Мазкур ғазал орқали Навоийнинг мусаввирона нигоҳи қанчалик ўткир бўлганлиги ҳақида янада ёрқин тасаввур ҳосил қилиб, унинг руҳий таҳлилни пейзаж орқали тасвирлаш маҳоратига ҳам гувоҳ бўлишимиз мумкин.

Алишер НАВОИЙ
СУБҲ

“Ғаройиб ус-сиғар”, 104-ғазал

Нега кўргузди совуғ оҳу сариғ рухсор субҳ,
Гар ниҳоний меҳридин мендек эмас бемор субҳ?

Гар ҳавойи бўлмаса мен телба янглиғ, бас недур,
Кўнглакин чок айлабон тоғ узра мажнунвор субҳ?

Меҳридин мендек ниҳоний тоза доғи бўлмаса,
Юзда невчун кавкаби ашкин қилур изҳор субҳ?

Дема шингарфий булут ҳар ён эрур қонлиғ момуқ,
Тоза доғидин эрур мендек магар хунбор субҳ?

Ғам туни оҳим шароридин туташти кўкка ўт
Ким, анинг отин қўюптур гунбади даввор субҳ.

Кун шуоий хатлари эрмаски, тутмиш мотамим,
Юзни анжум тирноғи бирла қилиб афгор субҳ.

Соқиё, тутқил сабуҳий бодаким, бу дайрдин,
Биз кетиб бу навъ толиъ бўлғуси бисёр субҳ.

Эй Навоий, истасанг баргу наво бу боғ аро,
Гулдек ўл рокиъ кеча, булбул киби бедор субҳ.

Ғазалнинг насрий баёни:

Агар тонг мен каби қалбида яширган меҳридан бедор бўлмаса, нега оҳу сариқ рухсорини кўрсатди?

Гар бу тонг менга ўхшамаса, нега тоғ узра кўйлагини мен мажнундек чок айлади?

Тонгнинг меҳрдан мендек ниҳоний тоза доғи бўлмаса, юзда нечун юлдузлардек ашкини изҳор қилади?

Сен уларни қизғиш булутлар дема! Улар асли рашкимдан доғланган қонли момиқдир!..

Ғам тунида мен чеккан оҳнинг бир учқунидан кўкка ўт туташди ва у ишқим олови рангига кирди.

Кўрганлар бу тонгга “Гумбади даввор” деб ном қўйишди.

Бу кўринган қуёш нури чизиқлари эмас, балки тонг ўз юзини юлдузлар тирноғи билан тилиб, менга мотам тутмоқда!..

Дўстим! Биз бу дунёдан кетганимиздан кейин ҳам кўп бора бу каби тонглар отади!

Эй Навоий! Бу боғда баргу — наво, мурод — мақсад истасанг тунда гулдек рукуда,тонгда эса булбулдек бедор бўл!

ҒАЗАЛ НАСРИЙ БАЁНИ ВА ШАРҲИ  
Дилнавоз ЮСУПОВА

1. Нима сабабдан тонг совуқ оҳ чекиб, юзини сариқ айлади? Ахир, у мен каби пинҳон меҳр – яширин офтоби ҳажрида бемор эмас эди-ку?!

2. Субҳ мен сингари телба бўлмаса, нима учун у ўз кўйлагини Мажнун каби тоғ узра чок қилиб пора-пора айлади?

3. Агар субҳнинг мен каби ўз қуёши ҳажрида яширин доғи йўқ экан, юзида юлдузлардек кўзёшларини намоён қилишининг сабаби не?

4. Фалакда кезиб юрган булутларни сен қизил булут деб ўйлама, улар субҳнинг ошиқ каби ёр алами доғидан қон бўлган пахталардир.

5. Ғам тунида оҳим учқунидан бутун кўкка ўт кетди, буни осмону фалак “субҳ”, яъни тонг деб атади.

