Эътиборингизга ҳавола қилинаётган икки мақола: «Тилимиз» ( 1919 йилда «Иштирокиюн» газетасида босилган) ва «Ёпишмаган гажаклар» (1929 йилда «Қизил Ўзбекистон» газетасида эълон қилинган) Фитратнинг услуби ҳақида, Фитрат шахсиятининг баъзи бир қирралари, унинг хатарли ҳаётининг маълум босқичлари тўғрисида яхши тасаввур беради.

Озод Шарафиддинов
АБДУРАУФ ФИТРАТ

Абдурауф Фитрат ўзбек ва тожик халқларининг маданий ривожида салмоқли ўрин тутувчи ёрқин сиймолардан биридир. Унинг тақдири ҳам ғоят фожеали бўлган — у айни бой ҳаётий тажриба орттириб, қалами қайралиб, илҳоми тўлишиб турган бир чоқда Сталин истибдодининг қурбони бўлди. Оқлангандан кейин ҳам кўп йиллар мобайнида унинг асарлари нашр қилинмади, номи қора рўйхатлардан чиқмай келди. Сўнгги йиллардагина қайта қуриш шарофати билан, ошкоралик ва демократиянинг қанот ёза бошлагани туфайли Чўлпон, Элбек ва бошқалар қатори Фитратнинг ҳам баъзи бир асарлари дунё юзини кўрди, адабиётшунослар улар тўғрисида мақолалар эълон қила бошлашди. Булар, албатта, Фитратни адабиётимиз тарихидаги ўзининг қонуний ўрнига қайтариш борасида бошлаган ишларимизнинг дебочаси, холос.

Фитрат курашларга, изланишларга, алданишлар ва кашфиётларга тўла ҳаётий йўлини босиб ўтди. У 1884 йилда Бухорода туғилди, эски мактабда ўқиди, тарих, фалсафа ва адабиётдан чуқур билим олди, араб, форс, турк тилларини мукаммал ўрганди. Айни чоқда, эски мактаб таҳсилини кўрган Фитрат ўзининг таъбири билан айтганда, «мутаассиб руҳоний» бўлиб етишган эди.

XX аср бошида бутун Шарқда бўлгани каби Бухорода ҳам ижтимоий фикрда жиддий уйғониш бошланиб, жадидчилик ҳаракати кучайди. Фитрат ҳам, «ёш бухороликлар» деб ном олган жадидларнинг сўл қанотига қўшилади ва орадан кўп ўтмай — 25 ёшида Туркияга ўқишга кетади. Истамбулда ўтказилган тўрт йиллик ҳаёт, турк маърифатпарварлари, адиб ва шоирларининг ижоди билан танишиш, европача фалсафа ва ижтимоий таълимотлардан ўрганиш Фитратнинг қарашларида кескин бурилиш ясайди — энди у Бухоро ҳаётидаги, Туркистон ҳаётидаги қолоқликларни, бидъат ва хурофатни аниқроқ кўради, жамият ривожига тўсиқ бўлиб ётган кучлар ҳақида теранроқ ўйлай бошлайди. Бу изланишлар Фитратни ислоҳотчилик йўлига олиб келади — у дин билан илмни бирга қўшишга интилади ва ижтимоий тузумни янгилаш ғояларини ўртага ташлайди. Бунда у, айниқса, феодал психологиянинг кўринишларига, диндаги, яшаш тарзидаги маҳдудликка қарши чиқади. Фитратнинг жамиятни ислоҳ этиш ҳақидаги ғоялари «Мунозара» ва «Баёнати сайёҳи ҳинди» деган публицистик рисолаларида ифодаланган. Бу китобнинг иккови ҳам биринчи марта форс тилида Истамбулда нашр қилинган эди. Кейинроқ эса (1913) Самарқандда Маҳмудхўжа Беҳбудий нашриётида А. Н. Кондратьев деган одам таржимасида рус тилида босиб чиқарилади. Бу икки рисола Бухорода ҳам, Туркистонда ҳам ижтимоий фикрнинг ўсишига кучли таъсир қилди.

Фитрат 1913 йилда Бухорога қайтиб, ёш бухороликлар ҳаракатида фаол қатнаша бошлайди ва кейинроқ ошкора тарзда амир Олимхонга қарши кураш йўлига киради. Айни чоқда, у ҳам шоир, ҳам адиб, ҳам адабиётшунос, ҳам муаррих, ҳам тилшунос, ҳам публицист сифатида қалам тебрата бошлайди ва тез орада жамоатчилик ўртасида катта обрў қозонади. 1920 йилда Бухоро халқ республикаси тузилгач, Фитрат янги ҳокимият таркибида бир неча йил маориф ишлари бўйича вазирлик вазифасини бажаради.

Абдурауф Фитратдан бой ва ранг-баранг мерос қолган. Кичкина бир муқаддимада унинг ижодий меросининг ҳамма қирраларини батафсил ёритиш бир ёқда турсин, ҳатто шунчаки санаб чиқиш ҳам амри маҳол. Шунинг учун мен фақат икки масала устидагина тўхтаб ўтаман.

Абдурауф Фитрат ўзига хос, юксак маҳоратли драматург эди. 20-йилларда у ўнга яқин драматик асарлар яратди ва уларнинг ҳаммаси ўша пайтда саҳналаштирилди. Буларнинг маданий ҳаётда катта роль ўйнаганини шундан ҳам кўрса бўладики, ҳар бир асар катта- катта мунозараларга сабаб бўларди ва ҳар гал бу асарлар муносабати билан тарихимиз ҳақида ҳам, адабий мерос ҳақида ҳам, кундалик ишлар тўғрисида ҳам жиддий мулоҳазалар айтиларди. Фитратнинг кўп асарлари тарихий воқеаларга бағишланган бўлиб, уларда тожик ва ўзбек халқларининг қаҳрамонлик анъаналари, чет эл босқинчиларига қарши кураши, эрксеварлиги, адолат ва ҳақиқатга ташналиги тасвирланган. Масалан, Фитратнинг Фирдавсий «Шоҳномаси» асосида ёзилган «Зоҳҳоки морон» фожеаси 1919 йилдаёқ саҳнага қўйилганди. Шундан кейин 1920 йилда унинг «Бегижон», «Чин севиш» каби пьесалари қўйилади. «Чин севиш» ҳинд ҳаётидан олинган бўлиб, унда тараққийпарвар ҳинд ёшларининг ўз ватанларининг мустақиллиги учун кураши, инглиз мустамлакачиларига қарши фаолияти ҳикоя қилинган. Кейинроқ эса бу мавзуда Фитрат яна «Ҳинд ихтилолчилари» драмасини ҳам ёзди. Унинг тарихий драмалари ҳақида гапирганда «Темур соғанаси», «Абулфайзхон», «Арслон» каби асарларини ҳам санаш керак. 20-йилларда ва айниқса, 30-йилларда бу асарларни ғоявий жиҳатдан айблаган мақолалар кўп ёзилди. Уларда муаллиф ўтмишни идеаллаштиришда, миллатчилик ғояларини тарғиб қилишда айбланди. Ҳатто «Ҳинд ихтилолчилари»дан айрим парчалар келтириб инглиз мустамлакачилари ҳақидаги гапни «бу руслар ҳақида айтилган» дейишдан ҳам тоймаган одамлар бўлди. Кейин эса бу мулоҳазаларнинг ҳаммаси Фитратни халқ душмани деб аташга, унинг қатл қилинишини оқлашга хизмат қилди. Мен бу мулоҳазаларни айтар эканман, албатта, бу билан Фитратнинг драмалари ҳар қандай камчиликлардан холи эди демоқчи эмасман. Уларнинг мазмунида ҳам баҳсли ўринлар бўлганидек, бадиий шаклида ҳам муайян нуқсонлар бор. Улар ҳақида истаганча гапириш, танқидий мулоҳаза юритиш мумкин, аммо уларнинг ҳеч қайсиси Фитратга қўрқинчли сиёсий айблар тақашга, унга дўқ қилишга, уни репрессия қилишга асос бермайди. Фитрат санъаткор сифатида ўзи тасвирлаётган воқелик парчаларига мустақил қарашга ҳам, ҳатто адашишга, хато қилишга ҳам ҳаққи бор.

Энди икки оғиз гап унинг илмий асарлари ҳақида. Фитрат ўзбек адабиётшунослигининг отаси бўлган. У классик адабиётимиздаги кўпгина сиймолар ҳақида қўлёзма манбалар асосида биринчи мақолаларни ёзган эди. Масалан, у Бедил, Яссавий, Турди, Машраб ҳақида биринчи мақолаларни эълон қилган, биринчи бўлиб, «Ўзбек адабиётидан намуналар» деган китобни ёзган. Бу китоб 1927 йилда Москвада нашр этилган бўлиб, ўзбек адабиёти ҳақида озми-кўпми системали тасаввур берадиган хрестоматия эди. Бу китоб 20-йилларда Ўзбекистондадам жуда машҳур бўлган, ҳозир ҳам ўзининг илмий қимматини мутлақо йўқотмаган атоқли турк олими Исмоил Ҳикматнинг тўрт жилдлик «Турк адабиёти тарихи» китобидан андоза олиб яратилган. Фитрат мақолалари учун ҳам жуда кўп дакки еган, боши маломатдан чиқмаган эди. Умуман, ўша кезларда, шунингдек, 30-йилларда Чўлпону Фитратларни бир тепиб ўтиш, ўринли-ўринсиз бўлса-да, бир-икки жумла билан ҳақоратлаб, камситиб кетиш «яхши тарбия кўрган» одамлар учун ҳам фарз, ҳам қарз ҳисобланарди. Бунда таъналар асослими-йўқми, мунаққид ҳақиқатан хатога йўл қўйганми-йўқми — бунинг аҳамияти йўқ эди. Жумладан, Яссавий ҳақидаги мақола атрофида шундай бўлган эди. Фитрат бу мақолада ҳам гўё Яссавийни идеаллаштирган, унинг дунёқарашидаги мистикани ва бошқа жиҳатларни кўрмаган ёхуд атайин хаспўшлаган, уни йўқсуллар адабиётининг, яъни янги совет адабиётининг асосчиси деб атаган ва бу билан пролетар адабиётининг ривожига зарба бермоқчи бўлган. Шуниси қизиқки, мақола билан танишсангиз, бу айбларнинг ҳаммаси пуч эканини кўрасиз — Фитрат Яссавийнинг ўзини ҳам, ижодини ҳам жуда яхши билади ва илмий жиҳатдан тўғри очиб беради, унинг зиддиятларини ҳам яхши кўрсатади. Фақат биргина шу мақола эмас, ёхуд фақат адабиёт масалаларига бағишланган тадқиқотлари эмас, Фитратнинг умуммаданият муаммолари ҳақидаги, жумладан,шарқ музикаси тарихига оид ишлари ҳам жуда катта илмий қимматга эга эди ва шарқшунос олимлар доирасида жуда юксак баҳоланарди. Шунинг учун ҳам Ленинград университети Ўрта Осиё олимлари ичида биринчи бўлиб Фитратга профессорлик унвонини берган эди.

Ҳозир эътиборингизга ҳавола қилинаётган икки мақола Фитратнинг илмий меросида марказий ўрин тутмаса-да, унинг услуби ҳақида, Фитрат шахсиятининг баъзи бир қирралари тўғрисида яхши тасаввур беради.

«Тилимиз» деб аталган мақола 1919 йилда «Иштирокиюн» газетасида босилган. У пайтларда Фитрат «Чиғатой гурунги» ташкилотининг етакчиларидан бири эди. Бу ташкилот ҳам сўнгги йилларга қадар ашаддий аксилинқилобчи ташкилот деб баҳоланиб келинди, унинг аъзолари ҳам шунга кўра қўпорувчи, миллатчи, душман одамлар эди. Ҳолбуки, буларнинг бари бекор, «Чиғатой гурунги» ўша даврнинг етук олимларини уюштирган бўлиб, ўзбек тили ва ўзбек адабиётининг ривожи учун қайғурадиган маданий-маърифий тўгарак эди. Кейинги мақоласида Фитрат «Чиғатой гурунги» учун «миллатчилик» хос эди, дейди. Бундаги «миллатчилик» сизни чалғитмай қўя қолсин — 1919 йилда «Миллатчилик» деган сўз 1927 йилдаги ёхуд 1937 йилдаги ва ҳаттоки,ҳозирги пайтдаги «миллатчилик» деган сўздан осмон билан ерча фарқ қиларди. У пайтларда бу сўзга сиёсий тус берилмас, у бор-йўғи халқпарварлик, миллатпарастлик маъносида ишлатиларди. Фитратнинг мақоласи ўзбек тилининг равнақини ўйлаб ёзилган. Ўша вақтда бундай мақола ғоят муҳим қимматга эга эди. Чунки адабий тилимиз жуда ғариблашиб қолган, бошқа чет тиллардан кирган сўзлар ҳисобига анча бузилиш даражасига бориб етган эди. Бунга амин бўлиш учун профессор Боровковнинг кейинроқ ёзилган «1905— 1907 йилларда ўзбек адабий тили» деган китобини эслаш кифоя. Унда конкрет мисоллар билан, газета ва китоблардан олинган беҳисоб намуналар билан тилнинг ночор аҳволи аён кўрсатиб берилган. Шунинг учун 1918—19 йилларда ўзбек тилини софлаштириш, татбиқ кўламини кенгайтириш, унинг ҳамма ички имкониятларини рўёбга чиқариш ғоят муҳим эди. Айтганча, бу вазифа бугун ҳам ўзининг актуаллигини йўқотгани йўқ. Бугун ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши муносабати билан баъзи бир ўртоқлар орқа-олдиларига қарамай тилдаги мавжуд луғатларни бошқалари билан алмаштириш кўйига тушиб қолдилар. Буни билимдонлик билан қилинса — яхши, лекин билиб-билмай қилинадиган бўлса, фойдадан кўра зарари кўп бўлиши мумкин. Мен журналистика факультетида бир эълон ўқидим — «куллиётимиз касаба ташкилоти» деб ёзилипти. Бунда «куллиёт» сўзи «факультет» маъносида қўлланипти. Ҳолбуки, «кулли»нинг маъноси «ҳамма, ҳаммаси» дегани, «куллиёт» эса «тўла асарлар мажмуаси» деган маънони билдиради. «Жомий куллиёти», «Навоий куллиёти» дейиш мумкин, «куллиёт жилдлари» деса бўлади, аммо «куллиёт касаба ташкилоти» деб бўлмайди.

Фитратнинг мақоласига қайтайлик. Унинг биринчи жумласиёқ мақоланинг чуқур бир дард билан ёзилганидан далолат беради.

«Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз тили қандай тилдир? Туркча.» Кейин эса муаллиф жуда кўп мисоллар билан, Алишер Навоийнинг «Муҳокаматул луғатайн» каби асарига таяниб туриб, турк тилининг бойлигини далиллаб беради. Кейин эса нима учун бу тилнинг «бахтсизлиги»ни очади. Энг муҳими, бу тилнинг истиқболи ҳақида Фитрат умид ва ишонч билан қалам тебратади, тилга ғамхўрликни элу юртни севиш билан, ватанпарварлик билан боғлайди: «Турк улусини севамиз, лекин тили қабодир, мусиқаси тотсиздир, тарихи қоронғудир деганларнинг ҳам бир-икки таёқ еб қувилмоқлари керакдир».

