26 июль — Таниқли француз ёзувчиси Андре Моруа таваллуд топган кун

   Ёши ўтинқираб қолган хонимлар одатда очиқ кўнгил бўлишади. Ва кўпинча ғаройиб воқеаларни гапириб беришади. Кўзларида порлаб турган истеҳзо ёлқинларига қараганда эса, леди Xемптон ҳазил-мутойибага мойил аёлга ўхшаб кўринади…

Андре МОРУА
«ЧОРШАНБА БИНАФШАЛАРИ»
ТУРКУМИДАН ИККИ ҲИКОЯ

Андре Моруа (André Maurois) (асл номи Эмиль Эрзог; 1885.26.7, Эльбёр — 1967.9.10, Париж) — француз ёзувчиси. Франция академияси аъзоси (1938 йилдан). «Камсухан полковник Брамл» (1918) ва «Сергап доктор О’Треди» (1922) романларида ўзи иштирок этган 1-жаҳон урушидан олган таассуротларини акс эттирган. «Бернар Кенэ» (1926), «Тақдир ўйинлари» (1928), «Оилавий давра» (1932), «Она замин» (1945) романлари француз жамиятидаги олий табақа ҳаёти ҳақида ҳикоя қилади.
Моруа адабий-танқидий эсселари, тарихий шахслар ҳақидаги китоб ва хотиралари билан машҳур. У «Ариель ёки Шелли ҳаёти» (1923), «Байрон» (1930), «Тургенев» (1931), «Лелия ёки Жорж Санд ҳаёти» (1952), «Олимпио ёки Виктор Гюго ҳаёти» (1954), «Уч Дюма» (1957), «Прометей ёки Бальзак ҳаёти» (1965) сингари асарлари билан хорижий адабиётда биографик роман жанрига тамал тошини қўйган. Моруа бу асарларида машҳур кишилар ҳаёти ва ижтимоий фаолияти фактларидан четга чиқмаган ҳолда улар ҳақида бадиийлаштирилган ҳужжатли роман ёзиш мумкинлигини исботлаб берди. Моруа ўз қаҳрамонларига бўлган меҳрли муносабатини ифодалаш орқали адабиётнинг инсонсеварлик моҳиятининг теранлашишига ҳисса қўшди.
Моруанинг   ўзбек тилига таржима қилинган «Чоршанба бинафшалари» туркумидаги ҳикояларидан иккитасини тақдим этамиз.

