9  январь —  таниқли чех ёзувчиси Карл Чапек таваллуд топган кун

Карл Чапек ўлими ҳақидаги хабарни эшитган Бернард Шоу шундай деган эди:  «Нега  унинг ўрнига мен ўлмадим! Бебаҳо истеъдод эгаси бўлган адибнинг бундай эрта дунёни тарк этиши ачинарлидир!.. Унинг йўқлигини нафақат дўсти бўлмиш мен сезаман,унинг йўқлигини нафақат Чехословакия… ўз асарлари билан қувончу шодлик улашган бутун дунё сезажак».

КАРЕЛ ЧАПЕК
АСАРЛАРИДАН ВА ЁНДАФТАРИДАН
Хуршид Даврон таржимаси

Чапек (Сарек) Карел (1890.9.1, Мале-Сватоневице — 1938.25.12, Прага) — чех ёзувчиси. Прага ун-тининг фалсафа ф-тини тугатган (1915). 1921 — 22 й.ларда Прага театрида режиссёр, кейинчалик бутунлай ёзувчилик ва журналистика б-н шуғулланган. «Краконот боғи» (1918) ҳамда «Шуълавор тубсизликлар» (1916) тўпламларига кирган дастлабки ҳикояларини акаси Иосиф Чапек (1887-1945) б-н ҳамкорликда ёзган. «Чормихга тортиш» (1917) ва «Ғамгин ҳикоялар» (1921) тўпламларидан жой олган ҳикояларида уруш йилларининг серташвиш муҳити, кишилараро муносабатлардаги зидциятли манзаралар акс эттирилган. «Кaроқчи» лирик комедияси (1920) да ўзи эътиқод қўйган «ҳар ким ўзича ҳақ» фалсафасини бадиий ёритишга ҳаракат қилган.
Чапек номини, асосан, ижтимоий-фантастик мазмундаги асарлари дунёга ёйган. Темиртан (робот; «робот» сўзини Ч. ўйлаб топган)лар қўзғолонидан ҳикоя қилувчи «R. V. R.» (1920), «Микропулоснинг қуроли» (1922) драмала-ри, «Абсолют фабрикаси» (1922) ва «Кракатит» (1924) романларида юксак инсонпарварлик борасидаги ўй-мушоҳадаларини баён этган. «Адам-савдогар» пьесаси (1927; акаси б-н ҳамкорликда), «Чўнтакдаги ҳикоялар», «Бошқа чўнтакдаги ҳикоялар» (1929) ўтмишдаги адабий ва диний сюжетлар асосида ёзилган. «Апокрифлар»да ана шу ҳолат сезилади. «Гордубал», «Метер», «Оддий ҳаёт» (1933—34) романларини қамраб олган трилогияси ноинсоний урф-одатлар, фашизм реакциясига қарши кураш ғоялари б-н йўғрилган. «Саламандрлар билан жанг» (1916) романи Чапек ижоди-нинг чўққиси ҳисобланади. Унда умуминсоний қадриятлар фашизмнинг ирқий назарияси ва сиёсатига, ғайриинсоний муносабатларга қарама-қарши қўйилган. Айни шу ғоялар «Оқ касал-лик» (1937), «Қутқарувчи» (1937), «Она» (1938) каби қисса ва драмаларида ҳам давом эттирилган.
Чапек ҳозирги замон ижтимоий фантастикасига самарали таъсир кўрсатган, унинг бадиий оламини бойитган.

— Мушук йиртқичдай сирли,ит одамдай содда ва ишонувчан.

— Бошқалар томонидан тинчлик ўрнатиш мақсадида бериладиган ҳар қандай қурбонлик арзимасдир.

— Ўйламай яшаш учун инсон кўп нарсаларни ўйлаб топган.

— Бир тасаввур қилинг-а,агар ҳар бир одам фақат ўз билганини гапирса,дунёни қанақа даҳшатли сукунат қоплаган бўларди.

— Шартномалар фақат заиф томон бажариши учун тузилади.

— Агар аёл таслим бўлишни истамаса, у албатта ғалаба қозонади,мабодо мағлублигини тан олса, ғолибни ўз измига солиши шак-шубҳасиздир.

— Бирон иш қўлингдан келмаса,бошқаларга халақит бер.

— Танқид — бу муаллиф мендай маҳорат эгаси эмаслигини таъкидлашдир.

— Инсоният тамаддунидаги энг катта фожиа нодон олимларнинг мавжудлигидир.

— Энг яхши фикрлар ахмоқлигимиздан туғилади.

— Чигиртканинг бир ўзи унча даҳшатли эмас,аммо чигиртка бирлашса балога айланади. Аҳмоқлар ҳақидаям шундай дейиш мумкин.

— Сўзлардан кўра одамларда ҳақиқат кўпроқдир.

— Ҳар қандай такрорланмас воқеалар такрорланади.

— Айёр кимса доно чекингандагина ҳужумга ўтади.