Энди икки-уч оғиз гап «Ёпишмаган гажжаклар» мақоласи ҳақида. 1929 йилда «Қизил Ўзбекистон» газетасида эълон қилинган бу мақола Бойбўлатовнинг «Ўзбек адабиёти намуналари» китоби тақризига жавоб тарзида ёзилган. Бойбўлатов 20-йилларнинг иккинчи яримида республика матбуотида анча фаол иштирок этган одам. Аммо унинг мақолалари кўпинча шунақа аччиқ- тирсиқ оҳангда ёзилардики, гўё муаллиф уни бутун дунёга зарда қилиб ёзгандай туюларди. Унинг деярлик ҳамма мақолалари фош қилувчилик руҳи билан суғорилган. Бойбўлатов айниқса, адабий мерос масалалари ҳақида кўп ёзган ва бу мақолаларнинг ҳаммасида ўта нигилистик позицияда турган. Фитратнинг мақоласида айтилганидек, у жамики ўтмиш адабиётни «ахлатдан иборат» деб даъво қилган. Бойбўлатовнинг бундай қараши фақат бир-икки мақолада тасодифан кўриниб қолган хато фикрлар эмас, балки унинг дунёқараши, эътиқодининг моҳиятини ташкил қиладиган туб фикр эди. Бунга амин бўлиш учун унинг 30-йилларнинг бошида ёзилган ва рус ҳамда ўзбек тилларида эълон қилинган «Чиғатойизмми ёки пантуркизмми?» деган рисоласини эслаш мумкин. Унда муаллиф узундан-узоқ чалкаш мулоҳазалардан кейин Алишер Навоийни мистик шоир деб, унинг ижодини зарарли деб эълон қилади ва ўтмиш адабиёт ҳақида илиқ гап айтган олимки бор, ҳаммасини пантуркизмда айблайди.Хуллас, Фитрат ана шу сохта олимнинг сохта қарашларини рад қилади ва унинг фикрларининг асоссиз эканини тавозеъ билан, сира қизишмай исботлаб беради. Албатта, бу мақолада олдинга сурилган фикрларнинг баъзи-бирлари бугун эскириб қолган. Жумладан, адабиёт тарихини даврлаштиришга оид фикрлар, ёхуд, «темурийлар савдо сармоясининг манфаатини ифодалаган» деганига ўхшаш тезислар шулар жумласидандир. Шунингдек, мақоланинг айрим жойлари Фитратнинг узлуксиз танқид таъсирида жиндай бўлса-да, муросасозлик йўлига кира бошлаганидан далолат беради. Бунинг учун бу муҳтарам зотни ҳовлиқиб қоралашга ошиқмайлик. У пайтларда фақат Фитрат эмас, бошқа ҳар қандай ижодкорнинг ҳам бундан ўзга иложи йўқ эди. Айтганча, кўп ҳолларда замонга мослашиш ҳам уларни фожеадан асраб қололган эмас.

«Ёпишмаган гажжаклар»нинг яна бир, эҳтимолки, яна бир эмас, асосий қимматли томони шундаки, у Фитратнинг ҳаёт йўли ҳақида, қарашларининг ўзгариши тўғрисида жуда қимматли маълумотлар беради. Жумладан, «Чиғатой гурунги» ҳақидаги маълумотлар ғоят қимматли. Фақат бунда ҳам муаллифнинг «миллатчилик» ҳақидаги мулоҳазаларига бироз танқидий муносабатда бўлмоқ керак.

Ўйлаймизки, бу икки мақола билан танишган журналхон адабиётимиз ва маданиятимизнинг бу улуғ сиймосининг бошқа асарларини ҳам топиб ўқишга ўзида иштиёқ ва рағбат сезар. Ҳар ҳолда, нима бўлганда ҳам бу икки мақола бугунги китобхоннинг адабиётимиз босиб ўтган мушкул ва чигал йўллар ҳақидаги тасаввурини бир даража бўлса-да бойитади.

Абдурауф Фитрат
ИККИ МАҚОЛА

ТИЛИМИЗ

Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир? Биласизми? Туркча. Шоирлик қилмоқчи эмасман, сўзнинг тўғриси шудир. Дунёни энг бой тили туркчадир, энг бахтсиз тили ёна худ (1) туркчадир. Бойларнинг бахтсизлиги совет ҳукумати чоғинда бўлғон бир ишдир. Бундан бурун бахтли эдилар деганлар тилимизнинг ҳолини билмасдан гапуралар.

Бир тилнинг бойлиги у тилдаги сўзнинг кўплиги (касрати калимот) (2), ундириш кенглиги (вусъати иштиқоқ) (3), юсуп тугаллиги (мукаммаллияти қавоид)(4) билан бўлур.

Туркчада сўз кўплиги борми? (арабчиларимизча айтганда касрати калимот мавжудми?) Бу сўз букун эмас, неча юз йил бурун орага чиқмиш дея Навоийнинг «Муҳокаматул луғатайн» отли китобиндан ўз жавобини олмиш. Навойининг китоби туркчанинг бойлигини очибғина билдира олмаса ҳам, туркчада сўз кўплигини (у) яхши биладир. Навойи ёлғиз «йиғламоқ»нинг турларини кўрсататурғон туркча сўзларнинг шунчасини ёзадир: инграмоқ, синграмоқ, инчкирмак, йиғламоқ, йиғламсинмоқ, ўкирмак, сиқтамоқ. (..) Мана сизга бир ҳодисанинг етти тури учун отким, ораларинда ингичка айирмалар бордир. Туркчада бу ҳол оз эмас. Арабча нуфуз, мурур, убур; у тўғрисинда туркчамизда ўтмоқ, кечмоқ, ошмоқ, ортонмоқ бор. Арабча амал қаршусинда, туркча тилак, истов, орхан бор. Арабча зарф ёнинда туркча идиш бор, совут бор. Арабча фанда манфаат ўрнинда туркча тосих бор, унум бор. Арабча қалб ўтрусинда туркча юрак билан кўнгул бор. Арабча садр учун туркча кўкс ва кўкрак бор. Туркча луғат ёзмоқчи бўлғонимда туркча сўз бойлиги тўғрисида бундан ортиқ ёзолмайман. Сўзни туркчада ундирик кенглиги (яъни «вусъати иштиқоқ») ға кўчираман. «Илм» ишининг (билимнинг) туркчасидан ундирилган сўзлар шулардир: бил, билар, билажак, билғуси, билгай, билса, билсачи, билай, билди, билибдир, билган, била бошлади, била ёзди, била олди, била турди, била берди, билиб, билгач, билгали, билмак, билиш, билув, билмов, билим, билги, билик, билгили, билгучи, билмакчи, билгур, билмагай, билмаган, билмай, билимсиз, билмас, билмаслик.

Мана сизга ёлғиз феъллардан 13 феъл, қўшма феъллардан 6 феъл. Қўшма феъллардан ҳар бирининг буйруғи, бўлиши (5), ҳоли, келажаги (6), шарти, қўзғови (7) бор. 13х6=78 бўлур. Бунларга уфт (8), вақт, сабаб феъллари қўшилса, 81 та бўлур. Бунга исм (9) ва сифат ёзилғон 18 қўшилганда 99 сўз бўлур. Бу 99 тасида сўз толлуғи(10) буйруқдир (яъни бил сўзидир). Демак, туркчада бир томирдан 98 сўз ундиринг эмиш. Эмди юсуп тугаллигига (мукаммалияти қавоидға) боқайлик.

Араб, форс, рус, немис, француз тилларидан қай бирининг сарф (11) китобларини олиб қарасак, кўрамизким бир сўзни ясамоқ учун бир қанча ёзилғон, ундан сўнг шул қоидадан ташқари қолғон (мустасно) сўзлар деб тўрт-беш сўз кўрсатилган. Турк сўзларинда эса, бундай сўз топилмайдур. Юсупсизлик деган ҳоллар (истиснолилик ҳоллар) туркча сарфда сира йўқдур. Тилимизнинг авжи тўғрисида ҳам бойлиги, тугаллиги билиндими? Эмди сўзни туркчанинг бахтсизлигина кўчираман. Турк тили шунча бойлиги, шунча тугаллиги билан бахтсизликдан қутула олмамишдир. Турк тили дунёнинг энг бахтсиз тилидир. Туркчанинг бахтсизлиги араб босқини билан боғланмишдир. Араблар босдиқлари ўлкага (12) ёлғуз ҳукуматларини эмас, динларини, йўсунларини-да танитғон, ол(дир)ғон эдилар.

Мусулмонликнинг туби, томири Қуръон билан Ҳадисдир. Шунинг учун янги мусулмонлар арабча ўрганишни ўзларига вожиб деб билдилар, ўқидилар, ўргандилар, севдилар. Бундан кейин форсича ва туркча арабча бўғувига кириб қолдилар. Форс тилининг ҳоли бутунлай ёмонлашди. Форслар ўз тилларини ташладилар: ёлғиз китобларини эмас, ўзаро ёзувларини ҳам арабча ёза бошладилар. Лекин бу иш кўб чўзилмади. Форс тили бир силкиниш билан ўзини араб бўғувидан қутқара олди. Форс тилининг бу силкиниши Эрон шоири Фирдавсийнинг чиқиши эди. Фирдавсий арабчалиққа қарши қайнағон, қизиғон бир миллатчи эди. Ўттиз йил тиришди, донгли «Шоҳнома» китобини ёзиб чиқорди. «Шоҳнома»ни ёзиб чиқарувдан Фирдавсийнинг иккита тилаги бор эди: Эрон улусини арабдан совутиб, эронли туйғусини бермак ва араб тилини Эрондан суриб чиқармоқ. Шунинг учун «Шоҳнома»нинг ҳар бир еринда эронлини мақтаган шоир араблиққа келганда:

Заҳири шутур хўрдану сусимор,
Арабро бажойи расидаст кор.
Ки тахти Каянро кўнад орзу
Туфу, бар ту, чарх кардаи туфу!

деб қийқирмишдир. Бу сўзларнинг туркчаси шудир: Туя сути билан илон эти емакдан бошқа иш билмаган арабнинг иши, шу ерга чиқмишким, Эрон императорининг(13) тахтини истайдир. О, шу ишга сабаб бўлган фалак туфу сенга, туфу!

Яна шунинг учундирким, Эронда арабча ҳоким бўлган бир замонда ёзилғон «Шоҳнома»да арабча сўзлар йўқ даражада оздир. Фирдавсий бу икки тилакни билиб, онглаб, ишга киришганини билдирмакчи бўлиб, ёзадирким:

Бас, ранж бурдам соли си,
Ажам зинда кардам ба дини форсий

демишдир. Туркчаси: «Бу ўттиз йил ичинда кўп эмкаифим (14), Эронни форсича ёздигим шу китоб ила турғиздим», демакдир. Форси ишди шундай қилиб ёқасини қутқармиш. Лекин, бизнинг бахтсиз туркчамиз бир Фирдавсий етиштира олмамиш.

Дунёнинг энг бой тили бўлғон туркчамиз ёлғуз арабча қимруқлар (14) билан эмас, форсича тепкилари билан дахи эзилмишдир. Кўзларимизни тўрт очиб қарайлик, дунёнинг энг буюк ҳакими бўлғон ибн Сино туркдир. Иккинчи Арасту аталғон Форобий туркдир. Араб тилини мангулик тиргизиб келган Жавҳарий туркдир (15). «Ваҳдати вужуд» фалсафасининг имомларидан бўлган Жалолиддин Румий туркдир. Форсий адабиётининг пайғамбарларидан бўлғон Низомий дахи туркдир. Шу ерда отлари ёзилғон кимсалар ёлғуз турк улусини эмас, бутун дунёнинг улуғ кишилариндан эрурлар.

Икки турк улуси бунларнинг асарлариндан осиғланолмай (16) қолмиш, балки ўзларини ҳам яхшигина таниёлмай қолмишдир. Бунлар ўз билиқларини туркча ёзсалар эди, букун турк улусининг ҳоли эҳтимолки бошқа турли бўлар эди. Бахтсизлик бундинда ортиқ бўлурмикин?! Турк ўғли турк бўлғон Маҳмуд Ғазнавий Фирдавсийни чақириб, турк эзилишини кўрсатғон «Шоҳнома»ни ёздурсин, дея ҳар йўлиға бир олтун берсун. Шул бахтсизликдирким, турк ўғли бўлғон Усмонли ҳоқонлари ўз туйғуларини форсича шеър билан сўйлатмишдир (17). Яна шул бахтсизликдирким: Кафказия туркларининг ёқаларин тутмиш дея форс тилининг ҳурмати учун Саксон еринда (ўрнида) Ҳаштот дедирмишдир (18).

Туркча бахтсиздир. Минг йилдан бери эзила келмишдир. Лекин, битмамишдир. Битмас, яшамишдир, яшар. Негаким бойдир. Туркча яшамишдир. Яшар, лекин ўзини араб, форс тиллариндан қутқара олурми, йўқми? Сўзни бу ерга етиргач, бармоғимни яранинг ўзагина босмиш бўлдим. Бу сўрдуғимға икки турли жавоб келари белгиликдир. Ҳа, йўқ. Эмди шу йўқ деганлар билан юришайлик. Бунлар деяларким, туркча араб, форс тиллариндан қутулолмас, нечун? Мана далиллари: а) чунки араб, форс тиллари бойдир. Бунинг жавобини бердикким, туркча ҳам бойдир. Чунки, бу кунги турк дунё-сининг билимли улуғ ёзувчилари шу йўлға кирмишдир. Бунга жавоб берамизким: Турк дунёсининг улуғ ҳакимлари бўлғон Форобий билан Абу Али ўз асарларини арабча ёзорға қўл қўйган эдилар. Сиз нечун уларнинг изидан чиқдингиз? Сиз Абу Алининг изидан чиққанда, биз-да сизнинг изингиздан чиқа олсак керак. Чунки тилимизда кўб нарсанинг оти йўқдир. Жавобимиз: Бу сўздан тилагингиз нимадир? Шул чоқда тилингиздаги араб, форс сўзларининг туркчаси топилмайдур, демакчи бўлсангиз сўзингиз янглишдир. Туркчани билмас экансиз. Ўрганинг. Ҳозирги сўзларимиздаги арабча, форсчалардан бир нечаси учун туркча топилмайдир десангиз тўғридир. Биз ҳам уларни чиқармоқчи эмасмиз. Унларни олурмиз, лекин ўзимизники қилурмиз. Туркчалаштирурмиз. «Қоида»нинг туркчаси йўқдур. «Сарф»нинг-да туркчасин тополмадик. Иккисин дахи олурмиз. Лекин сиз каби «Ҳавойиди сарфия» демасдан «Сарф қоидалари» дермиз. Чунки, илмий истилоҳларнинг туркчаси йўқдир (19).

Ким деди буни? «Шамс»нинг туркчаси «қуёш»дир. «Кавокиб»нинг туркчаси юлдузлардир. «Минвар»нинг туркчаси олов, ўтдир. «Саҳоби мунаввар» — ёруғ булут; «ҳандаса» — ўлчов хат, чизиқ, «зовия» — бурчак, пучмоқдир. «Кавкаби собита» — турғувчи юлдуздир. «Кавкаби зу-занаб» — қуйруқли юлдуздир.

Тузук бир неча истилоҳларнинг туркчасини бу кунгача тополмағонмиз, уларни сақлармиз. Чунки туркчамиз қабо (орқада)дир, дўққи (қўпол), адабиёт тили эмасдир.

Сўз бу ерга келдими, чидамоқ қўлдан келмас. Ҳаболиқ, дўққилиқ кўрсатмоқчи бўлиб деймизки: Сиз улусингизни севмайсиз. Шунинг учун турк улуси ва турк тилининг сиз билан иши йўқдир. Қаршингиздаги кишилар бу сўзни эшитиб ўтирмаслар, қиларини қиларлар. Мен улусимни жонимдан ортиқ севаман дерлар. Бунларнинг мана шу сўзлари қумучдир Тушингизда сиз бир хотинни севсангиз, тиришиб, жон чекишиб, куч билан уйига кирибсиз, ёнига суқулгандан кейин юзига қараб: «мен сизни кўп севаман, сиз кўп чиройликсиз, лекин шу кўзингиз кўп дўққидир, шуни чиқариб ташланг, бурнингиз ёмон ис берадир, шуни кесиб отинг», десангиз севгилингиз бўлғон хотин икки-уч таёқ уриб, сизни қувмасми? Албатта, қувар. Турк улусини севамиз, лекин тили қабодир, мусиқаси тотсиздир, тарихи қоронғудир деганларнинг ҳам бир-икки таёқ еб, қувилмоқлари керакдир. Лекин, турк тили бахтсиздир.

■ Луғат ва изоҳлар

Мақола «Иштирокиюн» рўзномасининг 1919 йил 12 июндаги 132-сонида босилган. Кўпчиликнинг эътиборини тортгани, турли мунозараларга сабаб бўлгани учун шу рўзноманинг 23 август сонида Фитрат «Тилимиз» сарлавҳаси остида яна чиқиш қилган ва турли хат, саволларга жавоб берган.
Қавс ичида берилган изоҳ ва таржималар Фитрат ёки рўзномачилар томонидан бажарилгандир. Қавс ( ) белгиси остида берилган сўзлар матбаада тушиб қолган сўзлар бўлиб, мазмун тушунарли бўлиши учун шу усул билан беришни лозим топдик. Матндаги айрим чалкашликлар, ўқилиши қийин, ўчиб кетган сўзларни тиклашга урунилди. Бу йўлда камчиликлир бўлиши мумкинлигини сезганимиз ҳолда, муштарийлардан узр сўраймиз. Тушунилиши қийин бўлган сўзларнинг изоҳи қуйида берилади.

