Улуғ Навоийнинг ҳар бири бир жаҳон маъно, бир олам ҳис тўйғу ифода қилгучи байтларини такрор-такрор ўқиб ҳар сафар кўнглимиз сурур ва ҳаяжон билан тўлади, ҳар сафар бу олмос сатрларнинг янги қирраларини кашф қиламиз, янги-янги маъно товланишларини кўриб ҳайратланамиз.

Алишер Навоий
ЎЛМАСУН

Ёридин ҳеч ким менингдек зору маҳжур ўлмасун,
Жумлаи оламда расволиққа машҳур ўлмасун.

Мен бўлай овора то ишқимдин айлаб гуфтугўй,
Оти онинг ҳар киши оғзиға мазкур ўлмасун.

Жонима бедоду зулмин, ё Раб, ул миқдор қил,
Ким анинг ошиқлиғи ҳар кимга мақдур ўлмасун.

Мен худ ўлдум, лек ҳар ошиқки, бордур покбоз,
Навҳа тортиб мотамим тутмоқда маъзур ўлмасун.

Панд ила кўнглум уйин қилма иморат, эй рафиқ,
Бизни бузди, ҳаргиз ул, ё Рабки, маъмур ўлмасун.

Кечалар ул гул чекар эрмиш қадаҳ, эй тонг ели,
Воқиф ўл, ҳолимни айтур чоғда махмур ўлмасун.

Ёр васлиға қувондим, қовди кўйидин мени,
Эй Навоий, ҳеч киши давлатқа мағрур ўлмасун.

Алишер Навоийнинг ушбу ғазали кўп замонлардан бери халқимиз орасида машҳур. Ортиқхўжа Имомхўжаев, Матлуба Дадабоева каби атоқли ҳофизлар ижросида у ўзбек халқининг севимли ашуласи сифатида танилган.

Ғазал ошиқона руҳда, чекилган жабру жафолардан ҳасрат ва ошиқнинг ўзгаларга панди унинг пафосини белгилайди. Табдил этишга киришайлик:

Ёридин ҳеч ким менингдек зору маҳжур ўлмасун,
Жумлаи оламда расволиққа машҳур ўлмасун.

Ҳеч ким мен каби ёрга зор ва унинг ҳажрига гирифтор бўлмасин, бутун оламда шармандалик билан машҳур бўлмасин.

Матлаъ – бошланғич байтни ҳозирги ёзувга ўгиришда икки хиллик бор: дастлабки сўзни “ёридин” деб ўқиш ҳам мумкин, “ёрдин” деб ҳам. Бизнингча, “ёридин” дейиш хато – у ғазалдаги сўфиёна маънони йўққа чиқариб, шеърни кундалик-маиший мавзуга бағишланган назмга айлантириб қўяди. Зеро ёр – яккаю ягона. Ҳар кимнинг ёри бошқа-бошқа эмас. Ана шу нақтаи назардан ёндошсак, бу тенгсиз ёр ишқида ҳеч ким мен каби зор ва ҳижронзада бўлмасин, оламда мен каби шармандалик билан номи чиқмасин…

Негаки, айни ўринда, гарчи бу ишқ азобли ва аламли бўлса-да, ўзга ошиқлардан ёрни қизғаниш, энг садоқатли ва фидокор ошиқ бўлиш, унга буюк бир ишқ ила боғланиш – шарафдир.

Мен бўлай овора то ишқимдин айлаб гуфтугўй,
Оти онинг ҳар киши оғзиға мазкур ўлмасун.

Мен ишқим ҳақида ҳар қанча айтиб, овораи сарсон бўлсам-бўлай, аммо унинг номи ҳар кимнинг тилига тушавермасин.

Бу ерда ҳам аввалги байтдаги фидойиликни кўриш мумкин: ошиқ ёр ҳақида сўзлай-сўзлай, ўзининг ҳар қанча хору забун бўлишига рози, аммо ёрнинг эса, ҳатто номи ҳам, шу қадар пок сақланиши керакки, у ҳар кимнинг оғзида мазкур (зикр этилган) бўлмасин.

Шу ўринда валийлардан бирининг кунига неча маротаба бўлса ҳам, ҳар гал Оллоҳнинг номини тилга олишдан аввал таҳорат янгилаб, сўнгра зикр этганлиги ҳақидаги тарихий нақл ёдга тушади…

Жонима бедоду зулмин, ё Раб, ул миқдор қил,
Ким анинг ошиқлиғи ҳар кимга мақдур ўлмасун.

