Ана Сўзнинг кучи. Адашмасам, орадан икки ойлар ўтиб кетди-ёв. Шубҳасиз, анави юм-юмалоқлигига қарамасдан серҳаракат, одамга бурни устидаги кўзойнаги оша боладек беғубор табассум билан қарайдиган тиниб-тинчимас директорга мақола мойдай ёқиб тушган-у, у ҳечдан кўра кеч қабилида бизга раҳматнома ёинки миннатдорчилик мактуби ёзиб юборган. Жамоаси номидан, албатта.
Абдуқаюм Йўлдошев
ЕТИМ СЎЗ
Ҳикоя
I
Ишхонадан “Меҳрибонлик уйи”га жўнатишди. Тўғрироғи, бош муҳаррир сураткаш билан бораётган экан, мени ҳам қўшиб олишди. Тушунарли, демак, битиклар каминанинг зиммасида…
Шинамгина, икки қаватли бино экан. Сердарахт ҳовлиси катта.
Кечаги тонготар чойхона базмдан сўнг бошим ёрилай деб турганди. Аммо бир амаллаб учрашув охирига қадар ўтирдим.
Бизни ўн-ўн икки ёшдаги болалар тўла каттагина залга бошлаб киришди. Таомилга кўра, аввал директорнинг кириш сўзи бўлди, сўнг азиз меҳмонларга навбат берилди. Улар қаторида раҳбарим ҳам гапирди. Ўзиям роса гапга чечан-да қурғур, мен ҳатто ўзимча уни киши билмас “иш билгунча гап биладиган замонавий раҳбарча”, деб юраман. Маъруза-қутлови якунида одатда ўзи гапириб, ўзи лаззатланадиган бош муҳаррир жўшиб кетди чоғи, залга қараб бағрини очганча:
– Болаларим! Ўғил-қизларим! – дея ҳайқирди. – Мен ҳозирнинг ўзидан сизлардек кўнгли ўксикларнинг истаган бештасини, йўқ, ўнтасини уйимга олиб кетишга тап-тайёрман! Тап-тайёрман! Аммо кўриб турибманки, бу ерда шарт-шароитлар менинг кулбамга нисбатан беш, йўқ, ўн баробар яхши экан! Яхши экан!
Қарсак бўлиб кетди.
Мамнун ҳолда ингичка лабларини ялаб олган раҳбарим янада илҳомланиб, аввал менга, сўнг қаторлар орасида аппаратини чиқиллатиб расмга олиб юрган сураткашга ишора қиларкан:
– Азиз болажонлар! Қоракўзларим! Нафақат мен, балки ана, мен билан бирга келган иқтидорли бўлим мудиримиз ҳам, моҳир сураткашимиз ҳам худди шундай фикрда. Тўғрими, дўстларим?
Гулдурос қарсаклар оғушида “иқтидорли бўлим мудири” сифатида шоша-пиша ўрнимдан туриб, бу фикрни қизғин маъқуллаётган каби бир неча бор бош ирғадим, “моҳир сураткаш”нинг қулоғи сал оғирроқ эди, бироқ шунга қарамасдан, раҳбар яна бир ҳаяжонли даъватни ўртага ташлаганини ҳис қилган бўлса керакки, “менам бу гапга қўшиламан” дегандай ўнг қўлини кўтариб қўйди.
Шундан сўнг ҳомийларнинг болаларга совғалари топширила бошланди.
Учрашув шу билан тугайдигандек эди. Ҳолбуки, ҳали бирон тузукроқ факт олиб улгурмагандим. Ёнимда ўтирган тақирбош бола ора-сира менга, тиззамдаги ҳеч нарса ёзилмаган ёндафтарчамга қараб-қараб қўяётган эди. Шу томонга ўгирилдим. Пешонаси кенг, мунчоқдай кўзлари тийраккина бола менга диққат билан тикилиб турарди. Вақтни зое кетказмаслик учун дарров унинг исмни сўраб олдим. Суннат экан оти. “Ота-онанг борми?” деган саволимга “Йўқ”, жавобини олдим.
Тадбирдан сўнг бир фурсат қолишга, юм-юмалоқлигига қарамасдан серҳаракат ва афтидан – мудом кулиб туришига қараганда – анча серзавқ директор билан суҳбатлашишга ҳафсала қилмадим. Илло, бундай йўл тутадиган бўлсам, муҳаррирнинг мени кутиб ўтирмаслиги аниқ эди. Демак, ишхонага хизмат машинасида гердайиб эмас, жамоат транспортига осилиб, чарчаб-ҳориб қайтишимга тўғри келади. Ўзи аранг ўтирган бўлсам. Шунисигаям раҳмат десин гапдон раҳбарим…
Хуллас, бош муҳаррирнинг “Ҳаммаси жойидами?” деган саволига “Жо¬йида” деб жавоб бериб қўя қолдим.
Ўйлаганимдек, ишхонага бирга қайтдик.
Йўлда раҳбарим:
– Шу сонга улгурамизми? – деди.
Ҳеч иккиланмасдан:
– Улгурамиз! – дедим. Сўнг хушомадга ўтдим: – Ўзингиз ҳамма ёзиладиган гапларни айтиб қўйдингиз-ку, хўжайин, энди уларни қоғозга туширсам бўлди-да. Ўлар энди котибликниям эплолмасам…
Мақтов кимга ёқмайди дейсиз: кўз қиримни ташлаб кўрдим – ҳар қанча камтарлик қилишга уринса-да, айни ҳақиқатни эшитаётганига чиппа-чин ишонаётган раҳбарим лаб-лунжини йиғиштиролмай қолди…
Тўғрисиям, мавзу унчалик мураккаб эмасди, ҳаттоки, жўнгина эди. Ёзиб юрган одам учун уч қоғоз мақола ҳам муаммо бўптими?
Ишхонада кетма-кет тўрт стакан қатиқ ичиб, сал ўзимга келганимдан сўнг хонамни ичкаридан қулфлаб олдим-у, уч қоғозлик мақолани икки соат ичида компьютерда чақиллатиб ташладим. Сарлавҳа ҳам ўз-ўзидан чиқди-қолди: “Меҳримиз сизларга, болажонлар!” Ўйлаб туриб, тагсарлавҳа ҳам қўшиб қўйдим: “Биз бормиз, сен асло эътиборсиз қолмайсан, Суннат!”
Табиийки, бош муҳаррининг муборак исм-шарифи биринчи ўринда тургани сабабли, мусаҳҳиҳларга ҳам иш қолдирай, деган ўйда мақолани қайта ўқиб ўтирмадим, бир-иккита тишга тегадиган, сунъийроқ жумлаларни саҳифада тузатиб юбораман, деган ўйга бордим.
Буни қарангки, мақола раҳбаримга ёқипти. Буни кечқурун биринчи саҳифа устига қизил рангда қўйилган таниш жимжимадор имзодан билиб олдим; бош муҳаррир киритган ягона ўзгартириш эса сураткашни учинчи муаллиф сифатида тиркаб қўйгани бўлибди.
Майли-да, бизнинг бағримиз кенг…
Мақола эртаси куни тўртинчи саҳифада, рангли суратлар билан эълон қилинди ва шу билан ёдимдан чиқиб ҳам кетди. Аммо…
II
Аниқ эсимда, жума, намозшом маҳали эди.
Бир ҳафталик юмушни қотириб қўйган одамдай ҳорғин қайтмоқда эдим. Ҳозир уйга бораман, илиқ сувга тушиб чиқаман, қайноқ шўрва ичаман (нима овқат тайёрланаётганини аллақачон қўнғироқ қилиб билиб олганман), сўнг юмшоққина диванимда жойлашиб ўтириб олганча, бола-чақа бағрида, маза қилиб телевизор кўраман…
Кўнгил тинч, руҳ хотиржам, юрак бир маромда осойишта уради, ўтаётган кунингдан мамнунсан, эртанги кунингданам яхшиликлар кутасан… Эй, одамга бундан ортиқ яна нима керак…
Подъезд эшиги ёнида ўн яшарлар чамаси, тақирбош болакай қуюқ салом берди. Бош ирғаб қўйиб, ўзимнинг иссиққина хаёлларим оғушида ўтиб кетаётгандим, у йўлимга чиқди. Ноилож тўхтадим.
– Ассалому алайкум, – такрорлади болакай.
– Ваалайкум.
– Танимадингиз-а?
Дунёда энг ёмон кўрган саволим шу. Ахир ҳар куни қанча одам билан кўришсам, нима, ҳаммасининг афти-ангорини бир умрга эслаб қолишим керакми? Ҳатто шундай бўлган тақдирда ҳам, сен мишиқига йўл бўлсин… ғашим келганини билдирмасликка уриниб, болакайга разм солдим. Йўқ, овулдан эмас, бу аниқ, қишлоқ болалари ҳеч қачон ўзлари меҳмонга келган уй эгасига бу қадар очиқдан-очиқ тик қарашмайди; бунинг устига иккала қўли ҳам бўш. Бирон безбетроқ муаллифми десам – қўлтиғига қистирилган қоғоз папка шундан далолат бериб тургандай эди – ёши тўғри келмайроқ турибди. Гарчанд болакайнинг тиниқ кўзлари кимнидир эслатгандай бўлса-да, барибир, нималарнидир эслашга уриниб ўзимни ортиқча зўриқтиргим келмади.
