27 ноябр — Шоир Асқар Маҳкам таваллуд топган куннинг 60 йиллиги

    Илк шеъри туғилган кун аниқ ёдида: Бола эди,баҳор эди. Уни нимадир далалар томон бошлаб кетди. У бирдан ўзининг ёлғиз эмаслигини сезди. Кофарниҳонга ёнбош адирларда очиладиган анвойи чечаклардек, баҳорий дарёнинг бўтана сувларида акс этган шиддатдек, илк севги фаслида юракда уйғонган масъум туйғулардек шеър туғилмоқда эди…

Хуршид Даврон
ОСМОНГА ТАЛПИНГАН ШОИР

Кофарниҳон каби йилларим ўтди,
Ўтган кунларимнинг тирик руҳиман.
Қисмат пешонамга қиссалар битди,
Мен шул қисматимнинг қиссагўйиман.

Юксак Ҳисор тоғларидан бошланган Кофарниҳон томонларда, Жангалобод қишлоғининг ён бошида жойлашган, наъматаклару ўриклар ўраган Гулмозорда бир қабр бор. Тириклардан йироқ,юлдузларга, ойу қуёшга яқин бир қабр. Гул билан мозор қўшилиб ном топган сокин маскан бағрида ўзбекнинг ардоқли шоири Асқар Маҳкам (Аллоҳ ўз раҳматига олсин) мангу уйқуда ётибди.

Баъзан, Асқар “Адабиётга ибодат” эссе-хотирасига шоир акасининг “Эй Гулим, Кўзларга ёшлар тўлганда Соямиз қўшилган дамларни эсланг!” сатрларини эпиграф қилиб олганида устози мозорида униб чиққан қизғалдоқни кўз ўнгига келтирган бўлса,не ажаб,деб ўйлайман. Ўйлайману бугун абадият қучоғида икки қизғалдоқ ҳамсоя бўлиб илоҳий меҳр нурларидан тебраниб турганини тасаввур қилишга уринаман. Аммо, бандаи ожизнинг тасаввурида Кофарниҳон соҳилларида дунёи дун йўлларига ҳозирланган, аммо, минг йиллик балхи тут танасидек юзи бужмайган кекса бувисини ўйлаб, қайғуга чўмиб ўтирган йигит кўринади. Отаси йигит ёшида оламдан ўтиб, онаси бошқага турмушга чиқиб кетгач, Асқарали исмли бу йигит тўрт ёшида уни еру кўкка ишонмаган, лабларидан кечаю кундуз оят тўкилган, кўзлари мудом мунгли Нигорбибиси қўлида қолди. Бу кампирнинг илоҳий, аммо ғариб, малакутий, бироқ, мискин юз-кўзларидан, ғамгин хотиралари ва етим набираларидан бошқа бисоти йўқ эди. Йигитнинг бисоти эса илк шеърлари битилган юпқагина дафтар.

Уни олис йўлга даъват қилаётган ҳали ёзилмаган Шеърлар эди. Болалигида туғилган илк шеъри бугун унинг юрагига сиғмасди, бепоён дунё чорлови уни безовта қиларди.

Илк шеъри туғилган кун аниқ ёдида: Бола эди,баҳор эди. Уни нимадир далалар томон бошлаб кетди. У бирдан ўзининг ёлғиз эмаслигини сезди. Кофарниҳонга ёнбош адирларда очиладиган анвойи чечаклардек, баҳорий дарёнинг бўтана сувларида акс этган шиддатдек, илк севги фаслида юракда уйғонган масъум туйғулардек шеър туғилмоқда эди. Бола шеърнинг туғилиши қорнинг остидан бойчечакнинг “лоп” этиб чиқишидек ҳайратли ва сирли эканини ўшанда сезгандек бўлди. “Шеърнинг туғилиши ҳам оламнинг ёшаришига ўхшайди” – деб ёзади у йиллар ўтиб.

Одатда, болаликдан ширин хотиралар қолади. Аммо, дарё соҳилидаги йигитча юрагида аламли ҳиссиётлар кўпроқ эди. У ҳали болалигининг сўнгги кунлари оқиб кетган дарёдан узоқлашгани сайин юрагида нақшланган армонлари соғинчга айланажагини, умрининг сўнгги кунларида “На адабиёт, на шону шуҳрат, на шаҳар ва шаҳарликлар, на дўсту ёр энди таскин беради. Кофарниҳон яқоларида изғиб юрган болалигимни соғиндим” – деб ёзажагини билмайди. Унинг аламу армон тўла юраги ҳали соғинчдан бехабар. У ҳозир юзига совуқ пуркаб долғали дарёдан эсаётган изғирин йиллар ўтиб соғинч шамолига айланиб, шеър ёзиб ўтирган хонаси деразасининг пардаларини бетиним тортқилаб, “Кофарниҳонни соғинмадингми?.. Соғинмадингми?.. Соғинмадингми?” дея шивирлашини билмайди.

Шеър сафарга даъват этган, қартайган бувисига суянчиқ бўлишни, укаларига мададкор бўлишни умид ва орзу қилган Асқарали узоқ йўлга отланди. Мақоми Самарқанду Бухородан кам бўлмаган Хўжандда таълим олди. Қирқ тўққиз йиллик умри Кофарниҳон билан Тошкент орасида эмас, икки безовта аср оралиғида кечди. У Кофарниҳон соҳилида пахса уйлар саф тортган қишлоғидан Хўжандга, Хўжанддан Тошкентга фақат шеър, фақат илм излаб эмас, ўзлигини излаб чиққан эди.