6. Бу қуёшнинг нурлари эмас, балки менинг мотамимдан юзини юлдуз тирноғи билан мажруҳ қилган тонгдир.

7. Эй соқий, энди бизга тонгги майдан тутгил, токи бу дунёдан кетганимиздан сўнг бу каби тонглар кўп келаверади.

8. Эй Навоий, агар бу боғда наво қилишни истасанг, гул каби рукуъ қилувчи – эгилиб тобелик изҳор этувчи ва тонгда булбул каби бедор бўл.

Алишер Навоийнинг туйғу ва ҳолатларни муайян тушунча атрофида умумлаштириб ифодалаш борасидаги маҳорати ушбу ғазалда яққол намоён бўлади. Жумладан, ғазалда субҳ – тонг тасвири етакчилик қилади. Навоий шеъриятида тонг мавзуси билан боғлиқ кўплаб ғазаллар мавжуд, зеро, мумтоз адабиётда субҳ – илоҳий файз манбаи. Инсон руҳиятининг субҳ билан уйғун ҳолдаги тасвирини кузатар эканмиз, ғазалда мутафаккир шоирнинг мусаввирона нигоҳи ҳам намоён бўлади.

Ғазалда шоир тонгни жонлантиради: субҳда тушадиган салқин туманни совуқ оҳ, зарғалдоқ тусда ранг олиб келаётган шафақни субҳнинг заъфарон чеҳраси сифатида тасвирлайди. Нима учун тонгнинг юзи сарғайган? Нега тонг совуқ оҳ тортади? Иккинчи мисрада лирик қаҳрамон ўз ҳолатини баён қилади: тонг мен каби севгилиси – офтоби нуридан маҳрум эмас экан, нима учун у бемор?

Иккинчи байтда ташхис ва ҳусни таълил санъатини моҳирона қўллар экан, шоир ўз руҳий ҳолатини тонг сувратини чизиш жараёнида тасвирлаб беради:

Гар ҳавойи бўлмаса мен телба янглиғ, бас недур,
Кўнглакин чок айлабон тоғ узра мажнунвор субҳ?

Ушбу байтда матлаъдаги тасвирий ифода кучаяди: тонг тоғ узра ўзининг кўйлагини парчалаб ташлаши, тонгни ўз ҳолатига қиёслаш ҳамда тавзеъ санъатининг қўлланиши (чок, айлабон, тоғ, мажнунвор сўзларида о товушининг такрорланиб келиши) ўзига хос маҳзун оҳангни юзага келтирган.
Ташхис (жонлантириш) санъати байтдан-байтга кучайиб боради, инсонга, айнан ошиққа хос бўлган ҳолатлар янада бўрттирилади: тонг ёруғида аста-секин сўниб бораётган юлдузларнинг кўз ёшга ўхшатилиши орқали лирик қаҳрамоннинг ғамгин қиёфасини яна ҳам аниқроқ тасаввур қиламиз.
Дастлабки байтларда шоир руҳий кайфиятни тонгдаги табиий ҳодисаларга муқояса қилиш йўлидан бориб, субҳнинг ғамгинлигини унинг ҳам ошиқ экани билан далиллаган бўлса, кейинги байтга келиб, мазмун ва тасвир ифодаси шиддатли тус олади:

Ғам туни оҳим шароридин туташти кўкка ўт,
Ким, анинг отин қўюптур гунбади даввор субҳ.

Субҳнинг ҳолатини байтма-байт тасвирлаб келган шоир мазкур байтга келганда энди ўзининг ҳолатини аён қилади: аслида бу субҳ осмон ўйлаганидек отаётган тонг эмас, балки унинг оҳи алангасидан фалакка кетган ўтдир.