Ёрнинг жонимга жабру зулмини, э худо, шу даражада қилгинки, унга ошиқ бўлишга ҳар кимнинг ҳам ҳадди сиғадиган бўлмасин.

Мажнун (Қайс)ни зора даволанса дея, Каъбага олиб бориб, ўзингга худодан шифо сўрагин, дейишганида, у бош уриб, ё раб, менинг ишқу жунунимни орттиргин, деб талаб қилади. Чин ошиқ, ҳар қанча ёр жабридан шикоят қилса ҳам, шу жабрни ўзига ёрнинг инояти деб билади, унинг камайишини истамайди. Бу ерда ҳам Навоийнинг лирик қаҳрамони менга ёрнинг жабру зулми шу қадарлик бўлсинки, уни тортишга ҳар кимнинг қудрати етмасин, деб тилак билдиради.

Мен худ ўлдум, лек ҳар ошиқки, бордур покбоз,
Навҳа тортиб мотамим тутмоқда маъзур ўлмасун.

Мен-ку (ёр жабри туфайли) ўлдим, аммо ҳар бир покдил ошиқ мотамимда дод солиб йиғласа, буни маъзур (кечирарли) деб бўлмайди.

Навоийнинг лирик қаҳрамони ишқини шу қадар махфий тутадики, ҳатто ёр зулми боис ўлганида ҳам ўзгалар дод-фарёд солиб мотам тутишини истамайди, буни эшитиб ёр озор топмаса эди, деб хавотирга тушади. Буни тариқатда нақшбандийлик оқимига мансуб бўлган шоирнинг ишқу эътиқод ила жаҳрий (ошкора) эмас, хофий (пинҳона) машғул бўлишига ҳам ишора дейиш мумкин.

Панд ила кўнглум уйин қилма иморат, эй рафиқ,
Бизни бузди, ҳаргиз ул, ё Рабки, маъмур ўлмасун.

Насиҳат-ўгит қилиб, кўнглимни кўтаришга уринма, эй дўст, зеро кимки биз (нинг орамиз)ни бузган бўлса, ё раб, асло обод бўлмасин.

Бу ерда ғайир кимсаларнинг ёр билан шоир ўртасига тушиб, орани бузганига ишора бор. Биз лирик қаҳрамон демаяпмиз, айнан шоир деяпмиз. Афтидан, айрим адабиётшунослар таъбиридаги “бегона байт” – ғазал матнига усталик билан сингдириб юборилган, аммо алоҳида олиб қараганда ижодкор ҳаётига оид бирон лавҳани тасвир этувчи ишора бу ерда бўй кўрсатиб турибди. Навоий билан бир яқин кишисининг, эҳтимолки замона подшоҳининг, орасини кимдир бузгани айтилиб, бузғунчининг икки дунёси маъмур ўлмасин дейиляпти. Аслида, сўфиёна ғазалларда (бир бутун ҳолда) ёр билан ўрамиз бузилди, нари-бери бўлдик, деган гап айтилиши одат эмас.

Албатта, бу – айни байт ғазал руҳига тамоман ётдир, деган гап эмас.

Кечалар ул гул чекар эрмиш қадаҳ, эй тонг ели,
Воқиф ўл, ҳолимни айтур чоғда махмур ўлмасун.

Тунлари ул гул қадаҳ сипқорар эмиш, эй тонгги сабо, хабардор бўлгин, (сен) унга менинг ҳолимни атадиган чоғингда у маст бўлмасин.

“Бадоеъул бидоя” девонига 1470 йилларга қадар ёзган лирик асарлари киритилган, деган маълумот бор. Албатта, бу пайтда Алишер Навоий билан султон Ҳусайн Бойқаро ўртаси анча яқин бўлган. Сўнгроқ бир ёқдан подшоҳнинг ичкиликка берилганлиги, иккинчи томондан ўртага ғанимлар аралашгани туфайли ора бирмунча совуган. Бобурнинг ёзишича, подшоҳ “аввал тахт олғон маҳал олти-етти йил тоиб (тавбакор) эди. Андин сўнгра ичкуга тушди, қирқ йилга ёвуқким, Хуросонда подшоҳ эди, ҳеч кун йўқ эдиким, намоз пешиндин сўнг ичмагай…”. Афтидан, Навоий ўртага одам қўйган, бироқ муносабатни аниқлаштириш учун подшоҳ маст бўлмаган вақтда, яхшиси тонг пайтида арзиҳол этилишини мувофиқ кўрган.

