XX асрнинг энг машҳур ихтирочиси сифатида донг таратган Никола Тесла 1894 йили эълон қилинган мақоласида «Змай серб адабиёти тарихида янги даврни бошлаб берган биринчи шоирдир. Ҳеч бир шоир ватан озодлиги учун курашга кирган янги авлод вакиллари учун Змайчалик эътиборли ва азиз бўлмаган. Змай шеърлари кураш майдонларида янграган илк серб шоиридир.» деб ёзади.
Йован ЙОВАНОВИЧ – ЗМАЙ
ШЕЪРЛАР
Хуршид Даврон таржималари
Машҳур серб шоири Змай ( асл исми шарифи Йован Йованович) 1833 йилда Нови Сад шаҳрида туғилган У туғилган оила серб қироллари хонадонига яқин бўлган сулолага мансуб эди. Змайнинг ижодий фаолияти 1849 йилда бошланган, унинг илк шеърлари 1852 йили эълон қилинган. Ижодининг марказида миллий озодлик ғояси туради.Романтик руҳдаги шеърий китоблари,хусусан “Атргуллар” (1864), “Сўлғин атргуллар” (1882) тўпламлари серб шеъриятдан муносиб ўрин эгаллаган. 1904 йилда вафот этган.
XX асрнинг энг машҳур ихтирочиси сифатида донг таратган Никола Тесла 1894 йили эълон қилинган мақоласида «Змай серб адабиёти тарихида янги даврни бошлаб берган биринчи шоирдир. Ҳеч бир шоир ватан озодлиги учун курашга кирган янги авлод вакиллари учун Змайчалик эътиборли ва азиз бўлмаган. Змайг шеърлари кураш майдонларида янграган илк серб шоиридир.» деб ёзади.
ТАРИХНИНГ БИР САБОҒИ
Аллақайси ҳукмдор
Аллақайси давлатда
Деди:- Биз халқимизни
Қисиб қўйдик деворга!
Бутун бир халқ эшитди
Ҳукмдорнинг сўзини,
Очирмасдан қўйганди
Зулм халқнинг кўзини.
Халқ билмасди: Не қилсин?
Шунда келди бир овоз —
Девор деди:- Ортда мен,
Демак, эй, халқ, олға бос!
Шунда занжирни узиб
Халқ олдинга ташланди
Ва ўртада жуда зўр
Ғалаёнлар бошланди.
Халқ олдинга ташланиб
Мисли ғаддор шер бўлди,
Ҳукмдор қўрқиб кетиб
Ерга чўзилиб ўлди.
Зулм чекинди, йўқолди,
Йитди халқ юрак доғи.
Менинг сўзим эмас, бу
Тарихнинг бир сабоғи.
Одамлар неча марта
Бу чорани танлашган:
Деворга қисишганда,
Улар олға ташланган.
Ҳукмдорлар то ҳануз
Қўрқишмайди бекорга,
Агар она халқини
Тираб қўйса деворга…
* * *
Сен унутма, ёдингда тут,
Не айтсам сенга:
Серб қизисан, сербларга хос
Тикилгин менга.
Бу умримиз – яшил дарахт,
Шохида булбул.
Бу дарахтнинг паноҳида
Ўсдик мисли гул.
Аммо бугун бу дарахтни
Қуртлар кемирар,
Шу сабабдан тушларимга
Қон ва жанг кирар.
Ҳар кун, ҳар дам, ҳар дақиқа
Бошланажак жанг
Ва ботирлар жангда ёвнинг
Ҳолин қилар танг.
Озодликнинг куни балқар
Қон тўкилган дам,
Бу жангоҳга энг биринчи
Кирарман мен ҳам.
Сен азизсан, вафодорсан,
Аммо жанг чоғи,
Бегонадир бўса тоти,
Ёрнинг қучоғи.
Жангда серблар ҳурлик учун
Тўкса қонини,
Тавоф айла, қурбон бўлган
Эрлар жонини.
Ишон, мен ҳам серблардай дов
Кирарман жангга…
Сен ўчимни олар ўғил
Туғиб бер менга.