ТАРЖИМАИ ҲОЛ

Мўлгина емакхонани ёритиб турган чироқларнинг пилиги пастлатиб қўйилган — бу йил Лондонда нимқоронғида ўтириб овқатланиш расм бўлган. Эрве Марсена жойини топиб ўтирганда кўрдики, уни жуда кекса бир хонимнинг — леди Хемптоннинг ёнига ўтқазиптилар. Эрве кекса хоним билан бир столда ўтиришга эътирози йўқ эди. Ёши ўтинқираб қолган хонимлар одатда очиқ кўнгил бўлишади. Ва кўпинча ғаройиб воқеаларни гапириб беришади. Кўзларида порлаб турган истеҳзо ёлқинларига қараганда эса, леди Хемптон ҳазил-мутойибага мойил аёлга ўхшаб кўринади.
— Қайси тилда сўзлашмоқни маъқул кўрасиз, жаноб Марсена? Французчами ё инглиз тилидами?
— Йўқ демасангиз, леди Хемптон, мен француз тилини афзал кўрардим.
— Лекин ёзганда инглиз мавзуларида ёзасиз-ку! «Жозеф Чемберленнинг ҳаёти» деган китобингизни ўқиганман. Уни ўқиб анча кўнглим ёзилди. Негаки, мен бу одамларнинг ҳаммасини танир эдим. Ҳозир нима устида ишлаяпсиз?
Француз йигит чуқур тин олди.
— Мен Байрон ҳақида китоб ёзмоқни орзу қиламан. Лекин унинг тўғрисида жуда кўп ёзилган… Рост, янги материаллар топилипти — Мэри Шеллининг мактублари, графиня Гвиччолининг қоғозлари. Аммо буларнинг бари эълон қилиниб бўлди. Мен бирон-бир номаълум ҳужжатларни топсам дердим, аммо ҳеч нарса тополмаяпман.
Кампир жилмайди.
— Байроннинг батамом номаълум бир саргузаштини сизга айтиб берсам, нима дейсиз?..
Эрве Марсена тўсатдан чангалзорда кийикка рўпара келган овчидай ёки биржада қайси акцияларнинг нархи кўтарилишидан хабар топган гумаштадай бирдан сергакланди.
— Байроннинг мутлақо номаълум саргузашти дейсизми? Ақл бовар қилмайди-ку, леди Хемптон? Ахир, тоғ-тоғ тадқиқотлар ёзилган бўлса…
— Уни «батамом номаълум» деб жиндай маҳобат қилдим, шекилли. Чунки бу саргузаштга алоқадор хонимнинг номи тадқиқотчиларнинг тилига тушиб бўлган. Мен леди Спенсер-Свифтни назарда тутяпман…
Эрвенинг тарвузи қўлтиғидан тушиб, лабларини бужмайтирди.
— Э, э, бунақа демайсизми!.. Ҳа, ҳа, эшитганман. Аммо бу воқеанинг таф-силотларини ҳеч ким аниқ билмайди.
— Азизим Марсена, ахир бунақа воқеаларнинг тафсилотларини, умуман, биронта одам аниқ билиши мумкинми?
— Албатта, леди Хемптон. Кўп ҳолларда ихтиёримизда мактублар, ҳужжатлар бўлади. Рост, баъзан мактубларда ҳам ёлғон гаплар учрайди, айрим гувоҳликларга ҳам ишониб бўлмайди. Лекин тадқиқотчининг танқидий туйғуси бор…
Леди Хемптон суҳбатдошига ўгирилиб, унга қадимий лорнети орқали қаради.
— Агар мен сизга леди Спенсер-Свифтнинг кундалигини берсам, нима дейсиз. Унинг исми Пандора эди. Бу кундалигини Байрон билан мулоқотда бўлиб юрган кезларида ёзган. Пандоранинг ундан олган мактубларини ҳам ихтиёрингизга бераман.
Ёш француз йигит мамнуниятдан яйраб кетди.
— Нима дердим, леди Хемптон? Ҳиндуларга ўхшаб, отам ҳам сиз, онам ҳам сиз дердим. Сизнинг шарофатингиз билан китоб ёзилиб қоларди… Сизнинг қўлингизда чиндан ҳам шу ҳужжатлар борми? Шунақа савол берганим учун маъзур тутасиз… Сира ақлим бовар қилмаяпти-да..,
— Йўқ, — деб жавоб берди у. — Бу ҳужжатлар менинг қўлимда эмас, лекин уларнинг қаерда эканидан хабарим бор. Улар ҳозирги леди Спенсер-Свифтнинг, яъни менинг пансиондаги дугонам Викториянинг қўлида. Виктория бу ҳужжатларни ҳозирга қадар ҳеч кимга кўрсатгани йўқ.
— Ундоқ бўлса, нега энди менга кўрсатсин?
— Чунки бу тўғрида ундан мен илтимос қиламан… Сиз ҳали бизнинг мамлакатимизни яхши билмайсиз, жаноб Марсена. Бу ерда сиз ҳар қадамда сирлар-у кутилмаган воқеаларга рўпара бўласиз. Шаҳар ташқарисидаги қасрларимизнинг ертўлалари ва чорбоғларида чинакам хазиналар ётибди. Аммо эгалари уларга заррача қизиқмайдилар. Бирорта одам хонавайрон бўлиб, уйи кимошдида сотилган тақдирдагина архивлар ёруғ дунёга чиқади. Агар тутган жойидан кесадиган тадбиркор америкалик Босвеллнинг машҳур қоғозларини топмаганида улар крокет шарлари солинган қутида умрбод қолиб кетган бўларди.
— Ўйлайсизки, тутган жойидан кесадиган тадбиркор француз йигитнинг ҳам иши ўнгидан келади? Америкалик Босвеллнинг қоғозларини бир неча минг долларга сотиб олганди. Ҳолбуки, француз йигитда бунақа пул йўқ.
— Виктория Спенсер-Свифт долларга учадиганлардан эмас. У менинг тенгдошим, саксондан ошиб қолган. Ўзининг даромадлари унга бемалол етиб ортади. Сиз унинг кўнглини тополсангиз бас — маъқул бўлсангиз сизга қоғозларини кўрсатади. Ундан ташқари, эрининг катта бувисини китобингизда чиройли қилиб тасвирлайсиз деб умид қилади…
— Лорд Спенсер-Свифт ўтиб кетганми?
— Лорд эмас, баронет… Сэр Александр Спенсер-Свифт уларнинг уруғида шу унвонга сазовор бўлган сўнгги шахс эди. Виктория ҳали ҳам ўша — Байрон меҳмон бўлган уйда яшайди… Бу Глостер графлигидаги Елизавета замонларидан қолган жуда бежирим қаср… Бахтингизни синаб, бир ўша жойга бормайсизми?
— Бажону дил… агар мени таклиф қилсалар…
— Буни мен бўйнимга оламан. Бугуноқ Викторияга мактуб ёзаман. У сизни, албатта, таклиф қилади… Агар мактуб кескин оҳангларда ёзилган бўлса, бундан чўчиманг. Виктория қарилигимиз муайян устунлик беради деб ҳисоблайди — хаёлимизга келган гапларни рўйи-рост, очиқчасига айтмасак, қарилигимиз қаёққа боради? Ниманинг ҳам андишасини қилмоқ керак? Зарурати борми?
Бир неча кундан кейин Эрве Марсена ушоққина машинасида Глостер графлигидаги хушманзара қишлоқдан кетиб борарди. Ўтган ёз одатдагидек серёғин бўлди ва бу дарахтлар билан гулларга жуда қўл келди. Энг камсуқум хонадонларнинг деразаларида ҳам чаппар уриб турган гулларни кўриш мумкин эди. Маҳаллий олтин ранг тошлардан қурилган иморатлар Шекспир замонасида қандай бўлган бўлса, ҳозир ҳам шундайлигича турарди. Инглиз манзараларининг нафис гўзалликларини яхши кўрадиган Эрве Виндхерст паркини кўриб қойил қолди. Леди Спенсер-Свифтнинг қўрғони шу ерда жойлашган эди. Қинғир-қийшиқ йўлни қалин ўт-ўлан босган эди. Майсазорлар ҳафсала билан тарашлаб қўйилган. Уларнинг теварагини бақувват эман дарахтлари ўраб олган. Ғовлаб кетган қирққулоқлар ва қирқбўғинлар орасида ҳовуз ялтираб кўринади. Ниҳоят, Эрве қасрга етиб келди ва ёввойи узум билан қопланган дарвоза олдида машинани тўхтатди. Сўнг юраги ўйнаган кўйи қўнғироқ тугмасини босди. Ичкаридан ҳеч қандай жавоб бўлмади. Эрве беш дақиқача кутди. Кейин оҳиста эшикни итариб кўрди. Эшик очиқ экан. Даҳлиз нимқоронғи. Ўриндиқларда шарфлар ва пальтолар уюлиб ётипти. Даҳлизда ҳеч ким йўқ. Аммо қўшни хонадан ёд олинган матнни ғўддираб айтаётгандай овоз эшитилди. Француз эшик олдига келиб, деворларига катта-катта портретлар осилган чўзинчоқ зални кўрди. Бир гуруҳ сайёҳлар фрак кийган улуғсифат эшик оғасининг теварагини қуршаб олишган. Эшик оғасининг фраки остидан тўқ сиёҳранг жилети ва йўл-йўл шими суриниб турипти.
— Мана бу, — дейди эшик оғаси суратни кўрсатиб, — сэр Уильям Спенсер-Свифт (1775—1835). У Ватерлоо ёнидаги жангда иштирок этган ва Веллингтоннинг шахсан дўсти бўлган. Сувратни сэр Томас Лоуренс чизган. У кишининг асли леди Спенсер-Свифтнинг сурати ҳам сэр Томас Лоуренснинг мўйқаламига мансуб.
Тингловчилар ўртасида пичир-пичир эшитилди.
— Ўша хонимнинг ўзими…
Эшик оғаси юзига сирли тус бериб, сезилар-сезилмас бош ирғаб қаради. У сиполигини қўлдан бермасликка уринаётгани сезилиб турарди.
— Ҳа, — дея илова қилди эшик оғаси шивирлаётгандай паст овозда, — бу ўша хоним. Байроннинг маъшуқаси бўлган. Байрон унга «Пандорага» деган машҳур сонетини бағишлаган.
Иккита турист сонетнинг биринчи мисрасини ёддан айтди. Эшик оғаси сиполик билан бош ирғади:
— Худди шундай, — деб тасдиқлади у. — Бу эса сэр Роберт Спенсер-Свифт. Аввалги Спенсер-Свифтнинг ўғли (1808—1872). Портретни сэр Жон Миллес ишлаган.
Кейин тингловчилар томон бир оз эгилиб, сир айтаётгандай оҳангда деди:
— Байрон Виндхерстда меҳмон бўлиб кетгач, тўрт йил ўтгандан сўнг сэр Роберт дунёга келган.
Ёшгина жувон сўради:
— Байрон бу ерга нима учун келган эди?
— У сэр Уильямнинг дўсти эди.
— Э, шунақами? — деди жувон.
Ҳар икки портретни яхшилаб кўриб олмоқ учун Эрве Марсена сайёҳлардан ажралиб қолди. Леди Спенсер-Свифтнинг эри сэр Уильямнинг юзи япалоқроқ, ичавериб шишинқираган, дурустгина шамол еган эди. Унинг юзига қзрас сержаҳл ва мутакаббир одам бўлганини тахмин қилиш мумкин эди. Хотинининг нафис ҳуснида эса улуғворлик билан бокиралик мужассам эди. Аммо тикилиброқ қараганда ледининг соф нигоҳидаги яширин ҳисчанликни ҳам, бағритошликдан ҳоли бўлмаган таманнони ҳам илғаб олиш мумкин эди. Сайёҳлар томошани тугатиб, эшик томон йўл олдилар, йигит эса ҳамон хаёлчанлик билан суратларни томоша қилишда давом этмоқда эди.
Эшик оғаси у томонга энгашиб, андиша билан деди:
— Кечирасиз, сэр, билетингиз борми? Сиз бошқалардан кечикиброқ келдингиз… Ҳамма кириш ҳақини тўлаб бўлганди. Шунинг учун изн берсангиз..
— Мен сайёҳ эмасман. Леди Спенсер мени лутфан таклиф қилиб, шу ерда дам олиб кетишга ундаган. У мени қизиқтирган ҳужжатларни кўрсатишга ваъда берган…
— Афв этасиз, сэр… Бундан чиқадики, леди Хемптон тавсия этган ёш француз сиз экансиз-да? Бир дақиқа, сэр. Мен бу одамларни кузатиб қўяй, шу заҳотиёқ хоним-афандига хабар қиламан… Сизга ажратилган хона мунтазир, сэр. Юкларингиз машинадами?
— Менинг биттагина чемоданим бор.
Сайёҳларнинг келиб туриши леди Спенсер-Свифтни солиқ тўлашдан озод қиларди. Ўз қасрининг эшикларини хорижий туристларга очган кунларда леди Спенсер-Свифтнинг ўзи иккинчи қаватда жойлашган меҳмонхонада истиқомат қиларди. Ёш французни ўша ерга таклиф қилишди. Кекса леди ўзини мағрур тутар, лекин унда мутакаббирлик йўқ эди. Унинг тик қадди-қоматида» ғурур ёғилар, лекин муомаласидаги тўғрилик уни анча юмшатиб турарди.
— Миннатдорлигимни қандай изҳор қилишимни ҳам билмайман, — деб гап бошлади Эрве Марсена. — Етти ёт бегона одамни қабул қиляпсиз…
— Номаъқул гапни қўйинг, — деди леди. — Нега бегона бўларкансиз? Сиз энг яхши дугонамнинг тавсияси билан келдингиз. Китобларингизни ўқиганман. Мен бу воқеани одамларга одоб билан баён қилиб бера оладиган одамни кўпдан бери кутаман. Сиз бу ишга ҳар жиҳатдан тўғри келасиз деб ўйлайман.
— Айтганингиз келсин, миледи. Лекин, сира ҳам омад менга кулиб боққанига ишона олмаяпман. Наҳотки, Байрон ҳаётини тадқиқ этган синчков инглиз олимларидан ҳеч қайсиси қўлингиздаги ҳужжатларни эълон қилган бўлмаса?..
— Бунинг ҳайрон қоладиган жойи йўқ, — деб изоҳ берди леди. — Менинг марҳум эрим катта бувисининг кундаликларини биронта тирик жонга кўрсатишга рухсат бермас эди. Бу масалада у эскича қарашларга қаттиқ риоя қиларди.
— Наҳотки, бу қоғозларда тилга олиб бўлмайдиган… гаплар бўлса?
— Билмадим, — деди у. — Мен уларни ўқиган эмасман. Хат жуда ҳам майда — уни ўқийман деб кўздан айрилиш ҳеч гап эмас. Бундан ташқари, йигирма яшар жувон бировга ошиқ бўлиб қолса, кундалигида нималар ёзиши мумкинлигини ҳаммамиз ҳам яхши биламиз.
— Миледи, мен бу қоғозлар ичида Байрон билан эрингизнинг катта бувиси ўртасида… м-м… яқинлик бўлганини исботловчи далилларга дуч келиб қолмайманми? Шундай бўлиб қолган тақдирда ҳам ҳеч нарсани яширмасликка ҳаққим бор деб ҳисоблайвераманми?
Леди французга таажжуб билан қаради. Унинг нигоҳида жиндай энсаси қотгани сезилиб турарди.
— Албатта-да! Акс ҳолда сизни таклиф қилмоқнинг нима ҳожати бор эди?
— Жуда олийҳиммат экансиз, леди Спенсер-Смит… Ҳолбуки, кўп оилалар ҳамма нарса аён кўриниб турган бўлса-да, ота-боболарининг номус-орини ўттизинчи бўғингача ҳимоя қилишади.
— Бемаъни гап, — деб такрорлади кампир. — Сэр Уильям тўнгак эди, ёш хотинининг аҳволини тушунмас эди. Бунинг устига унга хиёнат қилиб, теварак-атрофдаги кизлар билан дон олишиб турарди. Леди Спенсер-Свифт лорд Байронни учратганда, у нафақат улуғ шоир эди, балки фариштанинг қиёфасига ва иблиснинг ақлига эга бўлган эркак ҳам эди. Леди жуда зўр одамни танлаган эди. Бунинг учун ким ҳам унга дашном берарди?
Эрве бу мавзуни ортиқ муҳокама қилишга ҳожат йўқлигини ҳис қилди.
— Мени авф этасиз-у, леди Спенсер-Смит, сиз, ахир, бу кундаликларни ўқимаган бўлсангиз, Байроннинг Виндхерстда фақат уй эгасининг дўсти сифатидагина меҳмон бўлиб кетганини қаёқдан биласиз?
— Оилавий ривоятимизда шундай дейилади, — деб қатьий жавоб берди у. — Менинг эрим буни ўзининг отасидан эшитган, у ҳам отасидан эшитган. Бунга сиз ўзингиз ишонч ҳосил қилишингиз мумкин, чунки, яна қайтариб айтаман, ҳужжатлар сизнинг ихтиёрингизда, ҳозир мен сизга уларни кўрсатаман. Сиз эса қаерда ишламоқчи эканингизни айтсангиз.
Леди Спенсер-Свифт сервиқор эшик оғасини чақирди.
— Миллер, ертўладаги қизил хонани очиб беринг, у ерга шамлар олиб бо-ринг. Темир сандиқнинг калитини менга беринг. Жаноб Марсенани у ерга ўзим кузатиб қўяман.
Марсена тушиб қолган шароит хаёлот оламини қўзғамаслиги мумкин эмас эди. Иморатнинг пастки қаватида жойлашган, деворларига қизил мато қопланган ертўлада бошқа хоналардан фарқли ўлароқ электр чироқ йўқ эди. Шамлар шуъласи теварак-атрофга титроқ соялар ташлаб турипти. Деворлардан бирининг тагига каттагина пўлат сандиқ қўйилган. У ўрта асрлар сандиғига ўхшаб безалган. Унинг рўпарасида кенггина диван турипти. Кекса леди французнинг қўлига таяниб, виқор билан ертўлага тушди, калитларни қўлига олиб, қулфнинг учта тешигига солди-да, тезгина буради. Шундан кейин сандиқнинг залварли эшикларини Миллер очди.
Марсенанинг кўзларига кумуш қошиқ ва санчқилар ялтираб кўринди. Унинг нигоҳидан чармдан ишланган аллақандай ғилофлар липиллаб ўтди, аммо бека қўлларини муқоваси оппоқ сахтиён теридан ишланган қалин альбомга узатди.
— Мана, Пандоранинг кундалиги, — деди у. — Мана булар мактублар. Уларни Пандора ўз қўли билан манави пуштиранг тасмаларга ўраб боғлаб қўйган.
Леди Спенсер-Свифт ертўлага кўз югуртириб чиқди.
— Шошманг-чи… Сизни қаерга ўтқазсак экан? Манави катта эман столининг ёнида ўтирсангиз сизга қулай бўлармикин? Лаббай? Майли, бўлмаса. Жуда яхши… Миллер, жаноб Марсенанинг ўнг ва сўл томонига иккита шамдон қўйиб беринг… Энди сандиқни қулфланг. Биз кетайлик. Меҳмонимиз бемалол ишласин.
— Ярим кечадан ҳам кечроқ қолиб ишласам майлими, миледи? Вақтим унчалик кўп эмас, шунинг учун ҳамма нарсани ўқиб улгурсам дегандим.
— Муҳтарам жаноб Марсена, — деди леди. — Шошилиш яхшиликка олиб келмайди, лекин, майли, билганингизни қилинг. Тушлигингизни шу ерга олиб келишади. Бошқа ҳеч ким сизга халақит бермайди. Эрталаб нонуштани сизнинг хонангизга олиб келишади. Сўнгра яна ишлайверишингиз мумкин. Биз сиз билан кундузи соат бирда тушликда кўришамиз… Шундай қилсак сизга маъқул бўладими?
— Жуда ҳам яхши бўлади-да, леди Спенсер-Свифт. Миннатдорлигимни қай тарзда…
— Қўйинг, керак эмас. Хайрли тун.
Эрве ёлғиз қолди. У портфелидан ўзи ёзар ручкасини олди, қоғоз чиқариб столга ўтирди ва ҳаяжондан юраги ҳаприқиб, сахтиён альбомни очди. Кампирнинг гапи тўғри эди — хат ҳақиқатан ҳам жуда майда ва ажи-бужи эди. Афтидан, Пандора ёзувларимни ўқиш қийин бўлсин деб атайин шундай қилган кўринади. Альбом эрининг қўлига тушиб қолиши мумкин эди. Эҳтиёт чораларини кўриб қўйган яхши эди. Аммо Марсена ҳар қанақа ажи-бужи хатларни ўқишда ҳам устаси фаранг бўлиб кетганди. У Пандоранинг жимжималарини ҳам унчалик қийналмай ўқий бошлади. Биринчи сатрларданоқ у ўзини жилмайишдан тўхтата олмади. Баён услубида ёш жувоннинг қўли сезилиб турарди. Пандора қизиққонлигини ёхуд ҳаяжонини ифодалаган сўзларни тез-тез таъкидлаб турарди. Кундалик 1811 йилда — никоҳдан сўнг бир неча ой ўтгач бошланган эди.
«1811 йил 25 октябрь. Бугун жуда толиқдим, бетобман, эгарда ўтиролмаяпман. Уильям овга кетди. Нима билан машғул бўлишимни билмайман. Кундалик тута бошлайман. Бу альбомни менга падари бузрукворим совға қилган. Уни юракдан, жуда-жуда яхши кўрардим. Уни бир умр йўқотганимга ғоятда афсусланаман. Эрим ҳеч қачон менинг аҳволимни тушуна олмайди деб қўрқаман. Унинг юрагида ёвузлик йўқ, лекин у аёл кишига юмшоқ муомала, эркалатиш кераклигини билмайди. Билмадим, умуман, бирон вақт менинг тўғримда ўйлармикин? У ўзининг хотинидан кўра сиёсат тўғрисида, отлар ва фермерлар ҳақида кўпроқ гапиради. Тўйимиз ўтгандан бери у ҳали бирон марта ҳам «севги» сўзини тилга олмади, шекилли. Йўқ, йўқ, олмади. Яқинда у Бриджитга деди: «Хотиним мени бирам жонидан яхши кўрадики…» Мен кўзимни лўқ этказиб туравердим».
Эрве шикоятларга ва истеҳзоларга тўла саҳифаларни бирма-бир кўздан ўтказди. Пандора ҳомиладор эди. У ҳеч қандай шодликсиз боланинг туғилишини кутарди. Эри унииг қалбида жиндай бўлса-да илинж уйғота олгани йўқ. Бола шу одам билаи Пандорани яна қаттиқроқ боғламоғи керак эди. Жувоннинг жўнгина қайдларида секин-аста сэр Уильямнинг ўта ёқимсиз қиёфаси шакллана бошлади. Ундан аччиқ алам кўрган хотини эрининг худбинлиги, шуҳратпарастлиги, дағаллиги намоён бўлган жиндай ҳолларни ҳам гўё гувоҳдай қоғозга битиб қўярди. Бу орада кундалик сатрлари замиридан бошқа бир одамнинг — қўшнилари лорд Петерсоннинг сиймоси борган сари яққолроқ кўрина борди. Сэр Уильям қанчалик жирканч бўлса, Петерсон шунчалик марҳаматли кўринарди.
«1811 йил 26 декабрь. Кеча мавлуд байрамида лорд Петерсон менга жуда бежирим кучукча совға қилди. Мен ҳар доимдагидек ёлғиз эдим, лекин лорд Петерсонни қабул қилдим — ахир, у мендан анча улуғ-ку! У мен билан адабиёт ва санъат тўғрисида гаплашди, қани энди мен унинг ҳамма ажойиб фикрларини қоғозга тушира олсам! Уни тингласанг, роҳат қиласан. Унинг хотираси жуда ҳам зўр. У менга Вальтер Скотт ва лорд Байроннинг шеърларини ёддан ўқиб берди. Мсн уларни эшитиб, ҳаддан зиёд лаззатландим. Билдимки, мен лорд Петерсондай одамнинг хотини бўлганимда жуда катта муваффақиятларга эришган бўлардим. Аммо у қари, бунинг устига мен умрбод бировнинг ҳасмидаман. Эвоҳ! Шўринг қурсин, Пандора!»
Бундан кейинги қайдлардан маълум бўладики, Байроннинг «Чайльд Гарольднинг саёҳатлари» достони Пандорага жуда катта таъсир кўрсатган. Пандора бу тўғрида ҳатто эрига ҳам айтган ва эридан бундай жавоб эшитган:
— Байронми? Ҳа, уни яхши танийман. У ҳам менга ўхшаб жаҳонгашта бўлиб юрган кезларда учрашганмиз. Биз Италияда қанчадан-қанча маишатли тунларни бирга ўтказганмиз-у… Қайтганимиздан кейин у мени ўзининг юртига — Ньюстед аббатлигига таклиф қилганди. Бу ерда унинг ихтиёрида бир гуруҳ фаришта қизлар бор. Мен улар ҳақида бири-биридан ўтадиган ғаройиб ҳикоялар айтиб беришим мумкин эди — фақат уларни менинг бокира рафиқамга айтиш гуноҳи азим бўлади-да… Ха-ха-ха-ха!..
Шундан кейин оқ альбомни ўқиётган одамнинг нигоҳи олдида Байронни ўзларининг ҳузурига — Виндхерстга таклиф қилишга эрини мажбур этмоқчи бўлган Пандора бири-биридан маккорроқ баҳоналар тўрини тўқийди. Аввалига эри қаршилик қилади.
— Бу ерга келиб нима билан шуғулланади у? — дея такрорларди у. — Бу ерда зерикиб қолади. Оқсоқлиги туфайли узоқ сайрларда менга ҳамроҳлик қилолмайди. Бунинг устига, у овчи эмас…
Хотини ўзиникини маъқуллади:
— Ўзим унинг кўнглини олишга ҳаракат киламан. Сэр Уильямнинг ғазаби қўзиди:
— «Ўзим» дейсанми? Бу хотинбознинг кўнглини сен оласанми? Бир камим — хотинимни Байронга ўхшаган одам билан ёлғиз қолишига йўл қўйиш қолганди. Бу муттаҳамнинг уйимга келиб олиб бойликларимга кўз олайтиришини кўришга сира тоқатим йўқ…
Аммо Лондонда Байроннинг шуҳрати қанча юксакка ўрлагани сари бу қишлоқ заминдори шоир билан дўстлигини айтиб мақтанишни авж олдирди. У бу тўғрида қўни-қўшниларига ҳам оғиз кўпиртириб гапирди. Қизининг туғилиши муносабати билан леди Спенсер-Свифтнинг миясига жуда ажойиб бир фикр келди — чақалоқни чўқинтиришда лорд Байронни вакил ота тарзида иштирок этишга таклиф қилишса қандоқ бўларкин? Кичкина ледининг тарбияси-ю васийлиги шундай машҳур шоирнинг қўлида бўлса, қандоқ яхши! Сэр Уильям таслим бўлди: «Яхши, мен унга ёзиб юбораман, лекин у ҳеч қачон рози бўлмайди. Бусиз ҳам унинг хотинлар-у шеърлар билан боғлиқ ташвишлари бошидан ошиб ётипти». Бироқ Байрон рози бўлди. У турфа хилликни яхши кўрарди. Ўзидай бир шоир одамни чақалоққа, яна бунинг устига қиз болага вакил ота қилмоқчи бўлганлари унга ғалати туюлди ва розилик берди.
Эрве Марсена шу қадар ўқишга берилиб кетган эдики, на оч қолганини, на ташналикни, на ҳориганини ҳис қилди. Лекин сервиқор Миллер ёнида тушлик кўтарган хизматкор билан унинг ёнига келди.
— Леди Спенсер-Свифт сизга ўз эҳтиромини изҳор этади ва сизнинг бирор нарсага муҳтожлигингиз йўқми деб сўрайди, сэр?
— Ҳеч нарса керак эмас. Ледига айтингки, ҳужжатлар шу қадар қизиқарли эканки, мен туни билан ишлашга аҳд қилдим.
Эшик оғасининг нигоҳида бу гапни унча маъқулламагани сезилди.
— Туни билан дейсизми, сэр? Ростданми? Ундай бўлса, сизга яна шам кел-тириб беришим керак экан.
Эрве олиб келинган овқатдан номигагина тамадди қилгандай бўлди-да, яна альбомни қўлига олди. Байроннинг келиши зўр ҳаяжон билан тасвирланган эди — Пандоранинг ёзуви янада ажи-бужи бўлиб кетипти.
«Бугун эрталаб соат 11 да лорд Б. келди. У нақадар соҳибжамол ва ранги ўчган. Афтидан, у бахтсиз бўлса керак. У ўзининг оқсоқлигидан хижолат чекади. Шунинг учун ҳам у қадамлаб юрмайди, балки оқсашини яшириш учун югуриб юради. Бекор қилади. Оқсоқлиги ўзига бирам ярашганки… Қизиқ… Уильям мени огоҳлантирган эди. Гўё лорд Б. аёлларга жуда беандиша муомала қилармиш. Ҳолбуки, у менга икки оғиз ҳам гап айтгани йўқ. Рост, вақти-вақти билан сездирмай менга қараб қўяяпти, ҳатто бир марта кўзгуда унинг менга қараб турганини сезиб қолдим. Аммо гаплашганда у фақат Уильямга ва лорд Петерсонга мурожаат қилади, менга эса ҳеч гапирмайди. Сабаби нима экан?»
Туни билан мижжа қоқмай Эрве Марсена Пандора қандай қилиб аста-секин шоирнинг жозибасига асир бўлиб қолганини кузатди. Афтидан, ёш ва тажрибасиз қиз Байроннинг нима сабабдан бунақа нобайронона иш тутганини тушунмаган кўринади. Байрон Виндхерстга ўзини одоб-ахлоқ доирасида тутишга қаттиқ аҳд қилиб келганди, чунки, биринчидан, у бошқа бир жувонга муккасидан ошиқу беқарор бўлиб қолганди, иккинчидан эса, мезбоннинг хо-тинини иўлдан уришни номуносиб иш деб ҳисобларди. Бунинг устига Пандора унга шу қадар анойи, ғўр ва нозик кўриндики, уни изтироблар уммонига чўктиришни истамади. У ҳис-ҳаяжони ловуллаб турган одам эди ва табиий ҳисчанлиги юзига сурбетликни ниқоб қилиб олганди.
Шу сабаблар ҳаммаси бир бўлиб Байрон Пандора билан севги ҳақида гаплашмади. Лекин аста-аста бўлса-да, машмашанинг тўрлари тўқила бошлади. Сэр Уильям Байронга Ньюстед аббатлигини ва у ерда истиқомат қилувчи гаҳ деса қўлга қўнадиган пари қизларни эслатди. Бир вақтлар улардан бири бу қишлоқи заминдорнинг дидига мос келиб қолганди. Сэр Уильям уни яна бир кўрмоқ истагини билдирди.
— Менга қаранг, Байрон. Мени яна бир бор Ньюстедга таклиф қилсангиз бўлмайдими? Албатта, хотинсиз…
Байрон унга таъна қилди.
— Уялинг-е! Ахир, яқиндагина уйланган одамсиз-а! Хотинингиз воқиф бўлиб қолиб, бевафолик билан аламини олса нима қиласиз?
Сэр Уильям хохолаб кулиб юборди:
— Менинг хотиним-а? Ха-ха-ха! Ахир, у баайни сўфи-ку! Бундан ташқари мени жонидан ортиқ кўради!
Ҳар қадамида ҳушёр тортиб юрган Пандора узоқдан туриб бўлса-да бу гапларни эшитди ва кундалигига ёзиб қўйди. Яна бунинг кетидан ўзининг шарҳини ҳам илова қилди: «Мени жонидан ортиқ кўради!» эмиш. Вой тентак-ей! Наҳотки, қисматимда бутун умр шу тўнгакнинг ёнида яшаш бор бўлса! Нега энди унинг шу қилиғига ўхшаш бир иш қилиб, ундан ўчимни олмай? Шу гапдан кейин шунақа ғазабим қўзидики, агар шу оқшом лорд Байрон парқда мени қучиб, лабларимдан бўса олса, ҳеч нарса деб қаршилик кўрсатмаган бўлардим».
Вақт ярим кечадан ошиб кетган. Эрве шоша-пиша саҳифа кетидан саҳифаларни қораламоқда. Ним қоронғи ертўлада ёниб тугаётган шамлар шуъласи борган сари хира тортиб боряпти. Эрвенинг назарида унинг теварагини жонли соялар ўраб олаётгандай туюлади. Қизил башарали қаср хўжайинининг жарангдор «ха-ха-ха»си унинг қулоғига чалингандай бўлди. У леди Пандоранинг нафис чеҳрасидаги ифодани кузатди — бу чеҳрада нозик туйғулар тобора кучайиб бормоқда эди. Қоронғи бурчақда эса Байрон тургандай эди. У юзида истеҳзоли жилмайиш билан бир-бирига сира мос тушмаган эру хотинни кузатиб турарди.
Француз ёниб битган шамларни алмаштирди. Кейин яна ўқишга тутинди. Энди бу бошқа нарсани кузатарди — Пандора ҳарчанд уриниб Байронни хаёлчанлик оғушидан тортиб олмоқчи бўляпти. У топқирлик билан жуда дадил ҳаракат қиляпти. Бу жувонда шунча ғайрат бор деб ўйлаш ҳам қийин эди. Эрининг бефарқлиги унинг жон-жонидан ўтиб кетган кўринади. Пандора унга қасдма-қасдига иш тутди. Ниҳоят, биллиард ўйнаш баҳонасида у шоир билан ёлғиз қолди.
«Бугун оқшом мен унга шундай дедим: «Лорд Байрон, аёл эркакни яхши кўрса, аммо эркак унга қайрилиб ҳам қарамаса, шўрлик аёл нима қилмоғи керак?» У жавоб берди: «Бундоқ қилмоқ керак». Шундай деди-ю, мени ҳаддан ташқари қаттиқ қучоқлаб олди ва…» Шу ўринда бир сўз ҳафсала билан ўчириб ташланган эди, лекин Эрве кўпда қийналмасдан уни ўқиди: «ўпти».
Эрве Марсена енгил нафас олди. У омади юришганига ишониб-ишонмасди. «Тушимми, ўнгимми? — деб ўйлади у. — Бизнинг энг ардоқли орзуларимиз фақат тушдагина шунақа тўкислик билан рўёбга чиқади-ку!» У ўрнидан туриб, қўли билан пўлат сандиқни, диванни, деворларни ушлаб кўрди — шу йўл билан бўлаётган воқеаларнинг чинлигига ишонч ҳосил қилмоқчи эди. Шубҳага ўрин йўқ — теварагидаги ҳамма буюмлар чиндан ҳам мавжуд эди, кундалик ҳам ҳақиқий эди. У яна боши билан ўқишга чўмди.
«Мен қўрқиб кетиб, унга дедим: «Лорд Б., мен сизни севаман, лекин яқинда фарзанд кўрганман. Бу фарзанд мени отаси билан мустаҳкам боғлаб туради. Мен сизга фақат дўст бўлмоғим мумкин. Бироқ сиз менга жуда кераксиз. Менга ёрдам беринг!» У ҳайрон қоладиган даражада меҳрибон ва раҳмдил одам экан. Шу дақиқадан бошлаб, мен билан ёлғиз қолганида, юрагидаги дардларнинг ҳаммаси аригандай бўлади. Менга шундай туюладики, мен унинг қалбига малҳам бўляпман».
Француз йигит табассумини тўхтата олмайди. У Байронни жуда яхши ўрганган, шунинг учун уни ёшгина, ҳимоясизгина жувоннинг ёнида сабр-тоқат билан унга таскин бериб ўтирган қиёфада тасаввур қилолмайди. Унинг қулоқларида шоирнинг овози жаранглагандай бўлади: «Ахир у мени соатлаб қўлларимдан ушлаб ўтириб, фақат шеър ўқиб беришга қобил деб ўйласа, жуда адашади. Биз тугунни ечадиган паллага етиб бордик».
Кейин французнинг хаёлига бир фикр келди — леди Спенсер-Свифтнинг унга берган бир боғлам мактублари ичида Байроннинг ҳақиқий кайфиятидан далолат берувчи ҳужжат бўлиши мумкин. У шоша-пиша мактублар боғламини ечди. Ҳақиқатан ҳам, булар Байроннинг мактублари экан. Эрве дарҳол шоирнинг эҳтиросли дастхатини таниди. Бироқ боғлам ичида Пандоранинг қўли билан ёзилган яна қандайдир бошқа қоғозлар ҳам бор эди. Эрве тезгина уларга кўз югуртириб чиқди. Булар леди Спенсер-Свифт мактубларининг қораламалари эди. Жувон уларни ҳам сақлаб қўйган экан.
Ёзишмани ўқишга киришиб кетган Эрве мамнуният билан ишонч ҳосил қилдики, унинг тахминлари тўғри экан. Ҳавойи муносабатлар тез фурсатда унинг жонига тегибди. У Пандорадан кечаси — ҳамма қаср аҳли уйқуга кирган вақтда учрашишни илтимос қилади. Пандора кўнмайди. Аммо унинг астойдил экани сезилмайди. Эрвенинг хаёлидан ўтади: «Қораламасини ҳозиргина ўқиб чиққаним мана шу мактуб Байронга юборилган бўлса, у ғалабанинг яқин эканини ҳис килмаган бўлиши мумкин эмас», Чиндан ҳам жувон анойилигини намойиш қилиб, фақат битта қарши далил келтирипти: «Бунинг иложи йўқ, чунки қасрдаги одамларнинг эътиборини жалб қилмаган ҳолда қасрда учрашишимиз мумкинлигини тасаввур ҳам қилолмайман».
Эрве яна альбомни қўлига олди. Пандора Байрон билан мактублар алмашиб турмоқ учун гўё ўз кутубхонасидан унга китоблар бераётгандай бўлганини ёзипти. Шундай қилиб, у ҳатто эрининг ҳузурида ҳам ҳушторига китоблар берар, уларнинг ичида эса севги мактублари бўлар экан. «Бор-йўғи йигирма ёшда-я!» — деб ўйлади Эрве.
«Бугун Уильям овга кетди. Биз хизматкорларнинг кўз ўнгида бўлса ҳамки, уззукун лорд Б. билан бирга бўлдик. У бағоят жозибадор эди. Кимдир унга қасрдаги ертўла ҳақида гапириб берипти. У ертўлани кўрмоқ истагини билдирди. Мен у билан бирга тушмоққа журъат қилмадим, аммо мураббия мистрис Д.дан меҳмонга ертўлани кўрсатишни илтимос қилдим. Қайтиб келиб, у ғалати оҳангда шундай деди: «Гўзал кунларнинг бирида бу ертўла шунақа бир гўшага айланадики, мен бутун умрим давомида зўр мамнуният билан уни эслаб юраман!» Бу гапи билан у нима демоқчи бўлди? Унинг гапларининг маъносини чақишдан қўрқаман ва, айниқса, юрагим зир-зир титраган ҳолда ўйлайманки, унинг мамнунияти мен билан боғлиқ хотиралар туфайли бўлмасин, илойим!»
Мактублар билан альбом француз йигитга саргузаштнинг ечимини тиклашга ёрдам берди. Бир куни кечаси Пандора Байрон билан ертўлада учрашишга рози бўлипти. Бу пайтда унинг эри ўзининг хобхонасида хурракни ванг қўйиб ухлаб ётар, хизматкорлар эса ўзларининг учинчи қаватдаги уйларида эдилар. Байрон оловдай жўшқин, айтганини қилдирмоққа уринарди. Пандора эса шафқат сўраб илтижо қиларди.
— Лорд Байрон, — деди у шоирга. — Мен сизнинг ҳукмингиздаман. Нима истасангиз шуни қилишингиз мумкин. Ҳамманинг кўзидан яширинмиз, ҳеч ким овозимизни эшитмайди. Ўзимнинг ҳам қаршилик қилишга ҳолим қолмади. Мен курашмоққа уриниб кўрдим, аммо муҳаббат иродамга қарши ўлароқ мени шу ерга бошлаб келди. Менинг халос бўлишим фақат сизгагина боғлиқ. Агар сиз чорасизлигимни суиистеъмол қилсангиз, гапингизга кўнаман, лекин кейин уят ва аламдан бутунлай нобуд бўламан.
Унинг кўзларида ёши шашқатор бўлди. Жувоннинг илтижоларидан таъсирланган Байрон кўнгли эриб кетганини ҳис қилди:
— Сиз мендан инсон боласининг кучи етмайдиган нарсани талаб қиляпсиз, — деди у. — Лекин мен сизни шунчалар яхши кўраманки, сиздан воз кечишга ҳам тайёрман.
Улар бир-бирларининг пинжига кириб, диванда яна анча вақт ўтирдилар. Кейин Пандора ўрнидан туриб, ўзининг хобхонасига кетди. Эртаси куни Байрон ношир Мэрей уни Лондонга чақираётганини айтди ва Виндхерстдан жўнаб кетди. Шу куни Пандора кундалигига ёзган гаплар ёш французни чин кўнгилдан завқлантирди.
«О, каллаварам! О, аҳмоқ! — деб ёзади у. — Ҳаммаси тамом бўлди, ҳаммаси қўлдан чиқди! Мен энди бир умр муҳаббат нималигини билмай ўтиб кетаман. Наҳотки у тушунмади? Мен, ахир, дабдурустдан бўйнига осилиб ололмайман-ку! Менга ўхшаган қатъий ахлоқ-одоб қоидалари асосида тарбия кўрган аёл, бунинг устига, мендай ёш жувон ўзини ҳаёли сатанглардек тута олмайди-ку! У сиз — ҳозиргача шунақа сатангларни кўравериб пишиб кетган. Мен йиғламоғим керак эди. У эса муҳаббат бобида саводи чиққан одам сифатида мени юпатиши, менга таскин бериши ва бутун вужудимни ўртаётган туйғуга ён беришга мени кўндирмоғи керак эди. Бироқ у ҳамма умидларимни чиппакка чиқариб жўнаб кетди! Умримда ҳеч қачон унинг бу қилмишини кечирмайман».
Бу воқеадан кейин улар яна иккита мактуб алмашишади. Байроннинг мактуби жуда эҳтиёт бўлиб ёзилган. Шубҳа йўқки, У Пандоранинг эрини ўйлаган — қўлига тушиб қолса, конвертни очиб, хатни ўқиши мумкин. Пандора мактубининг қораламаси жувоннинг нозик туйғуларига тўла, айни чоқда, унинг пинҳона ғазаби ҳам сезилади. Кундаликнинг бундан кейинги қайдларида Байроннинг номи яна бир неча марта тилга олинади. Бир гал унинг янги достони муносабати билан, яна бир гал унинг атрофидаги навбатдаги машмаша туфайли Байрон эсланган. Кинояли таъналар бор — уларда теран бир афсус-надомат сезилиб туради. Аммо 1815 йилдан кейин Байрон Пандоранинг хотирасидан бутунлай ўчиб кетган кўринади.
Ертўладаги кичкина дарчадан заиф тонг нурлари шуъла ташлади. Эрве гўё оғир бир дарддан халос бўлгандай теварак-атрофига назар ташлади ва XX асрга қайтди. Ўтган тун давомида у жуда гўзал ва ғаройиб саргузаштни бошидан кечирди! Буни у зўр мамнуният билан қоғозга туширади. Ҳозир эса ишни тугатиб, уйқусиз ўтказган тундан сўнг анча ҳориганини ҳис қилди. У кериди, эснади, шамларни пуфлаб ўчирди-да, ўзига ажратилган хонага йўл олди.
Қўнғироқ жаранги тушлик вақти бўлганидан огоҳ қилди. Даҳлизда пурвиқор Миллер кутиб турарди. У французни меҳмонхонага бошлади. Бу ерда леди Сненсер-Свифт ўтирган экан.
— Яхшимисиз, жаноб Марсена, — деди у эркакча йўғон овози билан. — Менга айтишди — туни билан ухламабсиз. Ухламаганга яраша, яхшигина ишлагандирсиз?
— Жуда яхши ишладим! Ҳаммасини ўқиб чиқдим. Йигирма саҳифани тўлдириб ёзиб олдим. Бу — беқиёс воқеа! Сизга миннатдорлигимни айтиб тугатолмайман.
Леди унинг гапини бўлди:
— Сизга айтиб эдим-ку! Сувратига қараганда Пандора ушоққина бўлса ҳам, менга ҳамиша севги-муҳаббат учун яратилган аёлдай туюларди.
— У чиндан ҳам ишқ-муҳаббат учун яратилган экан. Бироқ бутун воқеанинг латофати шундаки, Пандора ҳеч қачон Байроннинг маъшуқаси бўлган эмас.
Леди Спенсер-Свифт бўзариб кетди:
— Нима? — деб сўради у.
Кўчирмаларини ўзи билан олиб келган француз йигит бекага бутун воқеани ҳикоя қилиб берди. Ҳикоя килар экан, ҳар иккала иштирокчининг феъл-атворини таҳлил қилишга ҳам уринди.
— Мана шу тарзда, — деб тугатди у, — лорд Байрон умрида биринчи ва сўнгги марта раҳмдиллик туйғусига ён берди. Эрингизнинг катта бувиси эса бутун умри давомида унинг бу саховатини кечирмай ўтди.
Леди Спенсер-Свифт унинг гапларини бўлмай тинглади, аммо шу ерга келганда чидаб туролмади.
— Бўлмаган гап! — дея хитоб қилди у. — Ё матнни яхши ўқиёлмагансиз, ё бирон нарсани тушунмагансиз… Пандора лорд Байроннинг маъшуқаси бўлмаган эмиш. Унинг лорд Байроннинг маъшуқаси бўлганини бутун олам билади-ку! Бу графликда биронта оила йўқки, бу воқеани гапириб юришмаган бўлсин… Афсуслар бўлсин, жаноб Марсена, бироқ сизнинг узил-кесил хулосангиз шунақа бўладиган бўлса, мен бу ҳужжатларни эълон қилишга рухсат беролмайман… Нима учун, биласизми? Сиз бутун Францияга ва бу ердаги ўлкаларга жар солиб, бу буюк муҳаббат ҳеч қачон бўлган эмас деб хабар қилмоқчимисиз? Шўрлик Пандора гўрида тик туриб кетади-ку, афандим!
— Нега бундоқ дейсиз? Ҳақиқатни Пандора ҳаммадан яхши билади-ку! Ахир, кундалигига ўз қўли билан ёзиб қўйипти — унинг билан Байрон ўртасида айбситадиган ҳеч нарса бўлган эмас.
— Бу кундалик, — деб эълон қилди леди Спенсер-Свифт, — пўлат сандиқдаги жойига қайтиб киради-да, у ердан бошқа ҳеч қачон чиқмайди. Уни қаерда қолдирдингиз?
— Ертўладаги стол устида, леди Спенсер-Свифт. Менда калит йўқ эди. Шунинг учун уни пўлат сандиққа солиб қўёлмадим.
— Тушлик тугаши биланоқ иккимиз пастга тушамиз ва ҳамма нарсани жой-жойига қўйиб чиқамиз. Оилавий архивни сизга кўрсатмаслигим керак эди. Шўрлик Александр бунга қарши бўлган эди. Бу гал у ҳақ бўлиб чиқди… Сизнинг масалангизга келсак, афандим, сиздан мана шу… нима десак экан… кашфиётингиз тўғрисида лом-мим деб оғиз очмаслигингизни талаб қилишга мажбурман…
— Ҳа, албатта, леди Спенсер-Свифт. Сизнинг ижозатингизсиз бир сатр нарсани ҳам босиб чиқаролмайман. Бундан ташқари, сира-сира сизни норози қиладиган бирон иш қилиш ниятимда йўқ. Лекин сизга айтмогам керакки, мен тушуна олмаяпман…
— Тушунишингизга ҳожат ҳам йўқ, — деб жавоб берди у. — Мен сиздан фақат битта нарсани ўтинаман — ҳаммасини унутинг.
Француз хўрсинди:
— На илож! Унутаман. Кундаликни ҳам, альбомни ҳам…
— Мана бу гапингиз дуруст. Мен сизга ўхшаган одамдан бошқа нарсани кутмаган ҳам эдим. Энди бошқа бирон нарсани гаплашайлик. Айтинг-чи, жаноб Марсена, инглиз иқлими сизга ёқадими?
Тушлиқдан кейин улар ертўлага тушишди. Миллер улар билан бирга тушди. Эшик оғаси пўлат сандиқнинг залварли эшикларини очди. Кампир ўз қўли билан чарм ғилофлар ва кумуш қошиқлар орасига оқ альбомни ҳамда пушти тасма билан боғланган бир даста мактубни жойлаб қўйди. Миллер яна сандиқни қулфлади.
— Тамом, — деди кампир қувноқлик билан. — Энди улар бу ерда мангу қолади.
Улар юқорига кўтарилганда аллақачон автобусда биринчи гуруҳ сайёҳлар келиб, даҳлизда кириш чипталарини ва қаср тасвири туширилган суратни сотиб олиб улгуришган эди. Миллер суратлар олдида, ҳикоясини бошлаш учун ўзини чоғлай бошлади.
— Бир дақиқага кирайлик, — деди Спенсер-Свифт французга.
Улар сайёҳлар гуруҳидан нарироқда тўхташиб, Миллернинг гапларига астойдил қулоқ сола бошлашди.
— Мана бу, — дея тушунтира бошлади Миллер, — сэр Уильям Спенсер-Свифт (1775—1835). У Ватерлоо ёнидаги жангда иштирок этган ва Веллингтоннинг шахсий дўсти бўлган. Сувратни сэр Томас Лоуренс чизган. У кишининг аёли леди Спенсер-Свифтнинг сурати ҳам сэр Томас Лоуренснинг мўйқаламига мансуб.
Суратни яхшироқ кўриб олиш мақсадида тўпдан ажралиб олдинроқ чиққан сайёҳ жувон шивирлади:
— Ўша хонимнинг ўзими?
— Ҳа, — деди Миллер овозини пасайтириб. — Бу ўша хоним. Лорд Байроннинг маъшуқаси бўлган.
Кекса леди Спенсер-Свифт французга тантанавор нигоҳ ташлади.
— Ана кўрдингизми? — деди у.

