорат мактаби. Таржима билан шуғулланмаган ижодкор пичоқдек ўтмаслашиб қолади, таржима ана шу ижод пичоғини чархлаб, ўткирлаштиради. Таржима шоирни (ёзувчиниям) фақат ўз ёғида қоврилиб яшашидан сақлайди, маҳорат ва тажрибасини бойитади.

Таржима миллий адабиётгина эмас, миллий тафаккурнинг ҳам ривожига беқиёс таъсир кўрсатадиган омилдир. Кимдир таржимани миллий ҳимоя қуролларидан биридир деганда минг карра ҳақ эди. Дунё адабиётида мавжуд ҳар қандай асар таржима бўлгандагина миллий мулкка айланади. Унгача «бегона» бўлган матн таржимадан кейин тилимиз ва маданиятимиз учун «ишлай» бошлайди. Шу маънода адабиётимиз тарихида Шекспирни ўзбек мулкига айлантирган Чўлпон, Пушкинни ўзбекча сўйлатган Миртемиру Асқад Мухтор, Лермонтовни Иблис»ини ўзбек достони деб ўйлашга мажбур қилган Усмон Носир, Есенинни ўзбекники қилган Эркин Воҳидов, Нозим Ҳикматни онгу шууримизга сингдирган Рауф Парфи, Лоркани ўзбек юрагига олиб кирган Шавкат Раҳмон ва яна бир қатор мутаржимларнинг хизмати беқиёсдир.

— Ёш ижодкорларга тавсияларингиз.

— ЯРАТГАННИНГ сизга бахшида этган тенги йўқ бойлик — умрингизнинг ҳар дақиқасини қадрланг. Агар боз устига сизга истеъдод берган бўлса, уни майда-чуйда ишларга, фейсбукка ўхшаган алдамчи нарсаларга совурманг.

Ёш ижодкор, энг аввало, ўз қобиғида, авлоди ёки бугунги ўзбек адабиёти қобиғида қолиб кетмаслигини ўйлаши керак. Дунё адабиётига, миллий мумтоз адабиётига кенгроқ назар ташлаши, бунинг учун кўпроқ мутолаа қилиши лозим деб ўйлайман. Адабиётда тажриба орттиришнинг энг фойдали йўли таржима билан шуғулланишдир. Таржима ижодкорни чархлайди, уни ўзи ўрганиб қолган дунёдан фарқли дунёлар борлигини кўрсатади.

— Вақтингизни аямаганингиз учун раҳмат!

Манба: “Оҳанграбо” газетаси, январь, 2014 йил
Мазкур суҳбат матни газетадаги матндан бироз фарқ қилади.

UMRINGIZNING HAR DAQIQASINI QADRLANG
O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron bilan suhbat
Xurshid Qodirov suhbatlashdi

— Unib-o’sgan qishlog’ingizga borganingizda dastlab nimani his etasiz, qanday xotiralar uyg’onadi?

— MEN Samarqand yaqinidagi qishloqlarning biri — Chordarada tug’ilganman. Mana shu qishloqda ona tarafdan bo’lgan Vafoxo’ja bobomning qo’rg’oni bo’lgan. Bolaligimda o’sha qo’rg’onning izlari qolgan dalada mol boqib, futbol o’ynab, kitob o’qib ulg’ayganman.

Bobomning otalari, bobokalonim  Hikmatulloh maxdum Junaydulloxo’ja 1904-1907 yillari bosqinchilarga qarshi bosh ko’targan Namoz Pirimqulov (Namoz botir) harakatiga moddiy yordam bergan (Bu haqda 3 jildli «O’zbekistonning yangi tarixi»ning 1-jildining 392 betida aniq hujjatlar asosida qayd etilgan).

U zotning o’g’illari, Vafoxo’ja Maxsum  bobom  Peterburgda ta’lim olgan, buyuk ma’rifatchi Mahmudxo’ja Behbudiynin yosh izdoshlaridan biri bo’lgan. Oktyabr` to’ntarishidan keyin bobom va oilasining mashaqqatli hayoti boshlangan. Sovetlar tomonidan «bosmachilik» deb atalgan milliy ozodlik harakatlari paytida bobom ota urug’im bo’lmish nayman urug’idan chiqqan Ochildov qo’rboshiga moddiy va ma’naviy yordam bergan. «Ochildov» dostoni borligini eshitgan bo’lsangiz kerak?