1.Ёна худ — яна шу
2.Сўзнинг кўплиги (касрати калимот) — луғат қатлами ва унинг бойлиги назарда тутиляпти.
3.Ундириш кенглиги (вусъати иштиқоқ) — сўз ясалиши. Қуйироқда ундирик, ундирилган сўзлари ҳам бор.
4.Юсуп тугаллиги (мукаммаллияти к,авоид) — тилнинг грам- матик қонуниятлар жиҳатидан мукаммаллиги, бутунлиги.
5.Бўлиши — феълнинг бўлишлилик категорияси.
6.Қелажаги — замон категориясидаги ҳозирги-келаси, келаси замонлар.
7.Қўзғови — даража ёки нисбат категорияси.
8.Уфт — ўтимлилик назарда тутилаётган бўлиши мумкин
9.Отларнинг эгалик ва келишикларда турланиши назарда тутиляпти.
10.Толлуқ(ғ) — ўзак, негиз маъносида.
11.Сарф — морфология (айрим манбаларда грамматика ҳам шу сўз орқали изоҳ қилинган ҳоллар ҳам мавжуд).
12. Босдиқлари ўлкага — «араблар томонидан босиб олинган ўлкага» демокчи.
13.Бу сўзнинг туркчаси мавжуд бўлса-да, Фитрат муомалада актив қўлланиладиган сўзни ишлатган. Буни муаллифнинг таъсирчанликни ошириш учун қилинган ҳаракати деб тушуниш мумкин.
14.Эмкаифим, қимруқ сўзлари ё матбаада нотўғри терилган, ёки бошқа сабаблар билан келтирилган бўлиши мумкин. Шунинг учун «эмкаифим»ни қийналдим, алам чекдим; «қимруқ»- ни босиб олинган ўлкаларга сунъий киритилган, мажбурий истилоҳот деб тушуниш мумкин.
15.Ҳозирда турли хил «илмий жанжал»ларга сабаб бўлаётган бу фикрлар Фитрат томонидан қатъийлик билан (ўзи айтганидай «шоирлик қилиб» эмас) айтилган. Демак, муаллиф ишончли асосларга эга бўлган бўлиши тахмин этилади.
16.Осиғланмоқ — фойдаланмоқ.
17.Усмон империяси давридаги (ундан кейин ҳам) айрим туркий хоқонлар саройида форс тилининг амалда қўлланилишини истеҳзо қиляпти.
18.Кавказ турклари форс тили таъсирида саксон ўрнида ҳаштот дейишади, шунга ишора.
19.Фитрат фикр бошланишида а) деб белги қўйган-у, бироқ кейинги 6) ва бошқа белгиларни учратмадик. Матбаа хатоси бўлса керак.
20.Қумуч — ёлғон, асоссиз маъноларида қўлланилмоқда

ЁПИШМАГАН ГАЖЖАКЛАР

(Ўртоқ Бойбўлатовга очиқ хат)[1]

Дўстим, ойлар, йиллар тиришиб, бир асар чиқарған муҳаррир[2] дўстларнинг шу асар ҳақидағи муҳокамаларини тинглашдан, асарнинг камчиликларини ўрганишдан, албатта, мамнун бўлади.

Менинг «Ўзбек адабиёти намуналари» аталған арзимас бир асарим[3] ҳақинда фикрингизни билдирмаслик учун анча уриниб, 3-сон газетни тўлдирганингизни кўриб мамнун бўлдим[4], ўқиб ҳам чиқдим. Ҳамма гапдан бурун Сизга ташаккуримни билдираман. Лекин бахтга қарши мақолангизни шунчалар кенгайтиргансизким, кенглиги асл мақсаднинг йўқолишиға сабаб бўлған. Бизда болалар орасида «Кўзим кўрмайдир» деган бир ўйун бор: Бир бола кўзини қаттиқ боғлағандан кейин қўлиға узун бир таёқ олиб, ўртада туради. Бошқалар унинг оёғини олмоқ учун атрофдан ҳужум қиладилар. Таёқли бола таёғини кўтариб «кўзим кўрмайдир» деб, тез-тез айланаберадир, таёқ кимга тўғри келса, шунга тегадир. Мақолани ёзғанда сизнинг қаламингиз ҳам шул кўзи кўрмас боланинг таёғига ўхшаған: айланған, айланған, кимга тўғри келса, шунга теккан, орада менинг китобим унутилган, жуда оз ўрин олған.

Ҳар ҳолда мақолангиз кўбрак менинг шахсимга қаратилғани муносабати билан жавоб тарзида эмас, дардлашув шаклида бир нарса ёзаман. Менинг асаримни бошлаб тартибиға эътироз қилғанингиз кўриладир. Адабиёт тарихимизни қоплови[5] «Феўдализм», «Савдо сармояси» каби даврларға ажратишимға қарши каби кўринасиз. Лекин ўз фикрингизни, яъни қандай тақсим қилиш лозимлигини ёзмағансиз. Адабиёт мутахассиси ёки адабиёт тарихи билан машғул бир одам бўлса эдингиз, шу баҳона билан сизга «ёпишмоқ» мумкин эди. Лекин мен биламанким, сиз адабиёт тарихининг одами эмассиз, мақолангиз эса тасодифий бир ҳодисадир. Шунинг учун бу тўғрида маъзур кўраман сизни. Лекин шуни айтиб ўтаманким, адабиёт тарихини тақсим қилишда марксизм усулининг талаб қилғани йўл менинг тақсимимдир. Бу тақсимни ўзбек адабиёти тарихиға тадбиқ қилишнинг ўзи катта ҳам янги бир иш. Бунинг ҳудудини тайин қилишда баъзи янглишларнинг бўлуви мумкин. Лекин уларни кўрсатиб, исбот қилиб, сўнгра тил текириш[6] керак эди. Сиз мақолангизда бу томонға яқинлашған даврларни бир-биридан ажратған хусусиятларнинг йўқлиғидан шикоят қилғансиз, лекин сиз ҳар даврнинг намуналарини ўқидингизми? Масалан: «Савдо сармояси» даври билан «Феўдализм» даврининг намуналари орасидағи Шаклда ва мазмундағи айирмаларни кўра олдингизми? Ёки кўриб, қаноатланмадингизми? Қаноатланмаган бўлсангиз сиз бу даврларни бир-биридан ажратган қандай хусусиятлар истайсиз (ки намуналари бўлмасин). Масъаланинг бу томонларидан (яъни энг муҳим ва фойдалиқ томонларидан) мақолангиз сукут қиладир. Ҳолбуки, шу томонларни очиқ кўрсатганингиздагина менинг китобимнинг камчиликларини кўрсатган ва менга бир нарса ўргатган бўлур эдингиз. Буни ҳам сизнинг адабиёт тарихининг одами бўлмасдан тасодифан майдонға чиқғанинғизга бағишлайман. Мақолангизда чиғатой адабиёти ва унинг пролетар адабиётига асос бўлиши тўғриларида кўбрак туриб, бор кучингиз билан ҳужум қиласиз. Фитрат сўз бошида «Чиғатой адабиёти пролетариат адабиётиға асос бўладир деган» деб, қоравул қичқирасиз, ҳатто менинг бош сўзимда ўзингизга ёрдам қилгудек кўринган бир-икки жумла ҳам келтирасиз. Чиғатой адабиётининг пролетар адабиётиға асос бўлишини даъво қилмоқ нари турсин, бош сўзимда чиғатой адабиётини мафкура ёғидан ярамағанини сўйлаганман. Менинг «намуналар»им босилмаса эди, сиздан бошқа ҳеч кимнинг қўлида унинг нусхалари бўлмаса эди, бош сўзимдан кўчирганингиз бир-икки жумланинг балки сизга фойдаси бўлур эди. Нима чораки, китоб Ўзбекистонда босилиб тарқалған. Сизнинг мақолангизни ўқуған ҳар ким менинг бош сўзумни ҳам ўқуй оладир. Ўқуғач, сизнинг менга туҳмат қилиб турганингизни ҳам онглайдир. Мен сўз бошимдағи ибораларнинг масъалаға дахлдорлиқ қисмини тамоман кўчираман, янгидан ўқишингизни ва эътирозингизни шунга таяндириб, янгидан майдонға чиқишингизни талаб қиламан: «Биз ўзбекларнинг ва, умуман, Ўрта Осиё туркларининг тарихига оид арабий, форсий, туркий тилларда бир кўб асарлар ёзилған. Бироқ бу асарлар бизнинг сиёсий ҳаракатларимизни тор бир рамкада кўрсатмакдан бошқа ишга оз ярамакдадир. Халқимизнинг, ўлкамизнинг ижтимоий-иқтисодий ҳоллариға оид хабарларни бу асарлардан истаб топиш жуда қийиндир, баъзан мумкин ҳам бўлмайдир, чунки йўқдир. Адабий тарихимизни текшириш эса, мана шу камчиликларни тўлдиришга катта ёрдам қиладир. Феўдалларнинг, умуман, ҳоким синфнинг омма билан муносибатларини, оммаға қарашларини, зиёлиларнинг, шоирларнинг ҳоким синфга муносибатларини, ҳоким синф фойдасиға қараб оммани қандай овутғанларини, олдағанларини, ҳоким синфнинг кайф-сафони (Бобирча, «айш ва фисқи») қайси даражаларға чиқарғанларини ёлғиз адабиёт тарихимизда кўришимиз мумкиндир.

Бундан бошқа, тарихий санъаткорларимизни текшириш, уларнинг тажрибаларидан қўрмоқ истаганимиз пролетар адабиёти учун фойдаланиш ҳам кераксиз бир ҳаракат бўлмайдир. Мана шу қисқағина изоҳот бу китобни қандай тилак билан тартиб қилғанимизни билдирған бўлса керак.

Мана шу сўз бошимда менинг томонимдан айтилган гаплар. Мана шу гапларга эътирозингиз бўлса, айтишга ҳақлисиз. Йўқса, менинг сўзларимни бош-оёғини кесиб ташлаб, ўз мақсадингизга яроқлиқ бир ҳолға киргизиб, сўнгра эътироз қилишингиз илмий бир ҳаракат саналмайдир.

Китобимнинг 3-бўлимиға «Савдо сармояси» даври исмини берғанимдан ҳам рози бўлмайсиз, шу истилоҳотнинг охирида каттакон бир ? (сўроқ) аломати қўясиз. Биз темурийлар даврини «савдо буржуазияси» даври деймиз. Темурийларнинг жаҳонгирлиги(ни) Ўрта Осиё савдо сармоясининг тараққийси билан изоҳ қилмоқчи бўламиз. Бунинг учун қўлимизда етарлик материаллар бор. Сиз шунга рози эмаслигингизни чиройли бир савол аломати билан ифода қиласиз, бу даврни нима деб атамоқ тўғрисида фикрингизни билдирмайсиз. Сиз шуни унутасизки, савол аломати қанча чиройли бўлса бўлсин, илм учун бир нарса бермайдир. Бизнинг фикримизга қарши экансиз, фикрингизни билдиринг. Айтинг-чи, темурийлар даврига қандай исм берасиз?

Бундан сўнг мақолангизда менинг таржимайи ҳолимни текширишга киришасиз. Менинг бир вақтлар мутасаввиф, панисломист, пантуркист бўлғанимни турли далиллар билан исбот қилмоқчи бўласиз. Пилонингиз яхши. Мақтанарлиқ пилон, агар сиз менинг «Намуналар»имни бурунги панисломистлигимнинг, пантуркистлигимнинг давоми эканини, бу асарим билан мазкур фикрларнинг биттасини ўзбек оммасига тақдим қилғанимни исбот қила олса эдингиз, ишингиз кўб муваффақиятли чиқар эди. Лекин буни қила олмағансиз. Бу кун бир кўб кишиларнинг мозийлари ҳақида гапириш мумкин. Лекин, бу гапиришгина етарли эмас. Уларнинг мозийлари билан бугунги ишлари орасидаги муносибат ва алоқани кашф этиш керак!

8-, 10-йилларда (яъни, 18—20 йил бурун) ёзилған асарларимдан шоҳидлар келтирасиз. Азизим, менинг қўлимға қалам тутиб, асар ёзғанимга йигирма йил тўлғанини ўзингиз ҳам эътироф қиласиз. Бу йигирма йил орасида мен ўзбекча, тожикча юз ўн печатний листлик асар ёздим (мақолалар ҳисоб эмас). Буларнинг ҳаммасини Шўро ҳукуматиға, пролетариат мафкурасига ярарлиқ асарлар эканини ҳеч даъво қилмадим ва қилмайман-да. Ишнинг бу томонини онгламоқ учун таржимайи ҳолимни ўзимдан тингланг.

Мен Осиёнинг энг қора диний марказларидан ва қора бир усули идораға тобеъ бўлған Бухорода 1884 йилда туғилдим[7]. Биринчи тарбияни эски усулдаги диний бир мактабдан олдим. Мактабдан чиқғач, диний бир мадрасага кириб олдим, намоз ўқидим, мутаассиб бир мусулмон эдим. Ҳатто Бухорода янги бошланған жадидлар ҳаракатиға қаршилиқ ҳам қилдим. Сўнгралари жадидлар ҳаракатиға оралашдим. У замондағи зеҳнияхнинг таъсири эски жадидларнинг ташвиқ ва ёрдами билан Туркияга таҳсил учун бордим. Мана шу вақтларда мен диний реформа тарафдори эдим: динни фан билан келиштириш, фанға тўғри келмайтурган хурофот қисмини диндан чиқариш, динни тозалаш хаёллариға ишонған эдим. Воқеан эса, панисломизм ғоясининг чуруган бир хаёл эканин кун сайин оча бордим. Панисломизмнинг бўлмағур хаёл эканини онглағач, пантуркизм хаёлиға берилдим. Бу вақтларда ёзғаним асарларда диний реформистик фикрлар кўрилиб турадир. Сиз эса, мазкур асарлардан менинг мутасаввиф эканимни чиқарасиз. Тасаввуф билан озғина таниш бўлса эдингиз, у китобларда мазкур маслакнинг асарини кўра олмағанингизни ўзингиз онглар эдингиз.

Мен ҳеч бир вақт тасаввуфга мансуб бўлмадим. Лекин адабиёт тарихини текширучи бир муаллим бўлғаним сифати билан тасаввуфни жуда кўб текширдим. Бу кун тасаввуфнинг ҳар томонини, энг қоронғу сирларини биламан. Ҳатто, шу кунларда «Ўрта Осиёда тасаввуф тарихи» исмли бир китоб[8] вужудга келтирмак учун тиришмакдаман. Тасаввуфнинг қандай заҳарли, қандай зарарли бир маслак эканини ҳар кимдан ҳам яхши билиб олғанман. Лекин ҳеч вақт мутасаввиф бўлмаганман.

Сўнгралари ҳаёт мени пантуркизмда қотиб қолишда қўймади. Мен ўзбек миллатчисига айландим. 17—18-йилларда Ўрта Осиёда пантуркизм ҳаракати кенгаймоқда эди, айниқса, Тошкентда пантуркизм фикри билан суғорилган турли тўдалар ташкил бўлди.

Турк тилларини, турк адабиётини бирлаштириш шиори остида «иш» кўрилди. Мактабларда усмонли адабиёти она тили дарслари ўрнида қабул қилинди. Мана шу ҳаракатга қарши ўзбек тили, ўзбек адабиёти шиорлари остида «Чиғатой гурунги» ташкил қилинди. «Чиғатой гурунги» ўзбек миллатчилиги: ўзбек тили, ўзбек адабиёти шиорлари остида пантуркист тўдаларга ва шунга берилған ўнг жадидларга қарши курашди. Сиз «Чиғатой гурунги» пантуркист эди» деб қичқирасиз. Айниқса, шу кунларда «Чиғатой гурунги»ни пантуркист дейиш мўда ҳолиға кириб борадир. Ҳолбуки, «Чиғатой гурунги» ўз замонида пантуркизм, панисломизм ҳаракатлариға қарши курашмоқда эди. Сизга иккита факт кўрсатай: бутун мактабларимизда «Умумий турк тили, умумий турк адабиёти» шиорлари ҳукм сурганда «Чиғатой гурунги» ўзбек тили, ўзбек адабиётини ўргатиш учун Ҳадрада пулсиз дарс беришни эълон қилди. Муаллимликка мен, Шокиржон Раҳимий, Қаюм Рамазон тайин этилдик. Дарсга бир кўб муаллимлар давом этмакчи бўлиб келдилар. У вақтларда Тошкент маориф шўъбасида пантуркистларнингтўдачилик ёрдамчилари ҳукм сурар эди. Мана шулар бир дарсдан кейин бизни қувдилар, талабаларни тарқатдилар.