«ТАНАТОС» МЕҲМОНХОНАСИ

— «Стил»нинг акциялари қандай кетяпти? — деб сўради Жан Монье.
— Эллик тўққиз-у чоракдан, — деб жавоб берди ўн иккита машинисткадан биттаси.
Ёзув машинкаларининг чақир-чуқурида жаз оҳанглари эшитиларди. Деразадан Манхеттеннинг бесўнақай қомати кўриниб турипти. Телефонлар хириллайди, қоғоз тасмалар шоша-пиша юқорига ўрлайди. Контора ҳарфлару рақамлар ёзилган энсиз қоғоз лахтакларига тўлиб кетган.
— «Стил» қалай аҳволда? — деб яна сўради Жан Монье.
— Эллик тўққиз, — деб жавоб берди Гертруда Оуэн.
У бир лаҳза ишидан тўхтаб, француз йигитга қаради. Йигит қўллари билан бошини қисганича ўриндиқда қимир этмай ўтирарди. Ўтиришидан бутунлай мағлуб бўлган одамга ўхшарди.
«Куни битганларнинг яна бири, — деб хаёлидан ўтқазди жувон. — Бадтар бўлсин. Фаннига жабр бўлди-да…»
Холмэн банкининг Нью-Йорк бўлими вакили бўлган Жан Монье икки йил аввал ўзининг котибаси — америкалик Фаннига уйланган эди.
— «Кэнникот»-чи? — деб яна сўради Монье.
— Йигирма саккиз, — деди Гертруда.
Эшик ортидан кимнингдир баланд овозда гапиргани эшитидди. Гарри Купср кириб келди. Жан Монье ўриндиқдан турди.
— Томоша зўр бўляпти-ку! — деб ғўдирлади Гарри Купер. — Акциялар курси 20 фоизга тушиб кетди. Ҳолбуки, бунинг бўҳрон эканини рад этувчи аҳмоқлар ҳамон топилиб турипти.
— Ҳа, бу — бўҳрон! — деди Жан Монье ва ташқарига чиқди.
— Чув тушди-да, шўрлик! — деди Гарри Купер.
— Ҳа, — деб уни маъқуллади Гертруда Оуэн. — У охирги пулларини тиккан эди… Менга Фаннининг ўзи айтди. Шу бугуноқ у эрини ташлаб кетади.
— Нима ҳам иложи бор? — деб хўрсинди Гарри Купер. — Бўҳрон бўҳронлигини қилади-да…

* * *

Лифтнинг бежирим бронза эшиги товушсиз ёпилди.
— Пастга, — деб буюрди Монье.
— «Стил» қалай? — сўради лифтчи бола.
— Эллик тўққиз, — жавоб берди Монье.
У акцияларни 112 доллардан сотиб олган эди. Демак, ҳар бир акцияда 53 доллардан йўқотган. У харид қилган бошқа акцияларнинг аҳволи бирмунча дуруст эди. У Аризонада бироз маблағ йиғишга муваффақ бўлганди. Шу маблағнинг ҳаммасига акция сотиб олди. Фаннида бир чақа ҳам пул йўқ. Ҳа, тамом бўлди! Кўчага чиқиб, шитоб билан метрога қараб юрди. Эртанги кунини кўз олдига келтиришга уриниб кўрди. Ҳаммасини бошидан бошлайдими? Фанни бироз мардонаворроқ бўлганда шундай қилса бўларди. У ўзининг қийинчиликда ўтган биринчи қадамларини эслади. Аризона чўлларида мол боққанлари, кейин омади келиб, ишлари юришиб кетганини хотирлади. Нима бўпти? У ҳали ёш — энди ўттизга кирди. Бироқ Фанни уни аяб ўтирмайди. Жан буни яхши билади.
Шундай бўлди ҳам.
Эртасига эрталаб уйқудан турганида Жан Монье ёлғиз, сўппайиб қолганди. У курашмоққа ортиқ мажоли қолмаганини ҳис қилди. Фанни жуда ҳам дийдаси қаттиқ аёл эди. Шунга қарамай Жан уни яхши кўрарди. Негр хотин унга ҳар кунги нонуштасини — бир тилим қовун билан сули бўтқа олиб келди ва пул сўради.
— Бекангиз қани, мистер?
— Кетди.
У хизматкор аёлга ўн беш доллар берди, кейин қанча пули қолганини ҳисоблаб кўрди. Олти юз долларча қолипти. Бу пулга икки ой, нари борса, уч ой тирикчилик қилса бўлади… Кейин нима бўлади? У деразага қаради. Сўнгги ҳафтада газеталар деярли ҳар куни кимнингдир ўз жонига қасд қилгани ҳақида ёзар эдилар. Синган банкирлар, даллоллар, биржадаги олибсотарлар ўлимдан нажот излашади. Йигирманчи қаватдан сакраса нима бўларкин? Ерга етгунингча қанча вақт ўтаркин? Уч сониями? Тўрт сониями? Кейин «тарс» этиб асфальтга уриласан. Дабдурустдан жонинг узилмаса нима қиласан? У мажақланган суякларини, абжақ бўлган гавдасини, бутун вужудини қақшатган даҳшатли оғриқларни кўз олдига келтирди. У чуқур хўрсинди, газетани қўлтиғига қистириб, ресторанга овқатлангани жўнади. Унда устига сироп солинган қуймоқни еди. Иштаҳаси карнай эканини кўриб ўзи ҳайрон қолди.

* * *

«Палас-отель» Танатос», Нью-Мексико…» Ғалати адрес-а! Бу ердан менга ким мактуб йўллаши мумкин?
Эрталаб келган мактублар орасида Жан Монье Гарри Купернинг ҳам хатини учратди ва биринчи бўлиб шуни очди. Хўжайини нима сабабдан идорага келмаётганини сўрапти. У кассага саккиз юз тўқсон уч доллар қайтариб топ-ширмоғи керак. Бу масалани у қандай бартараф қилишни ўйлаяпти?.. Шафқатсиз, жонингни оладиган савол. Гарри Купернинг камчилиги бўлиши мумкин, бироқ у анойи эмас.
Жан Монье бошқа мактубни очди. Мактубнинг юқорисида учта сарвнинг шакли чакилган, ундан қуйироқда эса қуйидаги матн бор.