Vafoxo’ja bobom Samarqandda 1926 yili tashkil etilgan «Qizil qalam» jamiyati faoliyatida ishtirok etgan. Shokir Sulaymon rahbarlik qilgan bu jamiyatda Otajon Hoshim, Botu, Ziyo Said, Sotti Husayn, Anqaboy, Oltoy bilan birga yangi yetishib kelayotgan Uyg’un, Hamid Olimjon, Mirtemir, Oydin singari yosh qalamkashlar ham aralashib yurgan. Bobom ijodkor bo’lmagan,ammo xat-savodli, o’qimishli odam sifatida «Qizil qalam» jamiyati ishlariga jalb etilgan. O’sha paytda O’zbekistonning poytaxti Samarqand bo’lgani uchun ( 1925 yilning aprelidan 1930 yilning avgust oyigacha) davlat tashkilotlari shu yerda faoliyat yuritgan. Jumladan, O’zbekiston Markaziy Ijroiya qo’mitasi ham. Bu qo’mita hay’atining birinchi raisi Yo’ldosh Oxunboboev bo’lgan. Oddiy dehqondan chiqqan Oxunboboev savodsiz bir kishi edi. Hukumat tepasiga savodsiz kishi tursa,uni boshqarish oson bo’lishini bol`sheviklar yaxshi tushunishgan. Ammo, hukumat rahbari g’irt omi bo’lmasligi uchun Oxunboboev savodini chiqarishga bobom Vafoxo’ja Maxsumni jalb etishadi. Buning uchun bobomni «Qo’shchilar» ittifoqiga kotib etib tayinlashadi va uning asosiy ishi Oxunboboevga dars berish ekanligi aytiladi. O’sha paytda Samarqandda tahsil olayotgan yosh shoir Mirtemir ham Yo’ldosh Oxunboboevning kotibi bo’lib ishlardi.

Har gal Toshkentdan qishloqqa borganimda onamni bobom haqida gapirtirib qo’yib eshitib o’tirardim. Biyim (buvim) Latofatbibi ham xat-savodli bo’lgan. Onam xotiralarini so’zlab berar ekan har safar biyim aytib yuradigan biron bir she’rni eslab qolardi. Bir safar «Bobosin taxtini sotgan amir Muzaffarga ming la’nat…» — deb boshlangan she’rni eslasa,boshqa safar «Sariq ho’kiz,sariq ho’kiz,urusni (bizga) podshoh qilmag’il» deb boshlangan she’rni aytib berardi. Shu sababdan qishloqqa har borganimda «Bu gal boshqa bir she’rni eslab qolsalar ajabmas» degan o’y bilan onamni gapirtirib eshitib o’tirardim. Eshitganimni yozib qo’yardim. Ming afsuski, ijarama-ijara ko’chishlar paytida o’sha daftarimni yo’qotib qo’yganman

Qishloqqa borsam, albatta, eng avvalo, qishloq qabristoniga kirib rahmatli ota-onamni, qavmu qarindoshlarimni eslayman, Qur’on tilovat qilaman. Samarqandga borganda shu paytgacha tark etmagan odatim tong saharda, hali ko’cha-ko’y gavjum bo’lmasdan shaharni piyoda aylanaman. Muqaddas dargohlarni ziyorat qilaman. Bu ziyoratlarning hammasi dilimni, ruhimni ravshan etishini sezib turaman.

— Alloh tomonidan in’om etilgan iste’dodingizni necha yoshda payqadingiz va birinchi kimga ko’rsatgansiz?