Бир кеча «Чиғатой гурунги»нинг мажлиси бўлған эди. Гурунг аъзолари томонидан ёзилган асарларни ўқиб, муҳокама қилмоқда эдик. Тошкентнинг энг катта ташкилотининг бирида турған бир ўртоқ[9] винтовка кўтариб келиб, мажлисимизга бирдан кирди. «Чиғатой гурунги»нинг мақсадини сўради. «Сиз динга қарши фикр тарқатар экансиз, Муҳаммад пайғамбарнинг меърожини инкор қилар экансиз» деб тафтишга киришди ва бизни «мундоқа йўлсиз ҳаракатлар»дан манъ қилиб кетди. Мана буларнинг ҳаммаси пантуркистларнинг иғвоси билан бўлар эди: «Мен «Чиғатой гурунги» пролетар мафкурасини ташир эди» демайман, буни даъво қилиш жинниликдир. Тузук, «Чиғатой гурунги» бевосита сиёсат билан машғул бўлмоқни истамади, ёлғиз тил, имло, адабиёт билан шуғулланди. Лекин унинг айрим аъзолари ўша вақтда сўл миллатчи эдилар. Шунинг учун айта оламизким «Чиғатой гурунги» жадидларнинг сўл қаноти бўлиб, у жадидлардан тил, имло, адабиёт ва динга қарши ҳам пантуркизм ва ўзбек миллатчилиги билан ажралар эди. Мана бу тафсилот «чиғатой гурунги»нинг кўрсатилган илмий ишларда пантуркист, панисломистларга нисбатан инқилобий йўл тутганини кўрсатади. Агар сиз «Бу илмий тўгаракнинг аъзолари ўзбек миллатчилари эдилар, шунинг учун бу тўгарак қарши қурулған бир ташкилот эди» десангиз, нон орасидан кир изламакдан бошқа бир иш қилмаған бўлурсиз. «Чиғатой гурунги» 20-йилларғача давом қилди. Бу вақтғача унинг ўз олдиға қўйған илмий юмушлари бажарилган эди. Янги имло шўро маориф комиссарлиги томонидан мактабларга киргизилган шўро ҳукумати томонидан «Ҳар миллатнинг мактаб тили ўз она тилида бўлсин» деб эълон этилган асос билан ўзбек тили таъмин этилган эди. Бир тарафдан, коммунистлар фирқасининг миллий масъалани тўғри ҳал қилмоқда бўлғани ва мустамлакачилик асосларини емиришда кескин йўл тутгани кун сайин очиқ кўрина бошлаған, ўзбек миллатчиси бўлиб туришда ҳам маъқул бир сабаб қолмаған эди. «Чиғатой гурунги» тарқалди. Унинг аъзолари битта-битта ўз хатоларини эътироф қила-қила фирқа сафига ўтдилар ва бор кучлари билан бу кунгача хизмат қилмоқдалар.

Эмди ўзимнинг дин билан муносибатим ҳаққинда сўзлашайлик. Мен юқорида айтғаним каби бир вақтлар диний реформа тарафдори эдим. Динни хурофотдан ажратиш деган хаёлга берилған эдим. Мана шу диний реформа кетидан юриш, мени динсизлиққа[10] олиб борди. Дин хурофотдан ажралса, нари томонда ҳеч бир нарса қолмағанини кўрдим. Диннинг фан билан ҳеч бир вақт келиша олмағанига ишондим ва шунинг натижасида диндан қайтдим, динга қарши фикр тарқатдим. Менинг динсизлигим ўзбеклар ва тожиклар орасида ҳаммадан бурун, ҳаммадан кўбрак машҳур бўлған. Бу нуқтани инкор қилиб бўлмайди. Динсиз, худосиз бўлған бир кишининг мутасаввиф бўла олмаслигини онгламоқ учун жуда оз бир муҳокама кучининг сизда борлиғини, рухсат берсангиз, қабул қилайлик.

Мақолангиз бир ерида мени Туркия султониға мактуб ёзиш билан айблайсиз. Мен умримда Туркия султониға мактуб ёзмадим, бу менга тамоман туҳмат! 1908 йилда ёзғаним бир асаримда Бухоро хонлигида ҳукм сурган диний таассубни ва шунга таянган идора усулини эслайсизми? У вақтда Бухорода бир калла 2 тийин эди. Ҳибс қилиш, ўлдириш, сангсор[11] қилиш кундаги одатлардан эди. У замонларда китоб ёзишнинг ўзи «кофир»лик эди. Мен шу вақтларда биринчи асаримни ёздим[12]. Бухоронинг идора усулини, таълим-тарбия усулини, бир кўб расмий идораларни танқид қилдим. Бу китоб Бухорода тарқалар эди.

Унинг ноширлари бўлған Бухоро жадидларини таҳликага туширмаслик учун амирға қаратиб бир сўз боши ёздим ва шунинг билан, гўё, танқиднинг унга эмас, маъмурлариға оид бўлғанини кўрсатдим. Бу замондағи Бухоронинг жавоби эди. Шунинг билан мени Бухоро амирининг тарафдори дейиш ҳам мумкин эмас, меним Бухоро амирига қарши ҳар вақт курашганим ва курашган ташкилотларга раҳбарлик қилғанимни билмаган йўқ.

Сўнг тўрт-беш йилда ёзғаним «Арслон», «Умар Хайём» каби асарларимни, ҳатто танқид қилғанингиз «Намуналар»дағи даврлар тақсимини шу йўл билан олиб боришга тиришдим. Мазкур ишларимда янглишлар бўлуви мумкин. Лекин буларни(нг) воқеаларини таҳлил қилганда бўлған янглишлардан ҳисоб қилиб, танқид қилиш, хато жойларни кўрсатиш керак. Ҳар бир янглиш янги янглиш деб ўйланган нуқтани, менинг йигирма йил бурунғи панисломистлигим билан изоҳ қилиш тўғри илмий бир ҳаракат бўлмайдир. Азизим, Ўрта Осиёнинг оламға маълум бир маданияти бўлған, бу маданиятнинг туркий асарлари қолған. Бу асарларнинг ҳаммасиға бирдан «ахлатлар» дейиш, сизнинг муҳокамангизнинг кирлигидан чиққан янги бир истилоҳ бўлса керак.

Мен ўзимнинг йигирма йиллик мутолаам, жуда кучсиз бўлмаған кутубхонам соясида шу йўлда ишламоқдаман. Албатта, ишларимда янглишлар бўлуви мумкин. Янглишларимни жой-жойи билан кўрсатиш керак, кўзни юмиб, оғизни очиб сўкишнинг илмий фойдаси йўқ.

Мақолангизда катта ҳарфлар билан «Маориф ва ўқитғучи» журнали Фитратнинг ношири афкори эди дейиш мумкин» деб ёзасиз. Буниси эмди уёт! «Маориф ва ўқитғучи» Рамздан бурун бор эди. Рамз замонида ҳам давом қилди. У ҳар вақт маориф комиссарлигининг ношири афқори бўлиб давом қилди. Журналнинг бутун давом муддатида мен ёзған мақоламнинг сони ўнга бормайдир. У қандай қилиб менинг ношири афкорим бўлсин?! Бироз ўйланг, Ўзбекистоннинг марказида фирқа ва шўро идораларининг кўзлари остида чиқған бир журнал уч-тўрт йил менинг ношири афкорим бўлади-ю, шуни сиздан бошқа ҳеч ким онгламайдими? Сиз бу демагўги билан кимни таҳрир қилғанингизни ўйладингизми?!

«Маориф ва ўқитғучи» журналида Яссавий ҳақида ёзғаним мақоладан сўз очасиз[13]. Мен у мақоламда Яссавийни санъат ёғидан, мафкура томонида қаттиқ танқид қилдим, унинг зарарли эканини, унинг таъсирига қарши курашмоқ кераклигини сўзладим. Ёлғиз унинг баъзи шеърлариға олданиб, унинг йўқсуллар томонида турғанин қабул қилмоқчи бўлдим. Сўнгралари эса, фикримнинг янглиш эканини онгладим. Сизга ёқмаған «Намуналар»имнинг муқаддимасида Яссавий ҳақинда бошқача фикр юргиздим. Сиз «Намуналар» ҳақинда танқид ёзмағанингиз ҳолда Яссавий ҳақинда унинг муқаддимасидағи сўзларимдан кўз юмиб, «Маориф ва ўқитғучи»даги мақоламға ёпишасиз.

Бундан кейин Чиғатой адабиётининг «мундарижаси» ва «шакли» ҳақинда фикр юргузасиз. Бошлаб Чиғатой шоири деб Навойи билан Яссавийни кўрсатасиз. Азизим, сизда чиғатой сўзига қарши қизиқ бир ҳолат пайдо бўлған, ўзингизга ёқмаған ҳар кимни чиғатой деб сўкмоқчи бўласиз, ишнинг бу қадари чегарани ошишдир. Яссавий Чиғатой шоири эмас. У Чиғатой адабиётидан бурун ўткан бир шоир. Сўнгра Навойидан намуналар олғанда менинг тартиб қилғаним ва сизнинг танқид қилғанингиз китобдан олмайсиз-да, Навойининг ўз девонидан, диний мавзудаги байтларни оласиз. Сизнинг у намуналарингизни кўрган киши менинг китобимдан олғанингизни гумон қиладир-да, менга ҳужумларингизни қисман ҳақли кўрадир. Сиз ҳам шуни истайсиз. Ҳолбуки, Навойининг динсиз бир шоир эканини мен даъво қилмадим. Унинг диний парчалари бор ҳам кўбдир. Лекин менинг «Намуналар»имдаги асарлари бу қатордағи асарлар эмас.

Навойидан олған байтларни таржима қилишингиз бир оз «вадудона» бўлған, кўби тўғри эмас. Сўнгра Навойи билан Яссавийдан берганингиз намуналарға суяниб, «Чиғатой адабиётининг шаклидан ҳам фойдаланиш мумкин эмас» дейсиз. Лекин сиз шакл билан вазнни бир-биридан ажрата олмағансиз. Шакл деб вазн билан айрим сўзларни оласиз. Ҳолбуки, шаклга ифода тарзи, мажоз, истиора ва шеърнинг бутун (поэтик) хусусиятлари кирадир.

Навойининг вазнидан фойдаланиш, албатта, мумкин. Мундан бошқа(си) Яссавийнинг вазнидир. Яссавий ва Яссавий мактаби шоирларида бармоқ вазнининг чиройлик намуналари бор, фойдаланиш мумкин. Сиз Яссавийни чиғатой шоирларининг аруз вазнида ёзғанлари ўйлаб, шу хатоларға тушгансиз. Ҳатто кўчирганингиз Навойи билан Яссавий шеърлари орасида бўлған вазн айирмасиға ҳам диққат қилмағансиз…[14]

■ Луғат ва изоҳлар

[1] «Жалил Бойбўлатовга очиқ хат» шаклида ёзилган ушбу мақола 1919 йил «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 15—16 сентябр (215—216) сонларида эълон қилинган бўлиб, Ж. Бойбўлатов қатор чиқишларида Фитратни «пантуркизм» ва «панисломизм»да айблайди. Айниқса, Фитрат томонидан тузилган «Ўзбек адабиёти намуналари, I жилд» (1928) ва сўз боши муаллифи Отажон Ҳошим кескин танқид остига олинган эди.

[2] муҳаррир — муаллиф маъносида.

[3] Абдурауф Фитрат. Ўзбек адабиёти намуналари. 1 китоб. Самарқанд — Тошкент, 1928 йил.

[4] Фитратнинг «Ўзбек адабиёти намуналари» китоби муносабати билан «Қизил Ўзбекистон» рўзномаси саҳифаларида Ж. Бойбўлатов чиқиш қилиб, фақатгина ушбу китобни эмас, умуман, Фитрат ижодини кескин танқид қилган эди.

[5] қоплови — қамрови.

[6] текириш — текизиш.

[7] Бошқа кўпгина манбаларда Фитратнинг туғилган йили деб 1886 йил санаси кўрсатилган. Хусусан, С. Айний шундай маълумот беради: «Абдурауф Фитрат Бухорий — туғилган йили 1304 ҳижрий» (яъни милодий 1886 га тўғри келади). Қаранг: С. Айний. Намунаи адабиёти тожик. — М.: 1926, III қисм. Шунингдек, Фитрат ҳаёт пайтида эълон этилган «Катта Совет қомуси»да ҳам шу сана келтирилади. Қаранг: Фитрат Абдурауф. БСЭ, М., 1936, т.57. 6.656.

[8] «Ўрта Осиёда тасаввуф тарихи» номли китоб ёзаётгани ҳақида бир неча бор маълумот беради, бироқ бу иш охиригача етмаган. Тугалланмаган қўлёзманинг тақдири эса номаълум. Фитрат томонидан келтирилган «заҳарли», «зарарли» сўзлари унинг тасаввуфга муносабатини белгиламайди. Бу фақат давр тақозоси билан юзага келган, ноҳақ танқиддан ўзини ҳимоя қилишнинг бир йўли, холос. Фитратнинг ўзбек адабиёти тарихи ҳақидаги қатор ишлари билан танишишнинг ўзиёқ бу фикрни тасдиқлайди.

[9] Юсуф Алиев (1891 — 1946) назарда тутиляпти. Туркистон Компартиясининг арбобларидан бўлиб, ўша пайтда Туркистон Ички ишлар халқ комиссарининг ўринбосари эди.

[10] Бу ўринда динсиз сўзини атеист сўзи билан алмаштирмаслик керак. Чунки Фитрат томонидан ёзилган асарларни синчиклаб кузатганда бу нозик айирма очиқроқ кўринади.

[11] сангсор — тошбўрон қилиш.

[12] Гап «Мунозара» хусусида кетяпти. «Мунозара»нинг Истанбул нусхасида ўзига хос «Муқаддима» ва «Хотима» ёзилган бўлиб (Ҳожи Мўйин таржимасида бу тушиб қолган), унда Фитрат Бухоро амирига мурожаат этиб, мамлакатнинг қолоқ аҳволини баён қилган эди.

[13] Тилга олинган мақола «Маориф ва ўқитғучи»да босилган. Қаранг: журналнинг 1927 йил, 6—8-сонлари.

[14] Фикрнинг нотугаллигидан ва Фитрат услубидан (у деярли ҳар бир илмий ишининг бошланишида тилга олинган истилоҳга қайтади ва кўпинча, унга бўлган муносабатини такроран таъкидлаш билан асарини тугаллайди) сезиладики, «хат»нинг давоми бўлган. Буни Фитрат замондошларидан Л. Азиззода ва М. Раҳим қизи тасдиқлаган. Мақоланинг якуни таҳририят томонидан «қайчиланған» бўлиши мумкин. «Идорадан» номи остида берилган редакцион мақолачадан газетанинг ўша пайтдаги адабиётга нисбатан тутган «позиция»сини билса бўлади:

«Идорадан» — Фитратнинг бу мақоласи Чиғатой адабиёти масаласига оид бир неча муҳим пайтларини очиб беради, бироқ бу билан чиғатойизм унсурлари ва уларнинг қолдиқлари билан кураш тамом бўлмайди. Идора бу масала теварагида очган музокарани давом эттиришни лозим топади.

Нашрга тайёрловчи: Ҳ. Болтабоев

Манба: «Ёшлик» журнали

E’tiboringizga havola qilinayotgan ikki maqola: “Tilimiz” ( 1919 yilda “Ishtirokiyun” gazetasida bosilgan) va “Yopishmagan gajaklar” (1929 yilda “Qizil O‘zbekiston” gazetasida e’lon qilingan) Fitratning uslubi haqida, Fitrat shaxsiyatining ba’zi bir qirralari, uning xatarli hayotining ma’lum bosqichlari to‘g‘risida yaxshi tasavvur beradi.

Ozod Sharafiddinov
ABDURAUF FITRAT

Abdurauf Fitrat o‘zbek va tojik xalqlarining madaniy rivojida salmoqli o‘rin tutuvchi yorqin siymolardan biridir. Uning taqdiri ham g‘oyat fojeali bo‘lgan — u ayni boy hayotiy tajriba orttirib, qalami qayralib, ilhomi to‘lishib turgan bir choqda Stalin istibdodining qurboni bo‘ldi. Oqlangandan keyin ham ko‘p yillar mobaynida uning asarlari nashr qilinmadi, nomi qora ro‘yxatlardan chiqmay keldi. So‘nggi yillardagina qayta qurish sharofati bilan, oshkoralik va demokratiyaning qanot yoza boshlagani tufayli Cho‘lpon, Elbek va boshqalar qatori Fitratning ham ba’zi bir asarlari dunyo yuzini ko‘rdi, adabiyotshunoslar ular to‘g‘risida maqolalar e’lon qila boshlashdi. Bular, albatta, Fitratni adabiyotimiz tarixidagi o‘zining qonuniy o‘rniga qaytarish borasida boshlagan ishlarimizning debochasi, xolos.