«Палас-отель «Танатос»
Директор Генри Берстекер
Муҳтарам жаноб Монье!
Бугун сизга мурожаат қилаётганимиз бежиз эмас. Ихтиёримиздаги мавжуд маълумотларга қараб ҳукм юритсак, маълум бўладики, бизнинг хизматларимиз Сизга асқотиб қолиши мумкин.
Сиз, албатта, сезмаган бўлишингиз мумкин эмас — ҳатто энг омадли одамнинг ҳаёти ҳам бирдан чаппага кетиб қолиши мумкин. Бундай ҳолларда уларга қарши курашиб бўлмайди. Шунда ўлим ҳақидаги фикр одам учун нажот йўлини кўрсатувчи фиқр бўлиб туюлади…
Кўзингни юмсангу уйқуга кетсанг, бошқа ҳеч қачон уйғонмасанг, ҳеч қанақа сўроқларни эшитмасанг, ҳеч қанақа таъна-дашномлар юрагингни ўртамаса!.. Бизнинг кўпчилигимиз шундай орзуларни ардоқлаганмиз, шу хоҳишни баён этганмиз… Ҳолбуки, жуда кам ҳолларни мустасно қилганда, одамлар ўзлари чекаётган азоб-уқубатларга чек қўйишни исташмайди. Шундай қилмоқчи бўлганларни изласак, буни тушунса бўлади. Кимдир биров ўзини пешонасидан отмоқчи бўлган-у, отаман деб асабини жароҳатлаб қўйган ва оқибатда кўр бўлиб қолган. Бошқа биров мангу уйқуга кетмоқ мақсадида уйқу дори ичгану миқдорини тўғри белгилай олмагани учун уч кундан кейин ҳушига келган. Қараса, фалаж бўлиб қолипти, мияси оғир жароҳатланипти, хотираси буткул йўқолипти. Ўз-ўзини ўлдириш санъатдир. Бу ишда нодонлик ҳам кетмайди, олифтагарчилик ҳам. Шу билан бирга ўзининг табиатига кўра инсон бу ишда керакли тажриба ҳам тўплаёлмайди.
Муҳтарам жаноб Монье. Биз айни шу хилдаги тажрибага эгамиз. Бизнинг назаримизда бу муаммо Сизни қизиқтиради, шунинг учун тўплаган тажрибамизни сизнинг ихтиёрингизга беришга тайёрмиз. Бизнинг меҳмонхонамиз Қўшма Штатлар билан Мексиканинг оралиғида жойлашган. Бизнинг жойлар анча хилват, кимсасиз. Ҳукумат томонидан ҳам ножоиз назоратлар камроқ бўлади. Шуларнинг барини инобатга олган ҳолда яқин биродарларга кўмаклашмоқ бизнинг биринчи бурчимиздир, деган хулосага келдик. Кимда-ким жуда жиддий кулфатлар ва ўнгарилмас бахтсизликлар таъсирида ҳаёт билан видолашмоқни истаса, биз бундай биродарларимизга ўз истакларини ҳеч қандай изтироблар чекмаган ҳолда ва ҳар қандай хавф-хатарсиз амалга оширмоқларига имкон берамиз.
«Танатос» ателида ҳеч қандай оғриқни сезмасдан ухлаб ётган жойимизда ҳаёт билан видолашасиз. Ўтган йили биз икки мингдан ортиқ мижознинг ҳожатини чиқардик. Бизнинг одамларимиз 15 йил мобайнида бу иш билан узлуксиз шуғулланиб, ғоят юксак малакаларга эришган. Шунинг учун ўлдирадиган дориларнинг миқдорини тўғри белгилаш масаласида ва уларнинг бир зумда таъсир қилишида кафолат берамиз. Яна илова қиламизки, мижозларимиздан бирор киши диний характердаги қонуний шак-шубҳаларга бериладиган бўлса, ўзимиз усталик билан ишлаб чиққан усуллар ёрдамида уларни содир бўлган воқеа учун ҳар қандай маънавий масъулиятдан халос этамиз.
Бизга яхши маълумки, мижозларимизнинг кўпчилиги жуда кам миқдорда маблағга эга. Негаки, ўз-ўзини ўддириш иштиёқи ҳамиша банкдаги жорий ҳисобга тескари мутаносибдир. Шунинг учун меҳмонхонадаги қулайликларга сира дахл қилмаган ҳолда «Танатос»даги нарх-навони энг арзон даражага туширишга ҳаракат қилдик. Бизда истиқомат қилмоқ учун келишингиз билан уч юз доллар миқдорда пул тўласангиз кифоя. Бу тўлов меҳмонхонамизда истиқомат қиладиган вақтингиз мобайнида Сизни ҳар қандай сарф-харажатдан халос қилади. Меҳмонхонада қанча вақт истиқомат қилмоғингиз Сизга номаълум бўлиб қолмоғи керак. Тўлаган пулингиз сўнгги сафар харажатларига ҳам, дафн маросими ва қабрни саришта тутиш харажатларига ҳам етади. Мутлақо аёнки, тўлаган пулингизга Сизга кўрсатиладиган ҳамма хизматларнинг ҳақи ҳам киради. Шундоқ бўлгач, Сиздан ҳеч қанақа чойчақа талаб қилинмайди.
Яна илова қилиб айтамизки, «Танатос» отели ҳаддан ташқари хушманзара жойда жойлашган. Тўртта теннис корти, гольф ўйнайдиган майдон ва сузиш учун каттакон бассейн Сизнинг ихтиёрингизда бўлади. Меҳмонхонанинг мижозлари ҳар икки жинсга мансуб одамлардир. Улар жамиятдаги энг асл тоифалар қаторида туради. Мижозларимиз ўртасида баркамол аҳиллик муҳити ҳукм суради. Вазиятнинг ғайриоддийлиги бу муҳитга ҳеч нарса билан қиёслаб бўлмайдиган алоҳида жозиба бахш этади. Янги келаётганлардан илтимосимиз: улар Диминг бекатига борсинлар. У ерда меҳмонхонанинг махсус автобуси уларни кутиб туради.
Яна бир илтимос — рози бўлсангиз ё хат ё телеграмма орқали лоақал келишингиздан икки кун аввал хабар қилиб қўйсангиз. Телеграмма учун адресимиз: «Танатос», Коронадо, Нью-Мексико.
Жан Монье картани олиб чийлади-да, Фанни ўргатганидай фол кўра бошлади.
Сафар жуда чўзилиб кетди — ҳали-бери унинг кети кўринмасди. Поезд пахта далаларининг ёнидан кетиб боради. Далада оқ кўпик ичидаги қора нуқталарга ўхшаб негрлар куймакланиб юрипти. Жан китобни қўйиб уйқуга кетар, ухлаб бўлиб китобга тутинарди. Шу аҳводда икки кун-у, икки кеча ўтди. Ниҳоят, улар тоққа етиб келишди. Теварак-атрофдаги ҳамма нарса баҳайбат, улкан эди. Поезд дара тубида катта-катта қояларни оралаб; елиб борар, тоғлар бинафшаранг, сариқ, қизил тасмалардан белбоғ ўраб олгудай эди. Ўрталикда эса булутлар муаллиқ турипти — улар ҳам узун оқ белбоққа ўхшайди. Кичкина бекатларда соябони кенг шляпа кийган, устидага чарм курткалари гуддор нақшлар билан безалган мексикаликларни кўриш мумкин эди.
— Кейинги бекат — Диминг, — деб маълум қилди Жан Моньега негр проводник. — Ботинкангизни тозалаб берайми, мистер?
Француз китобларини йиғди ва чемоданини ёпди. Бу сўнгги саёҳатнинг жўнгиналиги уни ҳайрон қолдирди. Тоғ дунёсининг шовуллаши қулоқларига чалинди. Поезд тўхтади.
— «Танатос»гами, сэр? — деб Жанга хитоб қилди вагонлар ёнидан югуриб ўтаётган ҳинди ҳаммол. У аллақачон аравачасига малла сочли иккита хушрўй жувоннинг юкларини ортиб олган эди. Улар ҳаммолнинг ортидан ҳаллослаб келишяпти.
«Наҳотки, — хаёлидан ўтказди Жан Монье, — шу соҳибжамол қизлар ҳам бу ерга ўлгани келган бўлса?»
Иккала малласоч жувон унга маҳзун ва жиддий нигоҳ ташлади, ўзаро бир нималарни пичирлашди. Жан уларнинг гапини эшитмади.
«Танатос» меҳмонхонасининг автобуси тобут ташийдиган машинага ўхшаса керак деб хавотир бўлганди Жан. Йўқ, бундай эмас экан. У ялтироқ кўк рангга бўялган, ўриндиқларига ҳаворанг ва сариқ мато қопланган. Автобус қуёшда ярқ-юрқ қилади. Ҳовлида алмисоқдан қолган турли-туман машиналар турипти — уларнинг орасида меҳмонхонанинг автобуси башанглиги билан ажралади.
Ҳовлида одам кўп — испанча ва ҳиндча сўкишлардан қулоқ қоматга келади. Буларнинг бари бирикиб эски-туски темир-терсак бозорини эслатади. Йўл бўйидаги қояларнинг усти замбуруғлар билан қопланган — уларни оқиш мовий ранг тутун чулғаб олгандай. Юқорироқда қуёш шўъласида тоғ жинсларининг қатламларидаги маъданлар ярқирайди. Кўзлари қинидан чиқиб кетай деб турган семиз ҳайдовчи кул ранг кийим кийиб олган. Малласоч жувонларни сиқиштириб қўймаслик учун Жан Монье камсуқумлик билан шофернинг ёнига ўрнашди. Машина илон-билон йўлнинг бурилишларидан бирин-кетин ўтиб, тоғ юксаклари сари дадил йўл олганда, Монье шоферни гапга солмоқчи бўлди.
— Сиз кўпдан бери «Танатос»да шоферлик қиласизми?
— Уч йил бўлди, — деб тунд жавоб берди шофер.
— Исмингиз кўп ғалати экан-да!
— Ғалати дейсизми? — деб қайтариб сўради шофёр. — Нимаси ғалати? Мен автобус ҳайдайман. Бунинг нима ғалатилиги бор?
— Сиз меҳмонхонага олиб келадиган йўловчилар-чи? Улардан ҳеч қайсиси қайтиб ҳам кетадими?
— Кўп эмас, — бироз хижолат бўлиб унинг гапини маъкуллади шофер. — Кўп эмас… Лекин, ҳар ҳолда бўлиб туради. Мана, масалан, мени олайлик…
— Сизни? Ростданми? Сиз бу ерга… мижоз тарзида келганмидингиз?
— Менга қаранг, мистер, — деди шофер, — мен шу ишни зиммамга олган пайт, ҳеч ким мендан ҳеч нарсани суриштирмасликни шарт қилиб қўйганман. Бунинг устига бу ерларнинг бурилишлари хавфли. Сизни ҳам, сиз билан манави ойимқизларни ҳам бирор фалокатга рўпара қилишимни истамассиз, ахир?
— Албатта, истамайман, — деб жавоб берди Жан Монье. Кейин жавобининг ўта кулгили экани хаёлига келиб жилмайди.
Икки соатдан кейин шофер индамай бармоғи билан унга ясси адирлар тепасида савлат тўкиб турган «Танатос»ни кўрсатди.
Меҳмонхонанинг иморати испан-ҳинду услубида қурилган эди — иморат баланд эмас, томи ясси, деворлари қизил рангга бўялган. Хоналар жанубга қараган, ойнаванд айвонга чиқади, қуёш нурлари мўл-кўл. Келганларни итальян дарбон қарши олди. Унинг соқоли қиртишлаб тоза олинган эди. Юзининг силлиқлиги Жан Моньенинг хотирасида бошқа бир мамлакатни, катта шаҳарнинг суронли кўчаларини, гулларга чўмган хиёбонларни жонлантирди.
— Мен сизни қаерда кўрганман, а? — деб сўради у дарбондан, югурдак бола қўлидан чемоданини олар экан.
— Барселонада, сэр. «Ритц» меҳмонхонасида… Мен — Саркониман. Инқилоб бошланиб қолиб, мен у ердан жўнавордим…
— Барселонадан Нью-Мексикага келиб қолдингизми? Узоқ ҳам демабсиз…
— Нима қилай, сэр. Дарбон лавозими ҳамма жойда ҳам бир хил… Фақат… Ҳозир мен сизлардан бир қоғозни тўлдириб беришни илтимос қиламан. Бу карточка одатдагидан бу ерда бирмунча узунроқ. Хафа бўлмайсизлар…
Портье мижозларга босмахонада босилган учта бланк узатди. Улар ҳақиқатан ҳам ҳар хил саволларга, изоҳларга тўла эди. Мижозларга туғилган жойи ва вақ-тини аниқ кўрсатиш таклиф қилинганди. Шунингдек, мижоз бирор бахтсиз ҳодисага дуч келиб қолса кимларга хабар бериш кераклигини ҳам маълум қилмоғи зарур эди.
Қариндошларингиз ёхуд дўстларингиздан камида икки кишининг манзилларини кўрсатишингизни илтимос қиламиз. Энг муҳими эса, она тилингизда ўз қўлингиз билан қуйидаги аризани (А шакли) кўчириб ёзинг:
«Мен ким, қуйида имзо чекувчи… соғлом эс-ҳушим ва хотирам билан шо-ҳидлик бераманки, ўз ихтиёрим билан ҳаётдан кўз юммоқдаман ва шунинг учун мен билан қандай воқеа рўй беришидан қатьий назар, бунинг учун «Танатос» меҳмонхонасининг маъмурияти ва ходимларидан ҳар қандай масъулиятни соқит қиламан…»
Жан Моньенинг соҳибжамол ҳамроҳлари ёнма-ён турган столчалар ёнида рўпарама-рўпара ўтириб олиб, «А шаклини» ҳафсала билан кўчирмоқда эдилар. Жан Монье жувонларнинг немис тилидаги бланкни олганларини кўрди.
Олтин гардишли кўзойнак таққан меҳмонхона директори Генри Берстекер дунёни сув олса тўпиғига чиқмайдиган одам эди. У ўзининг меҳмонхонасидан жуда фахрланарди.
— Меҳмонхонанинг эгаси сизми? — деб сўради ундан Жан Монье.
— Йўқ, сэр, меҳмонхона — ҳиссадорлик жамиятининг мулки, лекин уни барпо этиш ғояси чиндан ҳам мендан чиққан, шунинг учун мен умрбод директор қилиб тайинланганман.
— Маҳаллий ҳокимият билан муносабатларингиз қандай? Уларнинг таъна-дашномларини қандай бартараф қиласиз?
— Таъна-дашномлар дейсизми? — деб хитоб қилди жаноб Бекстекер бироз таажжуб билан хижолат чекиб. — Бутун жавобгарлик меҳмонхона эгаларининг зиммасига юклатилади. Биз вазифамизга хилоф ҳеч қанақа иш қилмаймиз! Биз мижозларимизнинг истакларини бажо келтирамиз, холос. Ундан ортиқ бирон иш қилмаймиз!.. Ундан ташқари, жаноб Монье — бу ерда маҳаллий ҳокимият деган нарсадан ному нишон ҳам йўқ. Бизнинг турган еримиз кимга қарайди — мексикагами ёхуд Қўшма Штатларгами — буни ҳам ҳеч ким тайинли билмайди. Анча вақтга қадар бу жойлар қадам етмас жойлар ҳисобланарди. Бир афсона бор. Унга кўра бир неча юз йил аввал бир тўда ҳиндулар овруполикларнинг тажовузидан қочиб шу ерларга келиб қолишипти-ю, ҳаммалари биргалиқда шу ерда ҳаётдан кўз юммоқчи бўлишипти. Маҳаллий аҳолининг эътиқодига кўра ўлганларнинг арвоҳи бу ерга келадиган йўлни қўриқлаб турар эмиш. Шу сабабдан биз бир амаллаб бу ерга ўтиб келганмиз ва тўғри келадиган баҳода шу ерни сотиб олганмиз. Ана шунақа — биз бу ерда бутунлай ҳоли яшаймиз, ҳеч кимга қарам эмасмиз.
— Мижозларингизнинг оила аъзолари ҳеч қачон устинглардан судга шикоят қилмаганми?
— Устимиздан судга шикоят қилишадими? — деб хуноб бўлди жаноб Бекстекер. — Қайси қилган гуноҳларимиз учун? Кейин қайси суд бизни суд қилишга ботина олади. Йўқ, сэр. Мижозларимиз бошига тушадиган муаммолар ҳамиша жуда мураккаб ва ўта нозик бўлади. Биз уларни ҳеч қандай ғалва-жанжалсиз ҳал қилишга ёрдам берар эканмиз, мижозларимизнинг оила аъзолари биздан хурсанд бўлишади… Йўқ, йўқ. Бу ишлар бизда хамирдан қил суғургандай силлиқ ўтади, мижозларимиз мижоз эмас, бизларнинг дўстларимиз… Хонангизни кўришни истамайсизми? Йўқ демасангиз, биз сизни 113-хонага жойлаштирамиз… Иримчи эмасдирсиз, ҳойнаҳой?
— Иримчи эмасман, — деб жавоб берди Жан Монье. — Лекин мен жуда қаттиқ диний қоидалар руҳида тарбия кўрганман. Эътироф этмоғим керакки, бу жонимга қасд қилиш ҳақидаги фикр мени анча ташвишлантирмоқда.
— Нима деяпсиз, сэр, ўзини ўлдириш тўғрисида гап ҳам бўлиши мумкин эмас, — деди Бекстекер. У бу гапни шу қадар ишонч билан айтдики, суҳбатдоши дарҳол жимиб қолди. — Саркони, жанобни 113-хонага кузатиб қўй. Аввалдан келишиб қўйилган уч юз доллар масаласига келсак, сиздан илтимос, жаноб Монье, хонангизга кетаётиб кассирга тўлаб қўйсангиз яхши бўларди. Кассирнинг хонаси меники билан ёнма-ён…
Шафақ шуьласида ял-ял ёниб ётган 113-хонада Жан Монье ўлим қуролларининг ҳеч қандай изини топа олмади.
— Кечки овқат қачон бўлади?
— Саккизу ўттизда, сэр, — жавоб берди хизматчи.
— Бу ерда емакхонага махсус кийиниб чиқиладими?
— Жентельменларнинг кўпчилиги шу қоидага амал қилади, сэр.
— Яхши. Мен кийимимни ўзгартириб оламан. Қора бўйинбоғим билан оқ кўйлагимни тайёрлаб беринг.
Меҳмонхонага тушиб Монье ҳақиқатан ҳам кўкраги очиқ кўйлакдаги аёлларни, смокинг кийган эркакларни кўрди. Унинг олдига жаноб Бекстекернинг ўзи югуриб келди-да, эҳтиром ва такаллуф билан деди:
— О, жаноб Монье, мен сизни излаб юргандим. Ўзингиз ёлғиз бўлганингиз учун мижозларимиздан бири, яъни миссис Кирби-Шоу билан бирга овқатлансангиз сизга маъқул бўлмасмикин?
Монье энсаси қотиб, афтини бужмайтирди.
— Мен бу ерга зодагонларча ҳаёт кечиргани келганим йўқ… Яна, билмадим… Мени у хоним билан таништиришдан аввал, уни менга бир кўрсатсангиз бўладими?
— Ҳа, албатта, жаноб Монье… Ҳў-ў анави пионинонинг ёнида журнал варақлаб ўтирган жувонни кўряпсизми? Оқ крепсатиндан кўйлак кийган. Миссис Кирби-Шоу шу жувон бўлади… Бу жувоннинг бирор одамга манзур бўлмаслигини кўз олдимга келтиролмайман… Аксинча бўлса, бошқа гап… Сирасини айтганда, ҳаддан ташқари ёқимтой аёл. Жуда ақлли. Яхши тарбия кўрган. Жуда назокатли табиати бор…
Миссис Кирби-Шоу ҳақиқатан ҳам жуда ёқимтой аёл эди. Тим қора сочлари ҳалқа-ҳалқа ўралиб тушган, манглайи кенг. Кўзларидан нур ва меҳр ёғилади. Нима қилиб шундоқ ажойиб аёл ўлмоқни мақсад қилиб юрибди?
— Наҳотки, миссис Кирби-Шоу ҳам… Қўйинг-чи, бу аёл ҳам мижозларингиздан бирими? Наҳотки, у ҳам менга ўхшаб ўша мақсадда келган бўлса?
— Албатта, — деб жавоб берди Бекстекер, — албатта, — деб маънодор қилиб такрорлади у.
— Ундай бўлса, майли, таништиринг мени.
Дастурхон дид билан жиҳозланган. Кечки овқат жуда тотли эди. Овқатланиш охирлагунча Жан Монье Клара Кирби-Шоунинг бутун ҳаётини асосий нуқталарида бўлса ҳамки билиб олди. У жуда бадавлат ва меҳрибон одамга турмушга чиққан экан, лекин уни севмас экан. Ярим йил аввал у эрини ташлаб, ёшгина бир ёзувчи йигит билан Оврўпога кетиб қолипти. Йигит хушрўйгина ва лекин анча сурбет эди. У билан Нью-Йорқда танишиб қолган экан. Клара эридан расман ажралиши биланоқ ёзувчи йигит унга уйланади деб кутган. Аммо улар Англияга келишлари ҳамоно аёлга аён бўлиптики, ёзувчи йигит имкони борича тезроқ Кларадан халос бўлиш орзусига тушибди. Йигитнинг шафқатсизлигидан ларзага тушган ва таҳқирланган жувон йигитни деб нималардан воз кечиб келганини, қанақа мудҳиш аҳволга тушиб қолганини тушунтирмоқчи бўлипти. Аммо унинг таъналарини эшитиб йигит кулиб қўя қолипти.
— Клара! — депти йигит жувонга, — Сиз ўтган асрнинг аёлисиз… Агар мен эски ахлоққа бунчалик муккасидан кетганингизни билганимда эди, эрингизу болаларингизни чирқиратиб сизни ўғирлаб кетмаган бўлардим… Уларнинг ёнига қайтиб боришингизни маслаҳат берардим, азизим… Сизнинг қисматингиз оилангизни гуллатиб ўтириш экан…
Шунда у уйга қайтиб боришига эрини кўндиришга уриниб кўрмоқчи бўлипти. Агар эри билан юзма-юз кўришса, унинг муҳаббатини қайтадан қозонишига ишонар экан у. Лекин Норманнинг қариндошлари ва ҳамкорлари ундан бир қадам ҳам нари кетишмапти, уни Кларага қарши қайраб солиб, жуда қаттиқ тазйиқ ўтказишипти. Норман ҳам оёғини тираб, «йўқ» деб туриб олипти. Клара у билан учрашишга бир неча марта уриниб кўрипти. Бироқ бу таҳқирли уринишлар беҳуда кетипти. Шунда кунлардан бирида у ўзининг почта қутисида «Танатос» меҳмонхонасининг таклифномасини кўриб қолипти. Шунда у томоғидан бўғиб ётган сиртмоқни тезгина ва осон қирқиб ташлашнинг бирдан-бир имкониятини топгандай бўлипти.
— Сиз ўлимдан қўрқмайсизми? — деб сўради Жан Монье.
— Албатта, қўрқаман… Аммо яшамоқдан кўпроқ қўрқаман…
— Жавобингиз жуда закий, — деди Жан Монье.
— Мен заковатли бўлишга интилмайман, — деди Клара. — Қани, сиз ҳам гапиринг — ўзингиз бу ерга қандай тушиб қолдингиз?
Жан Моньенинг ҳикоясини охиригача эшитиб, у йигитга қаттиққина танбеҳ берди.
— Бу ишингизга ақл бовар қилмайди-я! — деди жувон. — Нечук? Акцияларингизнинг баҳоси тушиб кетгани учунгина жонингизга қасд қилмоқчимисиз? Агар яшашга қурбингиз етса, бир йил ёки икки йил, ҳа, борингки, ана — уч йиддан кейин сиз буларнинг ҳаммасини унутиб юборасиз, балки йўқотган нарсаларингизни қайтадан қўлга киритарсиз ҳам.
— Бой берган нарсаларим бир баҳона, холос. Агар яшашимдан бирор маъно қолганда эди, эҳтимолки, уларнинг қандайдир аҳамияти бўлиши мумкин эди…
Бироқ ҳозиргина сизга гапирдим-ку — хотиним мендан воз кечди… Францияда на яқин қариндошларим қолди, на дўстларим… Ниҳоят, бор гапни тўла-тўкис айтадиган бўлсам, ўз вақтида бахтсиз муҳаббат туфайли ватанимни тарк этганман… Энди мен кимни деб, ким учун курашмоғим керак?
— Ўзингизни деб курашинг… Сиз ҳали кўп одамларни учратасиз. Улар сизни севиб қолади. Шу одамларни деб яшамоқ керак… Бошингизга оғир иш тушганда баъзи бир аёллар ўзини номуносиб тутган бўлса, фақат шунга қараб қолган ҳамма аёлларни ёмонотлиғ қилиш керак эмас…
— Сиз ростдан шундай деб ўйлайсизми? Демоқчисизки, оламда бир аёл бор… Э, э, мен айтмоқчиманки, мен яхши кўриб қолишим мумкин бўлган аёллар бор — улар лоақал бир неча йил давомида мен билан бирга курашларга ва муҳтожликларга тўла ҳаёт кечиришга рози бўлишади…
— Бунга шубҳа қилмайман, — деб жавоб берди у. — Кўп аёллар курашни жуда яхши кўради ва қашшоқлиқцан алланечук романтика топишади. Мана, масалан, мени олайлик…
— Сизни?
— Э-э, мен бошқа бир гапни айтмоқчи эдим…
Жувон хижолат чекиб гапини йўқотиб қўйди, кейин давом этди: иккимиздан бошқа ҳеч ким қолгани йўқ. Метрдотел бизга гапиришга тортиниб, теварагимизда айланиб юрипти.
— Нима дейсиз? — деб сўради Жан Монье Клара Кирби-Шоунинг елкасига сухсур ёпинчиғини ташлар экан, — нима деб ўйлайсиз — бугун кечаси… рўй бермасмикин?
— О, йўқ, — деди у. — Сиз бугун келдингиз-ку…
— Сиз-чи?
— Менинг келганимга икки кун бўлди.
Хайрлашатуриб улар эрталаб тоққа бирга сайр қилишни келишиб олишди.
Тонг қуёши айвонга қийғоч тушиб, уни нурга ва илиқликка тўлдириб турипти. Ҳозиргина муздек сувда ювиниб чиққан Жан Морьенинг кўнглидан «Яшаш мунча ширин бўлмаса…» деган фикр ўтди.
Аммо шу лаҳзанинг ўзида киссасида бир неча долларгина қолганини ва бир неча кундан кейин ҳаётдан кўз юмишини эслади. Монье чуқур хўрсинди…
«Соат ўн бўлипти!.. Клара мени кутаётган бўлса керак…» У апил-тапил кийинди. Устига оқ костюмини илганида аъзойи баданида фавқулодда бир енгиллик ҳис қилди. Теннис майдончасида у Клара Кирби-Шоуга етиб олди. Жувон ҳам оқ кийинган. У австриялик иккита ёшгина қиз билан хиёбонда сайр қилиб юрарди. Жан-Моньени кўришиб қизлар шоша-пиша ғойиб бўлишди.
— Уларни ҳуркитиб юбордимми дейман?
— Кизлар бироз ҳадиксирашяпти. Улар менга тарихларини гапириб беришди.
— Ғаройиб-ку! Уларнинг тарихини менга ҳам айтиб берарсиз? Кечаси жиндай бўлса-да мизғиб олдингизми?
— Жуда яхши ухладим. Менимча, юрагингизни така-пука қилаётган Бекстекер овқатимизга хабдори қўшиб қўяяпти дейман-да…
— Унақа бўлмаса керак, — деди Жан. — Мен тўйган қўзидай ухлабман. Эрталаб турсам миям бирам равшан…
Бир лаҳза ўтгач, илова қилди:
— Ўзимни жуда бахтиёр ҳис қилдим.
Жувон унга қараб жилмайди, лекин ҳеч нарса демади.
— Манави сўқмоқдан юрайлик, — деб таклиф қилди у. — Йўлда менга австралиялик қизларнинг тарихини айтиб берарсиз. Бу ерда сиз менинг Шаҳризодам бўласиз…
— Лекин бизда эртак учун минг бир кечамиз бўлмайди-да…
— Шуни айтинг… Сиз… «бизда» дедингизми?
Жувон унинг гапини бўлди.
— Бу қизалоқлар эгизак экан. Улар бирга ўсиб-улғайишибди, аввал Венада, кейин Будапештда туришипти. Яқин дугоналари йўқ экан. Улар ўн саккизга тўлганларида бир венгер йигит билан танишишипти. У қадимий зодагонлар авлодига мансуб бўлиб, ўзи бениҳоя келишган, соҳибжамол, лўлилардай қўшиққа ишқибоз экан. Бир куннинг ўзида иккала қиз ҳам унга ошиқу беқарор бўлиб қолишипти. Бир неча ой ўтгач, у эгизаклардан бирига уйланмоқчи бўлипти. Иккинчи қиз аламидан нима қиларини билмай, ўзини ўзи ўлдирмоқчи бўлипти. Буни кўриб биринчи эгизак йигитнинг таклифини рад қилипти. Кейин эгизаклар ўз-ўзларини бирга ўлдириш режасини тузишипти… Худди шу пайтда улар ҳам худди сизу мен каби «Танатос» меҳмонхонасининг қоғозини олишипти.
— Бу қандай тентаклик-а? — деди Жан Монье. — Уларнинг иккови ҳам навқирон ва соҳибжамол… Нега энди улар Америкага кета қолмайди. У ерда йигит дегани тўлиб ётипти-ку. Ўзига муносибларини учратиб, севиб қолишарди. Бироз сабр қилишса, олам гулистон эди-ку…
— Бардоши етмаганлар бу ерга тушади-да, — деди Клара маъюс оҳангда. — Буни қаранг — гап бошқа одам тўғрисида борса, ҳар биттамиз жуда зўр мулоҳаза юритамиз… Ким айтган эди бу гапни: «Бошқаларнинг бахтсизлигини кўтармоқ учун биз ҳаммамиз ҳам етарли матонатга эгамиз».
«Танатос»да истиқомат қилувчилар оқ либосли эркак билан аёлнинг паркдаги хиёбонларда, қояларни ортда қолдириб, шундоққина жар ёқалаб толиқиш нималигини билмай сайр қилаётганларини кун бўйи кузатишлари мумкин эди. Улар ниманидир қизишиб муҳокама қилишарди… Қош қорая бошлаганда улар орқага — меҳмонхона томонга йўл олишди. Уларнинг бир-бирларининг елкасига қўл ташлаб келаётганларини кўрган мексикалик боғбон тавозе билан тескари қараб олди.
Кечки овқатдан кейин Жан Монье Клара Кирби-Шоуни кичкинагина хилват меҳмонхонага етаклаб борди ва бутун оқшом давомида унга нималарнидир гапириб, кўнглини олиб ўтирди. Кейин ўзининг хонасига кўтарилишидан аввал у жаноб Бекстекерни қидириб кетди. Директор ўзининг хонасида аллақандай қора китобни ўқиб ўтирган экан. Жаноб Бекстекер ҳисоб-китобларни текширмоқда экан. Аҳён-аҳёнда у қизил қаламни олиб, бир сатрни ўчириб қўярди.
— Хайрли кеч, жаноб Монье! Бирон масалада мен сизга керакмидим?
— Ҳа, жаноб Бекстекер… Бир нарсани маслаҳатлашай дегандим… Мен айтмоқчи бўлаётган гапни эшитиб ҳайрон бўлишингиз мумкин… Бирдан шунақа ўзгариш бўлиб қолди… Лекин на илож — ҳаёт шунақа экан-да!.. Қисқаси, ҳузурингизга келишимдан мақсад — ниятларим ўзгариб қолганини маълум қилиш эди. Мен ўлиш фикридан қайтдим.
Жаноб Бекстекер таажжуб ичида унга тикилиб қолди.
— Жиддий гапираяпсизми бу гапларни, жаноб Монье?
— Жуда яхши билиб турибман, — деб давом этди француз, — сиз мени тутуриғи йўқ, беқарор бир одам деб ҳисоблайсиз… Аммо шуниси ҳам табиийки, ҳаёт шароитининг ўзгариши билан бизнинг ниятларимиз ҳам ўзгарди… Бир ҳафта олдин мен сизнинг мактубингизни олганимда ноумид бир аҳволда эдим, ўзимни мутлақо ёлғиз ҳис этардим… Ўшанда менга ортиқ курашмоқнинг маъноси йўқдай кўринган эди… Ҳозир эса мен учун бугун дунё бошқача бўлиб қолди. Ростини айтсам, буларнинг бари сиз туфайли бўлди, жаноб Бекстекер.
— Сиз туфайли дейсизми, жаноб Монье?
— Ҳа, сиз туфайли. Негаки, бу мўьжиза сиз таништириб қўйганингиз жувон туфайли рўй берди… Миссис Кирби-Шоу жуда жозибадор аёл экан, жаноб Бекстекер.
— Мен ўзим ҳам сизга шунақа деб эдим-ку, жаноб Монье.
— Ҳа, у жуда жозибадор ва қаҳрамон аёл экан. Мен унга ўзимнинг ночор аҳволимни ҳикоя қилиб бердим, у бўлса менинг бахтсизликларимни баҳам кўришга рози бўлди… Ҳайрон бўляпсизми?
— Сира ҳам-да… Биз бу ерда бунақа ўзгаришларга кўникиб қолганмиз… Сиз учун ғоятда хурсандман, жаноб Монье. Сиз ҳали ёшсиз, жуда ёшсиз…
— Хуллас, агар сиз эътироз билдирсангиз, биз миссис Кирби-Шоу билан эртага Димингга қайтар эдик.
— Демак, миссис Кирби-Шоу ҳам сизга ўхшаб фикридан қайтдими?
— Албатта-да. У ҳозир келади, бу гапни унинг ўз оғзидан эшитасиз… Фақат битта нозик масалани келишиб олсак бўлди. Биласизми, сизга тўлаган уч юз долларим менинг деярлик ҳамма сармоямни ташкил қилади… Шу пулнинг ҳаммаси тўла-тўкис ва узил-кесил «Танатос»нинг ҳисобига ўтиб кетди деб ҳисоблайсизми, ёхуд мен қайтиб кетмоғим учун поездга билет олгани пулдан бир қисмини қайтариб олишим мумкинми?
— Биз ҳалол одамлармиз, жаноб Монье… Биз ҳеч қачон ейилмаган сомсага пул тўлашга мажбур қилмаймиз. Хона, овқат ва хизматкорлар ҳақи бир кунига йигирма доллар бўлади. Эртага эрталаб хазиначи бўйнингиздаги қарзни ҳисоб-китоб қилади. Қолган пулингизни қайтариб оласиз.
— Сиз жуда олижаноб ва саҳоватли экансиз… Эҳ, жаноб Бекстекер, сиздан нақадар миннатдор эканимни билсангиз эди… Мен қайтадан бахтимни топдим… Ҳаётим янгидан бошланади…
— Ҳамиша хизматингизга тайёрмиз, — деди жаноб Бекстекер.
У Жан Моньенинг хонадан чиқишини ва йўлакдан юриб кетишини кутиб турди. Кейин қўнғироқнинг тугмасини босди.
— Саркони менинг олдимга келсин, — деб буюрди у. Бир неча дақиқа ўтгач, дарбон кириб келди.
— Чақирдингизми, синьор директор?
— Ҳа, Саркони… Шу бугун кечаси бир юз ўн учинчи хонага газни очиб қўйинг… Кечаси иккилар атрофида.
— Заҳарловчи газни очишдан аввал ухлатувчи тазни очайми, синьор директор?
— Бунинг ҳожати бўлмаса керак… У роса мириқиб ухлайди… Бугунга шу, холос, Саркони… Эртага эса аввал келишганимизга биноан ўн еттинчи хонадаги икки жувон…
Дарбон чиқиб кетиши билан остонада миссис Кирби-Шоу пайдо бўлди.
— Кир, кирақол, — деди Бекстекер. — Ўзим ҳам сени энди чакирмоқчи бўлиб турувдим. Сенинг мижозинг ҳузуримга келиб кетди. Жўнаб кетмоқчи эканини айтди.
— Менимча, мен мақтовга сазоворман, — деб жавоб берди жувон. — Ишни жуда ўринлатиб қўйдим…
— Ҳа, тез ва бекаму кўст… Буни ҳисобга оламан.
— Демак, уни бугун кечаси…
— Ҳа, бугун кечаси…
— Шўрлик йигит! — деб хўрсинди у. — Бирам яхши, бирам самимий.
— Уларнинг ҳаммаси самимий, — деди Бекстекер.
— Жуда бағри тошсиз-да, — деди жувон. — Улар яна янгидан ҳаётнинг лаззатини туя бошлаган дақиқада сиз уларни нариги дунёга жўнатасиз.
— Бағри тошманми?.. Йўқ… Усулимизнинг инсонпарварлиги айни шунда-да. Шўрлик диний шак-шубҳалар исканжасида қийналиб кетувди. Мен уни тинчлантирдим.
У олдида ётган рўйхатга кўз ташлади.
— Эртага бўшсан… Индинга яна анча ишинг бор… Бу гал бир молиячи келади. Буниси Швециядан… Лекин ёши ўтинқираб қолган.
— Француз йигит менга жуда манзур бўлиб эди-да… — деди Клара хаёлчанлик билан.
— Ишни танламайдилар, — деди директор қаҳр билан. — Мана, сенга тегишли ўн доллар. Бу ўн доллар — мукофот.
— Раҳмат, — деди Клара Кирби-Шоу ва пулларни сумкачасига солиб оғир хўрсинди.
Клара чиқиб кетгандан кейин жаноб Бекстекер кизил қаламни олиб, рўйхатидаги бир исм-шарифни ҳафсала билан ўчирди.

Рус тилидан Озод Шарафиддинов таржимаси
Манба: «Жаҳон адабиёти» журналининг 1998 йил, 12-сони

26 iyul — Taniqli fransuz yozuvchisi Andre Morua tavallud topgan kun

Yoshi o‘tinqirab qolgan xonimlar odatda ochiq ko‘ngil bo‘lishadi. Va ko‘pincha g‘aroyib voqealarni gapirib berishadi. Ko‘zlarida porlab turgan istehzo yolqinlariga qaraganda esa, ledi Xempton hazil-mutoyibaga moyil ayolga o‘xshab ko‘rinadi…

Andre MORUA
“CHORSHANBA BINAFSHALARI”
TURKUMIDAN IKKI HIKOYA

   Andre Morua (André Maurois) (asl nomi Emil Erzog; 1885.26.7, Elbyor — 1967.9.10, Parij) — fransuz yozuvchisi. Fransiya akademiyasi a’zosi (1938 yildan). «Kamsuxan polkovnik Braml» (1918) va «Sergap doktor O’Tredi» (1922) romanlarida o‘zi ishtirok etgan 1-jahon urushidan olgan taassurotlarini aks ettirgan. «Bernar Kene» (1926), «Taqdir o‘yinlari» (1928), «Oilaviy davra» (1932), «Ona zamin» (1945) romanlari fransuz jamiyatidagi oliy tabaqa hayoti haqida hikoya qiladi.
Morua adabiy-tanqidiy esselari, tarixiy shaxslar haqidagi kitob va xotiralari bilan mashhur. U «Ariyel yoki Shelli hayoti» (1923), «Bayron» (1930), «Turgenev» (1931), «Leliya yoki Jorj Sand hayoti» (1952), «Olimpio yoki Viktor Gyugo hayoti» (1954), «Uch Dyuma» (1957), «Prometey yoki Balzak hayoti» (1965) singari asarlari bilan xorijiy adabiyotda biografik roman janriga tamal toshini qo‘ygan. Morua bu asarlarida mashhur kishilar hayoti va ijtimoiy faoliyati faktlaridan chetga chiqmagan holda ular haqida badiiylashtirilgan hujjatli roman yozish mumkinligini isbotlab berdi. Morua o‘z qahramonlariga bo‘lgan mehrli munosabatini ifodalash orqali adabiyotning insonsevarlik mohiyatining teranlashishiga hissa qo‘shdi.
Moruaning o‘zbek tiliga tarjima qilingan «Chorshanba binafshalari» turkumidagi hikoyalaridan ikkitasini taqdim etamiz.