Ҳақиқат сирларини кашф этиш, комиллик сари элтгувчи тариқатлар кўпдир, аммо манзилу мақсад ҳамиша биттадир. Адабиёт сўфийлик эмас. Аммо, у ҳам комиллик истаган Инсон йўлидир. Бу йўлда ҳам қалб, ҳам эътиқод учун синовлар бор. Чинакам ижодкор Симурғни излаган қушлар каби етти синов водийси орқали ягона мақсад сари — Буюк ҳақиқатни англашга интилади. У ижоднинг машаққатли довонларидан ўтиб, ўзлиги томон йўл қидиради, МЕН маъносини излайди. У ўзлигини қидириб етти қат осмону етти иқлим орасида, ўн саккиз минг олам ичра саргардон бўлади. Охир–оқибат Симурғни излаган қушлар Ўзлик сари – Ваҳдат сари бориб, Симурғ уларнинг ўзлари эканлигидан хабардор бўлганларидек, ўзлигини Ҳақнинг уйи –Қалбидан топади. МЕНнинг – Олами Сағирнинг дарчаси ёпилиб Олами Кубро эшиклари очилади.

Инсоннинг, шу жумладан, қалам аҳлининг комилликка интилиши, энг аввало,Мавлоно ҳикматини очиқлаган Мир Алишер бобомиз насиҳат қилганларидек “қушки ердин юқори учқай, агарчи осмонга етмагай, аммо томдин йироқ бўлғай”.

Асқар Маҳкам ана шундай осмонга талпинган ижодкор эди.

Ўзликни идрок этиш баробарида Ватан,Миллат ва Иймонни англаш – шоир шеърларининг етакчи ғоясига айланди. Иймон, Ватан ва Миллатни англаш қалбнинг буюк изтиробига айланди. Бу изтиробу қайғу адабиётга кириб келган ҳар бир асл ижодкорга Фитрату Абдулла Қодирийдан, Чўлпону Усмон Носирдан қолган мерос эди. Бу Қайғу асорат ва залолат замонида Шеърга, Сўзга Она бўлди. Бу Қайғу замоннинг энг қора соатларида ҳам боқий мусибатдан эмас, Севинчдан дарак берди. Зеро, ҳазрат Мир Алишер Навоий насиҳат қилганларидек:

Фалакдин гар сенга ҳар лаҳза юз қайғу келар ўтру,
Агар ҳар қайғудин сўнг бир севинмоқ бор, эмас қайғу…

Асқар,энг аввало, Аллоҳни танимаган, Унинг маърифатини билмаган одам илоҳий олам сирларини ҳеч қачон тушунолмаслигини англади. Аллоҳни -Ҳақни билган одам эса, албатта, ўзининг ҳам азизу мукаррам мавжудот, инсонийлик – маънавияти манбаи эканлигини тушуна бошлайди. Буни тушуна бошлагач эса одам ўзидаги ёмон феъл-атвор, тубан қилиқлар, бахиллик, ичи қоралик, баднафслик, бошқа инсонларга жабр-зулм қилиш, кибру ҳаво, жаҳл-ғазаб инсонийликка мутлақо зид, одам табиатига номуносиб эканлигини англашга етади. Бу тушунча Асқарнинг дастлабки тўпламларидаёқ ярақлаб кўрина бошлаган эди.

Адабиёт сарҳадига кирган ҳар қандай инсон ўзини тушунадиган, англайдиган суҳбатдошни излайди. Асқар қидирган суҳбатдошини Шавкат Раҳмон шахсиятида топди. Икки ижодкор салоҳияту салмоқда фарқлидир, аммо, моҳият ва эътиқод масаласида бир нуқтада турган шоирлар эди. Бу нуқта юрак ва иймон яқинлигида эди. Бу руҳий яқинлик Асқарнинг “Шавкат Раҳмон” шеърида ёрқин намоён бўлади:

Шоирлар бир куни ўлимдан олдин
Шундайин бир шеърни кетарлар айтиб:
“Мендан сўнг ортимда Тўғри Сўз қолсин,
Энди мен ҳеч қачон келмайман қайтиб.

Ой дедим қачонлар сариқ илонни,
У заррин заҳрини қуйди бўғзимга,
Мукаммал кўрай деб бани инсонни
Мен ханжар санчганман тунлар кўксимга…

Шавкат Раҳмон ҳам ёш дўстининг юксак эътиқодли инсон эканини биринчилардан бўлиб сезиб “Асқар Маҳкам – қаттиқ иймон шоири” дея эътироф этди.
Шу ўринда, бир масалага мухтасар тўхталишни лозим кўраман. Бу ижодкордаги истеъдод ва эътиқод масаласидир. Ижодкор ноёб истеъдод эгаси бўлиши баробарида иймонсиз,эътиқодсиз бўлиши мумкинми? Мумкин! Салоҳиятли бўлатуриб собитсизлик туфайли оқни қора дейиш, бетайин иддаолар қилиш, майда мақсаду манфаатлар йўлида дуч келган бутга сиғиниш, бундай хиёнатлар эвазига олий мукофотлару ҳисобсиз мақтовларга ҳам эришиш мумкин. Бунга адабиётимиз тарихидан кўплаб мисоллар келтирса бўлади.
“Башар фожиасини, миллат фожиасини ўз фожиаси билиб ўртанган шоир ҳақиқий шеър бахтига муяссар бўлиши, шеър ёзиш ўлим билан юзма-юз туриб гаплашган билан баробар” экани, энг аввало, иймондан, фақат кейингина истеъдоддандир.