Fitrat kurashlarga, izlanishlarga, aldanishlar va kashfiyotlarga to‘la hayotiy yo‘lini bosib o‘tdi. U 1884 yilda Buxoroda tug‘ildi, eski maktabda o‘qidi, tarix, falsafa va adabiyotdan chuqur bilim oldi, arab, fors, turk tillarini mukammal o‘rgandi. Ayni choqda, eski maktab tahsilini ko‘rgan Fitrat o‘zining ta’biri bilan aytganda, “mutaassib ruhoniy” bo‘lib yetishgan edi.

XX asr boshida butun Sharqda bo‘lgani kabi Buxoroda ham ijtimoiy fikrda jiddiy uyg‘onish boshlanib, jadidchilik harakati kuchaydi. Fitrat ham, “yosh buxoroliklar” deb nom olgan jadidlarning so‘l qanotiga qo‘shiladi va oradan ko‘p o‘tmay — 25 yoshida Turkiyaga o‘qishga ketadi. Istambulda o‘tkazilgan to‘rt yillik hayot, turk ma’rifatparvarlari, adib va shoirlarining ijodi bilan tanishish, yevropacha falsafa va ijtimoiy ta’limotlardan o‘rganish Fitratning qarashlarida keskin burilish yasaydi — endi u Buxoro hayotidagi, Turkiston hayotidagi qoloqliklarni, bid’at va xurofatni aniqroq ko‘radi, jamiyat rivojiga to‘siq bo‘lib yotgan kuchlar haqida teranroq o‘ylay boshlaydi. Bu izlanishlar Fitratni islohotchilik yo‘liga olib keladi — u din bilan ilmni birga qo‘shishga intiladi va ijtimoiy tuzumni yangilash g‘oyalarini o‘rtaga tashlaydi. Bunda u, ayniqsa, feodal psixologiyaning ko‘rinishlariga, dindagi, yashash tarzidagi mahdudlikka qarshi chiqadi. Fitratning jamiyatni isloh etish haqidagi g‘oyalari “Munozara» va «Bayonati sayyohi hindi” degan publitsistik risolalarida ifodalangan. Bu kitobning ikkovi ham birinchi marta fors tilida Istambulda nashr qilingan edi. Keyinroq esa (1913) Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy nashriyotida A. N. Kondratyev degan odam tarjimasida rus tilida bosib chiqariladi. Bu ikki risola Buxoroda ham, Turkistonda ham ijtimoiy fikrning o‘sishiga kuchli ta’sir qildi.

Fitrat 1913 yilda Buxoroga qaytib, yosh buxoroliklar harakatida faol qatnasha boshlaydi va keyinroq oshkora tarzda amir Olimxonga qarshi kurash yo‘liga kiradi. Ayni choqda, u ham shoir, ham adib, ham adabiyotshunos, ham muarrix, ham tilshunos, ham publitsist sifatida qalam tebrata boshlaydi va tez orada jamoatchilik o‘rtasida katta obro‘ qozonadi. 1920 yilda Buxoro xalq respublikasi tuzilgach, Fitrat yangi hokimiyat tarkibida bir necha yil maorif ishlari bo‘yicha vazirlik vazifasini bajaradi.

Abdurauf Fitratdan boy va rang-barang meros qolgan. Kichkina bir muqaddimada uning ijodiy merosining hamma qirralarini batafsil yoritish bir yoqda tursin, hatto shunchaki sanab chiqish ham amri mahol. Shuning uchun men faqat ikki masala ustidagina to‘xtab o‘taman.

Abdurauf Fitrat o‘ziga xos, yuksak mahoratli dramaturg edi. 20-yillarda u o‘nga yaqin dramatik asarlar yaratdi va ularning hammasi o‘sha paytda sahnalashtirildi. Bularning madaniy hayotda katta rol o‘ynaganini shundan ham ko‘rsa bo‘ladiki, har bir asar katta- katta munozaralarga sabab bo‘lardi va har gal bu asarlar munosabati bilan tariximiz haqida ham, adabiy meros haqida ham, kundalik ishlar to‘g‘risida ham jiddiy mulohazalar aytilardi. Fitratning ko‘p asarlari tarixiy voqealarga bag‘ishlangan bo‘lib, ularda tojik va o‘zbek xalqlarining qahramonlik an’analari, chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, erksevarligi, adolat va haqiqatga tashnaligi tasvirlangan. Masalan, Fitratning Firdavsiy “Shohnomasi” asosida yozilgan “Zohhoki moron” fojeasi 1919 yildayoq sahnaga qo‘yilgandi. Shundan keyin 1920 yilda uning “Begijon”, “Chin sevish” kabi pyesalari qo‘yiladi. “Chin sevish” hind hayotidan olingan bo‘lib, unda taraqqiyparvar hind yoshlarining o‘z vatanlarining mustaqilligi uchun kurashi, ingliz mustamlakachilariga qarshi faoliyati hikoya qilingan. Keyinroq esa bu mavzuda Fitrat yana “Hind ixtilolchilari” dramasini ham yozdi. Uning tarixiy dramalari haqida gapirganda “Temur sog‘anasi”, “Abulfayzxon”, “Arslon” kabi asarlarini ham sanash kerak. 20-yillarda va ayniqsa, 30-yillarda bu asarlarni g‘oyaviy jihatdan ayblagan maqolalar ko‘p yozildi. Ularda muallif o‘tmishni ideallashtirishda, millatchilik g‘oyalarini targ‘ib qilishda ayblandi. Hatto “Hind ixtilolchilari”dan ayrim parchalar keltirib ingliz mustamlakachilari haqidagi gapni “bu ruslar haqida aytilgan” deyishdan ham toymagan odamlar bo‘ldi. Keyin esa bu mulohazalarning hammasi Fitratni xalq dushmani deb atashga, uning qatl qilinishini oqlashga xizmat qildi. Men bu mulohazalarni aytar ekanman, albatta, bu bilan Fitratning dramalari har qanday kamchiliklardan xoli edi demoqchi emasman. Ularning mazmunida ham bahsli o‘rinlar bo‘lganidek, badiiy shaklida ham muayyan nuqsonlar bor. Ular haqida istagancha gapirish, tanqidiy mulohaza yuritish mumkin, ammo ularning hech qaysisi Fitratga qo‘rqinchli siyosiy ayblar taqashga, unga do‘q qilishga, uni repressiya qilishga asos bermaydi. Fitrat san’atkor sifatida o‘zi tasvirlayotgan voqelik parchalariga mustaqil qarashga ham, hatto adashishga, xato qilishga ham haqqi bor.

Endi ikki og‘iz gap uning ilmiy asarlari haqida. Fitrat o‘zbek adabiyotshunosligining otasi bo‘lgan. U klassik adabiyotimizdagi ko‘pgina siymolar haqida qo‘lyozma manbalar asosida birinchi maqolalarni yozgan edi. Masalan, u Bedil, Yassaviy, Turdi, Mashrab haqida birinchi maqolalarni e’lon qilgan, birinchi bo‘lib, “O‘zbek adabiyotidan namunalar” degan kitobni yozgan. Bu kitob 1927 yilda Moskvada nashr etilgan bo‘lib, o‘zbek adabiyoti haqida ozmi-ko‘pmi sistemali tasavvur beradigan xrestomatiya edi. Bu kitob 20-yillarda O‘zbekistondadam juda mashhur bo‘lgan, hozir ham o‘zining ilmiy qimmatini mutlaqo yo‘qotmagan atoqli turk olimi Ismoil Hikmatning to‘rt jildlik “Turk adabiyoti tarixi” kitobidan andoza olib yaratilgan. Fitrat maqolalari uchun ham juda ko‘p dakki yegan, boshi malomatdan chiqmagan edi. Umuman, o‘sha kezlarda, shuningdek, 30-yillarda Cho‘lponu Fitratlarni bir tepib o‘tish, o‘rinli-o‘rinsiz bo‘lsa-da, bir-ikki jumla bilan haqoratlab, kamsitib ketish “yaxshi tarbiya ko‘rgan” odamlar uchun ham farz, ham qarz hisoblanardi. Bunda ta’nalar asoslimi-yo‘qmi, munaqqid haqiqatan xatoga yo‘l qo‘yganmi-yo‘qmi — buning ahamiyati yo‘q edi. Jumladan, Yassaviy haqidagi maqola atrofida shunday bo‘lgan edi. Fitrat bu maqolada ham go‘yo Yassaviyni ideallashtirgan, uning dunyoqarashidagi mistikani va boshqa jihatlarni ko‘rmagan yoxud atayin xaspo‘shlagan, uni yo‘qsullar adabiyotining, ya’ni yangi sovet adabiyotining asoschisi deb atagan va bu bilan proletar adabiyotining rivojiga zarba bermoqchi bo‘lgan. Shunisi qiziqki, maqola bilan tanishsangiz, bu ayblarning hammasi puch ekanini ko‘rasiz — Fitrat Yassaviyning o‘zini ham, ijodini ham juda yaxshi biladi va ilmiy jihatdan to‘g‘ri ochib beradi, uning ziddiyatlarini ham yaxshi ko‘rsatadi. Faqat birgina shu maqola emas, yoxud faqat adabiyot masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlari emas, Fitratning umummadaniyat muammolari haqidagi, jumladan,sharq muzikasi tarixiga oid ishlari ham juda katta ilmiy qimmatga ega edi va sharqshunos olimlar doirasida juda yuksak baholanardi. Shuning uchun ham Leningrad universiteti O‘rta Osiyo olimlari ichida birinchi bo‘lib Fitratga professorlik unvonini bergan edi.

Hozir e’tiboringizga havola qilinayotgan ikki maqola Fitratning ilmiy merosida markaziy o‘rin tutmasa-da, uning uslubi haqida, Fitrat shaxsiyatining ba’zi bir qirralari to‘g‘risida yaxshi tasavvur beradi.

“Tilimiz” deb atalgan maqola 1919 yilda “Ishtirokiyun” gazetasida bosilgan. U paytlarda Fitrat “Chig‘atoy gurungi” tashkilotining yetakchilaridan biri edi. Bu tashkilot ham so‘nggi yillarga qadar ashaddiy aksilinqilobchi tashkilot deb baholanib kelindi, uning a’zolari ham shunga ko‘ra qo‘poruvchi, millatchi, dushman odamlar edi. Holbuki, bularning bari bekor, “Chig‘atoy gurungi” o‘sha davrning yetuk olimlarini uyushtirgan bo‘lib, o‘zbek tili va o‘zbek adabiyotining rivoji uchun qayg‘uradigan madaniy-ma’rifiy to‘garak edi. Keyingi maqolasida Fitrat “Chig‘atoy gurungi” uchun “millatchilik” xos edi, deydi. Bundagi “millatchilik” sizni chalg‘itmay qo‘ya qolsin — 1919 yilda “Millatchilik” degan so‘z 1927 yildagi yoxud 1937 yildagi va hattoki,hozirgi paytdagi “millatchilik” degan so‘zdan osmon bilan yercha farq qilardi. U paytlarda bu so‘zga siyosiy tus berilmas, u bor-yo‘g‘i xalqparvarlik, millatparastlik ma’nosida ishlatilardi. Fitratning maqolasi o‘zbek tilining ravnaqini o‘ylab yozilgan. O‘sha vaqtda bunday maqola g‘oyat muhim qimmatga ega edi. Chunki adabiy tilimiz juda g‘ariblashib qolgan, boshqa chet tillardan kirgan so‘zlar hisobiga ancha buzilish darajasiga borib yetgan edi. Bunga amin bo‘lish uchun professor Borovkovning keyinroq yozilgan “1905— 1907 yillarda o‘zbek adabiy tili” degan kitobini eslash kifoya. Unda konkret misollar bilan, gazeta va kitoblardan olingan behisob namunalar bilan tilning nochor ahvoli ayon ko‘rsatib berilgan. Shuning uchun 1918—19 yillarda o‘zbek tilini soflashtirish, tatbiq ko‘lamini kengaytirish, uning hamma ichki imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish g‘oyat muhim edi. Aytgancha, bu vazifa bugun ham o‘zining aktualligini yo‘qotgani yo‘q. Bugun o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi munosabati bilan ba’zi bir o‘rtoqlar orqa-oldilariga qaramay tildagi mavjud lug‘atlarni boshqalari bilan almashtirish ko‘yiga tushib qoldilar. Buni bilimdonlik bilan qilinsa — yaxshi, lekin bilib-bilmay qilinadigan bo‘lsa, foydadan ko‘ra zarari ko‘p bo‘lishi mumkin. Men jurnalistika fakultetida bir e’lon o‘qidim — “kulliyotimiz kasaba tashkiloti” deb yozilipti. Bunda “kulliyot” so‘zi “fakultet” ma’nosida qo‘llanipti. Holbuki, “kulli”ning ma’nosi “hamma, hammasi” degani, “kulliyot” esa “to‘la asarlar majmuasi” degan ma’noni bildiradi. “Jomiy kulliyoti”, “Navoiy kulliyoti” deyish mumkin, “kulliyot jildlari” desa bo‘ladi, ammo “kulliyot kasaba tashkiloti” deb bo‘lmaydi.

Fitratning maqolasiga qaytaylik. Uning birinchi jumlasiyoq maqolaning chuqur bir dard bilan yozilganidan dalolat beradi.

“Dunyoning eng boy, eng baxtsiz tili qanday tildir? Turkcha.” Keyin esa muallif juda ko‘p misollar bilan, Alisher Navoiyning “Muhokamatul lug‘atayn” kabi asariga tayanib turib, turk tilining boyligini dalillab beradi. Keyin esa nima uchun bu tilning “baxtsizligi”ni ochadi. Eng muhimi, bu tilning istiqboli haqida Fitrat umid va ishonch bilan qalam tebratadi, tilga g‘amxo‘rlikni elu yurtni sevish bilan, vatanparvarlik bilan bog‘laydi: “Turk ulusini sevamiz, lekin tili qabodir, musiqasi totsizdir, tarixi qorong‘udir deganlarning ham bir-ikki tayoq yeb quvilmoqlari kerakdir”.

Endi ikki-uch og‘iz gap “Yopishmagan gajjaklar” maqolasi haqida. 1929 yilda “Qizil O‘zbekiston” gazetasida e’lon qilingan bu maqola Boybo‘latovning “O‘zbek adabiyoti namunalari” kitobi taqriziga javob tarzida yozilgan. Boybo‘latov 20-yillarning ikkinchi yarimida respublika matbuotida ancha faol ishtirok etgan odam. Ammo uning maqolalari ko‘pincha shunaqa achchiq- tirsiq ohangda yozilardiki, go‘yo muallif uni butun dunyoga zarda qilib yozganday tuyulardi. Uning deyarlik hamma maqolalari fosh qiluvchilik ruhi bilan sug‘orilgan. Boybo‘latov ayniqsa, adabiy meros masalalari haqida ko‘p yozgan va bu maqolalarning hammasida o‘ta nigilistik pozitsiyada turgan. Fitratning maqolasida aytilganidek, u jamiki o‘tmish adabiyotni “axlatdan iborat” deb da’vo qilgan. Boybo‘latovning bunday qarashi faqat bir-ikki maqolada tasodifan ko‘rinib qolgan xato fikrlar emas, balki uning dunyoqarashi, e’tiqodining mohiyatini tashkil qiladigan tub fikr edi. Bunga amin bo‘lish uchun uning 30-yillarning boshida yozilgan va rus hamda o‘zbek tillarida e’lon qilingan “Chig‘atoyizmmi yoki panturkizmmi?” degan risolasini eslash mumkin. Unda muallif uzundan-uzoq chalkash mulohazalardan keyin Alisher Navoiyni mistik shoir deb, uning ijodini zararli deb e’lon qiladi va o‘tmish adabiyot haqida iliq gap aytgan olimki bor, hammasini panturkizmda ayblaydi.Xullas, Fitrat ana shu soxta olimning soxta qarashlarini rad qiladi va uning fikrlarining asossiz ekanini tavoze’ bilan, sira qizishmay isbotlab beradi. Albatta, bu maqolada oldinga surilgan fikrlarning ba’zi-birlari bugun eskirib qolgan. Jumladan, adabiyot tarixini davrlashtirishga oid fikrlar, yoxud, “temuriylar savdo sarmoyasining manfaatini ifodalagan” deganiga o‘xshash tezislar shular jumlasidandir. Shuningdek, maqolaning ayrim joylari Fitratning uzluksiz tanqid ta’sirida jinday bo‘lsa-da, murosasozlik yo‘liga kira boshlaganidan dalolat beradi. Buning uchun bu muhtaram zotni hovliqib qoralashga oshiqmaylik. U paytlarda faqat Fitrat emas, boshqa har qanday ijodkorning ham bundan o‘zga iloji yo‘q edi. Aytgancha, ko‘p hollarda zamonga moslashish ham ularni fojeadan asrab qololgan emas.