– Шаҳар бердим, ука.
Болакай истеҳзойимни англамади шекилли, хурсанд бўлиб кетиб, дарров ўзини таништирди:
– Мен “Меҳрибонлик уйи”данман. Биз ҳақимизда мақола ёзгандиларингиз-ку. Суннатман.
Эсладим. Эсладим-у, яйраб кетдим.
Ана Сўзнинг кучи. Адашмасам, орадан икки ойлар ўтиб кетди-ёв. Шубҳасиз, анави юм-юмалоқлигига қарамасдан серҳаракат, одамга бурни устидаги кўзойнаги оша боладек беғубор табассум билан қарайдиган тиниб-тинчимас директорга мақола мойдай ёқиб тушган-у, у ҳечдан кўра кеч қабилида бизга раҳматнома ёинки миннатдорчилик мактуби ёзиб юборган. Жамоаси номидан, албатта.
Эсиз, Суннатбой таҳририятга борса бўларди, анави бир-иккита мени кўролмайдиган ғайир ҳамкасбларим олдида роса яйрардим-да ўзиям. Ҳечқиси йўқ, эртага бу дилсўзларини “Эълонлар доскаси”га осиб қўяман. Ҳар нечук, гапдон раҳбару кар сураткашдан бир сатр битик умид қилиш қисир сигирдан эгиз бузоқ кутишга баробар эканлигини яхши биладиганлар ҳам бор. Ҳа, бор. Улар билишади мақоланинг асл муаллифи кимлигини. Инчунун, овоз чиқариб ҳам айтишади. Ҳарқалай, бош муҳарриримиз мени бежиз “иқтидорли бўлим мудири” демайди-да. Тан олганидан, ҳақиқат қаршисида ноилож қолганидан айтади… Эҳ-ҳе, бундоқ қаламим, бундоқ мақолаларим, бундоқ ташаккурномалар билан мен ҳали танловларда қатнашаман, фахрли ўринларни оламан, номимни бутун мамлакат журналистларига танитаман. Етар шунча камтарлик қилганим, фақир киши панада бўлиб юрганим. Қачонгача тармоқ газетасида бировлар учун мардикорлик қилиб юраман ахир! Давринг келганга ўхшайдир, иқтидорли бўлим мудири…
Вужудимни янада қиздириб юборган бундоқ ёқимли ўйлардан баттар ҳаяжонланган ҳолда папкага қўл чўздим:
– Қани, бер-чи.
Суннат чаққонлик билан жилд боғичини ечди ва расмий бланкага битилган номани чиқариб берди.
Бироқ бу раҳматнома эмасди, бу ташаккурнома ҳам эмасди. Бу… илтимоснома эди: “…газетасининг бўлим мудири ҳурматли Палончи Пистончиевич! “Меҳрибонлик уйи”да режали таъмирлаш ишлари бошланганлиги сабабли бизнинг тарбияланувчимиз Суннат Нодировнинг уч ёки тўрт ой муддат ичида уйингизда яшаб туришини таъминлашингизни илтимос қиламиз. Олдиндан миннатдорчилик билдириб, ҳамкорлигимиз бундай кейин ҳам давом этади деган ишонч ва эҳтиром билан директор…”
Номани бир эмас, икки марта ўқидим, уч марта ўқидим. Ахийри мазмуни онгимга етиб боргач эса, кўз олдим қороғилашиб кетди.
– Нимани… таъминлашим керак? – сўрай олдим аранг.
Оғзи қулоғида Суннат бажонидил жавоб берди:
– Уйингизда уч-тўрт ой яшаб туришимни.
Шу жинқарча-я? Менинг уйимда-я?..
Бу қанақаси ахир… Нима, бир “Меҳрибонлик уйи”да таъмирлаш бошланган бўлса, болаларга бошқасидан ё бошқаларидан жой топилмайдими?.. Нима дерди, ҳа, айтайлик, болаларга, ўсиб келаётган ёш авлодга алоҳида эътибор берилаётган бизнинг юртда-я?.. Йигирма-ўттизтаданми бўлиб ташлаш керак, тамом-вассалом. Шундаям жой етмаса, ана, вилоятлар бор, қолаверса, пойтахтимизга яқин сўлим гўшаларда болалар учун махсус дам олиш масканлари бор. Тўғри, ҳозирча кунлар сал совуқ, лекин эпласа бўлади: тез орада ҳаво исиб кетади ахир. Демак, таъмирлашни ҳам ёзда бошлаган маъқул… Ҳарқалай, давлатнинг куни мендай ўз рўзғорини зўрға тебратиб юрган, уч фарзанди, хотини билан уч хонали уйда сиқилишибгина яшаётган бир журналистга қолмагандир? Эҳ-ҳе, бунга ҳафта-ўн кунда қишлоқдан гуррос-гуррос келадиган меҳмонларни қўшинг. Уйинг бозорга яқин бўлгани – карвонсаройга айлангани деганлари рост экан ўзи…
Оний сониялар ичидан кўнгилдан нималар кечмади…
Бир кўнгил “Қаршингда тиржайиб турган бу жинқарчани олдингга солиб ҳайда!” дейди. Бир кўнгил “Нима учун хатда “…режали таъмирлаш …таъминлашингизни илтимос қиламиз” деб ёзилган. Бунақа жимжимали жумлалар одатда расмий кўрсатмаларда бўларди…” деган шубҳа-гумонлардан қутулолмасди. Ҳа, бу ерда бир гап бор. Балки юқорининг махсус кўрсатмаси асосида бўлаётгандир бу иш. Лекин нега мен? Нега энди айнан мен? Тинч¬ликни, хотиржамликни ҳамма нарсадан авло кўрадиган мен?..
Ҳозир бу болачани бошлаб кирсам, уйда жанжал бўлиши аниқ… Бунинг устига… бунинг устига… Мен зўр бериб Суннатга қарши далиллар излай бошладим ва бунақа маҳаллари мия тез ишлаб кетади чоғи, шу сониянинг ўзида топдим ҳам: бунинг устига, бунақа жойда тарбия олаётган айрим болаларнинг қўли эгри бўлади, баъзилари эса ичиб-чекади ҳам дейишади. Ирсият-да: ота-онасидан ўтган. Ҳарқалай, рисоладаги одам боласини етимхонага топширмаслиги ёинки рисоладаги ота-она бундай ҳуқуқдан маҳрум этилмаслиги аниқ. Шундай экан, бу Суннат деганларининг уч-тўрт ой ичида соддагина, ишонувчан болаларимга қандай ёмон таъсирлар кўрсатиши мумкинлигини ўйлаб, даҳшатга тушдим… Йўқ, ҳеч қачон бунга йўл қўймайман!
Кайфиятим бир пул бўлди. Ўзим шу аҳволдаман-у, ярамга туз сепмоқчидай, жойида ўйноқилаб-типирчилаб турган Суннат сўраб қолса бўладими:
– Уйимиз қайси қаватда?
“Уйимиз”? Ўлай агар, тарсаки тортиб юборишимга сал қолди. Нима, мен бу уйни минг-миллион машаққатлар билан, қарзлар гирдобида қолиб, аранг олган чоғимда ёрдам бериб қўйганмидингки…
Қалт-қалт титрай бошласам-да, бир амаллаб ўзимни босишга уриндим, аранг сўрай олдим:
– Нега… нега бу хат менинг номимга?
Ўн йил олдин йўқотган отасини топиб олган каби кўзлари қувончдан чақнаётган Суннат газетага ишора қилди:
– Ахир ўзларингиз “Биз бормиз, сен асло эътиборсиз қолмайсан, Суннат!” деб ёздиларингиз-ку. Бизга мақолани катта залда ўқиб беришди, қанча бола йиғлади… Кўпларнинг менга ҳаваси келди…
Ҳа, ёзганман, лекин… Қалам, тўғрироғи, компьютер ўлсин-а…
Тўхта, тўхта, тилла топган гадодай терисига сиғмай қувонаётган бу жин¬қарча “Ёздиларингиз” деди-ку. Дарвоқе, мақолада учта имзо бор. Инчунун, гарчанд бир сўз қўшишмаган бўлишсалар-да, улар ҳам бу масалада бирдай масъул. Ҳа, ҳа, тенг масъул. Исм-шарифлари қора ҳарфларда яйраб чиқишида ҳайбаракаллачилик қилиб турган мард-лар энди жавобгарликни зиммасига олишни ҳам билишсин-да…
Бирдан Суннатбойнинг ўзи юкимни енгил қилса бўладими:
– Директоримиз ҳар эҳтимолга қарши учалангизнинг номингизга хат қилиб берганди. Бирининг шароити тўғри келмаса, бошқасиники тўғри келар, деб.
Очиғи, елкамдан тоғ ағдарилгандай бўлди, яйраб кетдим:
– Э, шуни аввалроқ айтмайсанми, Суннатбой! Кетдик.
Менинг қайтиб кўча томон юраётганимни кўрган болакай ҳайрон қолди:
– Уйга кирмаймизми?
– Йўқ! – дедим. – Юр, бир жойга ўтамиз.
Йўл-йўлакай номимга ёзилган номани болакайга сездирмасдан майда-майда қилиб йиртиб ташладим…
III
Расмий хатни кўрган бош муҳаррир типирчилаб қолди.