Шоир “кун” сўзи орқали қуёшни назарда тутади, ёруғликни офтобнинг хати, деб атайди. Тонг чоғида юлдузлар оппоқ бўлиб, само бўйлаб сочилиб ётаркан, бир қараганда тирноққа ўхшайди. Демак, тонг ошиқнинг изтироб чекаётганидан қийналиб, ўз юзини тирноғи билан тимдалайди ва қуёш нури ўша тирналган жароҳатдан чиққан қонга ўхшайди.

Кейинги байтда ғазалнинг орифона мазмуни кучаяди: ошиқ соқий (пири муршид)дан сабуҳий май сўрайди. Ишқдан изтироб чеккан ошиқ соқийдан сабуҳий май сўраш орқали ўз қалбини мана шу май (пок ишқ) орқали ёритишни илтижо қилади. Ушбу байтда дунёнинг ўткинчилиги, лекин унинг яралишида асос бўлган ИШҚнинг боқий эканлигига ҳам ишора бор.

Мақтаъда Навоий боғ деганда ишқ боғини назарда тутар экан, ҳақиқий ишққа эришиб, илоҳий файздан баҳраманд бўлиш учун гул каби хокисорлик, булбул каби фидойилик шарт эканлигини маълум қилади.

Эътибор берилса, ғазал тонг отиш тасвири билан бошланиб, байтма-байт ривожланиб боради: атроф туманли, шафақ зарғалдоқ тусда (1-байт), кейин тоғ томон ёришади (2-байт), самони оппоқ юлдузлар қоплаган (3-байт), булутлар қип-қизил тусга киради (4-байт), қуёш чиқишидан олдин бутун шафақ қон рангини олгач (5-байт), ғарб тарафда қолган юлдузлар аста-секин сўнади, оламни қуёш нури забт этади (6-байт), тонг отиб, қуёш чиқади (7-байт) ва лирик қаҳрамон бу жараёндан ўзи учун ибрат чиқаради (8-байт).

Энди бу байтлар замиридаги ботиний маъноларга ҳам нигоҳ ташласак, қуйидаги умумий манзара пайдо бўлади: ошиқ илоҳий файз (Ҳақ жамоли)га интилади, лекин у кўздан яширин. Бу ҳолдан изтироб чеккан ошиқ ўз ҳолатини гоҳ ҳавойи Мажнунга, гоҳ қонли ёшлардан қизарган пахтага, гоҳ тирноқлардан жароҳатланган юзга ўхшатади. Тонг отишининг даражама-даража тасвири ошиқ ишқининг юксалиб бориши билан ҳамоҳанг. Ғазал сўнгида ошиқ комилликка эришиши учун тунлари саждада, тонгда эса бедор бўлиши зарур деган фикр уқтирилади.

Кўриб ўтганимиздек, ушбу ғазалда тонг тасвири мукаммал ва изчил равишда чизилган. Энг муҳими, ҳар бир байтдаги тадрижийлик баробарида ошиққа хос психологик тасвир ҳам кучайиб бораверади.

Мазкур ғазал орқали Навоийнинг мусаввирона нигоҳи қанчалик ўткир бўлганлиги ҳақида янада ёрқин тасаввур ҳосил қилиб, унинг руҳий таҳлилни пейзаж орқали тасвирлаш маҳоратига ҳам гувоҳ бўлишимиз мумкин.

Луғат:

Меҳр – қуёш
Ниҳоний – яширин
Шарор – учқун, аланга
Ҳавойи – ҳавас, оҳанг
Кавкаб – юлдуз
Момуқ – пахта
Ашк – кўз ёш
Хунбор – қон йиғловчи
Шингарфий – қизғиш
Анжум – юлдузлар
Афгор – яраланган, мажруҳ
Гунбади даввор – осмону фалак
Шуоъ – нур, ёруғлик
Дайр – бутхона, зардуштийлар ибодатхонаси; мажозан: ориф инсонлар мажлиси, пири комил ҳузури.
Бу навъ – бу каби
Рокиъ – тиз чўкувчи, эгилувчи

Mazkur gʻazal orqali Navoiyning musavvirona nigohi qanchalik oʻtkir boʻlganligi haqida yanada yorqin tasavvur hosil qilib, uning ruhiy tahlilni peyzaj orqali tasvirlash mahoratiga ham guvoh boʻlishimiz mumkin.