“Yopishmagan gajjaklar”ning yana bir, ehtimolki, yana bir emas, asosiy qimmatli tomoni shundaki, u Fitratning hayot yo‘li haqida, qarashlarining o‘zgarishi to‘g‘risida juda qimmatli ma’lumotlar beradi. Jumladan, “Chig‘atoy gurungi” haqidagi ma’lumotlar g‘oyat qimmatli. Faqat bunda ham muallifning “millatchilik” haqidagi mulohazalariga biroz tanqidiy munosabatda bo‘lmoq kerak.

O‘ylaymizki, bu ikki maqola bilan tanishgan jurnalxon adabiyotimiz va madaniyatimizning bu ulug‘ siymosining boshqa asarlarini ham topib o‘qishga o‘zida ishtiyoq va rag‘bat sezar. Har holda, nima bo‘lganda ham bu ikki maqola bugungi kitobxonning adabiyotimiz bosib o‘tgan mushkul va chigal yo‘llar haqidagi tasavvurini bir daraja bo‘lsa-da boyitadi.

Abdurauf Fitrat
IKKI MAQOLA

TILIMIZ

Dunyoning eng boy, eng baxtsiz bir tili qaysi tildir? Bilasizmi? Turkcha. Shoirlik qilmoqchi emasman, so‘zning to‘g‘risi shudir. Dunyoni eng boy tili turkchadir, eng baxtsiz tili yona xud (1) turkchadir. Boylarning baxtsizligi sovet hukumati chog‘inda bo‘lg‘on bir ishdir. Bundan burun baxtli edilar deganlar tilimizning holini bilmasdan gapuralar.

Bir tilning boyligi u tildagi so‘zning ko‘pligi (kasrati kalimot) (2), undirish kengligi (vus’ati ishtiqoq) (3), yusup tugalligi (mukammalliyati qavoid)(4) bilan bo‘lur.

Turkchada so‘z ko‘pligi bormi? (arabchilarimizcha aytganda kasrati kalimot mavjudmi?) Bu so‘z bukun emas, necha yuz yil burun oraga chiqmish deya Navoiyning “Muhokamatul lug‘atayn” otli kitobindan o‘z javobini olmish. Navoyining kitobi turkchaning boyligini ochibg‘ina bildira olmasa ham, turkchada so‘z ko‘pligini (u) yaxshi biladir. Navoyi yolg‘iz “yig‘lamoq”ning turlarini ko‘rsataturg‘on turkcha so‘zlarning shunchasini yozadir: ingramoq, singramoq, inchkirmak, yig‘lamoq, yig‘lamsinmoq, o‘kirmak, siqtamoq. (..) Mana sizga bir hodisaning yetti turi uchun otkim, oralarinda ingichka ayirmalar bordir. Turkchada bu hol oz emas. Arabcha nufuz, murur, ubur; u to‘g‘risinda turkchamizda o‘tmoq, kechmoq, oshmoq, ortonmoq bor. Arabcha amal qarshusinda, turkcha tilak, istov, orxan bor. Arabcha zarf yoninda turkcha idish bor, sovut bor. Arabcha fanda manfaat o‘rninda turkcha tosix bor, unum bor. Arabcha qalb o‘trusinda turkcha yurak bilan ko‘ngul bor. Arabcha sadr uchun turkcha ko‘ks va ko‘krak bor. Turkcha lug‘at yozmoqchi bo‘lg‘onimda turkcha so‘z boyligi to‘g‘risida bundan ortiq yozolmayman. So‘zni turkchada undirik kengligi (ya’ni “vus’ati ishtiqoq”) g‘a ko‘chiraman. “Ilm” ishining (bilimning) turkchasidan undirilgan so‘zlar shulardir: bil, bilar, bilajak, bilg‘usi, bilgay, bilsa, bilsachi, bilay, bildi, bilibdir, bilgan, bila boshladi, bila yozdi, bila oldi, bila turdi, bila berdi, bilib, bilgach, bilgali, bilmak, bilish, biluv, bilmov, bilim, bilgi, bilik, bilgili, bilguchi, bilmakchi, bilgur, bilmagay, bilmagan, bilmay, bilimsiz, bilmas, bilmaslik.

Mana sizga yolg‘iz fe’llardan 13 fe’l, qo‘shma fe’llardan 6 fe’l. Qo‘shma fe’llardan har birining buyrug‘i, bo‘lishi (5), holi, kelajagi (6), sharti, qo‘zg‘ovi (7) bor. 13×6=78 bo‘lur. Bunlarga uft (8), vaqt, sabab fe’llari qo‘shilsa, 81 ta bo‘lur. Bunga ism (9) va sifat yozilg‘on 18 qo‘shilganda 99 so‘z bo‘lur. Bu 99 tasida so‘z tollug‘i(10) buyruqdir (ya’ni bil so‘zidir). Demak, turkchada bir tomirdan 98 so‘z undiring emish. Emdi yusup tugalligiga (mukammaliyati qavoidg‘a) boqaylik.

Arab, fors, rus, nemis, fransuz tillaridan qay birining sarf (11) kitoblarini olib qarasak, ko‘ramizkim bir so‘zni yasamoq uchun bir qancha yozilg‘on, undan so‘ng shul qoidadan tashqari qolg‘on (mustasno) so‘zlar deb to‘rt-besh so‘z ko‘rsatilgan. Turk so‘zlarinda esa, bunday so‘z topilmaydur. Yusupsizlik degan hollar (istisnolilik hollar) turkcha sarfda sira yo‘qdur. Tilimizning avji to‘g‘risida ham boyligi, tugalligi bilindimi? Emdi so‘zni turkchaning baxtsizligina ko‘chiraman. Turk tili shuncha boyligi, shuncha tugalligi bilan baxtsizlikdan qutula olmamishdir. Turk tili dunyoning eng baxtsiz tilidir. Turkchaning baxtsizligi arab bosqini bilan bog‘lanmishdir. Arablar bosdiqlari o‘lkaga (12) yolg‘uz hukumatlarini emas, dinlarini, yo‘sunlarini-da tanitg‘on, ol(dir)g‘on edilar.

Musulmonlikning tubi, tomiri Qur’on bilan Hadisdir. Shuning uchun yangi musulmonlar arabcha o‘rganishni o‘zlariga vojib deb bildilar, o‘qidilar, o‘rgandilar, sevdilar. Bundan keyin forsicha va turkcha arabcha bo‘g‘uviga kirib qoldilar. Fors tilining holi butunlay yomonlashdi. Forslar o‘z tillarini tashladilar: yolg‘iz kitoblarini emas, o‘zaro yozuvlarini ham arabcha yoza boshladilar. Lekin bu ish ko‘b cho‘zilmadi. Fors tili bir silkinish bilan o‘zini arab bo‘g‘uvidan qutqara oldi. Fors tilining bu silkinishi Eron shoiri Firdavsiyning chiqishi edi. Firdavsiy arabchaliqqa qarshi qaynag‘on, qizig‘on bir millatchi edi. O‘ttiz yil tirishdi, dongli “Shohnoma” kitobini yozib chiqordi. “Shohnoma”ni yozib chiqaruvdan Firdavsiyning ikkita tilagi bor edi: Eron ulusini arabdan sovutib, eronli tuyg‘usini bermak va arab tilini Erondan surib chiqarmoq. Shuning uchun “Shohnoma”ning har bir yerinda eronlini maqtagan shoir arabliqqa kelganda:

Zahiri shutur xo‘rdanu susimor,
Arabro bajoyi rasidast kor.
Ki taxti Kayanro ko‘nad orzu
Tufu, bar tu, charx kardai tufu!

deb qiyqirmishdir. Bu so‘zlarning turkchasi shudir: Tuya suti bilan ilon eti yemakdan boshqa ish bilmagan arabning ishi, shu yerga chiqmishkim, Eron imperatorining(13) taxtini istaydir. O, shu ishga sabab bo‘lgan falak tufu senga, tufu!

Yana shuning uchundirkim, Eronda arabcha hokim bo‘lgan bir zamonda yozilg‘on “Shohnoma”da arabcha so‘zlar yo‘q darajada ozdir. Firdavsiy bu ikki tilakni bilib, onglab, ishga kirishganini bildirmakchi bo‘lib, yozadirkim:

Bas, ranj burdam soli si,
Ajam zinda kardam ba dini forsiy

demishdir. Turkchasi: “Bu o‘ttiz yil ichinda ko‘p emkaifim (14), Eronni forsicha yozdigim shu kitob ila turg‘izdim”, demakdir. Forsi ishdi shunday qilib yoqasini qutqarmish. Lekin, bizning baxtsiz turkchamiz bir Firdavsiy yetishtira olmamish.

Dunyoning eng boy tili bo‘lg‘on turkchamiz yolg‘uz arabcha qimruqlar (14) bilan emas, forsicha tepkilari bilan daxi ezilmishdir. Ko‘zlarimizni to‘rt ochib qaraylik, dunyoning eng buyuk hakimi bo‘lg‘on ibn Sino turkdir. Ikkinchi Arastu atalg‘on Forobiy turkdir. Arab tilini mangulik tirgizib kelgan Javhariy turkdir (15). “Vahdati vujud” falsafasining imomlaridan bo‘lgan Jaloliddin Rumiy turkdir. Forsiy adabiyotining payg‘ambarlaridan bo‘lg‘on Nizomiy daxi turkdir. Shu yerda otlari yozilg‘on kimsalar yolg‘uz turk ulusini emas, butun dunyoning ulug‘ kishilarindan erurlar.

Ikki turk ulusi bunlarning asarlarindan osig‘lanolmay (16) qolmish, balki o‘zlarini ham yaxshigina taniyolmay qolmishdir. Bunlar o‘z biliqlarini turkcha yozsalar edi, bukun turk ulusining holi ehtimolki boshqa turli bo‘lar edi. Baxtsizlik bundinda ortiq bo‘lurmikin?! Turk o‘g‘li turk bo‘lg‘on Mahmud G‘aznaviy Firdavsiyni chaqirib, turk ezilishini ko‘rsatg‘on “Shohnoma”ni yozdursin, deya har yo‘lig‘a bir oltun bersun. Shul baxtsizlikdirkim, turk o‘g‘li bo‘lg‘on Usmonli hoqonlari o‘z tuyg‘ularini forsicha she’r bilan so‘ylatmishdir (17). Yana shul baxtsizlikdirkim: Kafkaziya turklarining yoqalarin tutmish deya fors tilining hurmati uchun Sakson yerinda (o‘rnida) Hashtot dedirmishdir (18).

Turkcha baxtsizdir. Ming yildan beri ezila kelmishdir. Lekin, bitmamishdir. Bitmas, yashamishdir, yashar. Negakim boydir. Turkcha yashamishdir. Yashar, lekin o‘zini arab, fors tillarindan qutqara olurmi, yo‘qmi? So‘zni bu yerga yetirgach, barmog‘imni yaraning o‘zagina bosmish bo‘ldim. Bu so‘rdug‘img‘a ikki turli javob kelari belgilikdir. Ha, yo‘q. Emdi shu yo‘q deganlar bilan yurishaylik. Bunlar deyalarkim, turkcha arab, fors tillarindan qutulolmas, nechun? Mana dalillari: a) chunki arab, fors tillari boydir. Buning javobini berdikkim, turkcha ham boydir. Chunki, bu kungi turk dunyo-sining bilimli ulug‘ yozuvchilari shu yo‘lg‘a kirmishdir. Bunga javob beramizkim: Turk dunyosining ulug‘ hakimlari bo‘lg‘on Forobiy bilan Abu Ali o‘z asarlarini arabcha yozorg‘a qo‘l qo‘ygan edilar. Siz nechun ularning izidan chiqdingiz? Siz Abu Alining izidan chiqqanda, biz-da sizning izingizdan chiqa olsak kerak. Chunki tilimizda ko‘b narsaning oti yo‘qdir. Javobimiz: Bu so‘zdan tilagingiz nimadir? Shul choqda tilingizdagi arab, fors so‘zlarining turkchasi topilmaydur, demakchi bo‘lsangiz so‘zingiz yanglishdir. Turkchani bilmas ekansiz. O‘rganing. Hozirgi so‘zlarimizdagi arabcha, forschalardan bir nechasi uchun turkcha topilmaydir desangiz to‘g‘ridir. Biz ham ularni chiqarmoqchi emasmiz. Unlarni olurmiz, lekin o‘zimizniki qilurmiz. Turkchalashtirurmiz. “Qoida”ning turkchasi yo‘qdur. “Sarf”ning-da turkchasin topolmadik. Ikkisin daxi olurmiz. Lekin siz kabi “Havoyidi sarfiya” demasdan “Sarf qoidalari” dermiz. Chunki, ilmiy istilohlarning turkchasi yo‘qdir (19).

Kim dedi buni? “Shams”ning turkchasi “quyosh”dir. “Kavokib”ning turkchasi yulduzlardir. “Minvar”ning turkchasi olov, o‘tdir. “Sahobi munavvar” — yorug‘ bulut; “handasa” — o‘lchov xat, chiziq, “zoviya” — burchak, puchmoqdir. “Kavkabi sobita” — turg‘uvchi yulduzdir. “Kavkabi zu-zanab” — quyruqli yulduzdir.

Tuzuk bir necha istilohlarning turkchasini bu kungacha topolmag‘onmiz, ularni saqlarmiz. Chunki turkchamiz qabo (orqada)dir, do‘qqi (qo‘pol), adabiyot tili emasdir.

So‘z bu yerga keldimi, chidamoq qo‘ldan kelmas. Haboliq, do‘qqiliq ko‘rsatmoqchi bo‘lib deymizki: Siz ulusingizni sevmaysiz. Shuning uchun turk ulusi va turk tilining siz bilan ishi yo‘qdir. Qarshingizdagi kishilar bu so‘zni eshitib o‘tirmaslar, qilarini qilarlar. Men ulusimni jonimdan ortiq sevaman derlar. Bunlarning mana shu so‘zlari qumuchdir Tushingizda siz bir xotinni sevsangiz, tirishib, jon chekishib, kuch bilan uyiga kiribsiz, yoniga suqulgandan keyin yuziga qarab: “men sizni ko‘p sevaman, siz ko‘p chiroyliksiz, lekin shu ko‘zingiz ko‘p do‘qqidir, shuni chiqarib tashlang, burningiz yomon is beradir, shuni kesib oting”, desangiz sevgilingiz bo‘lg‘on xotin ikki-uch tayoq urib, sizni quvmasmi? Albatta, quvar. Turk ulusini sevamiz, lekin tili qabodir, musiqasi totsizdir, tarixi qorong‘udir deganlarning ham bir-ikki tayoq yeb, quvilmoqlari kerakdir. Lekin, turk tili baxtsizdir.

■ Lug‘at va izohlar

Maqola “Ishtirokiyun” ro‘znomasining 1919 yil 12 iyundagi 132-sonida bosilgan. Ko‘pchilikning e’tiborini tortgani, turli munozaralarga sabab bo‘lgani uchun shu ro‘znomaning 23 avgust sonida Fitrat “Tilimiz” sarlavhasi ostida yana chiqish qilgan va turli xat, savollarga javob bergan.
Qavs ichida berilgan izoh va tarjimalar Fitrat yoki ro‘znomachilar tomonidan bajarilgandir. Qavs ( ) belgisi ostida berilgan so‘zlar matbaada tushib qolgan so‘zlar bo‘lib, mazmun tushunarli bo‘lishi uchun shu usul bilan berishni lozim topdik. Matndagi ayrim chalkashliklar, o‘qilishi qiyin, o‘chib ketgan so‘zlarni tiklashga urunildi. Bu yo‘lda kamchiliklir bo‘lishi mumkinligini sezganimiz holda, mushtariylardan uzr so‘raymiz. Tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zlarning izohi quyida beriladi.