Катта-катта залларни тўлдириб ўтирадиган юзлаб одамларни ўзига қаратоладиган шундай бийрон одам денг, нима деярини билмайди, нуқул жавдираб менга қарайди.
– Нега… нега менга юборишибди? – шивирлаб сўрай олди у ниҳоят.
Суннатни сал нарироққа қўйиб келгандим, шунинг учун дадил жавоб бердим:
– Сиз энди газетанинг раҳбарисиз, хўжайин.
– Балки сизгаям юборишгандир? – шубҳаланиб қаради раҳбарим. – Бўлмаса нега етаклашиб юрибсиз?
Кўзимни лўқ қилиб:
– Йўқ, – дедим. Сўнг ёлғонни қўшалоқ қилдим: – Ўша учрашувда телефон рақамимни бериб келгандим. Қўнғироқ қилиб, уйингизни сўрашганди, бошлаб келавердим.
– Бекор қипсиз…
Бош муҳаррир адойи тамом бўлди. Сўнг қатъийроқ гапиришга уринди:
– Ҳеч иложим йўқ. – У юқорига, учинчи қаватга ишора қилди: – Янгангиз билиб қолса, уйда қиёмат қойим қўпади денг.
Ўзимни ҳайрон бўлганга солдим:
– Нега энди? Ахир расмий хат бор-ку… Бунинг устига хатда “…режали таъмирлаш …таъминлашингизни илтимос қиламиз” деган сўзлар ёзилган. Бунақа гаплар қанақанги ҳужжатларда учрашини ўзингиз яхши биласиз.
Бошлиғим мунғайиб қолди:
– Менам шунга иккиланиб қолдим-да. Бўлмаса-ку… Ким билади дейсиз, қанақа идоралардан ўтган бу хат…
Қаранг, мана шу масалада қарашларимиз бир экан.
– Уйни ўтган ҳафта таъмирдан чиқарганмиз, – нимагадир менга изоҳ бера бошлади раҳбарим. – Паркетнинг ўзи палон пул… Шунга уйни “сиз”лаб, ўзимизни “сен”лаб юрибмиз. Беп-бегона одам тўсатдан бостириб кириб олса… ўзингиз тушунасиз… Қанақа тарбия олган у…
– Бизнинг “Меҳрибонлик уйлари” тарбияланувчиларининг одоб-ахлоқига, маданиятига ҳар қанча ҳавас қилса арзийди… – ўзимизнинг мақоладан иқтибос келтирдим мен.
– Албатта, албатта, – фикримни маъқуллашга шошди муҳаррир. – Лекин ўзи ўшанда фамилиямни қўймасангиз бўларкан. Бехабар қопман-да. Бўлмаса-ку, олдириб ташлардим-а…
Қарасам, мен айбдор бўлиб қоладигандайман. Дарров ҳужумга ўтдим:
– Агар эсингизда бўлса кечқурун, саҳифаларга қўл қўйишингиз олдидан яна бир марта олдингиздан ўтгандим…
Миқ этолмай қолди бечора.
– Уч ой-тўрт ой ўтади-кетади, хўжайин. Уйингиз беш хонали бўлса. Бирон кичикроқ хонаними, балконними бериб турасиз-да. Баҳонада сизнинг бир чин етимга яхшилик қилганингиз қолади. Буни ўзим алоҳида катта мақола қилиб, марказий газеталардан бирига бераман.
Лекин бундай истиқбол унчалик шодлантирмади шекилли, муҳаррир пешонасини эзғилаганча кўп ўйланди, хўб мулоҳаза юритди, ахийри олисроқда биздан кўз узмай турган Суннатга хавотирланиб қараб қўйгач, яна менга шивирлади:
– Агар иложим бўлганида эди… жон дердим, иним, жон дердим. Лекин бу ерда… бу ерда… биласизми, бу ерда Барнаул синдроми бор-да.
– А?
Ҳайратда қолганимни кўрган (илло, шу кунга довур “афғон синдроми” деган атамани эшитгандим, холос) раҳбарим дарҳол тушунтириш берди:
– Бир пайтлар хизматни ўша юртларда ўтаганмиз. Ёш, ўт-олов бўлганмиз денг… Ўша ерлик қизлар билан танишиб дегандай… “оламан-тегаман” қабилидаги қизғин аҳду паймонлар бўлган… Янгангиз бўлса тўйдан кейин бундан хабар топиб қолган… Шунга… агар бу болачани бошлаб кирсам, янгангиз дарров эски жанжални бошлаши аниқ…
Рости, ҳеч нимага тушунмадим. Янг¬лишмасам, раҳбарим бундан ўттиз йиллар муқаддам хизматда бўлиб келган. Суннатнинг ёши эса нари борса ўн иккида… Нима, онаси туя гўшти еган бўлиб чиқадими?
Буни айтгандим, баҳонаси жўясиз эканлигини сездими, қизариб кетган раҳбарим ўзини оқлашга тушди:
– Ҳалиги айтишади-ку, “уруғингдир-аймоғингдир”, деб… Хотинларни биласиз-ку…
– Хоҳласангиз туғилганлик ҳақидаги гувоҳномасини олиб келиб кўрсатаман.
Раҳбарим руҳсиз қўл силтади:
– Янгангиз бунақа масалаларда ҳеч кимга, ҳеч қанақанги қоғозга ишонмайди.
– Лекин Суннатнинг сочи қора, кўзиям қора, ўзи буғдойранг…
– Айнан шуниси шубҳали кўринади-да…
Барибир бу ердаги мантиқни англашга ақлим ожизлик қилди. Нима, Суннат энди раҳбаримнинг олис Барнаулда қолган боласининг боласи, яъни невараси бўлиб чиқадими? Бунга ақл бовар қилмайди-ку…
Ваҳимага тушган, бужмайиб қолган муҳаррир ялинишга тушди:
– Иним, таҳририятда ишонган одамим ўзингиз бўласиз. Келинг, шу масалада ёрдам беринг, яхшилигингизни бир умр унутмайман. Биласиз, ке¬йинги ойда ўринбосар пенсияга кетади. Бу вазифага сиздан бошқа муносиб одамни кўрмаяпман…
Муовинлик яхши албатта. Бироқ Суннатни уйга олиб кетишим учун бу дастак бўлолмасди барибир.
– Мақолада яна бир одамнинг имзоси бор эди, – дедим мен.
Раҳбарим менга жовдираб қаради:
– Лекин унга расмий мурожаат бўлмаган-да.
– Бўлган.
Муҳаррир менга ишонқирамай қаради:
– Агар суратчигаям бўлса… демак, унда сизгаям бўлган экан-да.
Бўш келмадим:
– Бор бўлса, қани у? Мен кўрмадим… Кетдикми, хўжайин?
Кўз қирим билан кузатиб турдим, йўл-йўлакай биринчи имконият туғилиши биланоқ муҳаррир ўз номига ёзилган расмий номани болакайга сездирмасдан майда-майда қилиб йиртиб ташлади…
IV
Қулоғи оғирлигидан ташқари, суратчимизнинг озгина тўнглиги ҳам бор эди. Ким билади, балки тобора кар бўлиб бораётганини сезганидан сўнг асабларини жиловлаш қийин бўлаётгандир.
Аллақачон қоронғи тушиб улгурганди.
Муҳарриримизнинг жон куйдириб тушунтиришларини болалар майдончасида тик туриб эшитган, расмий илтимосномани эса қўл телефони чироғида ўқиб чиққан сураткашимиз биздан сал олисда, симёғоч тагида турган Суннат томонга ўшшайиб қараб қўйгач, сигаретасини чуқур-чуқур торт¬ган кўйи гапни калта қилди:
– Рухсат бермайман! Менинг уйим – менинг қўрғоним! Унга менинг рухсатимсиз киришга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ! Сиз менга раҳбар бўлсангиз, соат олтигача раҳбарсиз. Ундан кейин мен эркин одамман! Бу ерга келиб менга хўжайинлик қилишга ҳам ҳаққингиз йўқ!
Ўсал бўлган муҳаррир менга мўлтираб қаради. Саркаш суратчига вазиятни ётиғи билан тушунтиришга уриндим:
– Ҳеч ким сизни мажбурлаётгани йўқ. Лекин шундай бўлиб қолибдими, етим-есирларга, қаровчиси йўқ болаларга ёрдам беришимиз керак. Бу сизнинг фуқаролик бурчингиз, ака.
Суратчи ўқрайиб, юзимга тутун пуфлади:
– Ўзларингнинг-чи, ўзларингнинг шунақанги бурчларинг йўқми?
– Нега йўқ бўларкан, бор. Лекин расмий илтимоснома сизнинг номингизга келган-да. Айнан сизни танлашган. Бу бежиз эмас, ака. Демак, эътибордасиз. Бу хат ортида кимлар туриши мумкинлигини бир ўйлаб кўринг-а… Агар шунақанги илтимоснома бизга келса эди, шак-шубҳасиз дарров рози бўлардик. Чунки…
– Шуми?