Камдан-кам ижодкор журъат эта оладиган, улкан салоҳият ва теран исломий билим, узоқ йиллик машаққатли меҳнатни талаб қилган амал — “Маснавийи маънавий” таржимасини бошлашида ҳам Асқарнинг эътиқоди ва салоҳияти намоён бўлди. У бу улуғ ишга қўл ураркан, “Маснавий” — ҳам калом илмининг улуғ билимдони, ҳам тасаввуф таълимотини сарбаланд чўққига олиб чиққан ориф инсон ва ҳам муқтадир даҳо шоир, Абдураҳмон Жомий «Гарчанд, пайғамбар бўлмаса-да, пайғамбарона китоби бор» дея таъриф берган Мавлоно Жалолиддин Румий меҳнатининг самараси эканини чуқур англаган эди. Асқар бу буюк ирфоний хазина остонасига, Саййид Неъматуллоҳ Иброҳим эътироф этганидек, “ўзбек адабиётини Аҳмад Югнакийдан Абдулла Орифга қадар, тожик адабиётини Рўдакийдан Лоиққа қадар ўрганиб чиққан, Қуръон тафсири ва ҳадис илмини пухта ўзлаштирган ижодкор, улкан Ҳақиқатни англаб етган одам сифатида” етиб келди.

Асқар Маҳкам таржимасининг ютуқ ва камчилиги нимада? Унинг таржимаси олдинги таржималардан нимаси билан фарқ қилади?

“Маснавий” таржимасидаги камчилик Асқар Маҳкам шеърларига ҳам хос жиҳат, яъни форсий сўзларни меъёридан ортиқ қўллашда намоён бўлади (Ажабланарли тарзда насрий асарлари бу “қусур”дан холи.). Бу жиҳатни шоирга хос хусусият деб қабул қилиш, уни руҳий юксаклик, қайғу матонати ва безовта туғён соясида қолиб кетади, дейиш мумкин. Аммо, бу ҳолатнинг “Маснавий” таржимасида намоён бўлгани, маълум маънода, ноқисдир.

Албатта, «Маснавийи маънавий»ни аслият даражасида таржима қилиш имконсиздир. Мавлонони туркий тилда «сўзлатиш» учун мутаржим Ҳазрат Навоий ёки Мирзо Бобур даражасидаги салоҳиятга эга бўлиши керак деб ўйлайман. Аммо, бу гапини айтиш билан янги Ҳазрат Навоий ва Мирзо Бобурни туғилишини кутиб ўтиришимиз керак, деган фикрни олға суришдан мутлақо йироқман.

Айни шу сабабдан, Асқар Маҳкам таржимаси олдинги тажрибалар билан қиёслаганда, олдинга ташланган қадам эканлигини, Мавлонони англаш йўлидаги кейинги уринишлар учун пойдевор бўлиб қолишини рад этиб бўлмайди. “Маснавий”нинг ҳар бир янги таржимаси бизни улуғ мутафаккир ҳикматига яқинлаштириш учун хизмат қилади. Куни-кеча ажойиб шоир Одил Икромнинг янги таржимасини ўқиганимда бу фикрим янада қатъийлашди.

Устоз Нажмиддин Комилов (Аллоҳ ўз раҳматига олсин) “Маснавий” таржимасининг ўзига хос жиҳатлари ҳақида шундай ёзади: “Истеъдодли шоиримиз Асқар Маҳкам “Маънавий Маснавий” таржимасига қўл урибди. Бунга унинг ҳаққи бор. Чунки Асқар Маҳкам ўзи сўфиёна шеърлар ёзиб юрган, қалбида Румий ғоялари жўш урган одам. Асқар Маҳкам ишининг фазилати ва фойдали томони шундаки, у фақат Румий байтларини таржима қилиш билан чегараланмаган. Балки туркиялик атоқли румийшунос олим Мавлоно Обидин Пошшо шарҳини ўзбек тилига табдил этиб келтирибди. Бошқача айтганда, Асқар Маҳкамнинг ишини ижодий ва тадқиқотий иш деса бўлади. Умуман, бу ўринда қадимги шориҳлар анъанаси сақланган, яъни: аввал оригинал байт келтирилади, кейин унинг назмий таржимаси, сўнгра лисоний-насрий таржимаси берилади ва шундан кейин байт шарҳланади”.
“Маснавий” таржимасининг машаққати бежиз кетмади, ирфоний шамол эса бошлади Асқарнинг шеърларида. У бошқа одамга айланди:

Хазонга юз бурган терак тагида
Асқарни тарк этди Асқар умрбод…

“Асл шеърни фақат ишқ яратади” ҳикматига бўйсуниб яшаган,ижод қилган шоир бутун борлиғи, алам ва изтироби, қайсар шиддати ва руҳий сукути, қувончу қайғуси, ёниш ва сўнишлари, фарёду наъралари билан шеърларида қолди. Унинг шеърларини ўқиганда тасаввуримизда Ватанини топган,Миллати кечмишини англашга интилган, бобомерос ақидаларга бўлган ишончи бутун вужудида қон бўлиб оққан инсон сиймоси гавдаланади. У бирон бир сатрида ёлғон гапирмади,ёлғонни шеърнинг бўйнидаги сиртмоқ деб билди, ёлғондан иймони туфайли қўрқди, инсонийлиги сабаб уялди. «Шеърига ўхшамаган шоир — шоир эмас, — деб ёзган Асқар Маҳкам назарида: “Сўз ёлғон бўлмайди. Унинг соҳиби ёлғончи бўлиши мумкин…Адабиётда янги сўз бўлмайди, рост сўзи бўлиши мумкин”.