Alisher NAVOIY
SUBH

“Gʻaroyib us-sigʻar”, 104-gʻazal

Nega koʻrguzdi sovugʻ ohu sarigʻ ruxsor subh,
Gar nihoniy mehridin mendek emas bemor subh?

Gar havoyi boʻlmasa men telba yangligʻ, bas nedur,
Koʻnglakin chok aylabon togʻ uzra majnunvor subh?

Mehridin mendek nihoniy toza dogʻi boʻlmasa,
Yuzda nevchun kavkabi ashkin qilur izhor subh?

Dema shingarfiy bulut har yon erur qonligʻ momuq,
Toza dogʻidin erur mendek magar xunbor subh?

Gʻam tuni ohim sharoridin tutashti koʻkka oʻt
Kim, aning otin qoʻyuptur gunbadi davvor subh.

Kun shuoiy xatlari ermaski, tutmish motamim,
Yuzni anjum tirnogʻi birla qilib afgor subh.

Soqiyo, tutqil sabuhiy bodakim, bu dayrdin,
Biz ketib bu navʼ toliʼ boʻlgʻusi bisyor subh.

Ey Navoiy, istasang bargu navo bu bogʻ aro,
Guldek oʻl rokiʼ kecha, bulbul kibi bedor subh.

Gʻazalning nasriy bayoni:

Agar tong men kabi qalbida yashirgan mehridan bedor boʻlmasa, nega ohu sariq ruxsorini koʻrsatdi?

Gar bu tong menga oʻxshamasa, nega togʻ uzra koʻylagini men majnundek chok ayladi?

Tongning mehrdan mendek nihoniy toza dogʻi boʻlmasa, yuzda nechun yulduzlardek ashkini izhor qiladi?

Sen ularni qizgʻish bulutlar dema! Ular asli rashkimdan dogʻlangan qonli momiqdir!..

Gʻam tunida men chekkan ohning bir uchqunidan koʻkka oʻt tutashdi va u ishqim olovi rangiga kirdi.

Koʻrganlar bu tongga “Gumbadi davvor” deb nom qoʻyishdi.

Bu koʻringan quyosh nuri chiziqlari emas, balki tong oʻz yuzini yulduzlar tirnogʻi bilan tilib, menga motam tutmoqda!..

Doʻstim! Biz bu dunyodan ketganimizdan keyin ham koʻp bora bu kabi tonglar otadi!

Ey Navoiy! Bu bogʻda bargu — navo, murod — maqsad istasang tunda guldek rukuda,tongda esa bulbuldek bedor boʻl!

GʻAZAL NASRIY BAYONI VA SHARHI 
Dilnavoz YUSUPOVA

1. Nima sababdan tong sovuq oh chekib, yuzini sariq ayladi? Axir, u men kabi pinhon mehr – yashirin oftobi hajrida bemor emas edi-ku?!

2. Subh men singari telba boʻlmasa, nima uchun u oʻz koʻylagini Majnun kabi togʻ uzra chok qilib pora-pora ayladi?

3. Agar subhning men kabi oʻz quyoshi hajrida yashirin dogʻi yoʻq ekan, yuzida yulduzlardek koʻzyoshlarini namoyon qilishining sababi ne?

4. Falakda kezib yurgan bulutlarni sen qizil bulut deb oʻylama, ular subhning oshiq kabi yor alami dogʻidan qon boʻlgan paxtalardir.