Расмий хатни бурнимга тақаган суратчи тўсатдан чўнтагидан зажигалка олиб чақди ва оловни қоғознинг четига тутди. Ҳужжат қорайиб-буралиб турди-да, бирдан “пов” этиб аланга олди. Хўжайин иккимиз бирон нима қилиб улгурмадик ҳам…
Аммо бир ёмондан бир яхшилик чиқиши ҳам бор гап экан. Биз ҳафсаламиз пир бўлган аҳволда, бошимиз қотиб қолавердик. Жаҳл билан тўққизинчи қаватдаги хонадони томон кетаётган суратчи:
– Ана, жуда кўчада қолган бўлса менинг бир хонали уйимга тиқмасдан ишхонага обориб қўйинглар! Саккизта хона ҳувиллаб ётибди-ку. Диван бор бўлса! – деб қолса бўладими!
Ана ечим! Шошганда “лаббай” топилмас деганлари шу бўлса керак-да.
Суннатни олиб ишхонага шошдик…
Дарҳақиқат, ходимларнинг маданий дам олиши учун мўлжалланган хонада кенг-мўл диван бор эди. Телевизорни, турли газета-журналларни айтмаса ҳам бўлади.
Камбағалнинг ишини Худо қўллаган экан. Буни қарангки, хўжайиннинг кабинетидаги холодильникдан бироз қази-қарта, нон ҳам топилди. Чой бемалол: “Тефаль” электр чойнаги гуриллаб ишлаб турибди.
Қоровул Эргаш отага Суннатдан – биз уни ходимларимиздан бирининг узоқроқ қариндоши деб қўя қолдик – хабар олиб туришни қайта-қайта та¬йинлагач, раҳбар иккаламиз уй-уйимизга қайтдик…
Йўлда муҳарриримиз:
– Балки болакайни қоровул штатига олиб қўярмиз? – деди маслаҳат солгандай бўлиб.
– Эргаш ота-чи?
Раҳбарим пинак бузмади:
– Ярим ставкага.
Рости, қувониб кетдим:
– Яшанг, хўжайин. Бошингиз олтин-да. Ҳам ишли бўлиб қолади бола бечора, ҳам жойли. Еб-ичиши ҳам ўзининг бўйнига… Қўйнидан тўкилса қўнжига-да… Отахонга эса ярим ставкаям етиб-ортади. У ёқдан отнинг калласидай пенсия олиб турган бўлса…
Уйда “муҳим йиғилишда ушланиб қолган” меҳнаткаш ходим сифатида шоша-пиша овқатлангач, дам олиш учун ётоқхонага ўтдим. Аммо нимагадир уйқум келавермади. Муаммо-ку силлиққина ҳал бўлди, бирон киши сўраб қолса ҳам “Бу шахсан бош муҳаррирнинг ташаббуси билан амалга оширилди”, деб туравераман. Ҳа, мен раҳбаримнинг кўрсатмасини бажарганман, холос. Бироқ масаланинг бошқа томони ҳам бор. Менга… бизга расмий хат йўллаган “Меҳрибонлик уйи” орқасида ким, кимлар тургани қизиқтирарди. Мақсадлари нима уларнинг?..
Шундай ташвишли хаёллар билан ухлаб қолибман.
Тонг саҳарда қўнғироқ товушидан уйғониб кетдим. Қўл телефонимни олмасимдан тахмин қилдим: хўжайин. Тўғри топган эканман, у кишиниям мени қийнаган савол туни билан безовта қилиб чиқибди: “Агар юқоридан ишора бўлмаса, анави бўғирсоқ директор газетанинг раҳбарига бундай илтимоснома билан чиқишга журъат этолмасди. Абдужаббор, бу ерда бир гап бор… Айниқса, “таъминлашингизни илтимос қиламиз”, деган жумла мени кўп безовта қиляпти. Тепанинг қароридан олинганга ўхшаб кетяптими-ей… Ҳаммасини аниқлаш керак, ҳаммасини… Ишқилиб, қовун тушириб қўйган бўлмайлик-да…”
Қўлимдан келганча раҳбаримга далда берган бўлдим: “Сиз жудаям оқилона йўл тутдингиз, хўжайин. Бемалол айтиш мумкинки, бир ўқ билан иккита қуённи урдингиз. Яъни ҳам топшириқни бажардингиз, ҳам болани уйингиздан икки, ҳаттоки уч баробар қулайроқ шарт-шароити бор бўлган муассасага жойлаштирдингиз. Ахир, аслини олганда, ишхона сизнинг иккинчи уйингиз-ку…”
Тилёғмалигим иш берди: ие, ўзим билмай туриб жуда ақлли иш қилиб қўйибман-ку, деган ўйга борган шекилли, муҳаррир сал хотиржам тортгандай бўлди-да, машинасини эртароққа чақирганини айтди. Ишга бирга борадиган бўлдик. Аввал болакай билан гаплашиб кўрамиз, сўнг, агар саволларимизга тўлиқ жавоб ололмасак, тўғри “Меҳрибонлик уйи”га ўтамиз.
V
Диван бўм-бўш эди.
Шошиб ҳовлига чиқдик.
Қоровул кечаси болакайни уйига обориб қўйибди.
Отахон ўзини оқлади:
– Меҳмон мусофирга ўхшаб ишхонада ётмасин дедим-да.
Хизмат машинасида қоровулнинг уйига келдик.
Буни қарангки, Суннат тонг қорон¬ғусида ҳеч кимга билдирмасдан ҳовлидан чиқиб кетибди. Буни эшитган раҳбаримиз тутақиб кетди. Аммо нима ҳам қила олардик?
Бошимиз қотди…
Ўйлай-ўйлай охири “Меҳрибонлик уйи”га йўл олдик.
Ўша-ўша, юм-юмалоқлигига қарамасдан серҳаракат, одамга бурни устидаги кўзойнаги оша хурсанд бўлиб қарагани маҳал болаларни кулдириб юрадиган масхарабозга ҳам ўхшаб кетадиган директор бизни қучоқ очиб кутиб олди. Унинг ўзини ҳеч нарсадай хабарсиздай тутиши мени шубҳалантирди.
Кабинетга кириб, бир пиёладан чой ичиш асносида эҳтиёткорлик билан таъмирлаш ишлари қандай кетаётгани ҳақида сўрадим.
Саволим директорни ажаблантирди:
– Ўзингиз кўриб турибсиз-ку, укажон, бино ўтган йили тўлиқ капитал таъмирдан чиққан. Энди ўн беш-йигирма йил бунақанги ташвиш бўлмайди бизда.
Мен муҳаррирга қарадим, муҳаррир менга.
Сир бой бериб қўймаслик учун, гўёки гап орасида шунчаки қизиққан киши бўлиб, Суннатни суриштирдим: “Қалай бизнинг қаҳрамон, сакраб-сакраб юрибдими?..”
– Юрибди, эрталаб гуруҳида кўрувдим, – киприк қоқмай жавоб қайтарди директор.
Биз айнан шу гуруҳга боришга изн сўрагандик, директор таклифимизни қувончдан боши осмонга етгудай бўлиб қабул қилди, сўнг ҳаяжон билан бу йигитчанинг китобдан бош кўтармаслигини, ҳатто яширинча бир нималар ёзиб юришини тўкиб соларкан, мабодо, унинг машқларидан намуналар талабимизга жавоб бериб, газетамизда чоп этилиб қолса – “Ҳа, ҳа, биламиз нима учун келганларингизни! Қадамларингизга гул битсин, акалар!” – бутун “Меҳрибонлик уйи” биздек бағрикенг ижодкорлардан беҳад миннатдор бўлишини, зеро, ҳар қандай эътибор болалар учун ҳақиқий байрам эканлигини алоҳида таъкидлаб ўтди. Тўғри, дея қўшиб кетди директор, Суннатжонимизнинг анча-мунча шўхлиги, қувлиги ҳам бор, ўзича бир нималарни ўйлаб топиб юради, баъзан шунақанги жиддий саволлар бериб қоладики, нима деб жавоб қайтаришни ҳам билмай қоласан киши; аммо буни тушунса бўлади, хўш, руҳшуносимиз таъбири билан айтганда, бола ўтиш ёшида, онг-шуури, дунё¬қараши шаклланадиган даврда; дейлик, асалари гуллардан бол йиққанидай, бизнинг битирувчимиз ҳам турмушдан ўзининг келажак ҳаётини белгилаб берадиган маълумот-хулосалар йиғадиган босқичда. Бу жараёнда сизлардек бағрикенг ижодкорларнинг иштироки эса нур устига нур бўлиб хизмат қилиши шуб¬ҳасиз. Ахир амалий иш, ибрат барибир бошқача-да. Айниқса, Суннатжондек тийрак нигоҳли, дунёга ҳайрат кўзи билан қараётган, уни англашга уринаётган ижодкор йигитча учун…
Йўлакда бир зум ўша жинқарчани таъриф-тавсиф этишдан тўхтаган директор дарс жадвалига қараб олди: гуруҳ компьютер машғулотида экан.
Бордик. Синфдаги болалар ўринларидан туриб, салом беришди. Улар орасида Суннат ҳам бор эди. Алик олганимиздан сўнг болалар ўтиришди, ўқитувчининг рухсати билан машғулотларини давом эттиришди.
Суннатнинг ёнига бордим. У компьютер экранидан кўз узмас, бекорчи бир нималарни чизиб ўтирарди. Унга диққат билан қараб туравердим. Аммо болакай менга мутлақо эътибор бермади, баайни ёнида бегона, нотаниш одам тургандай…
Хўжайин иккаламиз ишхонага қадар “миқ” этмай келдик…
«Китоб дунёси»,2014 йил, 22-сон
Abduqayum Yo’ldoshev
YETIM SO’Z
Hikoya
I
Ishxonadan “Mehribonlik uyi”ga jo’natishdi. To’g’rirog’i, bosh muharrir suratkash bilan borayotgan ekan, meni ham qo’shib olishdi. Tushunarli, demak, bitiklar kaminaning zimmasida…
Shinamgina, ikki qavatli bino ekan. Serdaraxt hovlisi katta.