1.Yona xud — yana shu
2.So‘zning ko‘pligi (kasrati kalimot) — lug‘at qatlami va uning boyligi nazarda tutilyapti.
3.Undirish kengligi (vus’ati ishtiqoq) — so‘z yasalishi. Quyiroqda undirik, undirilgan so‘zlari ham bor.
4.Yusup tugalligi (mukammalliyati k,avoid) — tilning gram- matik qonuniyatlar jihatidan mukammalligi, butunligi.
5.Bo‘lishi — fe’lning bo‘lishlilik kategoriyasi.
6.Qelajagi — zamon kategoriyasidagi hozirgi-kelasi, kelasi zamonlar.
7.Qo‘zg‘ovi — daraja yoki nisbat kategoriyasi.
8.Uft — o‘timlilik nazarda tutilayotgan bo‘lishi mumkin
9.Otlarning egalik va kelishiklarda turlanishi nazarda tutilyapti.
10.Tolluq(g‘) — o‘zak, negiz ma’nosida.
11.Sarf — morfologiya (ayrim manbalarda grammatika ham shu so‘z orqali izoh qilingan hollar ham mavjud).
12. Bosdiqlari o‘lkaga — “arablar tomonidan bosib olingan o‘lkaga” demokchi.
13.Bu so‘zning turkchasi mavjud bo‘lsa-da, Fitrat muomalada aktiv qo‘llaniladigan so‘zni ishlatgan. Buni muallifning ta’sirchanlikni oshirish uchun qilingan harakati deb tushunish mumkin.
14.Emkaifim, qimruq so‘zlari yo matbaada noto‘g‘ri terilgan, yoki boshqa sabablar bilan keltirilgan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun “emkaifim”ni qiynaldim, alam chekdim; “qimruq”- ni bosib olingan o‘lkalarga sun’iy kiritilgan, majburiy istilohot deb tushunish mumkin.
15.Hozirda turli xil “ilmiy janjal”larga sabab bo‘layotgan bu fikrlar Fitrat tomonidan qat’iylik bilan (o‘zi aytganiday “shoirlik qilib” emas) aytilgan. Demak, muallif ishonchli asoslarga ega bo‘lgan bo‘lishi taxmin etiladi.
16.Osig‘lanmoq — foydalanmoq.
17.Usmon imperiyasi davridagi (undan keyin ham) ayrim turkiy xoqonlar saroyida fors tilining amalda qo‘llanilishini istehzo qilyapti.
18.Kavkaz turklari fors tili ta’sirida sakson o‘rnida hashtot deyishadi, shunga ishora.
19.Fitrat fikr boshlanishida a) deb belgi qo‘ygan-u, biroq keyingi 6) va boshqa belgilarni uchratmadik. Matbaa xatosi bo‘lsa kerak.
20.Qumuch — yolg‘on, asossiz ma’nolarida qo‘llanilmoqda

YOPISHMAGAN GAJJAKLAR

(O‘rtoq Boybo‘latovga ochiq xat)[1]

Do‘stim, oylar, yillar tirishib, bir asar chiqarg‘an muharrir[2] do‘stlarning shu asar haqidag‘i muhokamalarini tinglashdan, asarning kamchiliklarini o‘rganishdan, albatta, mamnun bo‘ladi.

Mening “O‘zbek adabiyoti namunalari” atalg‘an arzimas bir asarim[3] haqinda fikringizni bildirmaslik uchun ancha urinib, 3-son gazetni to‘ldirganingizni ko‘rib mamnun bo‘ldim[4], o‘qib ham chiqdim. Hamma gapdan burun Sizga tashakkurimni bildiraman. Lekin baxtga qarshi maqolangizni shunchalar kengaytirgansizkim, kengligi asl maqsadning yo‘qolishig‘a sabab bo‘lg‘an. Bizda bolalar orasida “Ko‘zim ko‘rmaydir” degan bir o‘yun bor: Bir bola ko‘zini qattiq bog‘lag‘andan keyin qo‘lig‘a uzun bir tayoq olib, o‘rtada turadi. Boshqalar uning oyog‘ini olmoq uchun atrofdan hujum qiladilar. Tayoqli bola tayog‘ini ko‘tarib “ko‘zim ko‘rmaydir” deb, tez-tez aylanaberadir, tayoq kimga to‘g‘ri kelsa, shunga tegadir. Maqolani yozg‘anda sizning qalamingiz ham shul ko‘zi ko‘rmas bolaning tayog‘iga o‘xshag‘an: aylang‘an, aylang‘an, kimga to‘g‘ri kelsa, shunga tekkan, orada mening kitobim unutilgan, juda oz o‘rin olg‘an.

Har holda maqolangiz ko‘brak mening shaxsimga qaratilg‘ani munosabati bilan javob tarzida emas, dardlashuv shaklida bir narsa yozaman. Mening asarimni boshlab tartibig‘a e’tiroz qilg‘aningiz ko‘riladir. Adabiyot tariximizni qoplovi[5] “Feo‘dalizm”, “Savdo sarmoyasi” kabi davrlarg‘a ajratishimg‘a qarshi kabi ko‘rinasiz. Lekin o‘z fikringizni, ya’ni qanday taqsim qilish lozimligini yozmag‘ansiz. Adabiyot mutaxassisi yoki adabiyot tarixi bilan mashg‘ul bir odam bo‘lsa edingiz, shu bahona bilan sizga “yopishmoq” mumkin edi. Lekin men bilamankim, siz adabiyot tarixining odami emassiz, maqolangiz esa tasodifiy bir hodisadir. Shuning uchun bu to‘g‘rida ma’zur ko‘raman sizni. Lekin shuni aytib o‘tamankim, adabiyot tarixini taqsim qilishda marksizm usulining talab qilg‘ani yo‘l mening taqsimimdir. Bu taqsimni o‘zbek adabiyoti tarixig‘a tadbiq qilishning o‘zi katta ham yangi bir ish. Buning hududini tayin qilishda ba’zi yanglishlarning bo‘luvi mumkin. Lekin ularni ko‘rsatib, isbot qilib, so‘ngra til tekirish[6] kerak edi. Siz maqolangizda bu tomong‘a yaqinlashg‘an davrlarni bir-biridan ajratg‘an xususiyatlarning yo‘qlig‘idan shikoyat qilg‘ansiz, lekin siz har davrning namunalarini o‘qidingizmi? Masalan: “Savdo sarmoyasi” davri bilan “Feo‘dalizm” davrining namunalari orasidag‘i Shaklda va mazmundag‘i ayirmalarni ko‘ra oldingizmi? Yoki ko‘rib, qanoatlanmadingizmi? Qanoatlanmagan bo‘lsangiz siz bu davrlarni bir-biridan ajratgan qanday xususiyatlar istaysiz (ki namunalari bo‘lmasin). Mas’alaning bu tomonlaridan (ya’ni eng muhim va foydaliq tomonlaridan) maqolangiz sukut qiladir. Holbuki, shu tomonlarni ochiq ko‘rsatganingizdagina mening kitobimning kamchiliklarini ko‘rsatgan va menga bir narsa o‘rgatgan bo‘lur edingiz. Buni ham sizning adabiyot tarixining odami bo‘lmasdan tasodifan maydong‘a chiqg‘aning‘izga bag‘ishlayman. Maqolangizda chig‘atoy adabiyoti va uning proletar adabiyotiga asos bo‘lishi to‘g‘rilarida ko‘brak turib, bor kuchingiz bilan hujum qilasiz. Fitrat so‘z boshida “Chig‘atoy adabiyoti proletariat adabiyotig‘a asos bo‘ladir degan” deb, qoravul qichqirasiz, hatto mening bosh so‘zimda o‘zingizga yordam qilgudek ko‘ringan bir-ikki jumla ham keltirasiz. Chig‘atoy adabiyotining proletar adabiyotig‘a asos bo‘lishini da’vo qilmoq nari tursin, bosh so‘zimda chig‘atoy adabiyotini mafkura yog‘idan yaramag‘anini so‘ylaganman. Mening “namunalar”im bosilmasa edi, sizdan boshqa hech kimning qo‘lida uning nusxalari bo‘lmasa edi, bosh so‘zimdan ko‘chirganingiz bir-ikki jumlaning balki sizga foydasi bo‘lur edi. Nima choraki, kitob O‘zbekistonda bosilib tarqalg‘an. Sizning maqolangizni o‘qug‘an har kim mening bosh so‘zumni ham o‘quy oladir. O‘qug‘ach, sizning menga tuhmat qilib turganingizni ham onglaydir. Men so‘z boshimdag‘i iboralarning mas’alag‘a daxldorliq qismini tamoman ko‘chiraman, yangidan o‘qishingizni va e’tirozingizni shunga tayandirib, yangidan maydong‘a chiqishingizni talab qilaman: “Biz o‘zbeklarning va, umuman, O‘rta Osiyo turklarining tarixiga oid arabiy, forsiy, turkiy tillarda bir ko‘b asarlar yozilg‘an. Biroq bu asarlar bizning siyosiy harakatlarimizni tor bir ramkada ko‘rsatmakdan boshqa ishga oz yaramakdadir. Xalqimizning, o‘lkamizning ijtimoiy-iqtisodiy hollarig‘a oid xabarlarni bu asarlardan istab topish juda qiyindir, ba’zan mumkin ham bo‘lmaydir, chunki yo‘qdir. Adabiy tariximizni tekshirish esa, mana shu kamchiliklarni to‘ldirishga katta yordam qiladir. Feo‘dallarning, umuman, hokim sinfning omma bilan munosibatlarini, ommag‘a qarashlarini, ziyolilarning, shoirlarning hokim sinfga munosibatlarini, hokim sinf foydasig‘a qarab ommani qanday ovutg‘anlarini, oldag‘anlarini, hokim sinfning kayf-safoni (Bobircha, «aysh va fisqi”) qaysi darajalarg‘a chiqarg‘anlarini yolg‘iz adabiyot tariximizda ko‘rishimiz mumkindir.

Bundan boshqa, tarixiy san’atkorlarimizni tekshirish, ularning tajribalaridan qo‘rmoq istaganimiz proletar adabiyoti uchun foydalanish ham keraksiz bir harakat bo‘lmaydir. Mana shu qisqag‘ina izohot bu kitobni qanday tilak bilan tartib qilg‘animizni bildirg‘an bo‘lsa kerak.

Mana shu so‘z boshimda mening tomonimdan aytilgan gaplar. Mana shu gaplarga e’tirozingiz bo‘lsa, aytishga haqlisiz. Yo‘qsa, mening so‘zlarimni bosh-oyog‘ini kesib tashlab, o‘z maqsadingizga yaroqliq bir holg‘a kirgizib, so‘ngra e’tiroz qilishingiz ilmiy bir harakat sanalmaydir.

Kitobimning 3-bo‘limig‘a “Savdo sarmoyasi” davri ismini berg‘animdan ham rozi bo‘lmaysiz, shu istilohotning oxirida kattakon bir ? (so‘roq) alomati qo‘yasiz. Biz temuriylar davrini “savdo burjuaziyasi” davri deymiz. Temuriylarning jahongirligi(ni) O‘rta Osiyo savdo sarmoyasining taraqqiysi bilan izoh qilmoqchi bo‘lamiz. Buning uchun qo‘limizda yetarlik materiallar bor. Siz shunga rozi emasligingizni chiroyli bir savol alomati bilan ifoda qilasiz, bu davrni nima deb atamoq to‘g‘risida fikringizni bildirmaysiz. Siz shuni unutasizki, savol alomati qancha chiroyli bo‘lsa bo‘lsin, ilm uchun bir narsa bermaydir. Bizning fikrimizga qarshi ekansiz, fikringizni bildiring. Ayting-chi, temuriylar davriga qanday ism berasiz?

Bundan so‘ng maqolangizda mening tarjimayi holimni tekshirishga kirishasiz. Mening bir vaqtlar mutasavvif, panislomist, panturkist bo‘lg‘animni turli dalillar bilan isbot qilmoqchi bo‘lasiz. Piloningiz yaxshi. Maqtanarliq pilon, agar siz mening “Namunalar”imni burungi panislomistligimning, panturkistligimning davomi ekanini, bu asarim bilan mazkur fikrlarning bittasini o‘zbek ommasiga taqdim qilg‘animni isbot qila olsa edingiz, ishingiz ko‘b muvaffaqiyatli chiqar edi. Lekin buni qila olmag‘ansiz. Bu kun bir ko‘b kishilarning moziylari haqida gapirish mumkin. Lekin, bu gapirishgina yetarli emas. Ularning moziylari bilan bugungi ishlari orasidagi munosibat va aloqani kashf etish kerak!

8—, 10— yillarda (ya’ni, 18—20 yil burun) yozilg‘an asarlarimdan shohidlar keltirasiz. Azizim, mening qo‘limg‘a qalam tutib, asar yozg‘animga yigirma yil to‘lg‘anini o‘zingiz ham e’tirof qilasiz. Bu yigirma yil orasida men o‘zbekcha, tojikcha yuz o‘n pechatniy listlik asar yozdim (maqolalar hisob emas). Bularning hammasini Sho‘ro hukumatig‘a, proletariat mafkurasiga yararliq asarlar ekanini hech da’vo qilmadim va qilmayman-da. Ishning bu tomonini onglamoq uchun tarjimayi holimni o‘zimdan tinglang.

Men Osiyoning eng qora diniy markazlaridan va qora bir usuli idorag‘a tobe’ bo‘lg‘an Buxoroda 1884 yilda tug‘ildim[7]. Birinchi tarbiyani eski usuldagi diniy bir maktabdan oldim. Maktabdan chiqg‘ach, diniy bir madrasaga kirib oldim, namoz o‘qidim, mutaassib bir musulmon edim. Hatto Buxoroda yangi boshlang‘an jadidlar harakatig‘a qarshiliq ham qildim. So‘ngralari jadidlar harakatig‘a oralashdim. U zamondag‘i zehniyaxning ta’siri eski jadidlarning tashviq va yordami bilan Turkiyaga tahsil uchun bordim. Mana shu vaqtlarda men diniy reforma tarafdori edim: dinni fan bilan kelishtirish, fang‘a to‘g‘ri kelmayturgan xurofot qismini dindan chiqarish, dinni tozalash xayollarig‘a ishong‘an edim. Voqean esa, panislomizm g‘oyasining churugan bir xayol ekanin kun sayin ocha bordim. Panislomizmning bo‘lmag‘ur xayol ekanini onglag‘ach, panturkizm xayolig‘a berildim. Bu vaqtlarda yozg‘anim asarlarda diniy reformistik fikrlar ko‘rilib turadir. Siz esa, mazkur asarlardan mening mutasavvif ekanimni chiqarasiz. Tasavvuf bilan ozg‘ina tanish bo‘lsa edingiz, u kitoblarda mazkur maslakning asarini ko‘ra olmag‘aningizni o‘zingiz onglar edingiz.

Men hech bir vaqt tasavvufga mansub bo‘lmadim. Lekin adabiyot tarixini tekshiruchi bir muallim bo‘lg‘anim sifati bilan tasavvufni juda ko‘b tekshirdim. Bu kun tasavvufning har tomonini, eng qorong‘u sirlarini bilaman. Hatto, shu kunlarda “O‘rta Osiyoda tasavvuf tarixi” ismli bir kitob[8] vujudga keltirmak uchun tirishmakdaman. Tasavvufning qanday zaharli, qanday zararli bir maslak ekanini har kimdan ham yaxshi bilib olg‘anman. Lekin hech vaqt mutasavvif bo‘lmaganman.

So‘ngralari hayot meni panturkizmda qotib qolishda qo‘ymadi. Men o‘zbek millatchisiga aylandim. 17—18-yillarda O‘rta Osiyoda panturkizm harakati kengaymoqda edi, ayniqsa, Toshkentda panturkizm fikri bilan sug‘orilgan turli to‘dalar tashkil bo‘ldi.

Turk tillarini, turk adabiyotini birlashtirish shiori ostida “ish” ko‘rildi. Maktablarda usmonli adabiyoti ona tili darslari o‘rnida qabul qilindi. Mana shu harakatga qarshi o‘zbek tili, o‘zbek adabiyoti shiorlari ostida “Chig‘atoy gurungi” tashkil qilindi. “Chig‘atoy gurungi” o‘zbek millatchiligi: o‘zbek tili, o‘zbek adabiyoti shiorlari ostida panturkist to‘dalarga va shunga berilg‘an o‘ng jadidlarga qarshi kurashdi. Siz “Chig‘atoy gurungi” panturkist edi» deb qichqirasiz. Ayniqsa, shu kunlarda “Chig‘atoy gurungi”ni panturkist deyish mo‘da holig‘a kirib boradir. Holbuki, “Chig‘atoy gurungi” o‘z zamonida panturkizm, panislomizm harakatlarig‘a qarshi kurashmoqda edi. Sizga ikkita fakt ko‘rsatay: butun maktablarimizda “Umumiy turk tili, umumiy turk adabiyoti” shiorlari hukm surganda “Chig‘atoy gurungi” o‘zbek tili, o‘zbek adabiyotini o‘rgatish uchun Hadrada pulsiz dars berishni e’lon qildi. Muallimlikka men, Shokirjon Rahimiy, Qayum Ramazon tayin etildik. Darsga bir ko‘b muallimlar davom etmakchi bo‘lib keldilar. U vaqtlarda Toshkent maorif sho‘basida panturkistlarningto‘dachilik yordamchilari hukm surar edi. Mana shular bir darsdan keyin bizni quvdilar, talabalarni tarqatdilar.