Байтнинг бадииятига келсак, унда гулнинг тунда, саҳарга яқин очилиши (қадаҳ шаклини олиши)га нозик ишора бор.

Ёр васлиға қувондим, қовди кўйидин мени,
Эй Навоий, ҳеч киши давлатқа мағрур ўлмасун.

Мен ёрим билан биргаман, деб қувонган эдим, у эса мени кўйидан қувди, эй Навоий, ҳеч киши эришган давлатига мағрур бўлмасин экан.

Ёр билан ошиқнинг яқинлиги – ошиқ учун тенгсиз бир давлатдир, висолдан мосуво бўлиш эса лирик қаҳрамон ҳаётининг бетимсол кулфати.

Бу байт, сўфиёна талқин этиладиган бўлса, Алмисоқ ҳақидаги нақлга – Оллоҳ жами инсонларнинг руҳини яратиб, уларга ўзининг холиқ эканини тасдиқ қилдиргач, ўзидан вақтинча узоқлаштиргани – фироққа солганини ёдга туширади. Энди ҳар бир инсон ўзига берилган умрини яшаб (солик эса ишқ йўлидаги жами йўлларни босиб ўтиб)гина ёрга етишиши мумкин.

Ижтимоий маънода эса, ғазал шоир ва шоҳ – икки ҳаммактаб дўст ораларидаги мураккаб муносабат – гоҳ лутфу навозиш, гоҳо эса (ағёрлар қутқуси билан) кину араз ила ўтган вазиятлар ҳақида ишоралардан иборат. Ва бу ишора ёр (подшоҳ)нинг ўзига мўлжалланган, зора анису мунисликдан мосуво этилган бечоранинг ҳолига етиб, сидқи камолига инониб, яна висоли давлатига қайтарса…

Мақтаъ (сўнгги байт)да Навоийнинг бадиий маҳорати яққол намоён бўлади: шаклан ўзакдош икки сўз ёнма-ён келтирилади; уларнинг бири хайриятлик (қувондим), иккинчиси эса фалокатлик (қувди).

Зуҳриддин Исомиддинов
Адабиётшунос олим

Ulug‘ Navoiyning har biri bir jahon ma’no, bir olam his to‘yg‘u ifoda qilguchi baytlarini takror-takror o‘qib har safar ko‘nglimiz surur va hayajon bilan to‘ladi, har safar bu olmos satrlarning yangi qirralarini kashf qilamiz, yangi-yangi ma’no tovlanishlarini ko‘rib hayratlanamiz.

Alisher Navoiy
O‘LMASUN

Yoridin hech kim meningdek zoru mahjur o‘lmasun,
Jumlai olamda rasvoliqqa mashhur o‘lmasun.

Men bo‘lay ovora to ishqimdin aylab guftugo‘y,
Oti oning har kishi og‘zig‘a mazkur o‘lmasun.

Jonima bedodu zulmin, yo Rab, ul miqdor qil,
Kim aning oshiqlig‘i har kimga maqdur o‘lmasun.

Men xud o‘ldum, lek har oshiqki, bordur pokboz,
Navha tortib motamim tutmoqda ma’zur o‘lmasun.

Pand ila ko‘nglum uyin qilma imorat, ey rafiq,
Bizni buzdi, hargiz ul, yo Rabki, ma’mur o‘lmasun.

Kechalar ul gul chekar ermish qadah, ey tong yeli,
Voqif o‘l, holimni aytur chog‘da maxmur o‘lmasun.

Yor vaslig‘a quvondim, qovdi ko‘yidin meni,
Ey Navoiy, hech kishi davlatqa mag‘rur o‘lmasun.

Alisher Navoiyning ushbu g‘azali ko‘p zamonlardan beri xalqimiz orasida mashhur. Ortiqxo‘ja Imomxo‘jayev, Matluba Dadaboyeva kabi atoqli hofizlar ijrosida u o‘zbek xalqining sevimli ashulasi sifatida tanilgan.

G‘azal oshiqona ruhda, chekilgan jabru jafolardan hasrat va oshiqning o‘zgalarga pandi uning pafosini belgilaydi. Tabdil etishga kirishaylik:

Yoridin hech kim meningdek zoru mahjur o‘lmasun,
Jumlai olamda rasvoliqqa mashhur o‘lmasun.