5. Gʻam tunida ohim uchqunidan butun koʻkka oʻt ketdi, buni osmonu falak “subh”, yaʼni tong deb atadi.

6. Bu quyoshning nurlari emas, balki mening motamimdan yuzini yulduz tirnogʻi bilan majruh qilgan tongdir.

7. Ey soqiy, endi bizga tonggi maydan tutgil, toki bu dunyodan ketganimizdan soʻng bu kabi tonglar koʻp kelaveradi.

8. Ey Navoiy, agar bu bogʻda navo qilishni istasang, gul kabi rukuʼ qiluvchi – egilib tobelik izhor etuvchi va tongda bulbul kabi bedor boʻl.

Alisher Navoiyning tuygʻu va holatlarni muayyan tushuncha atrofida umumlashtirib ifodalash borasidagi mahorati ushbu gʻazalda yaqqol namoyon boʻladi. Jumladan, gʻazalda subh – tong tasviri yetakchilik qiladi. Navoiy sheʼriyatida tong mavzusi bilan bogʻliq koʻplab gʻazallar mavjud, zero, mumtoz adabiyotda subh – ilohiy fayz manbai. Inson ruhiyatining subh bilan uygʻun holdagi tasvirini kuzatar ekanmiz, gʻazalda mutafakkir shoirning musavvirona nigohi ham namoyon boʻladi.

Gʻazalda shoir tongni jonlantiradi: subhda tushadigan salqin tumanni sovuq oh, zargʻaldoq tusda rang olib kelayotgan shafaqni subhning zaʼfaron chehrasi sifatida tasvirlaydi. Nima uchun tongning yuzi sargʻaygan? Nega tong sovuq oh tortadi? Ikkinchi misrada lirik qahramon oʻz holatini bayon qiladi: tong men kabi sevgilisi – oftobi nuridan mahrum emas ekan, nima uchun u bemor?

Ikkinchi baytda tashxis va husni taʼlil sanʼatini mohirona qoʻllar ekan, shoir oʻz ruhiy holatini tong suvratini chizish jarayonida tasvirlab beradi:

Gar havoyi boʻlmasa men telba yangligʻ, bas nedur,
Koʻnglakin chok aylabon togʻ uzra majnunvor subh?

Ushbu baytda matlaʼdagi tasviriy ifoda kuchayadi: tong togʻ uzra oʻzining koʻylagini parchalab tashlashi, tongni oʻz holatiga qiyoslash hamda tavzeʼ sanʼatining qoʻllanishi (chok, aylabon, togʻ, majnunvor soʻzlarida o tovushining takrorlanib kelishi) oʻziga xos mahzun ohangni yuzaga keltirgan.
Tashxis (jonlantirish) sanʼati baytdan-baytga kuchayib boradi, insonga, aynan oshiqqa xos boʻlgan holatlar yanada boʻrttiriladi: tong yorugʻida asta-sekin soʻnib borayotgan yulduzlarning koʻz yoshga oʻxshatilishi orqali lirik qahramonning gʻamgin qiyofasini yana ham aniqroq tasavvur qilamiz.
Dastlabki baytlarda shoir ruhiy kayfiyatni tongdagi tabiiy hodisalarga muqoyasa qilish yoʻlidan borib, subhning gʻamginligini uning ham oshiq ekani bilan dalillagan boʻlsa, keyingi baytga kelib, mazmun va tasvir ifodasi shiddatli tus oladi:

Gʻam tuni ohim sharoridin tutashti koʻkka oʻt,
Kim, aning otin qoʻyuptur gunbadi davvor subh.

Subhning holatini baytma-bayt tasvirlab kelgan shoir mazkur baytga kelganda endi oʻzining holatini ayon qiladi: aslida bu subh osmon oʻylaganidek otayotgan tong emas, balki uning ohi alangasidan falakka ketgan oʻtdir.