Асл шоир зоти ҳеч қачон шеърдан бойиган эмас. Унинг топган бойлиги изтироб бўлади,холос. Унинг сиғинадиган мозорлари,борадиган бозорлари бошқа бўлади. Сўфий зотлар ҳақида айтилган бўлса-да,Хожа Баҳоуддин Нақшбанд битган мисралар қисман шоирларга ҳам тегишлидир:

Бунда заъфар юз бирла жанда тўнлар сотилур,
Зардўзи бозорлари, расталари бошқадур…

Асқар Маҳкам машҳур бўлишини тасаввур қилиш қийин шоирлар тоифасига киради. Бундай “қийин” шоирларни қўшиқлар орқали эмас, китоблар орқали танишади. Шоирнинг шеърлари тил,шакл,ифода ва рамзлар нуқтаи назаридан мураккабдир. Ҳаммаям уларни осонлик билан, ўқиш тугул, уқий ололмайди. Бу шеърлар ўқувчидан катта маърифий билим ва ижодий мушоҳадани талаб қилади. Бундай шеърларнинг ўз билғувчиси бор. Адабиёт ва Шеърият ана шу оз сонли билғувчилар елкасида туради.

Асқар Маҳкам ижодида салмоқли ўрин эгаллаган, унинг фикрлари-ю қарашлари ёрқин аксини топган насрий асарлари ва эссе–бадиҳалари тўғрисида айтмасликнинг иложи йўқ. Булар,энг аввало, тарихимизнинг аччиқ саҳифаларига, Дукчи эшон тақдирига бағишланган “Дор” романи, мураккаб ва зиддиятли “Сўнгги дарвеш” қиссаси, «Хайёмни тушуниш», атоқли тожик шоири Лоиқ Шерали хотирасига бахшида этилган «Халойиқ, шоирни тупроққа қўйишмоқда», қадри баланд устози Шавкат Раҳмон ҳақида «Адабиёт ибодати» ва ниҳоят, қадрдон дўсти Саййид Неъматуллоҳ Иброҳимга бағишланган, шоирнинг ўз ҳаёти ва миллатимиз кечмишининг олис кунларидан ҳикоялар сўйлаган «Оқ китоб»идир.

Вақт беомон. Вақт ҳақиқатларни исботлайдиган мезон ҳамдир. Айни шу мезон туфайли , бу битикларнинг ҳар бири мазмун моҳияти боис изчил тадқиқотлар мавзуига айланади ва ўзининг муносиб баҳосини олади, деб ўйлайман.

Икки оғиз Асқар Маҳкам шахсиятини қандай қабул қилишимиз ҳақида. Унинг шеърларида акс этган аламли оҳанг ва қора ранг шоирнинг фожиали, оғир кечган болалигининг таъсирида намоён бўлади. Фолкнер айтган сўзларни бироз ўзгартириб айтганда,”болалигинг қандай кечган бўлса, умрингнинг охиригача ўшандай бўласан”. Дарҳақиқат, Асқар умрининг охиригача фожиали болалиги “таъқиб”идан қутила олмади. У энг шодон лаҳзаларни тасвирлаганда ҳам ўша қаро кунларни эсламасдан ўтолмасди. Бу эслашлар,ҳатто, болалиги билан боғлиқ бўлмаса-да, болалик чоғидаёқ юрагида ўрнашган инсон зотига бўлган ишончсизлик унинг барча битикларига соя ташлаб туради. Унинг Яратганга ишончи қатъийлашган сари, инсонга бўлган ишончи ўша хотиралар исканжасида қолиб кетаверди. Бу унинг айби эмас, бу унинг қисмати эди.

Ўлим ҳаётнинг интиҳоси эмас. Асл инсон, чинакам ижодкор учун у тирикликнинг давомидир. Асқарнинг ҳаёти ҳам тўхтагани йўқ. Замин ҳам эзгулик чечагининг илдизига осилиб Мавлоно дарвишлари каби чарх айлашини давом этмоқда. Ўша залолат,ўша жаҳолат дил кўзларига пардалар осмоқда, жаҳолату ёвузликнинг бир зарраси ҳам камаймагандай. Ҳазрат Навоий билан Машраб олиб кетолмаган жабру зулм, кибру ҳаво, жаҳлу ғазабни Шавкат Раҳмон ёки Асқар Маҳкам ҳам ўзи билан олиб кетолмагани аниқ. Фақат бу залолату жаҳолатга қарши тўхтовсиз курашаётган эзгулик қўшини сафида уларнинг жунайдуллоси — шеърлари борлигини аниқ биламан.

Аниқ биламан ва мутлақ ишонаман: ғофиллар кўра олмайдиган, комиллар муҳораба садоларинигина эшитиб, безовталанган, ўша зулмат ва ёруғлик учун беомон жанг кечаётган жабҳада бир пайтлар Кофарниҳон бўйларидан ўзини излаб йўлга чиққан йигит ҳам бор. Йигитнинг ортида руҳан енгилмас, эътиқоди қатъий шеърий жунайдуллоси турибди.

Ҳеч шубҳам йўқки, ҳозир мана шу сатрларимни битаётган лаҳзаларда суви тобора камайиб бораётган Оқдарё бўйида, онасига талпинган боладай шиддат билан оқаётган Қорадарё қирғоғида Тақдир ва Орзу йўлларига ҳозирланган, аммо, кексайиб букилиб қолган бувиси ё бобосини, совуқ ўлкаларда нон топаман деб ному нишонсиз кетган отасини, заифликдан кузги қамишдай тебранган онасини, ота кимлигини билмай ўсаётган сингилларини ўйлаб, қайғуга чўмиб ўтирган болакайларни кўраман. Уларнинг ниҳол онгу шуурида Инсон ва Ватан сурати шакллана жилваланмоқда. Бу муқаддас тушунчаларнинг Сийрати эса уларнинг беором юракларида ҳали уруғдайин ниш урмоқда. Дарё бўйидаги болаларнинг тақдири ноаён, орзулари эса осмондайин юксак ва бепоён, аммо, юракдаги уруғ эртага қудратга айланишига ишонаман.