TARJIMAI HOL

Mo‘lgina yemakxonani yoritib turgan chiroqlarning piligi pastlatib qo‘yilgan — bu yil Londonda nimqorong‘ida o‘tirib ovqatlanish rasm bo‘lgan. Erve Marsena joyini topib o‘tirganda ko‘rdiki, uni juda keksa bir xonimning — ledi Xemptonning yoniga o‘tqaziptilar. Erve keksa xonim bilan bir stolda o‘tirishga e’tirozi yo‘q edi. Yoshi o‘tinqirab qolgan xonimlar odatda ochiq ko‘ngil bo‘lishadi. Va ko‘pincha g‘aroyib voqealarni gapirib berishadi. Ko‘zlarida porlab turgan istehzo yolqinlariga qaraganda esa, ledi Xempton hazil-mutoyibaga moyil ayolga o‘xshab ko‘rinadi.
— Qaysi tilda so‘zlashmoqni ma’qul ko‘rasiz, janob Marsena? Fransuzchami yo ingliz tilidami?
— Yo‘q demasangiz, ledi Xempton, men fransuz tilini afzal ko‘rardim.
— Lekin yozganda ingliz mavzularida yozasiz-ku! «Jozef Chemberlenning hayoti» degan kitobingizni o‘qiganman. Uni o‘qib ancha ko‘nglim yozildi. Negaki, men bu odamlarning hammasini tanir edim. Hozir nima ustida ishlayapsiz?
Fransuz yigit chuqur tin oldi.
— Men Bayron haqida kitob yozmoqni orzu qilaman. Lekin uning to‘g‘risida juda ko‘p yozilgan… Rost, yangi materiallar topilipti — Meri Shellining maktublari, grafinya Gvichcholining qog‘ozlari. Ammo bularning bari e’lon qilinib bo‘ldi. Men biron-bir noma’lum hujjatlarni topsam derdim, ammo hech narsa topolmayapman.
Kampir jilmaydi.
— Bayronning batamom noma’lum bir sarguzashtini sizga aytib bersam, nima deysiz?..
Erve Marsena to‘satdan changalzorda kiyikka ro‘para kelgan ovchiday yoki birjada qaysi aksiyalarning narxi ko‘tarilishidan xabar topgan gumashtaday birdan sergaklandi.
— Bayronning mutlaqo noma’lum sarguzashti deysizmi? Aql bovar qilmaydi-ku, ledi Xempton? Axir, tog‘-tog‘ tadqiqotlar yozilgan bo‘lsa…
— Uni «batamom noma’lum» deb jinday mahobat qildim, shekilli. Chunki bu sarguzashtga aloqador xonimning nomi tadqiqotchilarning tiliga tushib bo‘lgan. Men ledi Spenser-Sviftni nazarda tutyapman…
Ervening tarvuzi qo‘ltig‘idan tushib, lablarini bujmaytirdi.
— E, e, bunaqa demaysizmi!.. Ha, ha, eshitganman. Ammo bu voqeaning taf-silotlarini hech kim aniq bilmaydi.
— Azizim Marsena, axir bunaqa voqealarning tafsilotlarini, umuman, bironta odam aniq bilishi mumkinmi?
— Albatta, ledi Xempton. Ko‘p hollarda ixtiyorimizda maktublar, hujjatlar bo‘ladi. Rost, ba’zan maktublarda ham yolg‘on gaplar uchraydi, ayrim guvohliklarga ham ishonib bo‘lmaydi. Lekin tadqiqotchining tanqidiy tuyg‘usi bor…
Ledi Xempton suhbatdoshiga o‘girilib, unga qadimiy lorneti orqali qaradi.
— Agar men sizga ledi Spenser-Sviftning kundaligini bersam, nima deysiz. Uning ismi Pandora edi. Bu kundaligini Bayron bilan muloqotda bo‘lib yurgan kezlarida yozgan. Pandoraning undan olgan maktublarini ham ixtiyoringizga beraman.
Yosh fransuz yigit mamnuniyatdan yayrab ketdi.
— Nima derdim, ledi Xempton? Hindularga o‘xshab, otam ham siz, onam ham siz derdim. Sizning sharofatingiz bilan kitob yozilib qolardi… Sizning qo‘lingizda chindan ham shu hujjatlar bormi? Shunaqa savol berganim uchun ma’zur tutasiz… Sira aqlim bovar qilmayapti-da..,
— Yo‘q, — deb javob berdi u. — Bu hujjatlar mening qo‘limda emas, lekin ularning qayerda ekanidan xabarim bor. Ular hozirgi ledi Spenser-Sviftning, ya’ni mening pansiondagi dugonam Viktoriyaning qo‘lida. Viktoriya bu hujjatlarni hozirga qadar hech kimga ko‘rsatgani yo‘q.
— Undoq bo‘lsa, nega endi menga ko‘rsatsin?
— Chunki bu to‘g‘rida undan men iltimos qilaman… Siz hali bizning mamlakatimizni yaxshi bilmaysiz, janob Marsena. Bu yerda siz har qadamda sirlar-u kutilmagan voqealarga ro‘para bo‘lasiz. Shahar tashqarisidagi qasrlarimizning yerto‘lalari va chorbog‘larida chinakam xazinalar yotibdi. Ammo egalari ularga zarracha qiziqmaydilar. Birorta odam xonavayron bo‘lib, uyi kimoshdida sotilgan taqdirdagina arxivlar yorug‘ dunyoga chiqadi. Agar tutgan joyidan kesadigan tadbirkor amerikalik Bosvellning mashhur qog‘ozlarini topmaganida ular kroket sharlari solingan qutida umrbod qolib ketgan bo‘lardi.
— O‘ylaysizki, tutgan joyidan kesadigan tadbirkor fransuz yigitning ham ishi o‘ngidan keladi? Amerikalik Bosvellning qog‘ozlarini bir necha ming dollarga sotib olgandi. Holbuki, fransuz yigitda bunaqa pul yo‘q.
— Viktoriya Spenser-Svift dollarga uchadiganlardan emas. U mening tengdoshim, saksondan oshib qolgan. O‘zining daromadlari unga bemalol yetib ortadi. Siz uning ko‘nglini topolsangiz bas — ma’qul bo‘lsangiz sizga qog‘ozlarini ko‘rsatadi. Undan tashqari, erining katta buvisini kitobingizda chiroyli qilib tasvirlaysiz deb umid qiladi…
— Lord Spenser-Svift o‘tib ketganmi?
— Lord emas, baronet… Ser Aleksandr Spenser-Svift ularning urug‘ida shu unvonga sazovor bo‘lgan so‘nggi shaxs edi. Viktoriya hali ham o‘sha — Bayron mehmon bo‘lgan uyda yashaydi… Bu Gloster grafligidagi Yelizaveta zamonlaridan qolgan juda bejirim qasr… Baxtingizni sinab, bir o‘sha joyga bormaysizmi?
— Bajonu dil… agar meni taklif qilsalar…
— Buni men bo‘ynimga olaman. Bugunoq Viktoriyaga maktub yozaman. U sizni, albatta, taklif qiladi… Agar maktub keskin ohanglarda yozilgan bo‘lsa, bundan cho‘chimang. Viktoriya qariligimiz muayyan ustunlik beradi deb hisoblaydi — xayolimizga kelgan gaplarni ro‘yi-rost, ochiqchasiga aytmasak, qariligimiz qayoqqa boradi? Nimaning ham andishasini qilmoq kerak? Zarurati bormi?
Bir necha kundan keyin Erve Marsena ushoqqina mashinasida Gloster grafligidagi xushmanzara qishloqdan ketib borardi. O‘tgan yoz odatdagidek seryog‘in bo‘ldi va bu daraxtlar bilan gullarga juda qo‘l keldi. Eng kamsuqum xonadonlarning derazalarida ham chappar urib turgan gullarni ko‘rish mumkin edi. Mahalliy oltin rang toshlardan qurilgan imoratlar Shekspir zamonasida qanday bo‘lgan bo‘lsa, hozir ham shundayligicha turardi. Ingliz manzaralarining nafis go‘zalliklarini yaxshi ko‘radigan Erve Vindxerst parkini ko‘rib qoyil qoldi. Ledi Spenser-Sviftning qo‘rg‘oni shu yerda joylashgan edi. Qing‘ir-qiyshiq yo‘lni qalin o‘t-o‘lan bosgan edi. Maysazorlar hafsala bilan tarashlab qo‘yilgan. Ularning tevaragini baquvvat eman daraxtlari o‘rab olgan. G‘ovlab ketgan qirqquloqlar va qirqbo‘g‘inlar orasida hovuz yaltirab ko‘rinadi. Nihoyat, Erve qasrga yetib keldi va yovvoyi uzum bilan qoplangan darvoza oldida mashinani to‘xtatdi. So‘ng yuragi o‘ynagan ko‘yi qo‘ng‘iroq tugmasini bosdi. Ichkaridan hech qanday javob bo‘lmadi. Erve besh daqiqacha kutdi. Keyin ohista eshikni itarib ko‘rdi. Eshik ochiq ekan. Dahliz nimqorong‘i. O‘rindiqlarda sharflar va paltolar uyulib yotipti. Dahlizda hech kim yo‘q. Ammo qo‘shni xonadan yod olingan matnni g‘o‘ddirab aytayotganday ovoz eshitildi. Fransuz eshik oldiga kelib, devorlariga katta-katta portretlar osilgan cho‘zinchoq zalni ko‘rdi. Bir guruh sayyohlar frak kiygan ulug‘sifat eshik og‘asining tevaragini qurshab olishgan. Eshik og‘asining fraki ostidan to‘q siyohrang jileti va yo‘l-yo‘l shimi surinib turipti.
— Mana bu, — deydi eshik og‘asi suratni ko‘rsatib, — ser Uilyam Spenser-Svift (1775—1835). U Vaterloo yonidagi jangda ishtirok etgan va Vellingtonning shaxsan do‘sti bo‘lgan. Suvratni ser Tomas Lourens chizgan. U kishining asli ledi Spenser-Sviftning surati ham ser Tomas Lourensning mo‘yqalamiga mansub.
Tinglovchilar o‘rtasida pichir-pichir eshitildi.
— O‘sha xonimning o‘zimi…
Eshik og‘asi yuziga sirli tus berib, sezilar-sezilmas bosh irg‘ab qaradi. U sipoligini qo‘ldan bermaslikka urinayotgani sezilib turardi.
— Ha, — deya ilova qildi eshik og‘asi shivirlayotganday past ovozda, — bu o‘sha xonim. Bayronning ma’shuqasi bo‘lgan. Bayron unga «Pandoraga» degan mashhur sonetini bag‘ishlagan.
Ikkita turist sonetning birinchi misrasini yoddan aytdi. Eshik og‘asi sipolik bilan bosh irg‘adi:
— Xuddi shunday, — deb tasdiqladi u. — Bu esa ser Robert Spenser-Svift. Avvalgi Spenser-Sviftning o‘g‘li (1808—1872). Portretni ser Jon Milles ishlagan.
Keyin tinglovchilar tomon bir oz egilib, sir aytayotganday ohangda dedi:
— Bayron Vindxerstda mehmon bo‘lib ketgach, to‘rt yil o‘tgandan so‘ng ser Robert dunyoga kelgan.
Yoshgina juvon so‘radi:
— Bayron bu yerga nima uchun kelgan edi?
— U ser Uilyamning do‘sti edi.
— E, shunaqami? — dedi juvon.
Har ikki portretni yaxshilab ko‘rib olmoq uchun Erve Marsena sayyohlardan ajralib qoldi. Ledi Spenser-Sviftning eri ser Uilyamning yuzi yapaloqroq, ichaverib shishinqiragan, durustgina shamol yegan edi. Uning yuziga qzras serjahl va mutakabbir odam bo‘lganini taxmin qilish mumkin edi. Xotinining nafis husnida esa ulug‘vorlik bilan bokiralik mujassam edi. Ammo tikilibroq qaraganda ledining sof nigohidagi yashirin hischanlikni ham, bag‘ritoshlikdan holi bo‘lmagan tamannoni ham ilg‘ab olish mumkin edi. Sayyohlar tomoshani tugatib, eshik tomon yo‘l oldilar, yigit esa hamon xayolchanlik bilan suratlarni tomosha qilishda davom etmoqda edi.
Eshik og‘asi u tomonga engashib, andisha bilan dedi:
— Kechirasiz, ser, biletingiz bormi? Siz boshqalardan kechikibroq keldingiz… Hamma kirish haqini to‘lab bo‘lgandi. Shuning uchun izn bersangiz..
— Men sayyoh emasman. Ledi Spenser meni lutfan taklif qilib, shu yerda dam olib ketishga undagan. U meni qiziqtirgan hujjatlarni ko‘rsatishga va’da bergan…
— Afv etasiz, ser… Bundan chiqadiki, ledi Xempton tavsiya etgan yosh fransuz siz ekansiz-da? Bir daqiqa, ser. Men bu odamlarni kuzatib qo‘yay, shu zahotiyoq xonim-afandiga xabar qilaman… Sizga ajratilgan xona muntazir, ser. Yuklaringiz mashinadami?
— Mening bittagina chemodanim bor.
Sayyohlarning kelib turishi ledi Spenser-Sviftni soliq to‘lashdan ozod qilardi. O‘z qasrining eshiklarini xorijiy turistlarga ochgan kunlarda ledi Spenser-Sviftning o‘zi ikkinchi qavatda joylashgan mehmonxonada istiqomat qilardi. Yosh fransuzni o‘sha yerga taklif qilishdi. Keksa ledi o‘zini mag‘rur tutar, lekin unda mutakabbirlik yo‘q edi. Uning tik qaddi-qomatida» g‘urur yog‘ilar, lekin muomalasidagi to‘g‘rilik uni ancha yumshatib turardi.
— Minnatdorligimni qanday izhor qilishimni ham bilmayman, — deb gap boshladi Erve Marsena. — Yetti yot begona odamni qabul qilyapsiz…
— Noma’qul gapni qo‘ying, — dedi ledi. — Nega begona bo‘larkansiz? Siz eng yaxshi dugonamning tavsiyasi bilan keldingiz. Kitoblaringizni o‘qiganman. Men bu voqeani odamlarga odob bilan bayon qilib bera oladigan odamni ko‘pdan beri kutaman. Siz bu ishga har jihatdan to‘g‘ri kelasiz deb o‘ylayman.
— Aytganingiz kelsin, miledi. Lekin, sira ham omad menga kulib boqqaniga ishona olmayapman. Nahotki, Bayron hayotini tadqiq etgan sinchkov ingliz olimlaridan hech qaysisi qo‘lingizdagi hujjatlarni e’lon qilgan bo‘lmasa?..
— Buning hayron qoladigan joyi yo‘q, — deb izoh berdi ledi. — Mening marhum erim katta buvisining kundaliklarini bironta tirik jonga ko‘rsatishga ruxsat bermas edi. Bu masalada u eskicha qarashlarga qattiq rioya qilardi.
— Nahotki, bu qog‘ozlarda tilga olib bo‘lmaydigan… gaplar bo‘lsa?
— Bilmadim, — dedi u. — Men ularni o‘qigan emasman. Xat juda ham mayda — uni o‘qiyman deb ko‘zdan ayrilish hech gap emas. Bundan tashqari, yigirma yashar juvon birovga oshiq bo‘lib qolsa, kundaligida nimalar yozishi mumkinligini hammamiz ham yaxshi bilamiz.
— Miledi, men bu qog‘ozlar ichida Bayron bilan eringizning katta buvisi o‘rtasida… m-m… yaqinlik bo‘lganini isbotlovchi dalillarga duch kelib qolmaymanmi? Shunday bo‘lib qolgan taqdirda ham hech narsani yashirmaslikka haqqim bor deb hisoblayveramanmi?
Ledi fransuzga taajjub bilan qaradi. Uning nigohida jinday ensasi qotgani sezilib turardi.
— Albatta-da! Aks holda sizni taklif qilmoqning nima hojati bor edi?
— Juda oliyhimmat ekansiz, ledi Spenser-Smit… Holbuki, ko‘p oilalar hamma narsa ayon ko‘rinib turgan bo‘lsa-da, ota-bobolarining nomus-orini o‘ttizinchi bo‘g‘ingacha himoya qilishadi.
— Bema’ni gap, — deb takrorladi kampir. — Ser Uilyam to‘ngak edi, yosh xotinining ahvolini tushunmas edi. Buning ustiga unga xiyonat qilib, tevarak-atrofdagi kizlar bilan don olishib turardi. Ledi Spenser-Svift lord Bayronni uchratganda, u nafaqat ulug‘ shoir edi, balki farishtaning qiyofasiga va iblisning aqliga ega bo‘lgan erkak ham edi. Ledi juda zo‘r odamni tanlagan edi. Buning uchun kim ham unga dashnom berardi?
Erve bu mavzuni ortiq muhokama qilishga hojat yo‘qligini his qildi.
— Meni avf etasiz-u, ledi Spenser-Smit, siz, axir, bu kundaliklarni o‘qimagan bo‘lsangiz, Bayronning Vindxerstda faqat uy egasining do‘sti sifatidagina mehmon bo‘lib ketganini qayoqdan bilasiz?
— Oilaviy rivoyatimizda shunday deyiladi, — deb qatiy javob berdi u. — Mening erim buni o‘zining otasidan eshitgan, u ham otasidan eshitgan. Bunga siz o‘zingiz ishonch hosil qilishingiz mumkin, chunki, yana qaytarib aytaman, hujjatlar sizning ixtiyoringizda, hozir men sizga ularni ko‘rsataman. Siz esa qayerda ishlamoqchi ekaningizni aytsangiz.
Ledi Spenser-Svift serviqor eshik og‘asini chaqirdi.
— Miller, yerto‘ladagi qizil xonani ochib bering, u yerga shamlar olib bo-ring. Temir sandiqning kalitini menga bering. Janob Marsenani u yerga o‘zim kuzatib qo‘yaman.
Marsena tushib qolgan sharoit xayolot olamini qo‘zg‘amasligi mumkin emas edi. Imoratning pastki qavatida joylashgan, devorlariga qizil mato qoplangan yerto‘lada boshqa xonalardan farqli o‘laroq elektr chiroq yo‘q edi. Shamlar shu’lasi tevarak-atrofga titroq soyalar tashlab turipti. Devorlardan birining tagiga kattagina po‘lat sandiq qo‘yilgan. U o‘rta asrlar sandig‘iga o‘xshab bezalgan. Uning ro‘parasida kenggina divan turipti. Keksa ledi fransuzning qo‘liga tayanib, viqor bilan yerto‘laga tushdi, kalitlarni qo‘liga olib, qulfning uchta teshigiga soldi-da, tezgina buradi. Shundan keyin sandiqning zalvarli eshiklarini Miller ochdi.
Marsenaning ko‘zlariga kumush qoshiq va sanchqilar yaltirab ko‘rindi. Uning nigohidan charmdan ishlangan allaqanday g‘iloflar lipillab o‘tdi, ammo beka qo‘llarini muqovasi oppoq saxtiyon teridan ishlangan qalin albomga uzatdi.
— Mana, Pandoraning kundaligi, — dedi u. — Mana bular maktublar. Ularni Pandora o‘z qo‘li bilan manavi pushtirang tasmalarga o‘rab bog‘lab qo‘ygan.
Ledi Spenser-Svift yerto‘laga ko‘z yugurtirib chiqdi.
— Shoshmang-chi… Sizni qayerga o‘tqazsak ekan? Manavi katta eman stolining yonida o‘tirsangiz sizga qulay bo‘larmikin? Labbay? Mayli, bo‘lmasa. Juda yaxshi… Miller, janob Marsenaning o‘ng va so‘l tomoniga ikkita shamdon qo‘yib bering… Endi sandiqni qulflang. Biz ketaylik. Mehmonimiz bemalol ishlasin.
— Yarim kechadan ham kechroq qolib ishlasam maylimi, miledi? Vaqtim unchalik ko‘p emas, shuning uchun hamma narsani o‘qib ulgursam degandim.
— Muhtaram janob Marsena, — dedi ledi. — Shoshilish yaxshilikka olib kelmaydi, lekin, mayli, bilganingizni qiling. Tushligingizni shu yerga olib kelishadi. Boshqa hech kim sizga xalaqit bermaydi. Ertalab nonushtani sizning xonangizga olib kelishadi. So‘ngra yana ishlayverishingiz mumkin. Biz siz bilan kunduzi soat birda tushlikda ko‘rishamiz… Shunday qilsak sizga ma’qul bo‘ladimi?
— Juda ham yaxshi bo‘ladi-da, ledi Spenser-Svift. Minnatdorligimni qay tarzda…
— Qo‘ying, kerak emas. Xayrli tun.
Erve yolg‘iz qoldi. U portfelidan o‘zi yozar ruchkasini oldi, qog‘oz chiqarib stolga o‘tirdi va hayajondan yuragi hapriqib, saxtiyon albomni ochdi. Kampirning gapi to‘g‘ri edi — xat haqiqatan ham juda mayda va aji-buji edi. Aftidan, Pandora yozuvlarimni o‘qish qiyin bo‘lsin deb atayin shunday qilgan ko‘rinadi. Albom erining qo‘liga tushib qolishi mumkin edi. Ehtiyot choralarini ko‘rib qo‘ygan yaxshi edi. Ammo Marsena har qanaqa aji-buji xatlarni o‘qishda ham ustasi farang bo‘lib ketgandi. U Pandoraning jimjimalarini ham unchalik qiynalmay o‘qiy boshladi. Birinchi satrlardanoq u o‘zini jilmayishdan to‘xtata olmadi. Bayon uslubida yosh juvonning qo‘li sezilib turardi. Pandora qiziqqonligini yoxud hayajonini ifodalagan so‘zlarni tez-tez ta’kidlab turardi. Kundalik 1811 yilda — nikohdan so‘ng bir necha oy o‘tgach boshlangan edi.
«1811 yil 25 oktyabr. Bugun juda toliqdim, betobman, egarda o‘tirolmayapman. Uilyam ovga ketdi. Nima bilan mashg‘ul bo‘lishimni bilmayman. Kundalik tuta boshlayman. Bu albomni menga padari buzrukvorim sovg‘a qilgan. Uni yurakdan, juda-juda yaxshi ko‘rardim. Uni bir umr yo‘qotganimga g‘oyatda afsuslanaman. Erim hech qachon mening ahvolimni tushuna olmaydi deb qo‘rqaman. Uning yuragida yovuzlik yo‘q, lekin u ayol kishiga yumshoq muomala, erkalatish kerakligini bilmaydi. Bilmadim, umuman, biron vaqt mening to‘g‘rimda o‘ylarmikin? U o‘zining xotinidan ko‘ra siyosat to‘g‘risida, otlar va fermerlar haqida ko‘proq gapiradi. To‘yimiz o‘tgandan beri u hali biron marta ham «sevgi» so‘zini tilga olmadi, shekilli. Yo‘q, yo‘q, olmadi. Yaqinda u Bridjitga dedi: «Xotinim meni biram jonidan yaxshi ko‘radiki…» Men ko‘zimni lo‘q etkazib turaverdim».
Erve shikoyatlarga va istehzolarga to‘la sahifalarni birma-bir ko‘zdan o‘tkazdi. Pandora homilador edi. U hech qanday shodliksiz bolaning tug‘ilishini kutardi. Eri uniig qalbida jinday bo‘lsa-da ilinj uyg‘ota olgani yo‘q. Bola shu odam bilai Pandorani yana qattiqroq bog‘lamog‘i kerak edi. Juvonning jo‘ngina qaydlarida sekin-asta ser Uilyamning o‘ta yoqimsiz qiyofasi shakllana boshladi. Undan achchiq alam ko‘rgan xotini erining xudbinligi, shuhratparastligi, dag‘alligi namoyon bo‘lgan jinday hollarni ham go‘yo guvohday qog‘ozga bitib qo‘yardi. Bu orada kundalik satrlari zamiridan boshqa bir odamning — qo‘shnilari lord Petersonning siymosi borgan sari yaqqolroq ko‘rina bordi. Ser Uilyam qanchalik jirkanch bo‘lsa, Peterson shunchalik marhamatli ko‘rinardi.
«1811 yil 26 dekabr. Kecha mavlud bayramida lord Peterson menga juda bejirim kuchukcha sovg‘a qildi. Men har doimdagidek yolg‘iz edim, lekin lord Petersonni qabul qildim — axir, u mendan ancha ulug‘-ku! U men bilan adabiyot va san’at to‘g‘risida gaplashdi, qani endi men uning hamma ajoyib fikrlarini qog‘ozga tushira olsam! Uni tinglasang, rohat qilasan. Uning xotirasi juda ham zo‘r. U menga Valter Skott va lord Bayronning she’rlarini yoddan o‘qib berdi. Msn ularni eshitib, haddan ziyod lazzatlandim. Bildimki, men lord Petersonday odamning xotini bo‘lganimda juda katta muvaffaqiyatlarga erishgan bo‘lardim. Ammo u qari, buning ustiga men umrbod birovning hasmidaman. Evoh! Sho‘ring qursin, Pandora!»
Bundan keyingi qaydlardan ma’lum bo‘ladiki, Bayronning «Chayld Garoldning sayohatlari» dostoni Pandoraga juda katta ta’sir ko‘rsatgan. Pandora bu to‘g‘rida hatto eriga ham aytgan va eridan bunday javob eshitgan:
— Bayronmi? Ha, uni yaxshi taniyman. U ham menga o‘xshab jahongashta bo‘lib yurgan kezlarda uchrashganmiz. Biz Italiyada qanchadan-qancha maishatli tunlarni birga o‘tkazganmiz-u… Qaytganimizdan keyin u meni o‘zining yurtiga — Nyusted abbatligiga taklif qilgandi. Bu yerda uning ixtiyorida bir guruh farishta qizlar bor. Men ular haqida biri-biridan o‘tadigan g‘aroyib hikoyalar aytib berishim mumkin edi — faqat ularni mening bokira rafiqamga aytish gunohi azim bo‘ladi-da… Xa-xa-xa-xa!..