Hech kim men kabi yorga zor va uning hajriga giriftor bo‘lmasin, butun olamda sharmandalik bilan mashhur bo‘lmasin.

Matla’ – boshlang‘ich baytni hozirgi yozuvga o‘girishda ikki xillik bor: dastlabki so‘zni “yoridin” deb o‘qish ham mumkin, “yordin” deb ham. Bizningcha, “yoridin” deyish xato – u g‘azaldagi so‘fiyona ma’noni yo‘qqa chiqarib, she’rni kundalik-maishiy mavzuga bag‘ishlangan nazmga aylantirib qo‘yadi. Zero yor – yakkayu yagona. Har kimning yori boshqa-boshqa emas. Ana shu naqtai nazardan yondoshsak, bu tengsiz yor ishqida hech kim men kabi zor va hijronzada bo‘lmasin, olamda men kabi sharmandalik bilan nomi chiqmasin…

Negaki, ayni o‘rinda, garchi bu ishq azobli va alamli bo‘lsa-da, o‘zga oshiqlardan yorni qizg‘anish, eng sadoqatli va fidokor oshiq bo‘lish, unga buyuk bir ishq ila bog‘lanish – sharafdir.

Men bo‘lay ovora to ishqimdin aylab guftugo‘y,
Oti oning har kishi og‘zig‘a mazkur o‘lmasun.

Men ishqim haqida har qancha aytib, ovorai sarson bo‘lsam-bo‘lay, ammo uning nomi har kimning tiliga tushavermasin.

Bu yerda ham avvalgi baytdagi fidoyilikni ko‘rish mumkin: oshiq yor haqida so‘zlay-so‘zlay, o‘zining har qancha xoru zabun bo‘lishiga rozi, ammo yorning esa, hatto nomi ham, shu qadar pok saqlanishi kerakki, u har kimning og‘zida mazkur (zikr etilgan) bo‘lmasin.

Shu o‘rinda valiylardan birining kuniga necha marotaba bo‘lsa ham, har gal Ollohning nomini tilga olishdan avval tahorat yangilab, so‘ngra zikr etganligi haqidagi tarixiy naql yodga tushadi…

Jonima bedodu zulmin, yo Rab, ul miqdor qil,
Kim aning oshiqlig‘i har kimga maqdur o‘lmasun.

Yorning jonimga jabru zulmini, e xudo, shu darajada qilginki, unga oshiq bo‘lishga har kimning ham haddi sig‘adigan bo‘lmasin.

Majnun (Qays)ni zora davolansa deya, Ka’baga olib borib, o‘zingga xudodan shifo so‘ragin, deyishganida, u bosh urib, yo rab, mening ishqu jununimni orttirgin, deb talab qiladi. Chin oshiq, har qancha yor jabridan shikoyat qilsa ham, shu jabrni o‘ziga yorning inoyati deb biladi, uning kamayishini istamaydi. Bu yerda ham Navoiyning lirik qahramoni menga yorning jabru zulmi shu qadarlik bo‘lsinki, uni tortishga har kimning qudrati yetmasin, deb tilak bildiradi.

Men xud o‘ldum, lek har oshiqki, bordur pokboz,
Navha tortib motamim tutmoqda ma’zur o‘lmasun.

Men-ku (yor jabri tufayli) o‘ldim, ammo har bir pokdil oshiq motamimda dod solib yig‘lasa, buni ma’zur (kechirarli) deb bo‘lmaydi.

Navoiyning lirik qahramoni ishqini shu qadar maxfiy tutadiki, hatto yor zulmi bois o‘lganida ham o‘zgalar dod-faryod solib motam tutishini istamaydi, buni eshitib yor ozor topmasa edi, deb xavotirga tushadi. Buni tariqatda naqshbandiylik oqimiga mansub bo‘lgan shoirning ishqu e’tiqod ila jahriy (oshkora) emas, xofiy (pinhona) mashg‘ul bo‘lishiga ham ishora deyish mumkin.

Pand ila ko‘nglum uyin qilma imorat, ey rafiq,
Bizni buzdi, hargiz ul, yo Rabki, ma’mur o‘lmasun.

Nasihat-o‘git qilib, ko‘nglimni ko‘tarishga urinma, ey do‘st, zero kimki biz (ning oramiz)ni buzgan bo‘lsa, yo rab, aslo obod bo‘lmasin.