* * *
Мен сенинг қошингга келдим,
Тонгларинг отсин, дедим.
Аммо, дардга тўлди кўксим,
Ҳисларим қолди етим.
Айрилиқми ё бу дам?
Сен висолни ёдда тут.
Чекмагин ранжу алам,
Сен унут, мени унут.
Кўзёшим оқмас маним,
Йиғламаслик кўп қийин.
Сену мени ком ютар
Кўзёшларим оққан сайин.
Қўй, ҳадеб чўзма қўлинг!
Сен ҳали ёшсан, санам.
Мен учун дўстдир ўлим,
Ҳасрату ғаму-алам.
Истагим: ёшли кўзим
Дўзах ўтин туйган сайин
Виждону ишқнинг сўзин
Топташларини кўрмайин.
Бу очун – қора қафас –
Ғам ила ҳасрат уйи.
Бахт эмас, қувонч эмас,
Янграгай фарёд куйи.
Сен маним бошимдаги
Кунларни кўрма ҳеч қачон.
О, покиза, о беғубор
Қалб эгаси, бўлгин омон!
* * *
О, кўрсайдим бир бор қўлларинг!
Қандай азиз эди бу қўллар
Ва жуда кўп гўзал гулларни
Ўстирганди теграмда улар.
Бер кафтингни, қўлимда тутай…
Билсанг, дилда ортаркан оҳим
Қўлларингни мен паноҳ этай,
Улар бўлсин менинг паноҳим.
Айри тушиб сўнгги кучлардан,
Чарх урганда бошимда ўлим.
Мен қўлингни қаттиқ ушларман,
Шунда мени қутқарар қўлинг.
* * *
Нега менга ғамгин боқурлар,
Билганлари ғаму фарёддир.
Ёш тўкканим кўрмади улар,
Ҳасратим ҳам уларга ётдир.
Дил талпиниб ётганини,
Юракдаги ғаму-ҳасратни
Сўйламадим ҳеч кимга, аммо
Нега улар аярлар мени?!
Қошларида тиз чўкмадим-ку,
Урмадим-ку муштлаб кўксимни!
Дилда қолди энг аччиқ туйғу,
Тўлдирмадим ёшга кўзимни.
Кулгунгизни сездим мен фақат
Ва англадим сизга боққан он:
Кўксимдаги бу сўлғин гуллар
Сизни ҳайрон этмоқда, ҳайрон?!
Қаттол давр! Гуноҳимдан ўт.
Кўр, бу қўлда тутган гулларни.
Юлиб олдим ёрим қабридан
Аямасдан бугун уларни.
Гарчи улар тирикдир, бироқ
Ғижимлайман тағин-да, тағин.
Қабристоннинг бу гулларини
Китобимга ташлайман ғамгин.
* * *
Қоғозларнинг ичида ётган
Китобимнинг қатидан бирдан
Топиб олдим эски шеъримни –
Гул топгандек қор босган ердан.
Бу шеъримда илк муҳаббатнинг
Саодати, бахти жо эди,
У қувончим ҳақда сўйларди,
У илк туйғу жаранги эди.
Тирик эди унда ёш дилда
Уйғонган пок, жаннатий сўзлар,
Умид тоғи сочган шуъладан
Юрак тори бу шеърда бўзлар.
Қошимда шам ёниб турарди,
Тушар эди қоғозга нури.
Мен шеъримни оловга тутдим,
Олов ямлай бошлади шеърни.
Бир дақиқа лов этди учқун,
Бир дақиқа барқ урди гулдай.
Шеър ёндирдим унутмоқ учун,
Аммо сўзлар қолганди кулда.
Мен ўқирман юрак оҳларин,
Ҳар битта сўз бахтдан овоза
Мен ўқирдим не-ки бор эди
Ҳозиргина ёнган қоғозда.
Демак, дилда яшаган ишқни
Ўлим келиб тортиб ололмас!
Ҳатто ёниб кетсаям қоғоз,
Кулдаям ишқ сўзи йўқолмас.