— OLTINCHI yo yettinchi sinfda o’qiyotgan paytlarim she’r yoza boshladim. Ammo she’r yozishimni hammadan yashirardim,nima uchundir, bilmayman, uyalardim. Ammo,kunlardan bir kun bu sir oshkor bo’ldi. O’sha paytlar oqshom tushishi bilan o’smir yuragimda kitobga,adabiyotga mehr uyg’otgan, ona tili va adabiyot muallimasi bo’lmish Subuha xolam (Olloh rahmatiga olsin) xonadoniga yo’l olardim.Erta beva qolgan xolamning endigina o’qishni tugatgan,yaqindagina uylangan yolg’iz o’g’li Daler tog’am yangaposhsham bilan Surxondaryoning Angor tumaniga yo’llanma asosida ishga jo’natilgan edi. Yolg’iz qolgan xolam onamga ayttirib,meni dadamdan “qorovulchilik”ka so’ragan edi. Garchi men ko’p vaqtimni shusiz ham xolamnikida o’tkazashimdan yaxshi xabardor dadam “Faqat sigirlarni o’tlatib kelishini unutmasin” — deya rozi bo’lgan edi. Meni xolamning xonadoniga ohanrabodek tortadigan narsa — kitoblar edi. Xolamning,bugun aniq bilaman,qishloqda boshqa hech kimnikida bo’lmagan boyligi — kutubxonasi bor edi (Suratda xolam bilan.1970
yil).

O’sha sir ochilgan kuni odatdagidek xolamning uyiga borasolib kitoblar taxlangan tokchasi bor xonaga kirib, hozir esimda yo’q, armani yozuvchisining tog’da adashib qolgan bolalar sarguzashti haqida hikoya qiluvchi kitobni oldimu xolam yoniga chiqdim. Chiqdimu xolamning qishlik botinkam qo’njida yashirib yurganim — ikki-uch qavat buklangan qog’ozlarni topib olib,”Bu nima ekan?” – deganday ko’zdan kechirib turganini ko’rib,turgan joyimda qotib qoldim. Nihoyat, “ Bularni o’zing yozdingmi?” – deb so’radi xolam. Men indamagach,savolini yana takrorladi. Men esa miq etmasdim. Xolam ahvolimni tushundi,shekilli,jilmaydi. So’ng,nima uchundir “Shoir Oltoy!” – deya yelkamni siladi.

Men hamon nima qilishimni bilmasdan serrayib turardim. Xolam qo’lidagi qog’ozlarning birini ko’rsatib: “Lekin, mana bunaqa she’rlar yozma” – dedi jiddiy. Men qaysi she’r ekan,degancha qog’ozga tikildim.Go’ri Mirga bag’ishlangan she’r ekan. Esimda qolgan satrlari:

Go’ri Mir gumbazi bor
Samarqand o’rtasida
Unda Amir Temur yotar
Bolalari o’rtasida.

Bugun o’sha paytdagi she’rlarimni naqadar jo’n,ibtidoiy bo’lganini bilaman. Ammo o’sha paytlarda…
O’sha paytlarda men hali Amir Temur haqida yozish mumkin emasligini bilmasdim. Ilk she’rlarim Samarqand,Registon,Shohizinda haqida edi. Men Subuha xolamdan “Nega bunday she’rlar yozish mumkin emas?” – deb ham so’ramadim. Xolam ham “Bunaqa she’rlar yozma” – deyishdan ortiq bir so’z aytmadi…

Mana endi bilaman. Xolam va onamning otalari – o’z davrining ma’rifatli kishilaridan biri,chor imperiyasi poytaxti Peterburgda tahsil olgan bobom Vafoxo’ja Maxsum 30–yillarda qirg’inbarot etilgani tufayli buvim – Latofat bibi,xolalarim va tog’alarim qanday dahshatli kunlarni boshlaridan kechirganlarini mana endi yaxshi bilaman. Shahardagi va qishloqdagi hovlilari musodara etilgan,boshpanasiz,yosh farzandlari bilan ko’chada qolgan buvim Latofat bibining qat’iyati,onajonim Fuzalloning juda erta otamga uzatilgani sabab bu xonadon davr dahshatlaridan omon qolgan edi. Otam bu xonadonni falokatlardan saqlab qolgan edi. Otam qishlog’imizdagi ilk maktabni tashkil etgan va yaqingacha saqlanb turgan imoratini ko’targan inson edi (Suratda ota-onam. 1937 yil).