Shundan keyin oq albomni o‘qiyotgan odamning nigohi oldida Bayronni o‘zlarining huzuriga — Vindxerstga taklif qilishga erini majbur etmoqchi bo‘lgan Pandora biri-biridan makkorroq bahonalar to‘rini to‘qiydi. Avvaliga eri qarshilik qiladi.
— Bu yerga kelib nima bilan shug‘ullanadi u? — deya takrorlardi u. — Bu yerda zerikib qoladi. Oqsoqligi tufayli uzoq sayrlarda menga hamrohlik qilolmaydi. Buning ustiga, u ovchi emas…
Xotini o‘zinikini ma’qulladi:
— O‘zim uning ko‘nglini olishga harakat kilaman. Ser Uilyamning g‘azabi qo‘zidi:
— «O‘zim» deysanmi? Bu xotinbozning ko‘nglini sen olasanmi? Bir kamim — xotinimni Bayronga o‘xshagan odam bilan yolg‘iz qolishiga yo‘l qo‘yish qolgandi. Bu muttahamning uyimga kelib olib boyliklarimga ko‘z olaytirishini ko‘rishga sira toqatim yo‘q…
Ammo Londonda Bayronning shuhrati qancha yuksakka o‘rlagani sari bu qishloq zamindori shoir bilan do‘stligini aytib maqtanishni avj oldirdi. U bu to‘g‘rida qo‘ni-qo‘shnilariga ham og‘iz ko‘pirtirib gapirdi. Qizining tug‘ilishi munosabati bilan ledi Spenser-Sviftning miyasiga juda ajoyib bir fikr keldi — chaqaloqni cho‘qintirishda lord Bayronni vakil ota tarzida ishtirok etishga taklif qilishsa qandoq bo‘larkin? Kichkina ledining tarbiyasi-yu vasiyligi shunday mashhur shoirning qo‘lida bo‘lsa, qandoq yaxshi! Ser Uilyam taslim bo‘ldi: «Yaxshi, men unga yozib yuboraman, lekin u hech qachon rozi bo‘lmaydi. Busiz ham uning xotinlar-u she’rlar bilan bog‘liq tashvishlari boshidan oshib yotipti». Biroq Bayron rozi bo‘ldi. U turfa xillikni yaxshi ko‘rardi. O‘ziday bir shoir odamni chaqaloqqa, yana buning ustiga qiz bolaga vakil ota qilmoqchi bo‘lganlari unga g‘alati tuyuldi va rozilik berdi.
Erve Marsena shu qadar o‘qishga berilib ketgan ediki, na och qolganini, na tashnalikni, na horiganini his qildi. Lekin serviqor Miller yonida tushlik ko‘targan xizmatkor bilan uning yoniga keldi.
— Ledi Spenser-Svift sizga o‘z ehtiromini izhor etadi va sizning biror narsaga muhtojligingiz yo‘qmi deb so‘raydi, ser?
— Hech narsa kerak emas. Lediga aytingki, hujjatlar shu qadar qiziqarli ekanki, men tuni bilan ishlashga ahd qildim.
Eshik og‘asining nigohida bu gapni uncha ma’qullamagani sezildi.
— Tuni bilan deysizmi, ser? Rostdanmi? Unday bo‘lsa, sizga yana sham kel-tirib berishim kerak ekan.
Erve olib kelingan ovqatdan nomigagina tamaddi qilganday bo‘ldi-da, yana albomni qo‘liga oldi. Bayronning kelishi zo‘r hayajon bilan tasvirlangan edi — Pandoraning yozuvi yanada aji-buji bo‘lib ketipti.
«Bugun ertalab soat 11 da lord B. keldi. U naqadar sohibjamol va rangi o‘chgan. Aftidan, u baxtsiz bo‘lsa kerak. U o‘zining oqsoqligidan xijolat chekadi. Shuning uchun ham u qadamlab yurmaydi, balki oqsashini yashirish uchun yugurib yuradi. Bekor qiladi. Oqsoqligi o‘ziga biram yarashganki… Qiziq… Uilyam meni ogohlantirgan edi. Go‘yo lord B. ayollarga juda beandisha muomala qilarmish. Holbuki, u menga ikki og‘iz ham gap aytgani yo‘q. Rost, vaqti-vaqti bilan sezdirmay menga qarab qo‘yayapti, hatto bir marta ko‘zguda uning menga qarab turganini sezib qoldim. Ammo gaplashganda u faqat Uilyamga va lord Petersonga murojaat qiladi, menga esa hech gapirmaydi. Sababi nima ekan?»
Tuni bilan mijja qoqmay Erve Marsena Pandora qanday qilib asta-sekin shoirning jozibasiga asir bo‘lib qolganini kuzatdi. Aftidan, yosh va tajribasiz qiz Bayronning nima sababdan bunaqa nobayronona ish tutganini tushunmagan ko‘rinadi. Bayron Vindxerstga o‘zini odob-axloq doirasida tutishga qattiq ahd qilib kelgandi, chunki, birinchidan, u boshqa bir juvonga mukkasidan oshiqu beqaror bo‘lib qolgandi, ikkinchidan esa, mezbonning xo-tinini io‘ldan urishni nomunosib ish deb hisoblardi. Buning ustiga Pandora unga shu qadar anoyi, g‘o‘r va nozik ko‘rindiki, uni iztiroblar ummoniga cho‘ktirishni istamadi. U his-hayajoni lovullab turgan odam edi va tabiiy hischanligi yuziga surbetlikni niqob qilib olgandi.
Shu sabablar hammasi bir bo‘lib Bayron Pandora bilan sevgi haqida gaplashmadi. Lekin asta-asta bo‘lsa-da, mashmashaning to‘rlari to‘qila boshladi. Ser Uilyam Bayronga Nyusted abbatligini va u yerda istiqomat qiluvchi gah desa qo‘lga qo‘nadigan pari qizlarni eslatdi. Bir vaqtlar ulardan biri bu qishloqi zamindorning didiga mos kelib qolgandi. Ser Uilyam uni yana bir ko‘rmoq istagini bildirdi.
— Menga qarang, Bayron. Meni yana bir bor Nyustedga taklif qilsangiz bo‘lmaydimi? Albatta, xotinsiz…
Bayron unga ta’na qildi.
— Uyaling-ye! Axir, yaqindagina uylangan odamsiz-a! Xotiningiz voqif bo‘lib qolib, bevafolik bilan alamini olsa nima qilasiz?
Ser Uilyam xoxolab kulib yubordi:
— Mening xotinim-a? Xa-xa-xa! Axir, u baayni so‘fi-ku! Bundan tashqari meni jonidan ortiq ko‘radi!
Har qadamida hushyor tortib yurgan Pandora uzoqdan turib bo‘lsa-da bu gaplarni eshitdi va kundaligiga yozib qo‘ydi. Yana buning ketidan o‘zining sharhini ham ilova qildi: «Meni jonidan ortiq ko‘radi!» emish. Voy tentak-yey! Nahotki, qismatimda butun umr shu to‘ngakning yonida yashash bor bo‘lsa! Nega endi uning shu qilig‘iga o‘xshash bir ish qilib, undan o‘chimni olmay? Shu gapdan keyin shunaqa g‘azabim qo‘zidiki, agar shu oqshom lord Bayron parqda meni quchib, lablarimdan bo‘sa olsa, hech narsa deb qarshilik ko‘rsatmagan bo‘lardim».
Vaqt yarim kechadan oshib ketgan. Erve shosha-pisha sahifa ketidan sahifalarni qoralamoqda. Nim qorong‘i yerto‘lada yonib tugayotgan shamlar shu’lasi borgan sari xira tortib boryapti. Ervening nazarida uning tevaragini jonli soyalar o‘rab olayotganday tuyuladi. Qizil basharali qasr xo‘jayinining jarangdor «xa-xa-xa»si uning qulog‘iga chalinganday bo‘ldi. U ledi Pandoraning nafis chehrasidagi ifodani kuzatdi — bu chehrada nozik tuyg‘ular tobora kuchayib bormoqda edi. Qorong‘i burchaqda esa Bayron turganday edi. U yuzida istehzoli jilmayish bilan bir-biriga sira mos tushmagan eru xotinni kuzatib turardi.
Fransuz yonib bitgan shamlarni almashtirdi. Keyin yana o‘qishga tutindi. Endi bu boshqa narsani kuzatardi — Pandora harchand urinib Bayronni xayolchanlik og‘ushidan tortib olmoqchi bo‘lyapti. U topqirlik bilan juda dadil harakat qilyapti. Bu juvonda shuncha g‘ayrat bor deb o‘ylash ham qiyin edi. Erining befarqligi uning jon-jonidan o‘tib ketgan ko‘rinadi. Pandora unga qasdma-qasdiga ish tutdi. Nihoyat, billiard o‘ynash bahonasida u shoir bilan yolg‘iz qoldi.
«Bugun oqshom men unga shunday dedim: «Lord Bayron, ayol erkakni yaxshi ko‘rsa, ammo erkak unga qayrilib ham qaramasa, sho‘rlik ayol nima qilmog‘i kerak?» U javob berdi: «Bundoq qilmoq kerak». Shunday dedi-yu, meni haddan tashqari qattiq quchoqlab oldi va…» Shu o‘rinda bir so‘z hafsala bilan o‘chirib tashlangan edi, lekin Erve ko‘pda qiynalmasdan uni o‘qidi: «o‘pti».
Erve Marsena yengil nafas oldi. U omadi yurishganiga ishonib-ishonmasdi. «Tushimmi, o‘ngimmi? — deb o‘yladi u. — Bizning eng ardoqli orzularimiz faqat tushdagina shunaqa to‘kislik bilan ro‘yobga chiqadi-ku!» U o‘rnidan turib, qo‘li bilan po‘lat sandiqni, divanni, devorlarni ushlab ko‘rdi — shu yo‘l bilan bo‘layotgan voqealarning chinligiga ishonch hosil qilmoqchi edi. Shubhaga o‘rin yo‘q — tevaragidagi hamma buyumlar chindan ham mavjud edi, kundalik ham haqiqiy edi. U yana boshi bilan o‘qishga cho‘mdi.
«Men qo‘rqib ketib, unga dedim: «Lord B., men sizni sevaman, lekin yaqinda farzand ko‘rganman. Bu farzand meni otasi bilan mustahkam bog‘lab turadi. Men sizga faqat do‘st bo‘lmog‘im mumkin. Biroq siz menga juda keraksiz. Menga yordam bering!» U hayron qoladigan darajada mehribon va rahmdil odam ekan. Shu daqiqadan boshlab, men bilan yolg‘iz qolganida, yuragidagi dardlarning hammasi ariganday bo‘ladi. Menga shunday tuyuladiki, men uning qalbiga malham bo‘lyapman».
Fransuz yigit tabassumini to‘xtata olmaydi. U Bayronni juda yaxshi o‘rgangan, shuning uchun uni yoshgina, himoyasizgina juvonning yonida sabr-toqat bilan unga taskin berib o‘tirgan qiyofada tasavvur qilolmaydi. Uning quloqlarida shoirning ovozi jaranglaganday bo‘ladi: «Axir u meni soatlab qo‘llarimdan ushlab o‘tirib, faqat she’r o‘qib berishga qobil deb o‘ylasa, juda adashadi. Biz tugunni yechadigan pallaga yetib bordik».
Keyin fransuzning xayoliga bir fikr keldi — ledi Spenser-Sviftning unga bergan bir bog‘lam maktublari ichida Bayronning haqiqiy kayfiyatidan dalolat beruvchi hujjat bo‘lishi mumkin. U shosha-pisha maktublar bog‘lamini yechdi. Haqiqatan ham, bular Bayronning maktublari ekan. Erve darhol shoirning ehtirosli dastxatini tanidi. Biroq bog‘lam ichida Pandoraning qo‘li bilan yozilgan yana qandaydir boshqa qog‘ozlar ham bor edi. Erve tezgina ularga ko‘z yugurtirib chiqdi. Bular ledi Spenser-Svift maktublarining qoralamalari edi. Juvon ularni ham saqlab qo‘ygan ekan.
Yozishmani o‘qishga kirishib ketgan Erve mamnuniyat bilan ishonch hosil qildiki, uning taxminlari to‘g‘ri ekan. Havoyi munosabatlar tez fursatda uning joniga tegibdi. U Pandoradan kechasi — hamma qasr ahli uyquga kirgan vaqtda uchrashishni iltimos qiladi. Pandora ko‘nmaydi. Ammo uning astoydil ekani sezilmaydi. Ervening xayolidan o‘tadi: «Qoralamasini hozirgina o‘qib chiqqanim mana shu maktub Bayronga yuborilgan bo‘lsa, u g‘alabaning yaqin ekanini his kilmagan bo‘lishi mumkin emas», Chindan ham juvon anoyiligini namoyish qilib, faqat bitta qarshi dalil keltiripti: «Buning iloji yo‘q, chunki qasrdagi odamlarning e’tiborini jalb qilmagan holda qasrda uchrashishimiz mumkinligini tasavvur ham qilolmayman».
Erve yana albomni qo‘liga oldi. Pandora Bayron bilan maktublar almashib turmoq uchun go‘yo o‘z kutubxonasidan unga kitoblar berayotganday bo‘lganini yozipti. Shunday qilib, u hatto erining huzurida ham hushtoriga kitoblar berar, ularning ichida esa sevgi maktublari bo‘lar ekan. «Bor-yo‘g‘i yigirma yoshda-ya!» — deb o‘yladi Erve.
«Bugun Uilyam ovga ketdi. Biz xizmatkorlarning ko‘z o‘ngida bo‘lsa hamki, uzzukun lord B. bilan birga bo‘ldik. U bag‘oyat jozibador edi. Kimdir unga qasrdagi yerto‘la haqida gapirib beripti. U yerto‘lani ko‘rmoq istagini bildirdi. Men u bilan birga tushmoqqa jur’at qilmadim, ammo murabbiya mistris D.dan mehmonga yerto‘lani ko‘rsatishni iltimos qildim. Qaytib kelib, u g‘alati ohangda shunday dedi: «Go‘zal kunlarning birida bu yerto‘la shunaqa bir go‘shaga aylanadiki, men butun umrim davomida zo‘r mamnuniyat bilan uni eslab yuraman!» Bu gapi bilan u nima demoqchi bo‘ldi? Uning gaplarining ma’nosini chaqishdan qo‘rqaman va, ayniqsa, yuragim zir-zir titragan holda o‘ylaymanki, uning mamnuniyati men bilan bog‘liq xotiralar tufayli bo‘lmasin, iloyim!»
Maktublar bilan albom fransuz yigitga sarguzashtning yechimini tiklashga yordam berdi. Bir kuni kechasi Pandora Bayron bilan yerto‘lada uchrashishga rozi bo‘lipti. Bu paytda uning eri o‘zining xobxonasida xurrakni vang qo‘yib uxlab yotar, xizmatkorlar esa o‘zlarining uchinchi qavatdagi uylarida edilar. Bayron olovday jo‘shqin, aytganini qildirmoqqa urinardi. Pandora esa shafqat so‘rab iltijo qilardi.
— Lord Bayron, — dedi u shoirga. — Men sizning hukmingizdaman. Nima istasangiz shuni qilishingiz mumkin. Hammaning ko‘zidan yashirinmiz, hech kim ovozimizni eshitmaydi. O‘zimning ham qarshilik qilishga holim qolmadi. Men kurashmoqqa urinib ko‘rdim, ammo muhabbat irodamga qarshi o‘laroq meni shu yerga boshlab keldi. Mening xalos bo‘lishim faqat sizgagina bog‘liq. Agar siz chorasizligimni suiiste’mol qilsangiz, gapingizga ko‘naman, lekin keyin uyat va alamdan butunlay nobud bo‘laman.
Uning ko‘zlarida yoshi shashqator bo‘ldi. Juvonning iltijolaridan ta’sirlangan Bayron ko‘ngli erib ketganini his qildi:
— Siz mendan inson bolasining kuchi yetmaydigan narsani talab qilyapsiz, — dedi u. — Lekin men sizni shunchalar yaxshi ko‘ramanki, sizdan voz kechishga ham tayyorman.
Ular bir-birlarining pinjiga kirib, divanda yana ancha vaqt o‘tirdilar. Keyin Pandora o‘rnidan turib, o‘zining xobxonasiga ketdi. Ertasi kuni Bayron noshir Merey uni Londonga chaqirayotganini aytdi va Vindxerstdan jo‘nab ketdi. Shu kuni Pandora kundaligiga yozgan gaplar yosh fransuzni chin ko‘ngildan zavqlantirdi.
«O, kallavaram! O, ahmoq! — deb yozadi u. — Hammasi tamom bo‘ldi, hammasi qo‘ldan chiqdi! Men endi bir umr muhabbat nimaligini bilmay o‘tib ketaman. Nahotki u tushunmadi? Men, axir, dabdurustdan bo‘yniga osilib ololmayman-ku! Menga o‘xshagan qat’iy axloq-odob qoidalari asosida tarbiya ko‘rgan ayol, buning ustiga, menday yosh juvon o‘zini hayoli satanglardek tuta olmaydi-ku! U siz — hozirgacha shunaqa satanglarni ko‘raverib pishib ketgan. Men yig‘lamog‘im kerak edi. U esa muhabbat bobida savodi chiqqan odam sifatida meni yupatishi, menga taskin berishi va butun vujudimni o‘rtayotgan tuyg‘uga yon berishga meni ko‘ndirmog‘i kerak edi. Biroq u hamma umidlarimni chippakka chiqarib jo‘nab ketdi! Umrimda hech qachon uning bu qilmishini kechirmayman».
Bu voqeadan keyin ular yana ikkita maktub almashishadi. Bayronning maktubi juda ehtiyot bo‘lib yozilgan. Shubha yo‘qki, U Pandoraning erini o‘ylagan — qo‘liga tushib qolsa, konvertni ochib, xatni o‘qishi mumkin. Pandora maktubining qoralamasi juvonning nozik tuyg‘ulariga to‘la, ayni choqda, uning pinhona g‘azabi ham seziladi. Kundalikning bundan keyingi qaydlarida Bayronning nomi yana bir necha marta tilga olinadi. Bir gal uning yangi dostoni munosabati bilan, yana bir gal uning atrofidagi navbatdagi mashmasha tufayli Bayron eslangan. Kinoyali ta’nalar bor — ularda teran bir afsus-nadomat sezilib turadi. Ammo 1815 yildan keyin Bayron Pandoraning xotirasidan butunlay o‘chib ketgan ko‘rinadi.
Yerto‘ladagi kichkina darchadan zaif tong nurlari shu’la tashladi. Erve go‘yo og‘ir bir darddan xalos bo‘lganday tevarak-atrofiga nazar tashladi va XX asrga qaytdi. O‘tgan tun davomida u juda go‘zal va g‘aroyib sarguzashtni boshidan kechirdi! Buni u zo‘r mamnuniyat bilan qog‘ozga tushiradi. Hozir esa ishni tugatib, uyqusiz o‘tkazgan tundan so‘ng ancha horiganini his qildi. U keridi, esnadi, shamlarni puflab o‘chirdi-da, o‘ziga ajratilgan xonaga yo‘l oldi.
Qo‘ng‘iroq jarangi tushlik vaqti bo‘lganidan ogoh qildi. Dahlizda purviqor Miller kutib turardi. U fransuzni mehmonxonaga boshladi. Bu yerda ledi Snenser-Svift o‘tirgan ekan.
— Yaxshimisiz, janob Marsena, — dedi u erkakcha yo‘g‘on ovozi bilan. — Menga aytishdi — tuni bilan uxlamabsiz. Uxlamaganga yarasha, yaxshigina ishlagandirsiz?
— Juda yaxshi ishladim! Hammasini o‘qib chiqdim. Yigirma sahifani to‘ldirib yozib oldim. Bu — beqiyos voqea! Sizga minnatdorligimni aytib tugatolmayman.
Ledi uning gapini bo‘ldi:
— Sizga aytib edim-ku! Suvratiga qaraganda Pandora ushoqqina bo‘lsa ham, menga hamisha sevgi-muhabbat uchun yaratilgan ayolday tuyulardi.
— U chindan ham ishq-muhabbat uchun yaratilgan ekan. Biroq butun voqeaning latofati shundaki, Pandora hech qachon Bayronning ma’shuqasi bo‘lgan emas.
Ledi Spenser-Svift bo‘zarib ketdi:
— Nima? — deb so‘radi u.
Ko‘chirmalarini o‘zi bilan olib kelgan fransuz yigit bekaga butun voqeani hikoya qilib berdi. Hikoya kilar ekan, har ikkala ishtirokchining fe’l-atvorini tahlil qilishga ham urindi.
— Mana shu tarzda, — deb tugatdi u, — lord Bayron umrida birinchi va so‘nggi marta rahmdillik tuyg‘usiga yon berdi. Eringizning katta buvisi esa butun umri davomida uning bu saxovatini kechirmay o‘tdi.
Ledi Spenser-Svift uning gaplarini bo‘lmay tingladi, ammo shu yerga kelganda chidab turolmadi.
— Bo‘lmagan gap! — deya xitob qildi u. — Yo matnni yaxshi o‘qiyolmagansiz, yo biron narsani tushunmagansiz… Pandora lord Bayronning ma’shuqasi bo‘lmagan emish. Uning lord Bayronning ma’shuqasi bo‘lganini butun olam biladi-ku! Bu graflikda bironta oila yo‘qki, bu voqeani gapirib yurishmagan bo‘lsin… Afsuslar bo‘lsin, janob Marsena, biroq sizning uzil-kesil xulosangiz shunaqa bo‘ladigan bo‘lsa, men bu hujjatlarni e’lon qilishga ruxsat berolmayman… Nima uchun, bilasizmi? Siz butun Fransiyaga va bu yerdagi o‘lkalarga jar solib, bu buyuk muhabbat hech qachon bo‘lgan emas deb xabar qilmoqchimisiz? Sho‘rlik Pandora go‘rida tik turib ketadi-ku, afandim!
— Nega bundoq deysiz? Haqiqatni Pandora hammadan yaxshi biladi-ku! Axir, kundaligiga o‘z qo‘li bilan yozib qo‘yipti — uning bilan Bayron o‘rtasida aybsitadigan hech narsa bo‘lgan emas.
— Bu kundalik, — deb e’lon qildi ledi Spenser-Svift, — po‘lat sandiqdagi joyiga qaytib kiradi-da, u yerdan boshqa hech qachon chiqmaydi. Uni qayerda qoldirdingiz?
— Yerto‘ladagi stol ustida, ledi Spenser-Svift. Menda kalit yo‘q edi. Shuning uchun uni po‘lat sandiqqa solib qo‘yolmadim.
— Tushlik tugashi bilanoq ikkimiz pastga tushamiz va hamma narsani joy-joyiga qo‘yib chiqamiz. Oilaviy arxivni sizga ko‘rsatmasligim kerak edi. Sho‘rlik Aleksandr bunga qarshi bo‘lgan edi. Bu gal u haq bo‘lib chiqdi… Sizning masalangizga kelsak, afandim, sizdan mana shu… nima desak ekan… kashfiyotingiz to‘g‘risida lom-mim deb og‘iz ochmasligingizni talab qilishga majburman…
— Ha, albatta, ledi Spenser-Svift. Sizning ijozatingizsiz bir satr narsani ham bosib chiqarolmayman. Bundan tashqari, sira-sira sizni norozi qiladigan biron ish qilish niyatimda yo‘q. Lekin sizga aytmogam kerakki, men tushuna olmayapman…
— Tushunishingizga hojat ham yo‘q, — deb javob berdi u. — Men sizdan faqat bitta narsani o‘tinaman — hammasini unuting.
Fransuz xo‘rsindi:
— Na iloj! Unutaman. Kundalikni ham, albomni ham…
— Mana bu gapingiz durust. Men sizga o‘xshagan odamdan boshqa narsani kutmagan ham edim. Endi boshqa biron narsani gaplashaylik. Ayting-chi, janob Marsena, ingliz iqlimi sizga yoqadimi?
Tushliqdan keyin ular yerto‘laga tushishdi. Miller ular bilan birga tushdi. Eshik og‘asi po‘lat sandiqning zalvarli eshiklarini ochdi. Kampir o‘z qo‘li bilan charm g‘iloflar va kumush qoshiqlar orasiga oq albomni hamda pushti tasma bilan bog‘langan bir dasta maktubni joylab qo‘ydi. Miller yana sandiqni qulfladi.
— Tamom, — dedi kampir quvnoqlik bilan. — Endi ular bu yerda mangu qoladi.
Ular yuqoriga ko‘tarilganda allaqachon avtobusda birinchi guruh sayyohlar kelib, dahlizda kirish chiptalarini va qasr tasviri tushirilgan suratni sotib olib ulgurishgan edi. Miller suratlar oldida, hikoyasini boshlash uchun o‘zini chog‘lay boshladi.
— Bir daqiqaga kiraylik, — dedi Spenser-Svift fransuzga.
Ular sayyohlar guruhidan nariroqda to‘xtashib, Millerning gaplariga astoydil quloq sola boshlashdi.
— Mana bu, — deya tushuntira boshladi Miller, — ser Uilyam Spenser-Svift (1775—1835). U Vaterloo yonidagi jangda ishtirok etgan va Vellingtonning shaxsiy do‘sti bo‘lgan. Suvratni ser Tomas Lourens chizgan. U kishining ayoli ledi Spenser-Sviftning surati ham ser Tomas Lourensning mo‘yqalamiga mansub.
Suratni yaxshiroq ko‘rib olish maqsadida to‘pdan ajralib oldinroq chiqqan sayyoh juvon shivirladi:
— O‘sha xonimning o‘zimi?
— Ha, — dedi Miller ovozini pasaytirib. — Bu o‘sha xonim. Lord Bayronning ma’shuqasi bo‘lgan.
Keksa ledi Spenser-Svift fransuzga tantanavor nigoh tashladi.
— Ana ko‘rdingizmi? — dedi u.