Kechagi tongotar choyxona bazmdan so’ng boshim yorilay deb turgandi. Ammo bir amallab uchrashuv oxiriga qadar o’tirdim.
Bizni o’n-o’n ikki yoshdagi bolalar to’la kattagina zalga boshlab kirishdi. Taomilga ko’ra, avval direktorning kirish so’zi bo’ldi, so’ng aziz mehmonlarga navbat berildi. Ular qatorida rahbarim ham gapirdi. O’ziyam rosa gapga chechan-da qurg’ur, men hatto o’zimcha uni kishi bilmas “ish bilguncha gap biladigan zamonaviy rahbarcha”, deb yuraman. Ma’ruza-qutlovi yakunida odatda o’zi gapirib, o’zi lazzatlanadigan bosh muharrir jo’shib ketdi chog’i, zalga qarab bag’rini ochgancha:
– Bolalarim! O’g’il-qizlarim! – deya hayqirdi. – Men hozirning o’zidan sizlardek ko’ngli o’ksiklarning istagan beshtasini, yo’q, o’ntasini uyimga olib ketishga tap-tayyorman! Tap-tayyorman! Ammo ko’rib turibmanki, bu yerda shart-sharoitlar mening kulbamga nisbatan besh, yo’q, o’n barobar yaxshi ekan! Yaxshi ekan!
Qarsak bo’lib ketdi.
Mamnun holda ingichka lablarini yalab olgan rahbarim yanada ilhomlanib, avval menga, so’ng qatorlar orasida apparatini chiqillatib rasmga olib yurgan suratkashga ishora qilarkan:
– Aziz bolajonlar! Qorako’zlarim! Nafaqat men, balki ana, men bilan birga kelgan iqtidorli bo’lim mudirimiz ham, mohir suratkashimiz ham xuddi shunday fikrda. To’g’rimi, do’stlarim?
Gulduros qarsaklar og’ushida “iqtidorli bo’lim mudiri” sifatida shosha-pisha o’rnimdan turib, bu fikrni qizg’in ma’qullayotgan kabi bir necha bor bosh irg’adim, “mohir suratkash”ning qulog’i sal og’irroq edi, biroq shunga qaramasdan, rahbar yana bir hayajonli da’vatni o’rtaga tashlaganini his qilgan bo’lsa kerakki, “menam bu gapga qo’shilaman” deganday o’ng qo’lini ko’tarib qo’ydi.
Shundan so’ng homiylarning bolalarga sovg’alari topshirila boshlandi.
Uchrashuv shu bilan tugaydigandek edi. Holbuki, hali biron tuzukroq fakt olib ulgurmagandim. Yonimda o’tirgan taqirbosh bola ora-sira menga, tizzamdagi hech narsa yozilmagan yondaftarchamga qarab-qarab qo’yayotgan edi. Shu tomonga o’girildim. Peshonasi keng, munchoqday ko’zlari tiyrakkina bola menga diqqat bilan tikilib turardi. Vaqtni zoe ketkazmaslik uchun darrov uning ismni so’rab oldim. Sunnat ekan oti. “Ota-onang bormi?” degan savolimga “Yo’q”, javobini oldim.
Tadbirdan so’ng bir fursat qolishga, yum-yumaloqligiga qaramasdan serharakat va aftidan – mudom kulib turishiga qaraganda – ancha serzavq direktor bilan suhbatlashishga hafsala qilmadim. Illo, bunday yo’l tutadigan bo’lsam, muharrirning meni kutib o’tirmasligi aniq edi. Demak, ishxonaga xizmat mashinasida gerdayib emas, jamoat transportiga osilib, charchab-horib qaytishimga to’g’ri keladi. O’zi arang o’tirgan bo’lsam. Shunisigayam rahmat desin gapdon rahbarim…
Xullas, bosh muharrirning “Hammasi joyidami?” degan savoliga “Jo¬yida” deb javob berib qo’ya qoldim.
O’ylaganimdek, ishxonaga birga qaytdik.
Yo’lda rahbarim:
– Shu songa ulguramizmi? – dedi.
Hech ikkilanmasdan:
– Ulguramiz! – dedim. So’ng xushomadga o’tdim: – O’zingiz hamma yoziladigan gaplarni aytib qo’ydingiz-ku, xo’jayin, endi ularni qog’ozga tushirsam bo’ldi-da. O’lar endi kotiblikniyam eplolmasam…
Maqtov kimga yoqmaydi deysiz: ko’z qirimni tashlab ko’rdim – har qancha kamtarlik qilishga urinsa-da, ayni haqiqatni eshitayotganiga chippa-chin ishonayotgan rahbarim lab-lunjini yig’ishtirolmay qoldi…
To’g’risiyam, mavzu unchalik murakkab emasdi, hattoki, jo’ngina edi. Yozib yurgan odam uchun uch qog’oz maqola ham muammo bo’ptimi?
Ishxonada ketma-ket to’rt stakan qatiq ichib, sal o’zimga kelganimdan so’ng xonamni ichkaridan qulflab oldim-u, uch qog’ozlik maqolani ikki soat ichida komp`yuterda chaqillatib tashladim. Sarlavha ham o’z-o’zidan chiqdi-qoldi: “Mehrimiz sizlarga, bolajonlar!” O’ylab turib, tagsarlavha ham qo’shib qo’ydim: “Biz bormiz, sen aslo e’tiborsiz qolmaysan, Sunnat!”
Tabiiyki, bosh muharrining muborak ism-sharifi birinchi o’rinda turgani sababli, musahhihlarga ham ish qoldiray, degan o’yda maqolani qayta o’qib o’tirmadim, bir-ikkita tishga tegadigan, sun’iyroq jumlalarni sahifada tuzatib yuboraman, degan o’yga bordim.
Buni qarangki, maqola rahbarimga yoqipti. Buni kechqurun birinchi sahifa ustiga qizil rangda qo’yilgan tanish jimjimador imzodan bilib oldim; bosh muharrir kiritgan yagona o’zgartirish esa suratkashni uchinchi muallif sifatida tirkab qo’ygani bo’libdi.
Mayli-da, bizning bag’rimiz keng…
Maqola ertasi kuni to’rtinchi sahifada, rangli suratlar bilan e’lon qilindi va shu bilan yodimdan chiqib ham ketdi. Ammo…
II
Aniq esimda, juma, namozshom mahali edi.
Bir haftalik yumushni qotirib qo’ygan odamday horg’in qaytmoqda edim. Hozir uyga boraman, iliq suvga tushib chiqaman, qaynoq sho’rva ichaman (nima ovqat tayyorlanayotganini allaqachon qo’ng’iroq qilib bilib olganman), so’ng yumshoqqina divanimda joylashib o’tirib olgancha, bola-chaqa bag’rida, maza qilib televizor ko’raman…
Ko’ngil tinch, ruh xotirjam, yurak bir maromda osoyishta uradi, o’tayotgan kuningdan mamnunsan, ertangi
kuningdanam yaxshiliklar kutasan… Ey, odamga bundan ortiq yana nima kerak…
Pod’ezd eshigi yonida o’n yasharlar chamasi, taqirbosh bolakay quyuq salom berdi. Bosh irg’ab qo’yib, o’zimning issiqqina xayollarim og’ushida o’tib ketayotgandim, u yo’limga chiqdi. Noiloj to’xtadim.
– Assalomu alaykum, – takrorladi bolakay.
– Vaalaykum.
– Tanimadingiz-a?
Dunyoda eng yomon ko’rgan savolim shu. Axir har kuni qancha odam bilan ko’rishsam, nima, hammasining afti-angorini bir umrga eslab qolishim kerakmi? Hatto shunday bo’lgan taqdirda ham, sen mishiqiga yo’l bo’lsin… g’ashim kelganini bildirmaslikka urinib, bolakayga razm soldim. Yo’q, ovuldan emas, bu aniq, qishloq bolalari hech qachon o’zlari mehmonga kelgan uy egasiga bu qadar ochiqdan-ochiq tik qarashmaydi; buning ustiga ikkala qo’li ham bo’sh. Biron bezbetroq muallifmi desam – qo’ltig’iga qistirilgan qog’oz papka shundan dalolat berib turganday edi – yoshi to’g’ri kelmayroq turibdi. Garchand bolakayning tiniq ko’zlari kimnidir eslatganday bo’lsa-da, baribir, nimalarnidir eslashga urinib o’zimni ortiqcha zo’riqtirgim kelmadi.
– Shahar berdim, uka.
Bolakay istehzoyimni anglamadi shekilli, xursand bo’lib ketib, darrov o’zini tanishtirdi:
– Men “Mehribonlik uyi”danman. Biz haqimizda maqola yozgandilaringiz-ku. Sunnatman.
Esladim. Esladim-u, yayrab ketdim.