  9  yanvar —  taniqli chex yozuvchisi Karl Chapek tavallud topgan kun

Karl Chapek o‘limi haqidagi xabarni eshitgan Bernard Shou shunday degan edi: “Nega uning o‘rniga men o‘lmadim! Bebaho iste’dod egasi bo‘lgan adibning bunday erta dunyoni tark etishi achinarlidir!.. Uning yo‘qligini nafaqat do‘sti bo‘lmish men sezaman,uning yo‘qligini nafaqat Chexoslovakiya… o‘z asarlari bilan quvonchu shodlik ulashgan butun dunyo sezajak”.

KAREL CHAPEK
ASARLARIDAN VA YONDAFTARIDAN
Xurshid Davron tarjimasi

Chapek (Sarek) Karel (1890.9.1, Male-Svatonevitse — 1938.25.12, Praga) — chex yozuvchisi. Praga un-tining falsafa f-tini tugatgan (1915). 1921 — 22 y.larda Praga teatrida rejissyor, keyinchalik butunlay yozuvchilik va jurnalistika b-n shug’ullangan. «Krakonot bog’i» (1918) hamda «Shu’lavor tubsizliklar» (1916) to’plamlariga kirgan dastlabki hikoyalarini akasi Iosif Chapek (1887-1945) b-n hamkorlikda yozgan. «Chormixga tortish» (1917) va «G’amgin hikoyalar» (1921) to’plamlaridan joy olgan hikoyalarida urush yillarining sertashvish muhiti, kishilararo munosabatlardagi zidtsiyatli manzaralar aks ettirilgan. «Karoqchi» lirik komediyasi (1920) da o’zi e’tiqod qo’ygan «har kim o’zicha haq» falsafasini badiiy yoritishga harakat qilgan.
Chapek nomini, asosan, ijtimoiy-fantastik mazmundagi asarlari dunyoga yoygan. Temirtan (robot; «robot» so’zini CH. o’ylab topgan)lar qo’zg’olonidan hikoya qiluvchi «R. V. R.» (1920), «Mikropulosning quroli» (1922) dramala-ri, «Absolyut fabrikasi» (1922) va «Krakatit» (1924) romanlarida yuksak insonparvarlik borasidagi o’y-mushohadalarini bayon etgan. «Adam-savdogar» p`esasi (1927; akasi b-n hamkorlikda), «Cho’ntakdagi hikoyalar», «Boshqa cho’ntakdagi hikoyalar» (1929) o’tmishdagi adabiy va diniy syujetlar asosida yozilgan. «Apokriflar»da ana shu holat seziladi. «Gordubal», «Meter», «Oddiy hayot» (1933—34) romanlarini qamrab olgan trilogiyasi noinsoniy urf-odatlar, fashizm reaktsiyasiga qarshi kurash g’oyalari b-n yo’g’rilgan. «Salamandrlar bilan jang» (1916) romani Chapek ijodi-ning cho’qqisi hisoblanadi. Unda umuminsoniy qadriyatlar fashizmning irqiy nazariyasi va siyosatiga, g’ayriinsoniy munosabatlarga qarama-qarshi qo’yilgan. Ayni shu g’oyalar «Oq kasal-lik» (1937), «Qutqaruvchi» (1937), «Ona» (1938) kabi qissa va dramalarida ham davom ettirilgan. Chapek hozirgi zamon ijtimoiy fantastikasiga samarali ta’sir ko’rsatgan, uning badiiy olamini boyitgan.

— Mushuk yirtqichday sirli,it odamday sodda va ishonuvchan.

— Boshqalar tomonidan tinchlik o’rnatish maqsadida beriladigan har qanday qurbonlik  arzimasdir.

— O’ylamay yashash uchun inson ko’p narsalarni o’ylab topgan.

— Bir tasavvur qiling-a,agar har bir odam faqat o’z bilganini gapirsa,dunyoni qanaqa dahshatli sukunat  qoplagan bo’lardi.

— Shartnomalar faqat zaif tomon bajarishi uchun tuziladi.

— Agar ayol taslim bo’lishni istamasa, u albatta g’alaba qozonadi,mabodo mag’lubligini tan olsa,  g’olibni o’z izmiga solishi shak-shubhasizdir.

— Biron ish qo’lingdan kelmasa,boshqalarga xalaqit ber.

— Tanqid — bu muallif menday mahorat egasi emasligini ta’kidlashdir.

— Insoniyat tamaddunidagi eng katta fojia nodon olimlarning mavjudligidir.

— Eng yaxshi fikrlar axmoqligimizdan tug’iladi.

— Chigirtkaning bir o’zi uncha dahshatli emas,ammo chigirtka birlashsa baloga aylanadi. Ahmoqlar  haqidayam shunday deyish mumkin.

— So’zlardan ko’ra odamlarda haqiqat ko’proqdir.

— Har qanday takrorlanmas voqealar takrorlanadi.

— Ayyor kimsa dono chekingandagina hujumga o’tadi.