27 NOYABR — SHOIR ASQAR MAHKAM TAVALLUD TOPGAN KUNNING 60 YILLIGI

Ilk she’ri tug’ilgan kun aniq yodida: Bola edi,bahor edi. Uni nimadir dalalar tomon boshlab ketdi. U birdan o’zining yolg’iz emasligini sezdi. Kofarnihonga yonbosh adirlarda ochiladigan anvoyi chechaklardek, bahoriy daryoning bo’tana suvlarida aks etgan shiddatdek, ilk sevgi faslida yurakda uyg’ongan mas’um tuyg’ulardek she’r tug’ilmoqda edi.

Xurshid Davron
OSMONGA TALPINGAN SHOIR

Kofarnihon kabi yillarim o’tdi,
O’tgan kunlarimning tirik ruhiman.
Qismat peshonamga qissalar bitdi,
Men shul qismatimning qissago’yiman.

Yuksak Hisor tog’laridan boshlangan Kofarnihon tomonlarda, Jangalobod qishlog’ining yon boshida joylashgan, na’mataklaru o’riklar o’ragan Gulmozorda bir qabr bor. Tiriklardan yiroq,yulduzlarga, oyu quyoshga yaqin bir qabr. Gul bilan mozor qo’shilib nom topgan sokin maskan bag’rida o’zbekning ardoqli shoiri Asqar Mahkam (Alloh o’z rahmatiga olsin) mangu uyquda yotibdi.

Ba’zan, Asqar “Adabiyotga ibodat” esse-xotirasiga shoir akasining “Ey Gulim, Ko’zlarga yoshlar to’lganda Soyamiz qo’shilgan damlarni eslang!” satrlarini epigraf qilib olganida ustozi mozorida unib chiqqan qizg’aldoqni ko’z o’ngiga keltirgan bo’lsa,ne ajab,deb o’ylayman. O’ylaymanu bugun abadiyat quchog’ida ikki qizg’aldoq hamsoya bo’lib ilohiy mehr nurlaridan tebranib turganini tasavvur qilishga urinaman. Ammo, bandai ojizning tasavvurida Kofarnihon sohillarida dunyoi dun yo’llariga hozirlangan, ammo, ming yillik balxi tut tanasidek yuzi bujmaygan keksa buvisini o’ylab, qayg’uga cho’mib o’tirgan yigit ko’rinadi. Otasi yigit yoshida olamdan o’tib, onasi boshqaga turmushga chiqib ketgach, Asqarali ismli bu yigit to’rt yoshida uni yeru ko’kka ishonmagan, lablaridan kechayu kunduz oyat to’kilgan, ko’zlari mudom mungli Nigorbibisi qo’lida qoldi. Bu kampirning ilohiy, ammo g’arib, malakutiy, biroq, miskin yuz-ko’zlaridan, g’amgin xotiralari va yetim nabiralaridan boshqa bisoti yo’q edi. Yigitning bisoti esa ilk she’rlari bitilgan yupqagina daftar.

Uni olis yo’lga da’vat qilayotgan hali yozilmagan She’rlar edi. Bolaligida tug’ilgan ilk she’ri bugun uning yuragiga sig’masdi, bepoyon dunyo chorlovi uni bezovta qilardi.

Ilk she’ri tug’ilgan kun aniq yodida: Bola edi,bahor edi. Uni nimadir dalalar tomon boshlab ketdi. U birdan o’zining yolg’iz emasligini sezdi. Kofarnihonga yonbosh adirlarda ochiladigan anvoyi chechaklardek, bahoriy daryoning bo’tana suvlarida aks etgan shiddatdek, ilk sevgi faslida yurakda uyg’ongan mas’um tuyg’ulardek she’r tug’ilmoqda edi. Bola she’rning tug’ilishi qorning ostidan boychechakning “lop” etib chiqishidek hayratli va sirli ekanini o’shanda sezgandek bo’ldi. “She’rning tug’ilishi ham olamning yosharishiga o’xshaydi” – deb yozadi u yillar o’tib.

Odatda, bolalikdan shirin xotiralar qoladi. Ammo, daryo sohilidagi yigitcha yuragida alamli hissiyotlar ko’proq edi. U hali bolaligining so’nggi kunlari oqib ketgan daryodan uzoqlashgani sayin yuragida naqshlangan armonlari sog’inchga aylanajagini, umrining so’nggi kunlarida “Na adabiyot, na shonu shuhrat, na shahar va shaharliklar, na do’stu yor endi taskin beradi. Kofarnihon yaqolarida izg’ib yurgan bolaligimni sog’indim” – deb yozajagini bilmaydi. Uning alamu armon to’la yuragi hali sog’inchdan bexabar. U hozir yuziga sovuq purkab dolg’ali daryodan esayotgan izg’irin yillar o’tib sog’inch shamoliga aylanib, she’r yozib o’tirgan xonasi derazasining pardalarini betinim tortqilab, “Kofarnihonni sog’inmadingmi?.. Sog’inmadingmi?.. Sog’inmadingmi?” deya shivirlashini bilmaydi.

She’r safarga da’vat etgan, qartaygan buvisiga suyanchiq bo’lishni, ukalariga madadkor bo’lishni umid va orzu qilgan Asqarali uzoq yo’lga otlandi. Maqomi Samarqandu Buxorodan kam bo’lmagan Xo’jandda ta’lim oldi. Qirq to’qqiz yillik umri Kofarnihon bilan Toshkent orasida emas, ikki bezovta asr oralig’ida kechdi. U Kofarnihon sohilida paxsa uylar saf tortgan qishlog’idan Xo’jandga, Xo’janddan Toshkentga faqat she’r, faqat ilm izlab emas, o’zligini izlab chiqqan edi.