Ana So’zning kuchi. Adashmasam, oradan ikki oylar o’tib ketdi-yov. Shubhasiz, anavi yum-yumaloqligiga
qaramasdan serharakat, odamga burni ustidagi ko’zoynagi osha boladek beg’ubor tabassum bilan qaraydigan tinib-tinchimas direktorga maqola moyday yoqib tushgan-u, u hechdan ko’ra kech qabilida bizga rahmatnoma yoinki minnatdorchilik maktubi yozib yuborgan. Jamoasi nomidan, albatta.
Esiz, Sunnatboy tahririyatga borsa bo’lardi, anavi bir-ikkita meni ko’rolmaydigan g’ayir hamkasblarim oldida rosa yayrardim-da o’ziyam. Hechqisi yo’q, ertaga bu dilso’zlarini “E’lonlar doskasi”ga osib qo’yaman. Har nechuk, gapdon rahbaru kar suratkashdan bir satr bitik umid qilish qisir sigirdan egiz buzoq kutishga barobar ekanligini yaxshi biladiganlar ham bor. Ha, bor. Ular bilishadi maqolaning asl muallifi kimligini. Inchunun, ovoz chiqarib ham aytishadi. Harqalay, bosh muharririmiz meni bejiz “iqtidorli bo’lim mudiri” demaydi-da. Tan olganidan, haqiqat qarshisida noiloj qolganidan aytadi… Eh-he, bundoq qalamim, bundoq maqolalarim, bundoq tashakkurnomalar bilan men hali tanlovlarda qatnashaman, faxrli o’rinlarni olaman, nomimni butun mamlakat jurnalistlariga tanitaman. Yetar shuncha kamtarlik qilganim, faqir kishi panada bo’lib yurganim. Qachongacha tarmoq gazetasida birovlar uchun mardikorlik qilib yuraman axir! Davring kelganga o’xshaydir, iqtidorli bo’lim mudiri…
Vujudimni yanada qizdirib yuborgan bundoq yoqimli o’ylardan battar hayajonlangan holda papkaga qo’l cho’zdim:
– Qani, ber-chi.
Sunnat chaqqonlik bilan jild bog’ichini yechdi va rasmiy blankaga bitilgan nomani chiqarib berdi.
Biroq bu rahmatnoma emasdi, bu tashakkurnoma ham emasdi. Bu… iltimosnoma edi: “…gazetasining bo’lim mudiri hurmatli Palonchi Pistonchievich! “Mehribonlik uyi”da rejali ta’mirlash ishlari boshlanganligi sababli bizning tarbiyalanuvchimiz Sunnat Nodirovning uch yoki to’rt oy muddat ichida uyingizda yashab turishini ta’minlashingizni iltimos qilamiz. Oldindan minnatdorchilik bildirib, hamkorligimiz bunday keyin ham davom etadi degan ishonch va ehtirom bilan direktor…”
Nomani bir emas, ikki marta o’qidim, uch marta o’qidim. Axiyri mazmuni ongimga yetib borgach esa, ko’z oldim qorog’ilashib ketdi.
– Nimani… ta’minlashim kerak? – so’ray oldim arang.
Og’zi qulog’ida Sunnat bajonidil javob berdi:
– Uyingizda uch-to’rt oy yashab turishimni.
Shu jinqarcha-ya? Mening uyimda-ya?..
Bu qanaqasi axir… Nima, bir “Mehribonlik uyi”da ta’mirlash boshlangan bo’lsa, bolalarga boshqasidan yo boshqalaridan joy topilmaydimi?.. Nima derdi, ha, aytaylik, bolalarga, o’sib kelayotgan yosh avlodga alohida e’tibor berilayotgan bizning yurtda-ya?.. Yigirma-o’ttiztadanmi bo’lib tashlash kerak, tamom-vassalom. Shundayam joy yetmasa, ana, viloyatlar bor, qolaversa, poytaxtimizga yaqin so’lim go’shalarda bolalar uchun maxsus dam olish maskanlari bor. To’g’ri, hozircha kunlar sal sovuq, lekin eplasa bo’ladi: tez orada havo isib ketadi axir. Demak, ta’mirlashni ham yozda boshlagan ma’qul… Harqalay, davlatning kuni menday o’z ro’zg’orini zo’rg’a tebratib yurgan, uch farzandi, xotini bilan uch xonali uyda siqilishibgina yashayotgan bir jurnalistga qolmagandir? Eh-he, bunga hafta-o’n kunda qishloqdan gurros-gurros keladigan mehmonlarni qo’shing. Uying bozorga yaqin bo’lgani – karvonsaroyga aylangani deganlari rost ekan o’zi…
Oniy soniyalar ichidan ko’ngildan nimalar kechmadi…
Bir ko’ngil “Qarshingda tirjayib turgan bu jinqarchani oldingga solib hayda!” deydi. Bir ko’ngil “Nima uchun xatda “…rejali ta’mirlash …ta’minlashingizni iltimos qilamiz” deb yozilgan. Bunaqa jimjimali jumlalar odatda rasmiy ko’rsatmalarda bo’lardi…” degan shubha-gumonlardan qutulolmasdi. Ha, bu yerda bir gap bor. Balki yuqorining maxsus ko’rsatmasi asosida bo’layotgandir bu ish. Lekin nega men? Nega endi aynan men? Tinch¬likni, xotirjamlikni hamma narsadan avlo ko’radigan men?..
Hozir bu bolachani boshlab kirsam, uyda janjal bo’lishi aniq… Buning ustiga… buning ustiga… Men zo’r berib Sunnatga qarshi dalillar izlay boshladim va bunaqa mahallari miya tez ishlab ketadi chog’i, shu soniyaning o’zida topdim ham: buning ustiga, bunaqa joyda tarbiya olayotgan ayrim bolalarning qo’li egri bo’ladi, ba’zilari esa ichib-chekadi ham deyishadi. Irsiyat-da: ota-onasidan o’tgan. Harqalay, risoladagi odam bolasini yetimxonaga topshirmasligi yoinki risoladagi ota-ona bunday huquqdan mahrum etilmasligi aniq. Shunday ekan, bu Sunnat deganlarining uch-to’rt oy ichida soddagina, ishonuvchan bolalarimga qanday yomon ta’sirlar ko’rsatishi mumkinligini o’ylab, dahshatga tushdim… Yo’q, hech qachon bunga yo’l qo’ymayman!
Kayfiyatim bir pul bo’ldi. O’zim shu ahvoldaman-u, yaramga tuz sepmoqchiday, joyida o’ynoqilab-tipirchilab turgan Sunnat so’rab qolsa bo’ladimi:
– Uyimiz qaysi qavatda?
“Uyimiz”? O’lay agar, tarsaki tortib yuborishimga sal qoldi. Nima, men bu uyni ming-million mashaqqatlar bilan, qarzlar girdobida qolib, arang olgan chog’imda yordam berib qo’yganmidingki…
Qalt-qalt titray boshlasam-da, bir amallab o’zimni bosishga urindim, arang so’ray oldim:
– Nega… nega bu xat mening nomimga?
O’n yil oldin yo’qotgan otasini topib olgan kabi ko’zlari quvonchdan chaqnayotgan Sunnat gazetaga ishora qildi:
– Axir o’zlaringiz “Biz bormiz, sen aslo e’tiborsiz qolmaysan, Sunnat!” deb yozdilaringiz-ku. Bizga maqolani katta zalda o’qib berishdi, qancha bola yig’ladi… Ko’plarning menga havasi keldi…
Ha, yozganman, lekin… Qalam, to’g’rirog’i, komp`yuter o’lsin-a…
To’xta, to’xta, tilla topgan gadoday terisiga sig’may quvonayotgan bu jin¬qarcha “Yozdilaringiz” dedi-ku. Darvoqe, maqolada uchta imzo bor. Inchunun, garchand bir so’z qo’shishmagan bo’lishsalar-da, ular ham bu masalada birday mas’ul. Ha, ha, teng mas’ul. Ism-shariflari qora harflarda yayrab chiqishida haybarakallachilik qilib turgan mard-lar endi javobgarlikni zimmasiga olishni ham bilishsin-da…
Birdan Sunnatboyning o’zi yukimni yengil qilsa bo’ladimi:
– Direktorimiz har ehtimolga qarshi uchalangizning nomingizga xat qilib bergandi. Birining sharoiti to’g’ri kelmasa, boshqasiniki to’g’ri kelar, deb.
Ochig’i, yelkamdan tog’ ag’darilganday bo’ldi, yayrab ketdim:
– E, shuni avvalroq aytmaysanmi, Sunnatboy! Ketdik.
Mening qaytib ko’cha tomon yurayotganimni ko’rgan bolakay hayron qoldi:
– Uyga kirmaymizmi?
– Yo’q! – dedim. – Yur, bir joyga o’tamiz.
Yo’l-yo’lakay nomimga yozilgan nomani bolakayga sezdirmasdan mayda-mayda qilib yirtib tashladim…
III
Rasmiy xatni ko’rgan bosh muharrir tipirchilab qoldi.
Katta-katta zallarni to’ldirib o’tiradigan yuzlab odamlarni o’ziga qaratoladigan shunday biyron odam deng, nima deyarini bilmaydi, nuqul javdirab menga qaraydi.
– Nega… nega menga yuborishibdi? – shivirlab so’ray oldi u nihoyat.
Sunnatni sal nariroqqa qo’yib kelgandim, shuning uchun dadil javob berdim:
– Siz endi gazetaning rahbarisiz, xo’jayin.