Қутлуғ ҳислар бўлмагай хароб,
Дилда тирик ҳар битта оҳим.
Оҳ, сен шеърим, эй, олис сароб,
Кулдир менинг бутун бойлигим.
* * *
Ўлим, ўлим, о қаттол ўлим,
Ёримни деб келдингми, наҳот?!
Ялинаман, чўзмагин қўлинг,
Дилни ғамдан айлагин озод.
Ўлим деди: Азалдан диллар
Бирлигини келаман бузиб.
Аммо сизнинг орангиздаги
Бирликни ҳеч бўлмайди узиб.
Фақатгина бу бирлик номин
Ўзгартирдим, айламай хароб:
У муҳаббат деб аталарди,
Энди унинг номи: изтироб.
* * *
О, кўзлари юлдуздек равшан,
Тун келмоқда теграни қуршаб.
Сен кўксимга бошингни қўй-да,
Энг пок орзу, хаёлни ўйла.
Нега бунгча ғамлисан, эркам?
Мени қаттиқ қуча қол бу дам –
Айтгин, мени қучган бу кезлар
Дилларимиз не ҳақда сўзлар?
Тушларини айларми баён,
Ё ҳурликдан ўқирми эртак,
Ё умиддан айтарми достон,
Ё кечмишни айларми эрмак?
Сенга булар барчаси аён,
Сенга етар дил чеккан ҳар оҳ –
Юзларингга югурган бу қон
Ва кўзёшинг – сўзимга гувоҳ.
* * *
“Сен озод эт, мени қўй бер,
Учмоқ истайман,
Ўтлоқдаги ол гулимни
Қучмоқ истайман.
Қўй бер, баҳор фаслин кўриб
Учай мисли қуш” –
Шивирлади менга тунги
Сокин бир товуш.
“Тун узундир. Майли, учгин,
Қуш каби учгин.
Сени ушлаб турмоқ учун
Етмайди кучим.
Фақат ғамни яшир ёрнинг
Кўзидан пинҳон.
Ҳасратимиз ва оҳимиз
Бўлмасин аён”.
“Йўқ, у ғамни билмас ҳануз,
Бегона фарёд.
Ипак либос кияй, ғамим
Унга бўлар ёт.
Мен қўшиққа айланарман,
Токи бу видо
Изтиробим эканин ёр
Билмасин ҳатто”.
Yovan YOVANOVICH – ZMAY
SHE’RLAR
Xurshid Davron tarjimalari
Mashhur serb shoiri Zmay ( asl ismi sharifi Yovan Yovanovich) 1833 yilda Novi Sad shahrida tug’ilgan U tug’ilgan oila serb qirollari xonadoniga yaqin bo’lgan sulolaga mansub edi. Zmayning ijodiy faoliyati 1849 yilda boshlangan, uning ilk she’rlari 1852 yili e’lon qilingan. Ijodining markazida milliy ozodlik g’oyasi turadi.Romantik ruhdagi she’riy kitoblari,xususan “Atrgullar” (1864), “So’lg’in atrgullar” (1882) to’plamlari serb she’riyatdan munosib o’rin egallagan. 1904 yilda vafot etgan.
XX asrning eng mashhur ixtirochisi sifatida dong taratgan Nikola Tesla 1894 yili e’lon qilingan maqolasida «Zmay serb adabiyoti tarixida yangi davrni boshlab bergan birinchi shoirdir. Hech bir shoir vatan ozodligi uchun kurashga kirgan yangi avlod vakillari uchun Zmaychalik e’tiborli va aziz bo’lmagan. Zmayg she’rlari kurash maydonlarida yangragan ilk serb shoiridir.» deb yozadi.
TARIXNING BIR SABOG’I
Allaqaysi hukmdor
Allaqaysi davlatda
Dedi:- Biz xalqimizni
Qisib qo’ydik devorga!
Butun bir xalq eshitdi
Hukmdorning so’zini,
Ochirmasdan qo’ygandi
Zulm xalqning ko’zini.
Xalq bilmasdi: Ne qilsin?
Shunda keldi bir ovoz —
Devor dedi:- Ortda men,
Demak, ey, xalq, olg’a bos!