“TANATOS” MЕHMONXONASI

— «Stil»ning aksiyalari qanday ketyapti? — deb so‘radi Jan Monye.
— Ellik to‘qqiz-u chorakdan, — deb javob berdi o‘n ikkita mashinistkadan bittasi.
Yozuv mashinkalarining chaqir-chuqurida jaz ohanglari eshitilardi. Derazadan Manxettenning beso‘naqay qomati ko‘rinib turipti. Telefonlar xirillaydi, qog‘oz tasmalar shosha-pisha yuqoriga o‘rlaydi. Kontora harflaru raqamlar yozilgan ensiz qog‘oz laxtaklariga to‘lib ketgan.
— «Stil» qalay ahvolda? — deb yana so‘radi Jan Monye.
— Ellik to‘qqiz, — deb javob berdi Gertruda Ouen.
U bir lahza ishidan to‘xtab, fransuz yigitga qaradi. Yigit qo‘llari bilan boshini qisganicha o‘rindiqda qimir etmay o‘tirardi. O‘tirishidan butunlay mag‘lub bo‘lgan odamga o‘xshardi.
«Kuni bitganlarning yana biri, — deb xayolidan o‘tqazdi juvon. — Badtar bo‘lsin. Fanniga jabr bo‘ldi-da…»
Xolmen bankining Nyu-York bo‘limi vakili bo‘lgan Jan Monye ikki yil avval o‘zining kotibasi — amerikalik Fanniga uylangan edi.
— «Kennikot»-chi? — deb yana so‘radi Monye.
— Yigirma sakkiz, — dedi Gertruda.
Eshik ortidan kimningdir baland ovozda gapirgani eshitiddi. Garri Kupsr kirib keldi. Jan Monye o‘rindiqdan turdi.
— Tomosha zo‘r bo‘lyapti-ku! — deb g‘o‘dirladi Garri Kuper. — Aksiyalar kursi 20 foizga tushib ketdi. Holbuki, buning bo‘hron ekanini rad etuvchi ahmoqlar hamon topilib turipti.
— Ha, bu — bo‘hron! — dedi Jan Monye va tashqariga chiqdi.
— Chuv tushdi-da, sho‘rlik! — dedi Garri Kuper.
— Ha, — deb uni ma’qulladi Gertruda Ouen. — U oxirgi pullarini tikkan edi… Menga Fannining o‘zi aytdi. Shu bugunoq u erini tashlab ketadi.
— Nima ham iloji bor? — deb xo‘rsindi Garri Kuper. — Bo‘hron bo‘hronligini qiladi-da…

* * *

Liftning bejirim bronza eshigi tovushsiz yopildi.
— Pastga, — deb buyurdi Monye.
— «Stil» qalay? — so‘radi liftchi bola.
— Ellik to‘qqiz, — javob berdi Monye.
U aksiyalarni 112 dollardan sotib olgan edi. Demak, har bir aksiyada 53 dollardan yo‘qotgan. U xarid qilgan boshqa aksiyalarning ahvoli birmuncha durust edi. U Arizonada biroz mablag‘ yig‘ishga muvaffaq bo‘lgandi. Shu mablag‘ning hammasiga aksiya sotib oldi. Fannida bir chaqa ham pul yo‘q. Ha, tamom bo‘ldi! Ko‘chaga chiqib, shitob bilan metroga qarab yurdi. Ertangi kunini ko‘z oldiga keltirishga urinib ko‘rdi. Hammasini boshidan boshlaydimi? Fanni biroz mardonavorroq bo‘lganda shunday qilsa bo‘lardi. U o‘zining qiyinchilikda o‘tgan birinchi qadamlarini esladi. Arizona cho‘llarida mol boqqanlari, keyin omadi kelib, ishlari yurishib ketganini xotirladi. Nima bo‘pti? U hali yosh — endi o‘ttizga kirdi. Biroq Fanni uni ayab o‘tirmaydi. Jan buni yaxshi biladi.
Shunday bo‘ldi ham.
Ertasiga ertalab uyqudan turganida Jan Monye yolg‘iz, so‘ppayib qolgandi. U kurashmoqqa ortiq majoli qolmaganini his qildi. Fanni juda ham diydasi qattiq ayol edi. Shunga qaramay Jan uni yaxshi ko‘rardi. Negr xotin unga har kungi nonushtasini — bir tilim qovun bilan suli bo‘tqa olib keldi va pul so‘radi.
— Bekangiz qani, mister?
— Ketdi.
U xizmatkor ayolga o‘n besh dollar berdi, keyin qancha puli qolganini hisoblab ko‘rdi. Olti yuz dollarcha qolipti. Bu pulga ikki oy, nari borsa, uch oy tirikchilik qilsa bo‘ladi… Keyin nima bo‘ladi? U derazaga qaradi. So‘nggi haftada gazetalar deyarli har kuni kimningdir o‘z joniga qasd qilgani haqida yozar edilar. Singan bankirlar, dallollar, birjadagi olibsotarlar o‘limdan najot izlashadi. Yigirmanchi qavatdan sakrasa nima bo‘larkin? Yerga yetguningcha qancha vaqt o‘tarkin? Uch soniyami? To‘rt soniyami? Keyin «tars» etib asfaltga urilasan. Dabdurustdan joning uzilmasa nima qilasan? U majaqlangan suyaklarini, abjaq bo‘lgan gavdasini, butun vujudini qaqshatgan dahshatli og‘riqlarni ko‘z oldiga keltirdi. U chuqur xo‘rsindi, gazetani qo‘ltig‘iga qistirib, restoranga ovqatlangani jo‘nadi. Unda ustiga sirop solingan quymoqni yedi. Ishtahasi karnay ekanini ko‘rib o‘zi hayron qoldi.

* * *

«Palas-otel» Tanatos», Nyu-Meksiko…» G‘alati adres-a! Bu yerdan menga kim maktub yo‘llashi mumkin?
Ertalab kelgan maktublar orasida Jan Monye Garri Kuperning ham xatini uchratdi va birinchi bo‘lib shuni ochdi. Xo‘jayini nima sababdan idoraga kelmayotganini so‘rapti. U kassaga sakkiz yuz to‘qson uch dollar qaytarib top-shirmog‘i kerak. Bu masalani u qanday bartaraf qilishni o‘ylayapti?.. Shafqatsiz, joningni oladigan savol. Garri Kuperning kamchiligi bo‘lishi mumkin, biroq u anoyi emas.
Jan Monye boshqa maktubni ochdi. Maktubning yuqorisida uchta sarvning shakli chakilgan, undan quyiroqda esa quyidagi matn bor.