– Balki sizgayam yuborishgandir? – shubhalanib qaradi rahbarim. – Bo’lmasa nega yetaklashib yuribsiz?
Ko’zimni lo’q qilib:
– Yo’q, – dedim. So’ng yolg’onni qo’shaloq qildim: – O’sha uchrashuvda telefon raqamimni berib kelgandim. Qo’ng’iroq qilib, uyingizni so’rashgandi, boshlab kelaverdim.
– Bekor qipsiz…
Bosh muharrir adoyi tamom bo’ldi. So’ng qat’iyroq gapirishga urindi:
– Hech ilojim yo’q. – U yuqoriga, uchinchi qavatga ishora qildi: – Yangangiz bilib qolsa, uyda qiyomat qoyim qo’padi deng.
O’zimni hayron bo’lganga soldim:
– Nega endi? Axir rasmiy xat bor-ku… Buning ustiga xatda “…rejali ta’mirlash …ta’minlashingizni iltimos qilamiz” degan so’zlar yozilgan. Bunaqa gaplar qanaqangi hujjatlarda uchrashini o’zingiz yaxshi bilasiz.
Boshlig’im mung’ayib qoldi:
– Menam shunga ikkilanib qoldim-da. Bo’lmasa-ku… Kim biladi deysiz, qanaqa idoralardan o’tgan bu xat…
Qarang, mana shu masalada qarashlarimiz bir ekan.
– Uyni o’tgan hafta ta’mirdan chiqarganmiz, – nimagadir menga izoh bera boshladi rahbarim. – Parketning o’zi palon pul… Shunga uyni “siz”lab, o’zimizni “sen”lab yuribmiz. Bep-begona odam to’satdan bostirib kirib olsa… o’zingiz tushunasiz… Qanaqa tarbiya olgan u…
– Bizning “Mehribonlik uylari” tarbiyalanuvchilarining odob-axloqiga, madaniyatiga har qancha havas qilsa arziydi… – o’zimizning maqoladan iqtibos keltirdim men.
– Albatta, albatta, – fikrimni ma’qullashga shoshdi muharrir. – Lekin o’zi o’shanda familiyamni qo’ymasangiz bo’larkan. Bexabar qopman-da. Bo’lmasa-ku, oldirib tashlardim-a…
Qarasam, men aybdor bo’lib qoladigandayman. Darrov hujumga o’tdim:
– Agar esingizda bo’lsa kechqurun, sahifalarga qo’l qo’yishingiz oldidan yana bir marta oldingizdan o’tgandim…
Miq etolmay qoldi bechora.
– Uch oy-to’rt oy o’tadi-ketadi, xo’jayin. Uyingiz besh xonali bo’lsa. Biron kichikroq xonanimi, balkonnimi berib turasiz-da. Bahonada sizning bir chin yetimga yaxshilik qilganingiz qoladi. Buni o’zim alohida katta maqola qilib, markaziy gazetalardan biriga beraman.
Lekin bunday istiqbol unchalik shodlantirmadi shekilli, muharrir peshonasini ezg’ilagancha ko’p o’ylandi, xo’b mulohaza yuritdi, axiyri olisroqda bizdan ko’z uzmay turgan Sunnatga xavotirlanib qarab qo’ygach, yana menga shivirladi:
– Agar ilojim bo’lganida edi… jon derdim, inim, jon derdim. Lekin bu yerda… bu yerda… bilasizmi, bu yerda Barnaul sindromi bor-da.
– A?
Hayratda qolganimni ko’rgan (illo, shu kunga dovur “afg’on sindromi” degan atamani eshitgandim, xolos) rahbarim darhol tushuntirish berdi:
– Bir paytlar xizmatni o’sha yurtlarda o’taganmiz. Yosh, o’t-olov bo’lganmiz deng… O’sha yerlik qizlar bilan tanishib deganday… “olaman-tegaman” qabilidagi qizg’in ahdu paymonlar bo’lgan… Yangangiz bo’lsa to’ydan keyin bundan xabar topib qolgan… Shunga… agar bu bolachani boshlab kirsam, yangangiz darrov eski janjalni boshlashi aniq…
Rosti, hech nimaga tushunmadim. Yang¬lishmasam, rahbarim bundan o’ttiz yillar muqaddam xizmatda bo’lib kelgan. Sunnatning yoshi esa nari borsa o’n ikkida… Nima, onasi tuya go’shti yegan bo’lib chiqadimi?
Buni aytgandim, bahonasi jo’yasiz ekanligini sezdimi, qizarib ketgan rahbarim o’zini oqlashga tushdi:
– Haligi aytishadi-ku, “urug’ingdir-aymog’ingdir”, deb… Xotinlarni bilasiz-ku…
– Xohlasangiz tug’ilganlik haqidagi guvohnomasini olib kelib ko’rsataman.
Rahbarim ruhsiz qo’l siltadi:
– Yangangiz bunaqa masalalarda hech kimga, hech qanaqangi qog’ozga ishonmaydi.
– Lekin Sunnatning sochi qora, ko’ziyam qora, o’zi bug’doyrang…
– Aynan shunisi shubhali ko’rinadi-da…
Baribir bu yerdagi mantiqni anglashga aqlim ojizlik qildi. Nima, Sunnat endi rahbarimning olis Barnaulda qolgan bolasining bolasi, ya’ni nevarasi bo’lib chiqadimi? Bunga aql bovar qilmaydi-ku…
Vahimaga tushgan, bujmayib qolgan muharrir yalinishga tushdi:
– Inim, tahririyatda ishongan odamim o’zingiz bo’lasiz. Keling, shu masalada yordam bering, yaxshiligingizni bir umr unutmayman. Bilasiz, ke¬yingi oyda o’rinbosar pensiyaga ketadi. Bu vazifaga sizdan boshqa munosib odamni ko’rmayapman…
Muovinlik yaxshi albatta. Biroq Sunnatni uyga olib ketishim uchun bu dastak bo’lolmasdi baribir.
– Maqolada yana bir odamning imzosi bor edi, – dedim men.
Rahbarim menga jovdirab qaradi:
– Lekin unga rasmiy murojaat bo’lmagan-da.
– Bo’lgan.
Muharrir menga ishonqiramay qaradi:
– Agar suratchigayam bo’lsa… demak, unda sizgayam bo’lgan ekan-da.
Bo’sh kelmadim:
– Bor bo’lsa, qani u? Men ko’rmadim… Ketdikmi, xo’jayin?
Ko’z qirim bilan kuzatib turdim, yo’l-yo’lakay birinchi imkoniyat tug’ilishi bilanoq muharrir o’z nomiga yozilgan rasmiy nomani bolakayga sezdirmasdan mayda-mayda qilib yirtib tashladi…
IV
Qulog’i og’irligidan tashqari, suratchimizning ozgina to’ngligi ham bor edi. Kim biladi, balki tobora kar bo’lib borayotganini sezganidan so’ng asablarini jilovlash qiyin bo’layotgandir.
Allaqachon qorong’i tushib ulgurgandi.
Muharririmizning jon kuydirib tushuntirishlarini bolalar maydonchasida tik turib eshitgan, rasmiy iltimosnomani esa qo’l telefoni chirog’ida o’qib chiqqan suratkashimiz bizdan sal olisda, simyog’och tagida turgan Sunnat tomonga o’shshayib qarab qo’ygach, sigaretasini chuqur-chuqur tort¬gan ko’yi gapni kalta qildi:
– Ruxsat bermayman! Mening uyim – mening qo’rg’onim! Unga mening ruxsatimsiz kirishga hech kimning haqqi yo’q! Siz menga rahbar bo’lsangiz, soat oltigacha rahbarsiz. Undan keyin men erkin odamman! Bu yerga kelib menga xo’jayinlik qilishga ham haqqingiz yo’q!
O’sal bo’lgan muharrir menga mo’ltirab qaradi. Sarkash suratchiga vaziyatni yotig’i bilan tushuntirishga urindim:
– Hech kim sizni majburlayotgani yo’q. Lekin shunday bo’lib qolibdimi, yetim-yesirlarga, qarovchisi yo’q bolalarga yordam berishimiz kerak. Bu sizning fuqarolik burchingiz, aka.
Suratchi o’qrayib, yuzimga tutun pufladi:
– O’zlaringning-chi, o’zlaringning shunaqangi burchlaring yo’qmi?
– Nega yo’q bo’larkan, bor. Lekin rasmiy iltimosnoma sizning nomingizga kelgan-da. Aynan sizni tanlashgan. Bu bejiz emas, aka. Demak, e’tibordasiz. Bu xat ortida kimlar turishi mumkinligini bir o’ylab ko’ring-a… Agar shunaqangi iltimosnoma bizga kelsa edi, shak-shubhasiz darrov rozi bo’lardik. Chunki…
– Shumi?
Rasmiy xatni burnimga taqagan suratchi to’satdan cho’ntagidan zajigalka olib chaqdi va olovni qog’ozning chetiga tutdi. Hujjat qorayib-buralib turdi-da, birdan “pov” etib alanga oldi. Xo’jayin ikkimiz biron nima qilib ulgurmadik ham…
Ammo bir yomondan bir yaxshilik chiqishi ham bor gap ekan. Biz hafsalamiz pir bo’lgan ahvolda, boshimiz qotib qolaverdik. Jahl bilan to’qqizinchi qavatdagi xonadoni tomon ketayotgan suratchi:
– Ana, juda ko’chada qolgan bo’lsa mening bir xonali uyimga tiqmasdan ishxonaga oborib qo’yinglar! Sakkizta xona huvillab yotibdi-ku. Divan bor bo’lsa! – deb qolsa bo’ladimi!