Shunda zanjirni uzib
Xalq oldinga tashlandi
Va o’rtada juda zo’r
G’alayonlar boshlandi.
Xalq oldinga tashlanib
Misli g’addor sher bo’ldi,
Hukmdor qo’rqib ketib
Yerga cho’zilib o’ldi.
Zulm chekindi, yo’qoldi,
Yitdi xalq yurak dog’i.
Mening so’zim emas, bu
Tarixning bir sabog’i.
Odamlar necha marta
Bu chorani tanlashgan:
Devorga qisishganda,
Ular olg’a tashlangan.
Hukmdorlar to hanuz
Qo’rqishmaydi bekorga,
Agar ona xalqini
Tirab qo’ysa devorga…
* * *
Sen unutma, yodingda tut,
Ne aytsam senga:
Serb qizisan, serblarga xos
Tikilgin menga.
Bu umrimiz – yashil daraxt,
Shoxida bulbul.
Bu daraxtning panohida
O’sdik misli gul.
Ammo bugun bu daraxtni
Qurtlar kemirar,
Shu sababdan tushlarimga
Qon va jang kirar.
Har kun, har dam, har daqiqa
Boshlanajak jang
Va botirlar jangda yovning
Holin qilar tang.
Ozodlikning kuni balqar
Qon to’kilgan dam,
Bu jangohga eng birinchi
Kirarman men ham.
Sen azizsan, vafodorsan,
Ammo jang chog’i,
Begonadir bo’sa toti,
Yorning quchog’i.
Jangda serblar hurlik uchun
To’ksa qonini,
Tavof ayla, qurbon bo’lgan
Erlar jonini.
Ishon, men ham serblarday dov
Kirarman jangga…
Sen o’chimni olar o’g’il
Tug’ib ber menga.
* * *
Men sening qoshingga keldim,
Tonglaring otsin, dedim.
Ammo, dardga to’ldi ko’ksim,
Hislarim qoldi yetim.
Ayriliqmi yo bu dam?
Sen visolni yodda tut.
Chekmagin ranju alam,
Sen unut, meni unut.
Ko’zyoshim oqmas manim,
Yig’lamaslik ko’p qiyin.
Senu meni kom yutar
Ko’zyoshlarim oqqan sayin.
Qo’y, hadeb cho’zma qo’ling!
Sen hali yoshsan, sanam.
Men uchun do’stdir o’lim,
Hasratu g’amu-alam.
Istagim: yoshli ko’zim
Do’zax o’tin tuygan sayin
Vijdonu ishqning so’zin
Toptashlarini ko’rmayin.
Bu ochun – qora qafas –
G’am ila hasrat uyi.
Baxt emas, quvonch emas,
Yangragay faryod kuyi.
Sen manim boshimdagi
Kunlarni ko’rma hech qachon.
O, pokiza, o beg’ubor
Qalb egasi, bo’lgin omon!
* * *
O, ko’rsaydim bir bor qo’llaring!
Qanday aziz edi bu qo’llar
Va juda ko’p go’zal gullarni
O’stirgandi tegramda ular.
Ber kaftingni, qo’limda tutay…
Bilsang, dilda ortarkan ohim
Qo’llaringni men panoh etay,
Ular bo’lsin mening panohim.
Ayri tushib so’nggi kuchlardan,
Charx urganda boshimda o’lim.
Men qo’lingni qattiq ushlarman,
Shunda meni qutqarar qo’ling.
* * *
Nega menga g’amgin boqurlar,
Bilganlari g’amu faryoddir.
Yosh to’kganim ko’rmadi ular,
Hasratim ham ularga yotdir.
Dil talpinib yotganini,
Yurakdagi g’amu-hasratni
So’ylamadim hech kimga, ammo
Nega ular ayarlar meni?!
Qoshlarida tiz cho’kmadim-ku,
Urmadim-ku mushtlab ko’ksimni!
Dilda qoldi eng achchiq tuyg’u,
To’ldirmadim yoshga ko’zimni.