Xullas,o’sha kuni Subuha xolam qo’limga qaytarib bergan she’rlarimni yana avvalgi joyi – qishlik botinkam qo’njiga yashirdim. Shu–shu xolam har zamon–har zamon “Ha,shoir Oltoy!” – deya erkalaydigan bo’ldi. Yillar o’tib,she’riy kitoblarim chiqib, nomim elu yurtga tanilgan kunlarda ham “Ha,shoir Oltoy!” – deb erkalashini kanda qilmadi xolam.

O’sha sirim fosh bo’lgan kuni xolam Go’ri Mirga bag’ishlangan “she’r”imning nega yozganimni so’rab qolganida tushuntirib beraolarmidimmi,yo’qmi,bilmayman. Anig’i,tushuntirib berolmagan bo’lardim. Mana endi bilaman: Sohibqiron bobomizning nomi tilga olinmagan o’sha paytlardayam xalq yuragi,xotirasi uni unutmagani uchun yozgan ekanman bu she’rni. Samarqand havosi bu shavkatli insonga bo’lgan mehr–muhabbat bilan to’yingani uchun yozgan ekanman bolalarcha xom bu satrlarni. Chunki men ham o’sha havodan nafas olardim. Allohga shukrki, hamon shu havodan nafas olaman…

— Barcha ijodkorlarning ma’naviy ustozi bo’ladi. Siz bolaligingizda kimni ijodini sevib mutolaa qilgansiz?

— BOLALIKDAN yaxshi ko’rgan shoirim Oybek bo’lgan. Oybek she’riyati sirli, mo»jizalarga boy, tasviri g’oyat zalvor tug’yonlar jo g’alayondir, oy shu’lasiday yorug’ hislar bekingan qo’shiqdir. Shu bilan birga, otashin yurak kechinmalarining yodnomasidir. Men bu she’rlarni o’qigan paytimda vujudimda shunday bir tasviri noayon hayrat va dard sezamankim, bu dunyoda yashashdan maqsadim – olayotgan huzurlarimning eng go’zali va yoqimlisi bo’lib tuyuladi. Bir she’rimda yozganimdek:

Oybekning she’rlari bamisli nigoh,
Bu nigoh asrorin yo’qdir poyoni.
Xuddi bo’lmagandek maysaga izoh,
Yo’q Oybek she’rining to’la bayoni.

— Hozir ham kimning asarini qayta-qayta o’qiysiz?

— Takror o’qiydigan kitoblarning birinchisi “Boburnoma”. Undan keyin mumtoz shoirlarimizning g’azallari. Yana yapon va xitoy mumtoz she’riyatini, Yasunari Kavabata hikoyalarini ko’p o’qiyman.

— Bir she’rda yostiqdek nasriy asarda aytolmagan gapingni ayta olasan deyishadi. Bu fikr qanchalik to’g’ri?

— Har bir she’rning o’zi bir hayotiy qissa, albatta. Lekin, bir she’rda yostiqdek nasriy asar gapini aytish mumkin degan gap o’ta nisbiydir. “O’tgan kunlar” yoki “Urush va tinchlik”, “Alvido, qurol!” yoki Kavabata romanlarini bitta she’rda aytish mumkinligiga ishonmayman.

— Hayotni musavvirdek yorkin rangda tasvirlaysiz. Ilhom qachon jumbushga keladi?

— YOSHLIGIMDAN tasviriy san’atga qiziqqanman. Akam yaxshi rasm chizardi. Toshkentdayam juda ko’p musavvirlar, ayniqsa, rahmatli Shuhrat Abdurashid va bugun O’zbekiston xalq rassomi maqomiga yetishgan Alisher Mirzo bilan yaqin bo’lganman. Xudo bergan kunim ularning ustaxonalarida o’tardi. Shu sababdan bo’lsa kerak, tasviriy san’at she’r yozishimga ham katta ta’sir qilgan.