Haqiqat sirlarini kashf etish, komillik sari eltguvchi tariqatlar ko’pdir, ammo manzilu maqsad hamisha bittadir. Adabiyot so’fiylik emas. Ammo, u ham komillik istagan Inson yo’lidir. Bu yo’lda ham qalb, ham e’tiqod uchun sinovlar bor. Chinakam ijodkor Simurg’ni izlagan qushlar kabi yetti sinov vodiysi orqali yagona maqsad sari — Buyuk haqiqatni anglashga intiladi. U ijodning mashaqqatli dovonlaridan o’tib, o’zligi tomon yo’l qidiradi, MEN ma’nosini izlaydi. U o’zligini qidirib yetti qat osmonu yetti iqlim orasida, o’n sakkiz ming olam ichra sargardon bo’ladi. Oxir–oqibat Simurg’ni izlagan qushlar O’zlik sari – Vahdat sari borib, Simurg’ ularning o’zlari ekanligidan xabardor bo’lganlaridek, o’zligini Haqning uyi –Qalbidan topadi. MENning – Olami Sag’irning darchasi yopilib Olami Kubro eshiklari ochiladi.

Insonning, shu jumladan, qalam ahlining komillikka intilishi, eng avvalo,Mavlono hikmatini ochiqlagan Mir Alisher bobomiz nasihat qilganlaridek “qushki yerdin yuqori uchqay, agarchi osmonga yetmagay, ammo tomdin yiroq bo’lg’ay”.

Asqar Mahkam ana shunday osmonga talpingan ijodkor edi.

O’zlikni idrok etish barobarida Vatan,Millat va Iymonni anglash – shoir she’rlarining yetakchi g’oyasiga aylandi. Iymon, Vatan va Millatni anglash qalbning buyuk iztirobiga aylandi. Bu iztirobu qayg’u adabiyotga kirib kelgan har bir asl ijodkorga Fitratu Abdulla Qodiriydan, Cho’lponu Usmon Nosirdan qolgan meros edi. Bu Qayg’u asorat va zalolat zamonida She’rga, So’zga Ona bo’ldi. Bu Qayg’u zamonning eng qora soatlarida ham boqiy musibatdan emas, Sevinchdan darak berdi. Zero, hazrat Mir Alisher Navoiy nasihat qilganlaridek:

Falakdin gar senga har lahza yuz qayg’u kelar o’tru,
Agar har qayg’udin so’ng bir sevinmoq bor, emas qayg’u…

Asqar,eng avvalo, Allohni tanimagan, Uning ma’rifatini bilmagan odam ilohiy olam sirlarini hech qachon tushunolmasligini angladi. Allohni -Haqni bilgan odam esa, albatta, o’zining ham azizu mukarram mavjudot, insoniylik – ma’naviyati manbai ekanligini tushuna boshlaydi. Buni tushuna boshlagach esa odam o’zidagi yomon fe’l-atvor, tuban qiliqlar, baxillik, ichi qoralik, badnafslik, boshqa insonlarga jabr-zulm qilish, kibru havo, jahl-g’azab insoniylikka mutlaqo zid, odam tabiatiga nomunosib ekanligini anglashga yetadi. Bu tushuncha Asqarning dastlabki to’plamlaridayoq yaraqlab ko’rina boshlagan edi.

Adabiyot sarhadiga kirgan har qanday inson o’zini tushunadigan, anglaydigan suhbatdoshni izlaydi. Asqar qidirgan suhbatdoshini Shavkat Rahmon shaxsiyatida topdi. Ikki ijodkor salohiyatu salmoqda farqlidir, ammo, mohiyat va e’tiqod masalasida bir nuqtada turgan shoirlar edi. Bu nuqta yurak va iymon yaqinligida edi. Bu ruhiy yaqinlik Asqarning “Shavkat Rahmon” she’rida yorqin namoyon bo’ladi:

Shoirlar bir kuni o’limdan oldin
Shundayin bir she’rni ketarlar aytib:
“Mendan so’ng ortimda To’g’ri So’z qolsin,
Endi men hech qachon kelmayman qaytib.

Oy dedim qachonlar sariq ilonni,
U zarrin zahrini quydi bo’g’zimga,
Mukammal ko’ray deb bani insonni
Men xanjar sanchganman tunlar ko’ksimga…

Shavkat Rahmon ham yosh do’stining yuksak e’tiqodli inson ekanini birinchilardan bo’lib sezib “Asqar Mahkam – qattiq iymon shoiri” deya e’tirof etdi.

Shu o’rinda, bir masalaga muxtasar to’xtalishni lozim ko’raman. Bu ijodkordagi iste’dod va e’tiqod masalasidir. Ijodkor noyob iste’dod egasi bo’lishi barobarida iymonsiz,e’tiqodsiz bo’lishi mumkinmi? Mumkin! Salohiyatli bo’laturib sobitsizlik tufayli oqni qora deyish, betayin iddaolar qilish, mayda maqsadu manfaatlar yo’lida duch kelgan butga sig’inish, bunday xiyonatlar evaziga oliy mukofotlaru hisobsiz maqtovlarga ham erishish mumkin. Bunga adabiyotimiz tarixidan ko’plab misollar keltirsa bo’ladi.

“Bashar fojiasini, millat fojiasini o’z fojiasi bilib o’rtangan shoir haqiqiy she’r baxtiga muyassar bo’lishi, she’r yozish o’lim bilan yuzma-yuz turib gaplashgan bilan barobar” ekani, eng avvalo, iymondan, faqat keyingina iste’doddandir.