«Palas-otel «Tanatos»
Direktor Genri Bersteker
Muhtaram janob Monye!
Bugun sizga murojaat qilayotganimiz bejiz emas. Ixtiyorimizdagi mavjud ma’lumotlarga qarab hukm yuritsak, ma’lum bo‘ladiki, bizning xizmatlarimiz Sizga asqotib qolishi mumkin.
Siz, albatta, sezmagan bo‘lishingiz mumkin emas — hatto eng omadli odamning hayoti ham birdan chappaga ketib qolishi mumkin. Bunday hollarda ularga qarshi kurashib bo‘lmaydi. Shunda o‘lim haqidagi fikr odam uchun najot yo‘lini ko‘rsatuvchi fiqr bo‘lib tuyuladi…
Ko‘zingni yumsangu uyquga ketsang, boshqa hech qachon uyg‘onmasang, hech qanaqa so‘roqlarni eshitmasang, hech qanaqa ta’na-dashnomlar yuragingni o‘rtamasa!.. Bizning ko‘pchiligimiz shunday orzularni ardoqlaganmiz, shu xohishni bayon etganmiz… Holbuki, juda kam hollarni mustasno qilganda, odamlar o‘zlari chekayotgan azob-uqubatlarga chek qo‘yishni istashmaydi. Shunday qilmoqchi bo‘lganlarni izlasak, buni tushunsa bo‘ladi. Kimdir birov o‘zini peshonasidan otmoqchi bo‘lgan-u, otaman deb asabini jarohatlab qo‘ygan va oqibatda ko‘r bo‘lib qolgan. Boshqa birov mangu uyquga ketmoq maqsadida uyqu dori ichganu miqdorini to‘g‘ri belgilay olmagani uchun uch kundan keyin hushiga kelgan. Qarasa, falaj bo‘lib qolipti, miyasi og‘ir jarohatlanipti, xotirasi butkul yo‘qolipti. O‘z-o‘zini o‘ldirish san’atdir. Bu ishda nodonlik ham ketmaydi, oliftagarchilik ham. Shu bilan birga o‘zining tabiatiga ko‘ra inson bu ishda kerakli tajriba ham to‘playolmaydi.
Muhtaram janob Monye. Biz ayni shu xildagi tajribaga egamiz. Bizning nazarimizda bu muammo Sizni qiziqtiradi, shuning uchun to‘plagan tajribamizni sizning ixtiyoringizga berishga tayyormiz. Bizning mehmonxonamiz Qo‘shma Shtatlar bilan Meksikaning oralig‘ida joylashgan. Bizning joylar ancha xilvat, kimsasiz. Hukumat tomonidan ham nojoiz nazoratlar kamroq bo‘ladi. Shularning barini inobatga olgan holda yaqin birodarlarga ko‘maklashmoq bizning birinchi burchimizdir, degan xulosaga keldik. Kimda-kim juda jiddiy kulfatlar va o‘ngarilmas baxtsizliklar ta’sirida hayot bilan vidolashmoqni istasa, biz bunday birodarlarimizga o‘z istaklarini hech qanday iztiroblar chekmagan holda va har qanday xavf-xatarsiz amalga oshirmoqlariga imkon beramiz.
«Tanatos» atelida hech qanday og‘riqni sezmasdan uxlab yotgan joyimizda hayot bilan vidolashasiz. O‘tgan yili biz ikki mingdan ortiq mijozning hojatini chiqardik. Bizning odamlarimiz 15 yil mobaynida bu ish bilan uzluksiz shug‘ullanib, g‘oyat yuksak malakalarga erishgan. Shuning uchun o‘ldiradigan dorilarning miqdorini to‘g‘ri belgilash masalasida va ularning bir zumda ta’sir qilishida kafolat beramiz. Yana ilova qilamizki, mijozlarimizdan biror kishi diniy xarakterdagi qonuniy shak-shubhalarga beriladigan bo‘lsa, o‘zimiz ustalik bilan ishlab chiqqan usullar yordamida ularni sodir bo‘lgan voqea uchun har qanday ma’naviy mas’uliyatdan xalos etamiz.
Bizga yaxshi ma’lumki, mijozlarimizning ko‘pchiligi juda kam miqdorda mablag‘ga ega. Negaki, o‘z-o‘zini o‘ddirish ishtiyoqi hamisha bankdagi joriy hisobga teskari mutanosibdir. Shuning uchun mehmonxonadagi qulayliklarga sira daxl qilmagan holda «Tanatos»dagi narx-navoni eng arzon darajaga tushirishga harakat qildik. Bizda istiqomat qilmoq uchun kelishingiz bilan uch yuz dollar miqdorda pul to‘lasangiz kifoya. Bu to‘lov mehmonxonamizda istiqomat qiladigan vaqtingiz mobaynida Sizni har qanday sarf-xarajatdan xalos qiladi. Mehmonxonada qancha vaqt istiqomat qilmog‘ingiz Sizga noma’lum bo‘lib qolmog‘i kerak. To‘lagan pulingiz so‘nggi safar xarajatlariga ham, dafn marosimi va qabrni sarishta tutish xarajatlariga ham yetadi. Mutlaqo ayonki, to‘lagan pulingizga Sizga ko‘rsatiladigan hamma xizmatlarning haqi ham kiradi. Shundoq bo‘lgach, Sizdan hech qanaqa choychaqa talab qilinmaydi.
Yana ilova qilib aytamizki, «Tanatos» oteli haddan tashqari xushmanzara joyda joylashgan. To‘rtta tennis korti, golf o‘ynaydigan maydon va suzish uchun kattakon basseyn Sizning ixtiyoringizda bo‘ladi. Mehmonxonaning mijozlari har ikki jinsga mansub odamlardir. Ular jamiyatdagi eng asl toifalar qatorida turadi. Mijozlarimiz o‘rtasida barkamol ahillik muhiti hukm suradi. Vaziyatning g‘ayrioddiyligi bu muhitga hech narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydigan alohida joziba baxsh etadi. Yangi kelayotganlardan iltimosimiz: ular Diming bekatiga borsinlar. U yerda mehmonxonaning maxsus avtobusi ularni kutib turadi.
Yana bir iltimos — rozi bo‘lsangiz yo xat yo telegramma orqali loaqal kelishingizdan ikki kun avval xabar qilib qo‘ysangiz. Telegramma uchun adresimiz: «Tanatos», Koronado, Nyu-Meksiko.
Jan Monye kartani olib chiyladi-da, Fanni o‘rgatganiday fol ko‘ra boshladi.
Safar juda cho‘zilib ketdi — hali-beri uning keti ko‘rinmasdi. Poyezd paxta dalalarining yonidan ketib boradi. Dalada oq ko‘pik ichidagi qora nuqtalarga o‘xshab negrlar kuymaklanib yuripti. Jan kitobni qo‘yib uyquga ketar, uxlab bo‘lib kitobga tutinardi. Shu ahvodda ikki kun-u, ikki kecha o‘tdi. Nihoyat, ular toqqa yetib kelishdi. Tevarak-atrofdagi hamma narsa bahaybat, ulkan edi. Poyezd dara tubida katta-katta qoyalarni oralab; yelib borar, tog‘lar binafsharang, sariq, qizil tasmalardan belbog‘ o‘rab olguday edi. O‘rtalikda esa bulutlar mualliq turipti — ular ham uzun oq belboqqa o‘xshaydi. Kichkina bekatlarda soyaboni keng shlyapa kiygan, ustidaga charm kurtkalari guddor naqshlar bilan bezalgan meksikaliklarni ko‘rish mumkin edi.
— Keyingi bekat — Diming, — deb ma’lum qildi Jan Monyega negr provodnik. — Botinkangizni tozalab beraymi, mister?
Fransuz kitoblarini yig‘di va chemodanini yopdi. Bu so‘nggi sayohatning jo‘nginaligi uni hayron qoldirdi. Tog‘ dunyosining shovullashi quloqlariga chalindi. Poyezd to‘xtadi.
— «Tanatos»gami, ser? — deb Janga xitob qildi vagonlar yonidan yugurib o‘tayotgan hindi hammol. U allaqachon aravachasiga malla sochli ikkita xushro‘y juvonning yuklarini ortib olgan edi. Ular hammolning ortidan halloslab kelishyapti.
«Nahotki, — xayolidan o‘tkazdi Jan Monye, — shu sohibjamol qizlar ham bu yerga o‘lgani kelgan bo‘lsa?»
Ikkala mallasoch juvon unga mahzun va jiddiy nigoh tashladi, o‘zaro bir nimalarni pichirlashdi. Jan ularning gapini eshitmadi.
«Tanatos» mehmonxonasining avtobusi tobut tashiydigan mashinaga o‘xshasa kerak deb xavotir bo‘lgandi Jan. Yo‘q, bunday emas ekan. U yaltiroq ko‘k rangga bo‘yalgan, o‘rindiqlariga havorang va sariq mato qoplangan. Avtobus quyoshda yarq-yurq qiladi. Hovlida almisoqdan qolgan turli-tuman mashinalar turipti — ularning orasida mehmonxonaning avtobusi bashangligi bilan ajraladi.
Hovlida odam ko‘p — ispancha va hindcha so‘kishlardan quloq qomatga keladi. Bularning bari birikib eski-tuski temir-tersak bozorini eslatadi. Yo‘l bo‘yidagi qoyalarning usti zamburug‘lar bilan qoplangan — ularni oqish moviy rang tutun chulg‘ab olganday. Yuqoriroqda quyosh sho‘’lasida tog‘ jinslarining qatlamlaridagi ma’danlar yarqiraydi. Ko‘zlari qinidan chiqib ketay deb turgan semiz haydovchi kul rang kiyim kiyib olgan. Mallasoch juvonlarni siqishtirib qo‘ymaslik uchun Jan Monye kamsuqumlik bilan shoferning yoniga o‘rnashdi. Mashina ilon-bilon yo‘lning burilishlaridan birin-ketin o‘tib, tog‘ yuksaklari sari dadil yo‘l olganda, Monye shoferni gapga solmoqchi bo‘ldi.
— Siz ko‘pdan beri «Tanatos»da shoferlik qilasizmi?
— Uch yil bo‘ldi, — deb tund javob berdi shofer.
— Ismingiz ko‘p g‘alati ekan-da!
— G‘alati deysizmi? — deb qaytarib so‘radi shofyor. — Nimasi g‘alati? Men avtobus haydayman. Buning nima g‘alatiligi bor?
— Siz mehmonxonaga olib keladigan yo‘lovchilar-chi? Ulardan hech qaysisi qaytib ham ketadimi?
— Ko‘p emas, — biroz xijolat bo‘lib uning gapini ma’kulladi shofer. — Ko‘p emas… Lekin, har holda bo‘lib turadi. Mana, masalan, meni olaylik…
— Sizni? Rostdanmi? Siz bu yerga… mijoz tarzida kelganmidingiz?
— Menga qarang, mister, — dedi shofer, — men shu ishni zimmamga olgan payt, hech kim mendan hech narsani surishtirmaslikni shart qilib qo‘yganman. Buning ustiga bu yerlarning burilishlari xavfli. Sizni ham, siz bilan manavi oyimqizlarni ham biror falokatga ro‘para qilishimni istamassiz, axir?
— Albatta, istamayman, — deb javob berdi Jan Monye. Keyin javobining o‘ta kulgili ekani xayoliga kelib jilmaydi.
Ikki soatdan keyin shofer indamay barmog‘i bilan unga yassi adirlar tepasida savlat to‘kib turgan «Tanatos»ni ko‘rsatdi.
Mehmonxonaning imorati ispan-hindu uslubida qurilgan edi — imorat baland emas, tomi yassi, devorlari qizil rangga bo‘yalgan. Xonalar janubga qaragan, oynavand ayvonga chiqadi, quyosh nurlari mo‘l-ko‘l. Kelganlarni italyan darbon qarshi oldi. Uning soqoli qirtishlab toza olingan edi. Yuzining silliqligi Jan Monyening xotirasida boshqa bir mamlakatni, katta shaharning suronli ko‘chalarini, gullarga cho‘mgan xiyobonlarni jonlantirdi.
— Men sizni qayerda ko‘rganman, a? — deb so‘radi u darbondan, yugurdak bola qo‘lidan chemodanini olar ekan.
— Barselonada, ser. «Rits» mehmonxonasida… Men — Sarkoniman. Inqilob boshlanib qolib, men u yerdan jo‘navordim…
— Barselonadan Nyu-Meksikaga kelib qoldingizmi? Uzoq ham demabsiz…
— Nima qilay, ser. Darbon lavozimi hamma joyda ham bir xil… Faqat… Hozir men sizlardan bir qog‘ozni to‘ldirib berishni iltimos qilaman. Bu kartochka odatdagidan bu yerda birmuncha uzunroq. Xafa bo‘lmaysizlar…
Portye mijozlarga bosmaxonada bosilgan uchta blank uzatdi. Ular haqiqatan ham har xil savollarga, izohlarga to‘la edi. Mijozlarga tug‘ilgan joyi va vaq-tini aniq ko‘rsatish taklif qilingandi. Shuningdek, mijoz biror baxtsiz hodisaga duch kelib qolsa kimlarga xabar berish kerakligini ham ma’lum qilmog‘i zarur edi.
Qarindoshlaringiz yoxud do‘stlaringizdan kamida ikki kishining manzillarini ko‘rsatishingizni iltimos qilamiz. Eng muhimi esa, ona tilingizda o‘z qo‘lingiz bilan quyidagi arizani (A shakli) ko‘chirib yozing:
«Men kim, quyida imzo chekuvchi… sog‘lom es-hushim va xotiram bilan sho-hidlik beramanki, o‘z ixtiyorim bilan hayotdan ko‘z yummoqdaman va shuning uchun men bilan qanday voqea ro‘y berishidan qatiy nazar, buning uchun «Tanatos» mehmonxonasining ma’muriyati va xodimlaridan har qanday mas’uliyatni soqit qilaman…»
Jan Monyening sohibjamol hamrohlari yonma-yon turgan stolchalar yonida ro‘parama-ro‘para o‘tirib olib, «A shaklini» hafsala bilan ko‘chirmoqda edilar. Jan Monye juvonlarning nemis tilidagi blankni olganlarini ko‘rdi.
Oltin gardishli ko‘zoynak taqqan mehmonxona direktori Genri Bersteker dunyoni suv olsa to‘pig‘iga chiqmaydigan odam edi. U o‘zining mehmonxonasidan juda faxrlanardi.
— Mehmonxonaning egasi sizmi? — deb so‘radi undan Jan Monye.
— Yo‘q, ser, mehmonxona — hissadorlik jamiyatining mulki, lekin uni barpo etish g‘oyasi chindan ham mendan chiqqan, shuning uchun men umrbod direktor qilib tayinlanganman.
— Mahalliy hokimiyat bilan munosabatlaringiz qanday? Ularning ta’na-dashnomlarini qanday bartaraf qilasiz?
— Ta’na-dashnomlar deysizmi? — deb xitob qildi janob Beksteker biroz taajjub bilan xijolat chekib. — Butun javobgarlik mehmonxona egalarining zimmasiga yuklatiladi. Biz vazifamizga xilof hech qanaqa ish qilmaymiz! Biz mijozlarimizning istaklarini bajo keltiramiz, xolos. Undan ortiq biron ish qilmaymiz!.. Undan tashqari, janob Monye — bu yerda mahalliy hokimiyat degan narsadan nomu nishon ham yo‘q. Bizning turgan yerimiz kimga qaraydi — meksikagami yoxud Qo‘shma Shtatlargami — buni ham hech kim tayinli bilmaydi. Ancha vaqtga qadar bu joylar qadam yetmas joylar hisoblanardi. Bir afsona bor. Unga ko‘ra bir necha yuz yil avval bir to‘da hindular ovrupoliklarning tajovuzidan qochib shu yerlarga kelib qolishipti-yu, hammalari birgaliqda shu yerda hayotdan ko‘z yummoqchi bo‘lishipti. Mahalliy aholining e’tiqodiga ko‘ra o‘lganlarning arvohi bu yerga keladigan yo‘lni qo‘riqlab turar emish. Shu sababdan biz bir amallab bu yerga o‘tib kelganmiz va to‘g‘ri keladigan bahoda shu yerni sotib olganmiz. Ana shunaqa — biz bu yerda butunlay holi yashaymiz, hech kimga qaram emasmiz.
— Mijozlaringizning oila a’zolari hech qachon ustinglardan sudga shikoyat qilmaganmi?
— Ustimizdan sudga shikoyat qilishadimi? — deb xunob bo‘ldi janob Beksteker. — Qaysi qilgan gunohlarimiz uchun? Keyin qaysi sud bizni sud qilishga botina oladi. Yo‘q, ser. Mijozlarimiz boshiga tushadigan muammolar hamisha juda murakkab va o‘ta nozik bo‘ladi. Biz ularni hech qanday g‘alva-janjalsiz hal qilishga yordam berar ekanmiz, mijozlarimizning oila a’zolari bizdan xursand bo‘lishadi… Yo‘q, yo‘q. Bu ishlar bizda xamirdan qil sug‘urganday silliq o‘tadi, mijozlarimiz mijoz emas, bizlarning do‘stlarimiz… Xonangizni ko‘rishni istamaysizmi? Yo‘q demasangiz, biz sizni 113-xonaga joylashtiramiz… Irimchi emasdirsiz, hoynahoy?
— Irimchi emasman, — deb javob berdi Jan Monye. — Lekin men juda qattiq diniy qoidalar ruhida tarbiya ko‘rganman. E’tirof etmog‘im kerakki, bu jonimga qasd qilish haqidagi fikr meni ancha tashvishlantirmoqda.
— Nima deyapsiz, ser, o‘zini o‘ldirish to‘g‘risida gap ham bo‘lishi mumkin emas, — dedi Beksteker. U bu gapni shu qadar ishonch bilan aytdiki, suhbatdoshi darhol jimib qoldi. — Sarkoni, janobni 113-xonaga kuzatib qo‘y. Avvaldan kelishib qo‘yilgan uch yuz dollar masalasiga kelsak, sizdan iltimos, janob Monye, xonangizga ketayotib kassirga to‘lab qo‘ysangiz yaxshi bo‘lardi. Kassirning xonasi meniki bilan yonma-yon…
Shafaq shulasida yal-yal yonib yotgan 113-xonada Jan Monye o‘lim qurollarining hech qanday izini topa olmadi.
— Kechki ovqat qachon bo‘ladi?
— Sakkizu o‘ttizda, ser, — javob berdi xizmatchi.
— Bu yerda yemakxonaga maxsus kiyinib chiqiladimi?
— Jentelmenlarning ko‘pchiligi shu qoidaga amal qiladi, ser.
— Yaxshi. Men kiyimimni o‘zgartirib olaman. Qora bo‘yinbog‘im bilan oq ko‘ylagimni tayyorlab bering.
Mehmonxonaga tushib Monye haqiqatan ham ko‘kragi ochiq ko‘ylakdagi ayollarni, smoking kiygan erkaklarni ko‘rdi. Uning oldiga janob Bekstekerning o‘zi yugurib keldi-da, ehtirom va takalluf bilan dedi:
— O, janob Monye, men sizni izlab yurgandim. O‘zingiz yolg‘iz bo‘lganingiz uchun mijozlarimizdan biri, ya’ni missis Kirbi-Shou bilan birga ovqatlansangiz sizga ma’qul bo‘lmasmikin?
Monye ensasi qotib, aftini bujmaytirdi.
— Men bu yerga zodagonlarcha hayot kechirgani kelganim yo‘q… Yana, bilmadim… Meni u xonim bilan tanishtirishdan avval, uni menga bir ko‘rsatsangiz bo‘ladimi?
— Ha, albatta, janob Monye… Ho‘-o‘ anavi pioninoning yonida jurnal varaqlab o‘tirgan juvonni ko‘ryapsizmi? Oq krepsatindan ko‘ylak kiygan. Missis Kirbi-Shou shu juvon bo‘ladi… Bu juvonning biror odamga manzur bo‘lmasligini ko‘z oldimga keltirolmayman… Aksincha bo‘lsa, boshqa gap… Sirasini aytganda, haddan tashqari yoqimtoy ayol. Juda aqlli. Yaxshi tarbiya ko‘rgan. Juda nazokatli tabiati bor…
Missis Kirbi-Shou haqiqatan ham juda yoqimtoy ayol edi. Tim qora sochlari halqa-halqa o‘ralib tushgan, manglayi keng. Ko‘zlaridan nur va mehr yog‘iladi. Nima qilib shundoq ajoyib ayol o‘lmoqni maqsad qilib yuribdi?
— Nahotki, missis Kirbi-Shou ham… Qo‘ying-chi, bu ayol ham mijozlaringizdan birimi? Nahotki, u ham menga o‘xshab o‘sha maqsadda kelgan bo‘lsa?
— Albatta, — deb javob berdi Beksteker, — albatta, — deb ma’nodor qilib takrorladi u.
— Unday bo‘lsa, mayli, tanishtiring meni.
Dasturxon did bilan jihozlangan. Kechki ovqat juda totli edi. Ovqatlanish oxirlaguncha Jan Monye Klara Kirbi-Shouning butun hayotini asosiy nuqtalarida bo‘lsa hamki bilib oldi. U juda badavlat va mehribon odamga turmushga chiqqan ekan, lekin uni sevmas ekan. Yarim yil avval u erini tashlab, yoshgina bir yozuvchi yigit bilan Ovro‘poga ketib qolipti. Yigit xushro‘ygina va lekin ancha surbet edi. U bilan Nyu-Yorqda tanishib qolgan ekan. Klara eridan rasman ajralishi bilanoq yozuvchi yigit unga uylanadi deb kutgan. Ammo ular Angliyaga kelishlari hamono ayolga ayon bo‘liptiki, yozuvchi yigit imkoni boricha tezroq Klaradan xalos bo‘lish orzusiga tushibdi. Yigitning shafqatsizligidan larzaga tushgan va tahqirlangan juvon yigitni deb nimalardan voz kechib kelganini, qanaqa mudhish ahvolga tushib qolganini tushuntirmoqchi bo‘lipti. Ammo uning ta’nalarini eshitib yigit kulib qo‘ya qolipti.
— Klara! — depti yigit juvonga, — Siz o‘tgan asrning ayolisiz… Agar men eski axloqqa bunchalik mukkasidan ketganingizni bilganimda edi, eringizu bolalaringizni chirqiratib sizni o‘g‘irlab ketmagan bo‘lardim… Ularning yoniga qaytib borishingizni maslahat berardim, azizim… Sizning qismatingiz oilangizni gullatib o‘tirish ekan…
Shunda u uyga qaytib borishiga erini ko‘ndirishga urinib ko‘rmoqchi bo‘lipti. Agar eri bilan yuzma-yuz ko‘rishsa, uning muhabbatini qaytadan qozonishiga ishonar ekan u. Lekin Normanning qarindoshlari va hamkorlari undan bir qadam ham nari ketishmapti, uni Klaraga qarshi qayrab solib, juda qattiq tazyiq o‘tkazishipti. Norman ham oyog‘ini tirab, «yo‘q» deb turib olipti. Klara u bilan uchrashishga bir necha marta urinib ko‘ripti. Biroq bu tahqirli urinishlar behuda ketipti. Shunda kunlardan birida u o‘zining pochta qutisida «Tanatos» mehmonxonasining taklifnomasini ko‘rib qolipti. Shunda u tomog‘idan bo‘g‘ib yotgan sirtmoqni tezgina va oson qirqib tashlashning birdan-bir imkoniyatini topganday bo‘lipti.
— Siz o‘limdan qo‘rqmaysizmi? — deb so‘radi Jan Monye.
— Albatta, qo‘rqaman… Ammo yashamoqdan ko‘proq qo‘rqaman…
— Javobingiz juda zakiy, — dedi Jan Monye.
— Men zakovatli bo‘lishga intilmayman, — dedi Klara. — Qani, siz ham gapiring — o‘zingiz bu yerga qanday tushib qoldingiz?
Jan Monyening hikoyasini oxirigacha eshitib, u yigitga qattiqqina tanbeh berdi.
— Bu ishingizga aql bovar qilmaydi-ya! — dedi juvon. — Nechuk? Aksiyalaringizning bahosi tushib ketgani uchungina joningizga qasd qilmoqchimisiz? Agar yashashga qurbingiz yetsa, bir yil yoki ikki yil, ha, boringki, ana — uch yiddan keyin siz bularning hammasini unutib yuborasiz, balki yo‘qotgan narsalaringizni qaytadan qo‘lga kiritarsiz ham.
— Boy bergan narsalarim bir bahona, xolos. Agar yashashimdan biror ma’no qolganda edi, ehtimolki, ularning qandaydir ahamiyati bo‘lishi mumkin edi…
Biroq hozirgina sizga gapirdim-ku — xotinim mendan voz kechdi… Fransiyada na yaqin qarindoshlarim qoldi, na do‘stlarim… Nihoyat, bor gapni to‘la-to‘kis aytadigan bo‘lsam, o‘z vaqtida baxtsiz muhabbat tufayli vatanimni tark etganman… Endi men kimni deb, kim uchun kurashmog‘im kerak?
— O‘zingizni deb kurashing… Siz hali ko‘p odamlarni uchratasiz. Ular sizni sevib qoladi. Shu odamlarni deb yashamoq kerak… Boshingizga og‘ir ish tushganda ba’zi bir ayollar o‘zini nomunosib tutgan bo‘lsa, faqat shunga qarab qolgan hamma ayollarni yomonotlig‘ qilish kerak emas…
— Siz rostdan shunday deb o‘ylaysizmi? Demoqchisizki, olamda bir ayol bor… E, e, men aytmoqchimanki, men yaxshi ko‘rib qolishim mumkin bo‘lgan ayollar bor — ular loaqal bir necha yil davomida men bilan birga kurashlarga va muhtojliklarga to‘la hayot kechirishga rozi bo‘lishadi…
— Bunga shubha qilmayman, — deb javob berdi u. — Ko‘p ayollar kurashni juda yaxshi ko‘radi va qashshoqliqsan allanechuk romantika topishadi. Mana, masalan, meni olaylik…
— Sizni?
— E-e, men boshqa bir gapni aytmoqchi edim…
Juvon xijolat chekib gapini yo‘qotib qo‘ydi, keyin davom etdi: ikkimizdan boshqa hech kim qolgani yo‘q. Metrdotel bizga gapirishga tortinib, tevaragimizda aylanib yuripti.
— Nima deysiz? — deb so‘radi Jan Monye Klara Kirbi-Shouning yelkasiga suxsur yopinchig‘ini tashlar ekan, — nima deb o‘ylaysiz — bugun kechasi… ro‘y bermasmikin?
— O, yo‘q, — dedi u. — Siz bugun keldingiz-ku…
— Siz-chi?
— Mening kelganimga ikki kun bo‘ldi.
Xayrlashaturib ular ertalab toqqa birga sayr qilishni kelishib olishdi.
Tong quyoshi ayvonga qiyg‘och tushib, uni nurga va iliqlikka to‘ldirib turipti. Hozirgina muzdek suvda yuvinib chiqqan Jan Moryening ko‘nglidan «Yashash muncha shirin bo‘lmasa…» degan fikr o‘tdi.
Ammo shu lahzaning o‘zida kissasida bir necha dollargina qolganini va bir necha kundan keyin hayotdan ko‘z yumishini esladi. Monye chuqur xo‘rsindi…
«Soat o‘n bo‘lipti!.. Klara meni kutayotgan bo‘lsa kerak…» U apil-tapil kiyindi. Ustiga oq kostyumini ilganida a’zoyi badanida favqulodda bir yengillik his qildi. Tennis maydonchasida u Klara Kirbi-Shouga yetib oldi. Juvon ham oq kiyingan. U avstriyalik ikkita yoshgina qiz bilan xiyobonda sayr qilib yurardi. Jan-Monyeni ko‘rishib qizlar shosha-pisha g‘oyib bo‘lishdi.
— Ularni hurkitib yubordimmi deyman?
— Kizlar biroz hadiksirashyapti. Ular menga tarixlarini gapirib berishdi.
— G‘aroyib-ku! Ularning tarixini menga ham aytib berarsiz? Kechasi jinday bo‘lsa-da mizg‘ib oldingizmi?
— Juda yaxshi uxladim. Menimcha, yuragingizni taka-puka qilayotgan Beksteker ovqatimizga xabdori qo‘shib qo‘yayapti deyman-da…
— Unaqa bo‘lmasa kerak, — dedi Jan. — Men to‘ygan qo‘ziday uxlabman. Ertalab tursam miyam biram ravshan…
Bir lahza o‘tgach, ilova qildi:
— O‘zimni juda baxtiyor his qildim.
Juvon unga qarab jilmaydi, lekin hech narsa demadi.
— Manavi so‘qmoqdan yuraylik, — deb taklif qildi u. — Yo‘lda menga avstraliyalik qizlarning tarixini aytib berarsiz. Bu yerda siz mening Shahrizodam bo‘lasiz…
— Lekin bizda ertak uchun ming bir kechamiz bo‘lmaydi-da…
— Shuni ayting… Siz… «bizda» dedingizmi?
Juvon uning gapini bo‘ldi.
— Bu qizaloqlar egizak ekan. Ular birga o‘sib-ulg‘ayishibdi, avval Venada, keyin Budapeshtda turishipti. Yaqin dugonalari yo‘q ekan. Ular o‘n sakkizga to‘lganlarida bir venger yigit bilan tanishishipti. U qadimiy zodagonlar avlodiga mansub bo‘lib, o‘zi benihoya kelishgan, sohibjamol, lo‘lilarday qo‘shiqqa ishqiboz ekan. Bir kunning o‘zida ikkala qiz ham unga oshiqu beqaror bo‘lib qolishipti. Bir necha oy o‘tgach, u egizaklardan biriga uylanmoqchi bo‘lipti. Ikkinchi qiz alamidan nima qilarini bilmay, o‘zini o‘zi o‘ldirmoqchi bo‘lipti. Buni ko‘rib birinchi egizak yigitning taklifini rad qilipti. Keyin egizaklar o‘z-o‘zlarini birga o‘ldirish rejasini tuzishipti… Xuddi shu paytda ular ham xuddi sizu men kabi «Tanatos» mehmonxonasining qog‘ozini olishipti.
— Bu qanday tentaklik-a? — dedi Jan Monye. — Ularning ikkovi ham navqiron va sohibjamol… Nega endi ular Amerikaga keta qolmaydi. U yerda yigit degani to‘lib yotipti-ku. O‘ziga munosiblarini uchratib, sevib qolishardi. Biroz sabr qilishsa, olam guliston edi-ku…
— Bardoshi yetmaganlar bu yerga tushadi-da, — dedi Klara ma’yus ohangda. — Buni qarang — gap boshqa odam to‘g‘risida borsa, har bittamiz juda zo‘r mulohaza yuritamiz… Kim aytgan edi bu gapni: «Boshqalarning baxtsizligini ko‘tarmoq uchun biz hammamiz ham yetarli matonatga egamiz».
«Tanatos»da istiqomat qiluvchilar oq libosli erkak bilan ayolning parkdagi xiyobonlarda, qoyalarni ortda qoldirib, shundoqqina jar yoqalab toliqish nimaligini bilmay sayr qilayotganlarini kun bo‘yi kuzatishlari mumkin edi. Ular nimanidir qizishib muhokama qilishardi… Qosh qoraya boshlaganda ular orqaga — mehmonxona tomonga yo‘l olishdi. Ularning bir-birlarining yelkasiga qo‘l tashlab kelayotganlarini ko‘rgan meksikalik bog‘bon tavoze bilan teskari qarab oldi.
Kechki ovqatdan keyin Jan Monye Klara Kirbi-Shouni kichkinagina xilvat mehmonxonaga yetaklab bordi va butun oqshom davomida unga nimalarnidir gapirib, ko‘nglini olib o‘tirdi. Keyin o‘zining xonasiga ko‘tarilishidan avval u janob Bekstekerni qidirib ketdi. Direktor o‘zining xonasida allaqanday qora kitobni o‘qib o‘tirgan ekan. Janob Beksteker hisob-kitoblarni tekshirmoqda ekan. Ahyon-ahyonda u qizil qalamni olib, bir satrni o‘chirib qo‘yardi.
— Xayrli kech, janob Monye! Biron masalada men sizga kerakmidim?
— Ha, janob Beksteker… Bir narsani maslahatlashay degandim… Men aytmoqchi bo‘layotgan gapni eshitib hayron bo‘lishingiz mumkin… Birdan shunaqa o‘zgarish bo‘lib qoldi… Lekin na iloj — hayot shunaqa ekan-da!.. Qisqasi, huzuringizga kelishimdan maqsad — niyatlarim o‘zgarib qolganini ma’lum qilish edi. Men o‘lish fikridan qaytdim.
Janob Beksteker taajjub ichida unga tikilib qoldi.
— Jiddiy gapirayapsizmi bu gaplarni, janob Monye?
— Juda yaxshi bilib turibman, — deb davom etdi fransuz, — siz meni tuturig‘i yo‘q, beqaror bir odam deb hisoblaysiz… Ammo shunisi ham tabiiyki, hayot sharoitining o‘zgarishi bilan bizning niyatlarimiz ham o‘zgardi… Bir hafta oldin men sizning maktubingizni olganimda noumid bir ahvolda edim, o‘zimni mutlaqo yolg‘iz his etardim… O‘shanda menga ortiq kurashmoqning ma’nosi yo‘qday ko‘ringan edi… Hozir esa men uchun bugun dunyo boshqacha bo‘lib qoldi. Rostini aytsam, bularning bari siz tufayli bo‘ldi, janob Beksteker.
— Siz tufayli deysizmi, janob Monye?
— Ha, siz tufayli. Negaki, bu mo‘jiza siz tanishtirib qo‘yganingiz juvon tufayli ro‘y berdi… Missis Kirbi-Shou juda jozibador ayol ekan, janob Beksteker.
— Men o‘zim ham sizga shunaqa deb edim-ku, janob Monye.
— Ha, u juda jozibador va qahramon ayol ekan. Men unga o‘zimning nochor ahvolimni hikoya qilib berdim, u bo‘lsa mening baxtsizliklarimni baham ko‘rishga rozi bo‘ldi… Hayron bo‘lyapsizmi?
— Sira ham-da… Biz bu yerda bunaqa o‘zgarishlarga ko‘nikib qolganmiz… Siz uchun g‘oyatda xursandman, janob Monye. Siz hali yoshsiz, juda yoshsiz…
— Xullas, agar siz e’tiroz bildirsangiz, biz missis Kirbi-Shou bilan ertaga Dimingga qaytar edik.
— Demak, missis Kirbi-Shou ham sizga o‘xshab fikridan qaytdimi?
— Albatta-da. U hozir keladi, bu gapni uning o‘z og‘zidan eshitasiz… Faqat bitta nozik masalani kelishib olsak bo‘ldi. Bilasizmi, sizga to‘lagan uch yuz dollarim mening deyarlik hamma sarmoyamni tashkil qiladi… Shu pulning hammasi to‘la-to‘kis va uzil-kesil «Tanatos»ning hisobiga o‘tib ketdi deb hisoblaysizmi, yoxud men qaytib ketmog‘im uchun poyezdga bilet olgani puldan bir qismini qaytarib olishim mumkinmi?
— Biz halol odamlarmiz, janob Monye… Biz hech qachon yeyilmagan somsaga pul to‘lashga majbur qilmaymiz. Xona, ovqat va xizmatkorlar haqi bir kuniga yigirma dollar bo‘ladi. Ertaga ertalab xazinachi bo‘yningizdagi qarzni hisob-kitob qiladi. Qolgan pulingizni qaytarib olasiz.
— Siz juda olijanob va sahovatli ekansiz… Eh, janob Beksteker, sizdan naqadar minnatdor ekanimni bilsangiz edi… Men qaytadan baxtimni topdim… Hayotim yangidan boshlanadi…
— Hamisha xizmatingizga tayyormiz, — dedi janob Beksteker.
U Jan Monyening xonadan chiqishini va yo‘lakdan yurib ketishini kutib turdi. Keyin qo‘ng‘iroqning tugmasini bosdi.
— Sarkoni mening oldimga kelsin, — deb buyurdi u. Bir necha daqiqa o‘tgach, darbon kirib keldi.
— Chaqirdingizmi, sinor direktor?
— Ha, Sarkoni… Shu bugun kechasi bir yuz o‘n uchinchi xonaga gazni ochib qo‘ying… Kechasi ikkilar atrofida.
— Zaharlovchi gazni ochishdan avval uxlatuvchi tazni ochaymi, sinor direktor?
— Buning hojati bo‘lmasa kerak… U rosa miriqib uxlaydi… Bugunga shu, xolos, Sarkoni… Ertaga esa avval kelishganimizga binoan o‘n yettinchi xonadagi ikki juvon…
Darbon chiqib ketishi bilan ostonada missis Kirbi-Shou paydo bo‘ldi.
— Kir, kiraqol, — dedi Beksteker. — O‘zim ham seni endi chakirmoqchi bo‘lib turuvdim. Sening mijozing huzurimga kelib ketdi. Jo‘nab ketmoqchi ekanini aytdi.
— Menimcha, men maqtovga sazovorman, — deb javob berdi juvon. — Ishni juda o‘rinlatib qo‘ydim…
— Ha, tez va bekamu ko‘st… Buni hisobga olaman.
— Demak, uni bugun kechasi…
— Ha, bugun kechasi…
— Sho‘rlik yigit! — deb xo‘rsindi u. — Biram yaxshi, biram samimiy.
— Ularning hammasi samimiy, — dedi Beksteker.
— Juda bag‘ri toshsiz-da, — dedi juvon. — Ular yana yangidan hayotning lazzatini tuya boshlagan daqiqada siz ularni narigi dunyoga jo‘natasiz.
— Bag‘ri toshmanmi?.. Yo‘q… Usulimizning insonparvarligi ayni shunda-da. Sho‘rlik diniy shak-shubhalar iskanjasida qiynalib ketuvdi. Men uni tinchlantirdim.
U oldida yotgan ro‘yxatga ko‘z tashladi.
— Ertaga bo‘shsan… Indinga yana ancha ishing bor… Bu gal bir moliyachi keladi. Bunisi Shvetsiyadan… Lekin yoshi o‘tinqirab qolgan.
— Fransuz yigit menga juda manzur bo‘lib edi-da… — dedi Klara xayolchanlik bilan.
— Ishni tanlamaydilar, — dedi direktor qahr bilan. — Mana, senga tegishli o‘n dollar. Bu o‘n dollar — mukofot.
— Rahmat, — dedi Klara Kirbi-Shou va pullarni sumkachasiga solib og‘ir xo‘rsindi.
Klara chiqib ketgandan keyin janob Beksteker kizil qalamni olib, ro‘yxatidagi bir ism-sharifni hafsala bilan o‘chirdi.

Rus tilidan Ozod Sharafiddinov tarjimasi
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnalining 1998 yil, 12-soni