Ilhom masalasiga kelsak, u mehnat va hayotiy tajriba mahsuli. Yoshlikda ilohiy iste’dod quvvati bilan go’zal she’rlar yozib, keyinchalik o’rtamiyona shoirlarga aylangan odamlarni ko’rganman. Bu ularning fikriy harakatdan to’xtagani uchun yuz beradi. Suv faqat harakatda bo’lgandagina hayotbaxshligini yo’qotmaydi. To’xtasa, ko’lmakka aylanadi. Har qanday harakat hayotbaxshdir.

Mutolaa, insonni va hayotni kuzatish ham harakatdir. Yer harakatdan to’xtagan kuni insoniyat halokatga uchraydi. Shuning uchun, yoshlik mavsumida g’aybdan berilgan qobiliyatini tinimsiz izlanish bilan uyg’un eta olgan ijodkorgina ko’zlagan maqsadiga yetadi, deb o’ylayman.

— Yosh shoirlar so’zni isrof qilishmayaptimi?

— YOSHLIK, eng avvalo, shakllanish jarayonidir. Yoshlikda hammamiz ham tajribasizlik tufayli ko’p xatolar qilamiz. Ammo, xato qilmasdan tajriba kelmaydi. Men bugungi yoshlar ichida xato qilayotgan, ammo ayni o’sha xatosi tufayli oldinga qadam tashlayotganlarni borligini ko’rib turibman. Hozir, adabiyotimizdagi eng asosiy kamchilik badiiy tanqidning yo’qolib borayotganida ko’raman. Bu nafaqat yoshlar ijodiga, balki butun adabiyotimiz iqlimiga salbiy ta’sir ko’rsatyapti. Badiiy tanqid deganda faqat «ur,kaltagim, sur,kaltagim»ni tushunmaslik kerak, yaxshi narsani yaxshi deb dalda berish tanqidning bosh vaifasidir.

— She’r siz uchun?

— SHE’R haqida tushuncha aksioma emas, uning nimaligini tushuntirganlarning hech biri bu vazifani uddalay olmagan. She’rning nimaligini qo’rqmay tushuntiradiganlarning ko’pi – adabiyotshunoslar. Shoirlarning o’zi bu ishga kamdan-kam qo’l uradi. Shaxsan men uchun,she’r bu eng avvalo tuyg’u,g’oyibdan paydo bo’lib,yurakni (shoir yuragini) junbushga solgan,yig’latgan,shodlantirgan inson tuyg’usi. Ammo, men bu gapimni nisbiy bir fikr sifatida qabul qilishlarini istardim. Chunki, mening she’r haqidagi tushuncham hech qachon qotib qolgan emas, Astrobod havosidek o’zgarib turadi. Uni har bir meni hayratga solgan she’r o’zgartiradi.

Ustoz Asqad Muxtor yozganlaridek: She’rni tahlil qila boshlasalar, g’ashimga tegadi. Bahorgi sof havoning kimyoviy tarkibini ham tekshirish mumkin. Ammo, undan ko’ra, shunday ko’krak to’latib nafas olgan yaxshiroq emasmi?

— O’zbek kinosi saviyasiz degan gaplar quloqqa chalinib turadi. Dramaturg sifatida fikringiz…

— Butun bir o’zbek kinosi haqida bunday fikrni aytishdan mutlaqo yiroqman. Kino san’ati faqat ijodkorlarga bog’liq emas. O’zbekning “Arzon sho’rva tatimas” degan yaxshi bir maqoli bor. Kino san’atining rivoji ijodkorlarning salohiyatidan tashqari mamlakatning iqtisodiy ravnaqiga bog’liq bo’ladi. Albatta, bu masalaning bir, ammo juda muhim tomoni. Alisher Navoiyning tasavvuf haqida aytgan fikrlarini eslagim keldi. Bobomiz aytadilarki, shunday pokiza tariqatdayam (yo’ldayam) asal tashigan asalarilar bilan birga bu asalga mazaxo’rak bo’lgan pashshalar ham uchraydi. Kino sohasi katta pul bor joy, ayni shu sababdan bu san’atga aloqasi bo’lmasa ham o’sha katta pulga mazaxo’rak bo’lgan odamlar bu sohani ijodkorlarga bergisi kelmaydi.

— Tarixiy asarlarga qo’l urishingizga nima turtki bo’lgan?