Ana yechim! Shoshganda “labbay” topilmas deganlari shu bo’lsa kerak-da.
Sunnatni olib ishxonaga shoshdik…
Darhaqiqat, xodimlarning madaniy dam olishi uchun mo’ljallangan xonada keng-mo’l divan bor edi. Televizorni, turli gazeta-jurnallarni aytmasa ham bo’ladi.
Kambag’alning ishini Xudo qo’llagan ekan. Buni qarangki, xo’jayinning kabinetidagi xolodil`nikdan biroz qazi-qarta, non ham topildi. Choy bemalol: “Tefal`” elektr choynagi gurillab ishlab turibdi.
Qorovul Ergash otaga Sunnatdan – biz uni xodimlarimizdan birining uzoqroq qarindoshi deb qo’ya qoldik – xabar olib turishni qayta-qayta ta¬yinlagach, rahbar ikkalamiz uy-uyimizga qaytdik…
Yo’lda muharririmiz:
– Balki bolakayni qorovul shtatiga olib qo’yarmiz? – dedi maslahat solganday bo’lib.
– Ergash ota-chi?
Rahbarim pinak buzmadi:
– Yarim stavkaga.
Rosti, quvonib ketdim:
– Yashang, xo’jayin. Boshingiz oltin-da. Ham ishli bo’lib qoladi bola bechora, ham joyli. Yeb-ichishi ham o’zining bo’yniga… Qo’ynidan to’kilsa qo’njiga-da… Otaxonga esa yarim stavkayam yetib-ortadi. U yoqdan otning kallasiday pensiya olib turgan bo’lsa…
Uyda “muhim yig’ilishda ushlanib qolgan” mehnatkash xodim sifatida shosha-pisha ovqatlangach, dam olish uchun yotoqxonaga o’tdim. Ammo nimagadir uyqum kelavermadi. Muammo-ku silliqqina hal bo’ldi, biron kishi so’rab qolsa ham “Bu shaxsan bosh muharrirning tashabbusi bilan amalga oshirildi”, deb turaveraman. Ha, men rahbarimning ko’rsatmasini bajarganman, xolos. Biroq masalaning boshqa tomoni ham bor. Menga… bizga rasmiy xat yo’llagan “Mehribonlik uyi” orqasida kim, kimlar turgani qiziqtirardi. Maqsadlari nima ularning?..
Shunday tashvishli xayollar bilan uxlab qolibman.
Tong saharda qo’ng’iroq tovushidan uyg’onib ketdim. Qo’l telefonimni olmasimdan taxmin qildim: xo’jayin. To’g’ri topgan ekanman, u kishiniyam meni qiynagan savol tuni bilan bezovta qilib chiqibdi: “Agar yuqoridan ishora bo’lmasa, anavi bo’g’irsoq direktor gazetaning rahbariga bunday iltimosnoma bilan chiqishga jur’at etolmasdi. Abdujabbor, bu yerda bir gap bor… Ayniqsa, “ta’minlashingizni iltimos qilamiz”, degan jumla meni ko’p bezovta qilyapti. Tepaning qaroridan olinganga o’xshab ketyaptimi-yey… Hammasini aniqlash kerak, hammasini… Ishqilib, qovun tushirib qo’ygan bo’lmaylik-da…”
Qo’limdan kelgancha rahbarimga dalda bergan bo’ldim: “Siz judayam oqilona yo’l tutdingiz, xo’jayin. Bemalol aytish mumkinki, bir o’q bilan ikkita quyonni urdingiz. Ya’ni ham topshiriqni bajardingiz, ham bolani uyingizdan ikki, hattoki uch barobar qulayroq shart-sharoiti bor bo’lgan muassasaga joylashtirdingiz. Axir, aslini olganda, ishxona sizning ikkinchi uyingiz-ku…”
Tilyog’maligim ish berdi: ie, o’zim bilmay turib juda aqlli ish qilib qo’yibman-ku, degan o’yga borgan shekilli, muharrir sal xotirjam tortganday bo’ldi-da, mashinasini ertaroqqa chaqirganini aytdi. Ishga birga boradigan bo’ldik. Avval bolakay bilan gaplashib ko’ramiz, so’ng, agar savollarimizga to’liq javob ololmasak, to’g’ri “Mehribonlik uyi”ga o’tamiz.
V
Divan bo’m-bo’sh edi.
Shoshib hovliga chiqdik.
Qorovul kechasi bolakayni uyiga oborib qo’yibdi.
Otaxon o’zini oqladi:
– Mehmon musofirga o’xshab ishxonada yotmasin dedim-da.
Xizmat mashinasida qorovulning uyiga keldik.
Buni qarangki, Sunnat tong qoron¬g’usida hech kimga bildirmasdan hovlidan chiqib ketibdi. Buni eshitgan rahbarimiz tutaqib ketdi. Ammo nima ham qila olardik?
Boshimiz qotdi…
O’ylay-o’ylay oxiri “Mehribonlik uyi”ga yo’l oldik.
O’sha-o’sha, yum-yumaloqligiga qaramasdan serharakat, odamga burni ustidagi ko’zoynagi osha xursand bo’lib qaragani mahal bolalarni kuldirib yuradigan masxarabozga ham o’xshab ketadigan direktor bizni quchoq ochib kutib oldi. Uning o’zini hech narsaday xabarsizday tutishi meni shubhalantirdi.
Kabinetga kirib, bir piyoladan choy ichish asnosida ehtiyotkorlik bilan ta’mirlash ishlari qanday ketayotgani haqida so’radim.
Savolim direktorni ajablantirdi:
– O’zingiz ko’rib turibsiz-ku, ukajon, bino o’tgan yili to’liq kapital ta’mirdan chiqqan. Endi o’n besh-yigirma yil bunaqangi tashvish bo’lmaydi bizda.
Men muharrirga qaradim, muharrir menga.
Sir boy berib qo’ymaslik uchun, go’yoki gap orasida shunchaki qiziqqan kishi bo’lib, Sunnatni surishtirdim: “Qalay bizning qahramon,
sakrab-sakrab yuribdimi?..”
– Yuribdi, ertalab guruhida ko’ruvdim, – kiprik qoqmay javob qaytardi direktor.
Biz aynan shu guruhga borishga izn so’ragandik, direktor taklifimizni quvonchdan boshi osmonga yetguday bo’lib qabul qildi, so’ng hayajon bilan bu yigitchaning kitobdan bosh ko’tarmasligini, hatto yashirincha bir nimalar yozib yurishini to’kib solarkan, mabodo, uning mashqlaridan namunalar talabimizga javob berib, gazetamizda chop etilib qolsa – “Ha, ha, bilamiz nima uchun kelganlaringizni! Qadamlaringizga gul bitsin, akalar!” – butun “Mehribonlik uyi” bizdek bag’rikeng ijodkorlardan behad minnatdor bo’lishini, zero, har qanday e’tibor bolalar uchun haqiqiy bayram ekanligini alohida ta’kidlab o’tdi. To’g’ri, deya qo’shib ketdi direktor, Sunnatjonimizning ancha-muncha sho’xligi, quvligi ham bor, o’zicha bir nimalarni o’ylab topib yuradi, ba’zan shunaqangi jiddiy savollar berib qoladiki, nima deb javob qaytarishni ham bilmay qolasan kishi; ammo buni tushunsa bo’ladi, xo’sh, ruhshunosimiz ta’biri bilan aytganda, bola o’tish yoshida, ong-shuuri, dunyo¬qarashi shakllanadigan davrda; deylik, asalari gullardan bol yiqqaniday, bizning bitiruvchimiz ham turmushdan o’zining kelajak hayotini belgilab beradigan ma’lumot-xulosalar yig’adigan bosqichda. Bu jarayonda sizlardek bag’rikeng ijodkorlarning ishtiroki esa nur ustiga nur bo’lib xizmat qilishi shub¬hasiz. Axir amaliy ish, ibrat baribir boshqacha-da. Ayniqsa, Sunnatjondek tiyrak nigohli, dunyoga hayrat ko’zi bilan qarayotgan, uni anglashga urinayotgan ijodkor yigitcha uchun…
Yo’lakda bir zum o’sha jinqarchani ta’rif-tavsif etishdan to’xtagan direktor dars jadvaliga qarab oldi: guruh komp`yuter mashg’ulotida ekan.
Bordik. Sinfdagi bolalar o’rinlaridan turib, salom berishdi. Ular orasida Sunnat ham bor edi. Alik olganimizdan so’ng bolalar o’tirishdi, o’qituvchining ruxsati bilan mashg’ulotlarini davom ettirishdi.
Sunnatning yoniga bordim. U komp`yuter ekranidan ko’z uzmas, bekorchi bir nimalarni chizib o’tirardi.
Unga diqqat bilan qarab turaverdim. Ammo bolakay menga mutlaqo e’tibor bermadi, baayni yonida begona, notanish odam turganday…
Xo’jayin ikkalamiz ishxonaga qadar “miq” etmay keldik…
«Kitob dunyosi»,2014 yil, 22-son