Bir kecha “Chig‘atoy gurungi”ning majlisi bo‘lg‘an edi. Gurung a’zolari tomonidan yozilgan asarlarni o‘qib, muhokama qilmoqda edik. Toshkentning eng katta tashkilotining birida turg‘an bir o‘rtoq[9] vintovka ko‘tarib kelib, majlisimizga birdan kirdi. “Chig‘atoy gurungi”ning maqsadini so‘radi. “Siz dinga qarshi fikr tarqatar ekansiz, Muhammad payg‘ambarning me’rojini inkor qilar ekansiz” deb taftishga kirishdi va bizni “mundoqa yo‘lsiz harakatlar”dan man’ qilib ketdi. Mana bularning hammasi panturkistlarning ig‘vosi bilan bo‘lar edi: “Men «Chig‘atoy gurungi” proletar mafkurasini tashir edi» demayman, buni da’vo qilish jinnilikdir. Tuzuk, “Chig‘atoy gurungi” bevosita siyosat bilan mashg‘ul bo‘lmoqni istamadi, yolg‘iz til, imlo, adabiyot bilan shug‘ullandi. Lekin uning ayrim a’zolari o‘sha vaqtda so‘l millatchi edilar. Shuning uchun ayta olamizkim “Chig‘atoy gurungi” jadidlarning so‘l qanoti bo‘lib, u jadidlardan til, imlo, adabiyot va dinga qarshi ham panturkizm va o‘zbek millatchiligi bilan ajralar edi. Mana bu tafsilot “chig‘atoy gurungi”ning ko‘rsatilgan ilmiy ishlarda panturkist, panislomistlarga nisbatan inqilobiy yo‘l tutganini ko‘rsatadi. Agar siz “Bu ilmiy to‘garakning a’zolari o‘zbek millatchilari edilar, shuning uchun bu to‘garak qarshi qurulg‘an bir tashkilot edi” desangiz, non orasidan kir izlamakdan boshqa bir ish qilmag‘an bo‘lursiz. “Chig‘atoy gurungi” 20-yillarg‘acha davom qildi. Bu vaqtg‘acha uning o‘z oldig‘a qo‘yg‘an ilmiy yumushlari bajarilgan edi. Yangi imlo sho‘ro maorif komissarligi tomonidan maktablarga kirgizilgan sho‘ro hukumati tomonidan “Har millatning maktab tili o‘z ona tilida bo‘lsin” deb e’lon etilgan asos bilan o‘zbek tili ta’min etilgan edi. Bir tarafdan, kommunistlar firqasining milliy mas’alani to‘g‘ri hal qilmoqda bo‘lg‘ani va mustamlakachilik asoslarini yemirishda keskin yo‘l tutgani kun sayin ochiq ko‘rina boshlag‘an, o‘zbek millatchisi bo‘lib turishda ham ma’qul bir sabab qolmag‘an edi. “Chig‘atoy gurungi” tarqaldi. Uning a’zolari bitta-bitta o‘z xatolarini e’tirof qila-qila firqa safiga o‘tdilar va bor kuchlari bilan bu kungacha xizmat qilmoqdalar.

Emdi o‘zimning din bilan munosibatim haqqinda so‘zlashaylik. Men yuqorida aytg‘anim kabi bir vaqtlar diniy reforma tarafdori edim. Dinni xurofotdan ajratish degan xayolga berilg‘an edim. Mana shu diniy reforma ketidan yurish, meni dinsizliqqa[10] olib bordi. Din xurofotdan ajralsa, nari tomonda hech bir narsa qolmag‘anini ko‘rdim. Dinning fan bilan hech bir vaqt kelisha olmag‘aniga ishondim va shuning natijasida dindan qaytdim, dinga qarshi fikr tarqatdim. Mening dinsizligim o‘zbeklar va tojiklar orasida hammadan burun, hammadan ko‘brak mashhur bo‘lg‘an. Bu nuqtani inkor qilib bo‘lmaydi. Dinsiz, xudosiz bo‘lg‘an bir kishining mutasavvif bo‘la olmasligini onglamoq uchun juda oz bir muhokama kuchining sizda borlig‘ini, ruxsat bersangiz, qabul qilaylik.

Maqolangiz bir yerida meni Turkiya sultonig‘a maktub yozish bilan ayblaysiz. Men umrimda Turkiya sultonig‘a maktub yozmadim, bu menga tamoman tuhmat! 1908 yilda yozg‘anim bir asarimda Buxoro xonligida hukm surgan diniy taassubni va shunga tayangan idora usulini eslaysizmi? U vaqtda Buxoroda bir kalla 2 tiyin edi. Hibs qilish, o‘ldirish, sangsor[11] qilish kundagi odatlardan edi. U zamonlarda kitob yozishning o‘zi “kofir”lik edi. Men shu vaqtlarda birinchi asarimni yozdim[12]. Buxoroning idora usulini, ta’lim-tarbiya usulini, bir ko‘b rasmiy idoralarni tanqid qildim. Bu kitob Buxoroda tarqalar edi.

Uning noshirlari bo‘lg‘an Buxoro jadidlarini tahlikaga tushirmaslik uchun amirg‘a qaratib bir so‘z boshi yozdim va shuning bilan, go‘yo, tanqidning unga emas, ma’murlarig‘a oid bo‘lg‘anini ko‘rsatdim. Bu zamondag‘i Buxoroning javobi edi. Shuning bilan meni Buxoro amirining tarafdori deyish ham mumkin emas, menim Buxoro amiriga qarshi har vaqt kurashganim va kurashgan tashkilotlarga rahbarlik qilg‘animni bilmagan yo‘q.

So‘ng to‘rt-besh yilda yozg‘anim “Arslon”, “Umar Xayyom” kabi asarlarimni, hatto tanqid qilg‘aningiz “Namunalar”dag‘i davrlar taqsimini shu yo‘l bilan olib borishga tirishdim. Mazkur ishlarimda yanglishlar bo‘luvi mumkin. Lekin bularni(ng) voqealarini tahlil qilganda bo‘lg‘an yanglishlardan hisob qilib, tanqid qilish, xato joylarni ko‘rsatish kerak. Har bir yanglish yangi yanglish deb o‘ylangan nuqtani, mening yigirma yil burung‘i panislomistligim bilan izoh qilish to‘g‘ri ilmiy bir harakat bo‘lmaydir. Azizim, O‘rta Osiyoning olamg‘a ma’lum bir madaniyati bo‘lg‘an, bu madaniyatning turkiy asarlari qolg‘an. Bu asarlarning hammasig‘a birdan “axlatlar” deyish, sizning muhokamangizning kirligidan chiqqan yangi bir istiloh bo‘lsa kerak.

Men o‘zimning yigirma yillik mutolaam, juda kuchsiz bo‘lmag‘an kutubxonam soyasida shu yo‘lda ishlamoqdaman. Albatta, ishlarimda yanglishlar bo‘luvi mumkin. Yanglishlarimni joy-joyi bilan ko‘rsatish kerak, ko‘zni yumib, og‘izni ochib so‘kishning ilmiy foydasi yo‘q.

Maqolangizda katta harflar bilan “Maorif va o‘qitg‘uchi” jurnali Fitratning noshiri afkori edi deyish mumkin» deb yozasiz. Bunisi emdi uyot! “Maorif va o‘qitg‘uchi” Ramzdan burun bor edi. Ramz zamonida ham davom qildi. U har vaqt maorif komissarligining noshiri afqori bo‘lib davom qildi. Jurnalning butun davom muddatida men yozg‘an maqolamning soni o‘nga bormaydir. U qanday qilib mening noshiri afkorim bo‘lsin?! Biroz o‘ylang, O‘zbekistonning markazida firqa va sho‘ro idoralarining ko‘zlari ostida chiqg‘an bir jurnal uch-to‘rt yil mening noshiri afkorim bo‘ladi-yu, shuni sizdan boshqa hech kim onglamaydimi? Siz bu demago‘gi bilan kimni tahrir qilg‘aningizni o‘yladingizmi?!

“Maorif va o‘qitg‘uchi” jurnalida Yassaviy haqida yozg‘anim maqoladan so‘z ochasiz[13]. Men u maqolamda Yassaviyni san’at yog‘idan, mafkura tomonida qattiq tanqid qildim, uning zararli ekanini, uning ta’siriga qarshi kurashmoq kerakligini so‘zladim. Yolg‘iz uning ba’zi she’rlarig‘a oldanib, uning yo‘qsullar tomonida turg‘anin qabul qilmoqchi bo‘ldim. So‘ngralari esa, fikrimning yanglish ekanini ongladim. Sizga yoqmag‘an “Namunalar”imning muqaddimasida Yassaviy haqinda boshqacha fikr yurgizdim. Siz “Namunalar” haqinda tanqid yozmag‘aningiz holda Yassaviy haqinda uning muqaddimasidag‘i so‘zlarimdan ko‘z yumib, “Maorif va o‘qitg‘uchi”dagi maqolamg‘a yopishasiz.

Bundan keyin Chig‘atoy adabiyotining “mundarijasi” va “shakli” haqinda fikr yurguzasiz. Boshlab Chig‘atoy shoiri deb Navoyi bilan Yassaviyni ko‘rsatasiz. Azizim, sizda chig‘atoy so‘ziga qarshi qiziq bir holat paydo bo‘lg‘an, o‘zingizga yoqmag‘an har kimni chig‘atoy deb so‘kmoqchi bo‘lasiz, ishning bu qadari chegarani oshishdir. Yassaviy Chig‘atoy shoiri emas. U Chig‘atoy adabiyotidan burun o‘tkan bir shoir. So‘ngra Navoyidan namunalar olg‘anda mening tartib qilg‘anim va sizning tanqid qilg‘aningiz kitobdan olmaysiz-da, Navoyining o‘z devonidan, diniy mavzudagi baytlarni olasiz. Sizning u namunalaringizni ko‘rgan kishi mening kitobimdan olg‘aningizni gumon qiladir-da, menga hujumlaringizni qisman haqli ko‘radir. Siz ham shuni istaysiz. Holbuki, Navoyining dinsiz bir shoir ekanini men da’vo qilmadim. Uning diniy parchalari bor ham ko‘bdir. Lekin mening “Namunalar”imdagi asarlari bu qatordag‘i asarlar emas.

Navoyidan olg‘an baytlarni tarjima qilishingiz bir oz “vadudona” bo‘lg‘an, ko‘bi to‘g‘ri emas. So‘ngra Navoyi bilan Yassaviydan berganingiz namunalarg‘a suyanib, “Chig‘atoy adabiyotining shaklidan ham foydalanish mumkin emas” deysiz. Lekin siz shakl bilan vaznni bir-biridan ajrata olmag‘ansiz. Shakl deb vazn bilan ayrim so‘zlarni olasiz. Holbuki, shaklga ifoda tarzi, majoz, istiora va she’rning butun (poetik) xususiyatlari kiradir.

Navoyining vaznidan foydalanish, albatta, mumkin. Mundan boshqa(si) Yassaviyning vaznidir. Yassaviy va Yassaviy maktabi shoirlarida barmoq vaznining chiroylik namunalari bor, foydalanish mumkin. Siz Yassaviyni chig‘atoy shoirlarining aruz vaznida yozg‘anlari o‘ylab, shu xatolarg‘a tushgansiz. Hatto ko‘chirganingiz Navoyi bilan Yassaviy she’rlari orasida bo‘lg‘an vazn ayirmasig‘a ham diqqat qilmag‘ansiz…[14]

■ Lug‘at va izohlar

[1] “Jalil Boybo‘latovga ochiq xat” shaklida yozilgan ushbu maqola 1919 yil “Qizil O‘zbekiston” gazetasining 15—16 sentyabr (215—216) sonlarida e’lon qilingan bo‘lib, J. Boybo‘latov qator chiqishlarida Fitratni “panturkizm” va “panislomizm”da ayblaydi. Ayniqsa, Fitrat tomonidan tuzilgan “O‘zbek adabiyoti namunalari, I jild” (1928) va so‘z boshi muallifi Otajon Hoshim keskin tanqid ostiga olingan edi.

[2] muharrir — muallif ma’nosida.

[3] Abdurauf Fitrat. O‘zbek adabiyoti namunalari. 1 kitob. Samarqand — Toshkent, 1928 yil.

[4] Fitratning “O‘zbek adabiyoti namunalari” kitobi munosabati bilan “Qizil O‘zbekiston” ro‘znomasi sahifalarida J. Boybo‘latov chiqish qilib, faqatgina ushbu kitobni emas, umuman, Fitrat ijodini keskin tanqid qilgan edi.

[5] qoplovi — qamrovi.

[6] tekirish — tekizish.

[7] Boshqa ko‘pgina manbalarda Fitratning tug‘ilgan yili deb 1886 yil sanasi ko‘rsatilgan. Xususan, S. Ayniy shunday ma’lumot beradi: “Abdurauf Fitrat Buxoriy — tug‘ilgan yili 1304 hijriy” (ya’ni milodiy 1886 ga to‘g‘ri keladi). Qarang: S. Ayniy. Namunai adabiyoti tojik. — M.: 1926, III qism. Shuningdek, Fitrat hayot paytida e’lon etilgan “Katta Sovet qomusi”da ham shu sana keltiriladi. Qarang: Fitrat Abdurauf. BSE, M., 1936, t.57. 6.656.

[8] “O‘rta Osiyoda tasavvuf tarixi” nomli kitob yozayotgani haqida bir necha bor ma’lumot beradi, biroq bu ish oxirigacha yetmagan. Tugallanmagan qo‘lyozmaning taqdiri esa noma’lum. Fitrat tomonidan keltirilgan “zaharli”, “zararli” so‘zlari uning tasavvufga munosabatini belgilamaydi. Bu faqat davr taqozosi bilan yuzaga kelgan, nohaq tanqiddan o‘zini himoya qilishning bir yo‘li, xolos. Fitratning o‘zbek adabiyoti tarixi haqidagi qator ishlari bilan tanishishning o‘ziyoq bu fikrni tasdiqlaydi.

[9] Yusuf Aliyev (1891 — 1946) nazarda tutilyapti. Turkiston Kompartiyasining arboblaridan bo‘lib, o‘sha paytda Turkiston Ichki ishlar xalq komissarining o‘rinbosari edi.

[10] Bu o‘rinda dinsiz so‘zini ateist so‘zi bilan almashtirmaslik kerak. Chunki Fitrat tomonidan yozilgan asarlarni sinchiklab kuzatganda bu nozik ayirma ochiqroq ko‘rinadi.

[11] sangsor — toshbo‘ron qilish.

[12] Gap “Munozara” xususida ketyapti. “Munozara”ning Istanbul nusxasida o‘ziga xos “Muqaddima” va “Xotima” yozilgan bo‘lib (Hoji Mo‘yin tarjimasida bu tushib qolgan), unda Fitrat Buxoro amiriga murojaat etib, mamlakatning qoloq ahvolini bayon qilgan edi.

[13] Tilga olingan maqola “Maorif va o‘qitg‘uchi”da bosilgan. Qarang: jurnalning 1927 yil, 6—8-sonlari.

[14] Fikrning notugalligidan va Fitrat uslubidan (u deyarli har bir ilmiy ishining boshlanishida tilga olingan istilohga qaytadi va ko‘pincha, unga bo‘lgan munosabatini takroran ta’kidlash bilan asarini tugallaydi) seziladiki, “xat”ning davomi bo‘lgan. Buni Fitrat zamondoshlaridan L. Azizzoda va M. Rahim qizi tasdiqlagan. Maqolaning yakuni tahririyat tomonidan “qaychilang‘an” bo‘lishi mumkin. “Idoradan” nomi ostida berilgan redaksion maqolachadan gazetaning o‘sha paytdagi adabiyotga nisbatan tutgan “pozitsiya”sini bilsa bo‘ladi:

“Idoradan” — Fitratning bu maqolasi Chig‘atoy adabiyoti masalasiga oid bir necha muhim paytlarini ochib beradi, biroq bu bilan chig‘atoyizm unsurlari va ularning qoldiqlari bilan kurash tamom bo‘lmaydi. Idora bu masala tevaragida ochgan muzokarani davom ettirishni lozim topadi.

Nashrga tayyorlovchi: H. Boltaboyev

Manba: “Yoshlik” jurnali