Shoir “kun” soʻzi orqali quyoshni nazarda tutadi, yorugʻlikni oftobning xati, deb ataydi. Tong chogʻida yulduzlar oppoq boʻlib, samo boʻylab sochilib yotarkan, bir qaraganda tirnoqqa oʻxshaydi. Demak, tong oshiqning iztirob chekayotganidan qiynalib, oʻz yuzini tirnogʻi bilan timdalaydi va quyosh nuri oʻsha tirnalgan jarohatdan chiqqan qonga oʻxshaydi.

Keyingi baytda gʻazalning orifona mazmuni kuchayadi: oshiq soqiy (piri murshid)dan sabuhiy may soʻraydi. Ishqdan iztirob chekkan oshiq soqiydan sabuhiy may soʻrash orqali oʻz qalbini mana shu may (pok ishq) orqali yoritishni iltijo qiladi. Ushbu baytda dunyoning oʻtkinchiligi, lekin uning yaralishida asos boʻlgan ISHQning boqiy ekanligiga ham ishora bor.

Maqtaʼda Navoiy bogʻ deganda ishq bogʻini nazarda tutar ekan, haqiqiy ishqqa erishib, ilohiy fayzdan bahramand boʻlish uchun gul kabi xokisorlik, bulbul kabi fidoyilik shart ekanligini maʼlum qiladi.

Eʼtibor berilsa, gʻazal tong otish tasviri bilan boshlanib, baytma-bayt rivojlanib boradi: atrof tumanli, shafaq zargʻaldoq tusda (1-bayt), keyin togʻ tomon yorishadi (2-bayt), samoni oppoq yulduzlar qoplagan (3-bayt), bulutlar qip-qizil tusga kiradi (4-bayt), quyosh chiqishidan oldin butun shafaq qon rangini olgach (5-bayt), gʻarb tarafda qolgan yulduzlar asta-sekin soʻnadi, olamni quyosh nuri zabt etadi (6-bayt), tong otib, quyosh chiqadi (7-bayt) va lirik qahramon bu jarayondan oʻzi uchun ibrat chiqaradi (8-bayt).

Endi bu baytlar zamiridagi botiniy maʼnolarga ham nigoh tashlasak, quyidagi umumiy manzara paydo boʻladi: oshiq ilohiy fayz (Haq jamoli)ga intiladi, lekin u koʻzdan yashirin. Bu holdan iztirob chekkan oshiq oʻz holatini goh havoyi Majnunga, goh qonli yoshlardan qizargan paxtaga, goh tirnoqlardan jarohatlangan yuzga oʻxshatadi. Tong otishining darajama-daraja tasviri oshiq ishqining yuksalib borishi bilan hamohang. Gʻazal soʻngida oshiq komillikka erishishi uchun tunlari sajdada, tongda esa bedor boʻlishi zarur degan fikr uqtiriladi.

Koʻrib oʻtganimizdek, ushbu gʻazalda tong tasviri mukammal va izchil ravishda chizilgan. Eng muhimi, har bir baytdagi tadrijiylik barobarida oshiqqa xos psixologik tasvir ham kuchayib boraveradi.

Mazkur gʻazal orqali Navoiyning musavvirona nigohi qanchalik oʻtkir boʻlganligi haqida yanada yorqin tasavvur hosil qilib, uning ruhiy tahlilni peyzaj orqali tasvirlash mahoratiga ham guvoh boʻlishimiz mumkin.

Lugʻat:

Mehr – quyosh
Nihoniy – yashirin
Sharor – uchqun, alanga
Havoyi – havas, ohang
Kavkab – yulduz
Momuq – paxta
Ashk – koʻz yosh
Xunbor – qon yigʻlovchi
Shingarfiy – qizgʻish
Anjum – yulduzlar
Afgor – yaralangan, majruh
Gunbadi davvor – osmonu falak
Shuoʼ – nur, yorugʻlik
Dayr – butxona, zardushtiylar ibodatxonasi; majozan: orif insonlar majlisi, piri komil huzuri.
Bu navʼ – bu kabi
Rokiʼ – tiz choʻkuvchi, egiluvchi