Kamdan-kam ijodkor jur’at eta oladigan, ulkan salohiyat va teran islomiy bilim, uzoq yillik mashaqqatli mehnatni talab qilgan amal — “Masnaviyi ma’naviy” tarjimasini boshlashida ham Asqarning e’tiqodi va salohiyati namoyon bo’ldi. U bu ulug’ ishga qo’l urarkan, “Masnaviy” — ham kalom ilmining ulug’ bilimdoni, ham tasavvuf ta’limotini sarbaland cho’qqiga olib chiqqan orif inson va ham muqtadir daho shoir, Abdurahmon Jomiy «Garchand, payg’ambar bo’lmasa-da, payg’ambarona kitobi bor» deya ta’rif bergan Mavlono Jaloliddin Rumiy mehnatining samarasi ekanini chuqur anglagan edi. Asqar bu buyuk irfoniy xazina ostonasiga, Sayyid Ne’matulloh Ibrohim e’tirof etganidek, “o’zbek adabiyotini Ahmad Yugnakiydan Abdulla Orifga qadar, tojik adabiyotini Ro’dakiydan Loiqqa qadar o’rganib chiqqan, Qur’on tafsiri va hadis ilmini puxta o’zlashtirgan ijodkor, ulkan Haqiqatni anglab yetgan odam sifatida” yetib keldi.

Asqar Mahkam tarjimasining yutuq va kamchiligi nimada? Uning tarjimasi oldingi tarjimalardan nimasi bilan farq qiladi?

“Masnaviy” tarjimasidagi kamchilik Asqar Mahkam she’rlariga ham xos jihat, ya’ni forsiy so’zlarni me’yoridan ortiq qo’llashda namoyon bo’ladi (Ajablanarli tarzda nasriy asarlari bu “qusur”dan xoli.). Bu jihatni shoirga xos xususiyat deb qabul qilish, uni ruhiy yuksaklik, qayg’u matonati va bezovta tug’yon soyasida qolib ketadi, deyish mumkin. Ammo, bu holatning “Masnaviy” tarjimasida namoyon bo’lgani, ma’lum ma’noda, noqisdir.

Albatta, «Masnaviyi ma’naviy»ni asliyat darajasida tarjima qilish imkonsizdir. Mavlononi turkiy tilda «so’zlatish» uchun mutarjim Hazrat Navoiy yoki Mirzo Bobur darajasidagi salohiyatga ega bo’lishi kerak deb o’ylayman. Ammo, bu gapini aytish bilan yangi Hazrat Navoiy va Mirzo Boburni tug’ilishini kutib o’tirishimiz kerak, degan fikrni olg’a surishdan mutlaqo yiroqman.

Ayni shu sababdan, Asqar Mahkam tarjimasi oldingi tajribalar bilan qiyoslaganda, oldinga tashlangan qadam ekanligini, Mavlononi anglash yo’lidagi keyingi urinishlar uchun poydevor bo’lib qolishini rad etib bo’lmaydi. “Masnaviy”ning har bir yangi tarjimasi bizni ulug’ mutafakkir hikmatiga yaqinlashtirish uchun xizmat qiladi. Kuni-kecha ajoyib shoir Odil Ikromning yangi tarjimasini o’qiganimda bu fikrim yanada qat’iylashdi.

Ustoz Najmiddin Komilov (Alloh o’z rahmatiga olsin) “Masnaviy” tarjimasining o’ziga xos jihatlari haqida shunday yozadi: “Iste’dodli shoirimiz Asqar Mahkam “Ma’naviy Masnaviy” tarjimasiga qo’l uribdi. Bunga uning haqqi bor. Chunki Asqar Mahkam o’zi so’fiyona she’rlar yozib yurgan, qalbida Rumiy g’oyalari jo’sh urgan odam. Asqar Mahkam ishining fazilati va foydali tomoni shundaki, u faqat Rumiy baytlarini tarjima qilish bilan chegaralanmagan. Balki turkiyalik atoqli rumiyshunos olim Mavlono Obidin Poshsho sharhini o’zbek tiliga tabdil etib keltiribdi. Boshqacha aytganda, Asqar Mahkamning ishini ijodiy va tadqiqotiy ish desa bo’ladi. Umuman, bu o’rinda qadimgi shorihlar an’anasi saqlangan, ya’ni: avval original bayt keltiriladi, keyin uning nazmiy tarjimasi, so’ngra lisoniy-nasriy tarjimasi beriladi va shundan keyin bayt sharhlanadi”.

“Masnaviy” tarjimasining mashaqqati bejiz ketmadi, irfoniy shamol esa boshladi Asqarning she’rlarida. U boshqa odamga aylandi:

Xazonga yuz burgan terak tagida
Asqarni tark etdi Asqar umrbod…

“Asl she’rni faqat ishq yaratadi” hikmatiga bo’ysunib yashagan,ijod qilgan shoir butun borlig’i, alam va iztirobi, qaysar shiddati va ruhiy sukuti, quvonchu qayg’usi, yonish va so’nishlari, faryodu na’ralari bilan she’rlarida qoldi. Uning she’rlarini o’qiganda tasavvurimizda Vatanini topgan,Millati kechmishini anglashga intilgan, bobomeros aqidalarga bo’lgan ishonchi butun vujudida qon bo’lib oqqan inson siymosi gavdalanadi. U biron bir satrida yolg’on gapirmadi,yolg’onni she’rning bo’ynidagi sirtmoq deb bildi, yolg’ondan iymoni tufayli qo’rqdi, insoniyligi sabab uyaldi. «She’riga o’xshamagan shoir — shoir emas, — deb yozgan Asqar Mahkam nazarida: “So’z yolg’on bo’lmaydi. Uning sohibi yolg’onchi bo’lishi mumkin…Adabiyotda yangi so’z bo’lmaydi, rost so’zi bo’lishi mumkin”.