— BOLALIKDA eng sevgan kitobim Mirkarim Osimning «O’tror» qissasi edi. Qayta-qayta o’qirdim,ammo to’ymasdim. Keyinchalik adibning boshqa asarlarini maroq bilan o’qidim, «O’tror» sevimli bo’lib qolaverdi. Tarixga bo’lgan muhabbatim Samarqandda tug’ilganim va «O’tror» bois ro’yobga chiqqan, deb o’ylayman. Vatan o’tmishiga bo’lgan muhabbatimning bola ildizlari ham shu ikki zaminda.

Mirkarim Osim asarlari boshqa tarixnavis adiblar yozgan kitoblarga o’xshamaydi. U ko’proq tarixiy solnomalarga tayanib yozgan, badiiy to’qimadan ko’ra tarixiy matn, fakt va voqealar o’zanidan uzoqlashmagan. Balki, kimgadir uning hikoya va qissalari jo’n ko’rinar, ammo bu jo’nlikda badiiy uquvsizlik emas, hamma qalamkashga ham nasib bo’lmaydigan tabiiy soddalik mujassam edi. Hamisha shu ulkan ijodkor va inson xotirasi oldida bosh egib yashayman.

— Jahon adabiyotidan tarjimalar qilgansiz. Aytishlaricha, tarjima qilish ham yangi she’r bitish kabi mashaqqati bor ekan. Siz bu haqda nima deysiz?

— TARJIMA har qanday ijodkor uchun chinakam mahorat maktabi. Tarjima bilan shug’ullanmagan ijodkor pichoqdek o’tmaslashib qoladi, tarjima ana shu ijod pichog’ini charxlab, o’tkirlashtiradi. Tarjima shoirni (yozuvchiniyam) faqat o’z yog’ida qovrilib yashashidan saqlaydi, mahorat va tajribasini boyitadi.

Tarjima milliy adabiyotgina emas, milliy tafakkurning ham rivojiga beqiyos ta’sir ko’rsatadigan omildir. Kimdir tarjimani milliy himoya qurollaridan biridir deganda ming karra haq edi. Dunyo adabiyotida mavjud har qanday asar tarjima bo’lgandagina milliy mulkka aylanadi. Ungacha «begona» bo’lgan matn tarjimadan keyin tilimiz va madaniyatimiz uchun «ishlay» boshlaydi. Shu ma’noda adabiyotimiz tarixida Shekspirni o’zbek mulkiga aylantirgan Cho’lpon, Pushkinni o’zbekcha so’ylatgan Mirtemiru Asqad Muxtor, Lermontovni Iblis»ini o’zbek dostoni deb o’ylashga majbur qilgan Usmon Nosir, Yeseninni o’zbekniki qilgan Erkin Vohidov, Nozim Hikmatni ongu shuurimizga singdirgan Rauf Parfi, Lorkani o’zbek yuragiga olib kirgan Shavkat Rahmon va yana bir qator mutarjimlarning xizmati beqiyosdir.

— Yosh ijodkorlarga tavsiyalaringiz.

— YARATGANNING sizga baxshida etgan tengi yo’q boylik — umringizning har daqiqasini qadrlang. Agar boz ustiga sizga iste’dod bergan bo’lsa, uni mayda-chuyda ishlarga, feysbukka o’xshagan aldamchi narsalarga sovurmang.

Yosh ijodkor, eng avvalo, o’z qobig’ida, avlodi yoki bugungi o’zbek adabiyoti qobig’ida qolib ketmasligini o’ylashi kerak. Dunyo adabiyotiga, milliy mumtoz adabiyotiga kengroq nazar tashlashi, buning uchun ko’proq mutolaa qilishi lozim deb o’ylayman. Adabiyotda tajriba orttirishning eng foydali yo’li tarjima bilan shug’ullanishdir. Tarjima ijodkorni charxlaydi, uni o’zi o’rganib qolgan dunyodan farqli dunyolar borligini ko’rsatadi.

— Vaqtingizni ayamaganingiz uchun rahmat!

Manba: “Ohangrabo” gazetasi, yanvar`, 2014 yil
Mazkur suhbat matni gazetadagi matndan biroz farq qiladi.