Bu yerda g‘ayir kimsalarning yor bilan shoir o‘rtasiga tushib, orani buzganiga ishora bor. Biz lirik qahramon demayapmiz, aynan shoir deyapmiz. Aftidan, ayrim adabiyotshunoslar ta’biridagi “begona bayt” – g‘azal matniga ustalik bilan singdirib yuborilgan, ammo alohida olib qaraganda ijodkor hayotiga oid biron lavhani tasvir etuvchi ishora bu yerda bo‘y ko‘rsatib turibdi. Navoiy bilan bir yaqin kishisining, ehtimolki zamona podshohining, orasini kimdir buzgani aytilib, buzg‘unchining ikki dunyosi ma’mur o‘lmasin deyilyapti. Aslida, so‘fiyona g‘azallarda (bir butun holda) yor bilan o‘ramiz buzildi, nari-beri bo‘ldik, degan gap aytilishi odat emas.

Albatta, bu – ayni bayt g‘azal ruhiga tamoman yotdir, degan gap emas.

Kechalar ul gul chekar ermish qadah, ey tong yeli,
Voqif o‘l, holimni aytur chog‘da maxmur o‘lmasun.

Tunlari ul gul qadah sipqorar emish, ey tonggi sabo, xabardor bo‘lgin, (sen) unga mening holimni atadigan chog‘ingda u mast bo‘lmasin.

“Badoe’ul bidoya” devoniga 1470 yillarga qadar yozgan lirik asarlari kiritilgan, degan ma’lumot bor. Albatta, bu paytda Alisher Navoiy bilan sulton Husayn Boyqaro o‘rtasi ancha yaqin bo‘lgan. So‘ngroq bir yoqdan podshohning ichkilikka berilganligi, ikkinchi tomondan o‘rtaga g‘animlar aralashgani tufayli ora birmuncha sovugan. Boburning yozishicha, podshoh “avval taxt olg‘on mahal olti-yetti yil toib (tavbakor) edi. Andin so‘ngra ichkuga tushdi, qirq yilga yovuqkim, Xurosonda podshoh edi, hech kun yo‘q edikim, namoz peshindin so‘ng ichmagay…”. Aftidan, Navoiy o‘rtaga odam qo‘ygan, biroq munosabatni aniqlashtirish uchun podshoh mast bo‘lmagan vaqtda, yaxshisi tong paytida arzihol etilishini muvofiq ko‘rgan.

Baytning badiiyatiga kelsak, unda gulning tunda, saharga yaqin ochilishi (qadah shaklini olishi)ga nozik ishora bor.

Yor vaslig‘a quvondim, qovdi ko‘yidin meni,
Ey Navoiy, hech kishi davlatqa mag‘rur o‘lmasun.

Men yorim bilan birgaman, deb quvongan edim, u esa meni ko‘yidan quvdi, ey Navoiy, hech kishi erishgan davlatiga mag‘rur bo‘lmasin ekan.

Yor bilan oshiqning yaqinligi – oshiq uchun tengsiz bir davlatdir, visoldan mosuvo bo‘lish esa lirik qahramon hayotining betimsol kulfati.

Bu bayt, so‘fiyona talqin etiladigan bo‘lsa, Almisoq haqidagi naqlga – Olloh jami insonlarning ruhini yaratib, ularga o‘zining xoliq ekanini tasdiq qildirgach, o‘zidan vaqtincha uzoqlashtirgani – firoqqa solganini yodga tushiradi. Endi har bir inson o‘ziga berilgan umrini yashab (solik esa ishq yo‘lidagi jami yo‘llarni bosib o‘tib)gina yorga yetishishi mumkin.

Ijtimoiy ma’noda esa, g‘azal shoir va shoh – ikki hammaktab do‘st oralaridagi murakkab munosabat – goh lutfu navozish, goho esa (ag‘yorlar qutqusi bilan) kinu araz ila o‘tgan vaziyatlar haqida ishoralardan iborat. Va bu ishora yor (podshoh)ning o‘ziga mo‘ljallangan, zora anisu munislikdan mosuvo etilgan bechoraning holiga yetib, sidqi kamoliga inonib, yana visoli davlatiga qaytarsa…

Maqta’ (so‘nggi bayt)da Navoiyning badiiy mahorati yaqqol namoyon bo‘ladi: shaklan o‘zakdosh ikki so‘z yonma-yon keltiriladi; ularning biri xayriyatlik (quvondim), ikkinchisi esa falokatlik (quvdi).

Zuhriddin Isomiddinov
Adabiyotshunos olim