Kulgungizni sezdim men faqat
Va angladim sizga boqqan on:
Ko’ksimdagi bu so’lg’in gullar
Sizni hayron etmoqda, hayron?!
Qattol davr! Gunohimdan o’t.
Ko’r, bu qo’lda tutgan gullarni.
Yulib oldim yorim qabridan
Ayamasdan bugun ularni.
Garchi ular tirikdir, biroq
G’ijimlayman tag’in-da, tag’in.
Qabristonning bu gullarini
Kitobimga tashlayman g’amgin.
* * *
Qog’ozlarning ichida yotgan
Kitobimning qatidan birdan
Topib oldim eski she’rimni –
Gul topgandek qor bosgan yerdan.
Bu she’rimda ilk muhabbatning
Saodati, baxti jo edi,
U quvonchim haqda so’ylardi,
U ilk tuyg’u jarangi edi.
Tirik edi unda yosh dilda
Uyg’ongan pok, jannatiy so’zlar,
Umid tog’i sochgan shu’ladan
Yurak tori bu she’rda bo’zlar.
Qoshimda sham yonib turardi,
Tushar edi qog’ozga nuri.
Men she’rimni olovga tutdim,
Olov yamlay boshladi she’rni.
Bir daqiqa lov etdi uchqun,
Bir daqiqa barq urdi gulday.
She’r yondirdim unutmoq uchun,
Ammo so’zlar qolgandi kulda.
Men o’qirman yurak ohlarin,
Har bitta so’z baxtdan ovoza
Men o’qirdim ne-ki bor edi
Hozirgina yongan qog’ozda.
Demak, dilda yashagan ishqni
O’lim kelib tortib ololmas!
Hatto yonib ketsayam qog’oz,
Kuldayam ishq so’zi yo’qolmas.
Qutlug’ hislar bo’lmagay xarob,
Dilda tirik har bitta ohim.
Oh, sen she’rim, ey, olis sarob,
Kuldir mening butun boyligim.
* * *
O’lim, o’lim, o qattol o’lim,
Yorimni deb keldingmi, nahot?!
Yalinaman, cho’zmagin qo’ling,
Dilni g’amdan aylagin ozod.
O’lim dedi: Azaldan dillar
Birligini kelaman buzib.
Ammo sizning orangizdagi
Birlikni hech bo’lmaydi uzib.
Faqatgina bu birlik nomin
O’zgartirdim, aylamay xarob:
U muhabbat deb atalardi,
Endi uning nomi: iztirob.
* * *
O, ko’zlari yulduzdek ravshan,
Tun kelmoqda tegrani qurshab.
Sen ko’ksimga boshingni qo’y-da,
Eng pok orzu, xayolni o’yla.
Nega bungcha g’amlisan, erkam?
Meni qattiq qucha qol bu dam –
Aytgin, meni quchgan bu kezlar
Dillarimiz ne haqda so’zlar?
Tushlarini aylarmi bayon,
YO hurlikdan o’qirmi ertak,
YO umiddan aytarmi doston,
YO kechmishni aylarmi ermak?
Senga bular barchasi ayon,
Senga yetar dil chekkan har oh –
Yuzlaringga yugurgan bu qon
Va ko’zyoshing – so’zimga guvoh.
* * *
“Sen ozod et, meni qo’y ber,
Uchmoq istayman,
O’tloqdagi ol gulimni
Quchmoq istayman.
Qo’y ber, bahor faslin ko’rib
Uchay misli qush” –
Shivirladi menga tungi
Sokin bir tovush.
“Tun uzundir. Mayli, uchgin,
Qush kabi uchgin.
Seni ushlab turmoq uchun
Yetmaydi kuchim.
Faqat g’amni yashir yorning
Ko’zidan pinhon.
Hasratimiz va ohimiz
Bo’lmasin ayon”.
“Yo’q, u g’amni bilmas hanuz,
Begona faryod.
Ipak libos kiyay, g’amim
Unga bo’lar yot.
Men qo’shiqqa aylanarman,
Toki bu vido
Iztirobim ekanin yor
Bilmasin hatto”.