Asl shoir zoti hech qachon she’rdan boyigan emas. Uning topgan boyligi iztirob bo’ladi,xolos. Uning sig’inadigan mozorlari,boradigan bozorlari boshqa bo’ladi. So’fiy zotlar haqida aytilgan bo’lsa-da,Xoja Bahouddin Naqshband bitgan misralar qisman shoirlarga ham tegishlidir:

Bunda za’far yuz birla janda to’nlar sotilur,
Zardo’zi bozorlari, rastalari boshqadur…

Asqar Mahkam mashhur bo’lishini tasavvur qilish qiyin shoirlar toifasiga kiradi. Bunday “qiyin” shoirlarni qo’shiqlar orqali emas, kitoblar orqali tanishadi. Shoirning she’rlari til,shakl,ifoda va ramzlar nuqtai nazaridan murakkabdir. Hammayam ularni osonlik bilan, o’qish tugul, uqiy ololmaydi. Bu she’rlar o’quvchidan katta ma’rifiy bilim va ijodiy mushohadani talab qiladi. Bunday she’rlarning o’z bilg’uvchisi bor. Adabiyot va She’riyat ana shu oz sonli bilg’uvchilar yelkasida turadi.

Asqar Mahkam ijodida salmoqli o’rin egallagan, uning fikrlari-yu qarashlari yorqin aksini topgan nasriy asarlari va esse–badihalari to’g’risida aytmaslikning iloji yo’q. Bular,eng avvalo, tariximizning achchiq sahifalariga, Dukchi eshon taqdiriga bag’ishlangan “Dor” romani, murakkab va ziddiyatli “So’nggi darvesh” qissasi, «Xayyomni tushunish», atoqli tojik shoiri Loiq Sherali xotirasiga baxshida etilgan «Xaloyiq, shoirni tuproqqa qo’yishmoqda», qadri baland ustozi Shavkat Rahmon haqida «Adabiyot ibodati» va nihoyat, qadrdon do’sti Sayyid Ne’matulloh Ibrohimga bag’ishlangan, shoirning o’z hayoti va millatimiz kechmishining olis kunlaridan hikoyalar so’ylagan «Oq kitob»idir.

Vaqt beomon. Vaqt haqiqatlarni isbotlaydigan mezon hamdir. Ayni shu mezon tufayli , bu bitiklarning har biri mazmun mohiyati bois izchil tadqiqotlar mavzuiga aylanadi va o’zining munosib bahosini oladi, deb o’ylayman.

Ikki og’iz Asqar Mahkam shaxsiyatini qanday qabul qilishimiz haqida. Uning she’rlarida aks etgan alamli ohang va qora rang shoirning fojiali, og’ir kechgan bolaligining ta’sirida namoyon bo’ladi. Folkner aytgan so’zlarni biroz o’zgartirib aytganda,”bolaliging qanday kechgan bo’lsa, umringning oxirigacha o’shanday bo’lasan”. Darhaqiqat, Asqar umrining oxirigacha fojiali bolaligi “ta’qib”idan qutila olmadi. U eng shodon lahzalarni tasvirlaganda ham o’sha qaro kunlarni eslamasdan o’tolmasdi. Bu eslashlar,hatto, bolaligi bilan bog’liq bo’lmasa-da, bolalik chog’idayoq yuragida o’rnashgan inson zotiga bo’lgan ishonchsizlik uning barcha bitiklariga soya tashlab turadi. Uning Yaratganga ishonchi qat’iylashgan sari, insonga bo’lgan ishonchi o’sha xotiralar iskanjasida qolib ketaverdi. Bu uning aybi emas, bu uning qismati edi.

O’lim hayotning intihosi emas. Asl inson, chinakam ijodkor uchun u tiriklikning davomidir. Asqarning hayoti ham to’xtagani yo’q. Zamin ham ezgulik chechagining ildiziga osilib Mavlono darvishlari kabi charx aylashini davom etmoqda. O’sha zalolat,o’sha jaholat dil ko’zlariga pardalar osmoqda, jaholatu yovuzlikning bir zarrasi ham kamaymaganday. Hazrat Navoiy bilan Mashrab olib ketolmagan jabru zulm, kibru havo, jahlu g’azabni Shavkat Rahmon yoki Asqar Mahkam ham o’zi bilan olib ketolmagani aniq. Faqat bu zalolatu jaholatga qarshi to’xtovsiz kurashayotgan ezgulik qo’shini safida ularning junaydullosi — she’rlari borligini aniq bilaman.

Aniq bilaman va mutlaq ishonaman: g’ofillar ko’ra olmaydigan, komillar muhoraba sadolarinigina eshitib, bezovtalangan, o’sha zulmat va yorug’lik uchun beomon jang kechayotgan jabhada bir paytlar Kofarnihon bo’ylaridan o’zini izlab yo’lga chiqqan yigit ham bor. Yigitning ortida ruhan yengilmas, e’tiqodi qat’iy she’riy junaydullosi turibdi.

Hech shubham yo’qki, hozir mana shu satrlarimni bitayotgan lahzalarda suvi tobora kamayib borayotgan Oqdaryo bo’yida, onasiga talpingan boladay shiddat bilan oqayotgan Qoradaryo qirg’og’ida Taqdir va Orzu yo’llariga hozirlangan, ammo, keksayib bukilib qolgan buvisi yo bobosini, sovuq o’lkalarda non topaman deb nomu nishonsiz ketgan otasini, zaiflikdan kuzgi qamishday tebrangan onasini, ota kimligini bilmay o’sayotgan singillarini o’ylab, qayg’uga cho’mib o’tirgan bolakaylarni ko’raman. Ularning nihol ongu shuurida Inson va Vatan surati shakllana jilvalanmoqda. Bu muqaddas tushunchalarning Siyrati esa ularning beorom yuraklarida hali urug’dayin nish urmoqda. Daryo bo’yidagi bolalarning taqdiri noayon, orzulari esa osmondayin yuksak va bepoyon, ammo, yurakdagi urug’ ertaga qudratga aylanishiga ishonaman.

2013