Бугун таниқли рус адиби Васил Биков таваллуд топган кун
Уларни кечаси турмадан олиб чиқиб, шаҳарнинг зим-зиё кўчалари бўйлаб, аллақаёққа олиб кетишяпти. Аммо Автух қайси томонга кетишаётганини билолмай хуноб. Усти ёпиқ машинада дераза деган нарса йўқ, бирор жойида йилт этган ёруғ тушадиган тешиги ҳам кўринмайди, на ташқарида, на ичкарида бирор нарсани ажратиб бўлади…
Василь Биков
САРИҚ ҚУМ
Белорусия халқ ёзувчиси Василь Биков 1924 йилнинг 19 июнида Витебск вилоятининг Ушач районида туғилган. Уруш ва Белорусияда партизанлар ҳаракати мавзуидаги қиссалар муаллифи. Унинг «Турна қичқириғи», «Учинчи ракета», «Альп балладаси», «Бўрилар галаси», «Ўлганлар оғриқни сезмайди», «Круглян кўприги», «Сотников», «Ёдгорлик», «Тонггача яшай олсак», «Бориш ва қайтмаслик», «Кулфат белгиси» қиссалари айниқса машҳур.
Уларни кечаси турмадан олиб чиқиб, шаҳарнинг зим-зиё кўчалари бўйлаб, аллақаёққа олиб кетишяпти. Аммо Автух қайси томонга кетишаётганини билолмай хуноб. Усти ёпиқ машинада дераза деган нарса йўқ, бирор жойида йилт этган ёруғ тушадиган тешиги ҳам кўринмайди, на ташқарида, на ичкарида бирор нарсани ажратиб бўлади. Аввалига Автух «қора қарға»га тушиб қолдим деб ўйлади. «Қора қарға»нинг нималигини турмада ўтириб роса билиб олган, қолаверса, унинг тўғрисидаги гаплар қишлоқда ҳам қулоғига чалинганди. Автух бир оз мулоҳаза юритиб, бу фикрдан қайтди — йўқ. Уларни олиб кетаётган машина «қора қарға» эмас. Кечаси уларни турма ҳовлисига олиб чиқишаётганда Автух машинанинг қора эмас, кулрангроқ эканлигини пайқаганди. Биқинига ҳам нима бало деган калтагина бир сўз ёзилган экан. Фақат Автух бу сўзни ўқиб улгуролмади. Маҳбусларни тўртта-тўрттадан шошилинч равишда машинанинг қора қаърига тиқиштиришди. Автухнинг оёғидаги чипта ковушнинг ипи ечилиб кетди, уни боғламоқчи бўлиб энгашган эди, орқасидан тепки еб қолди — маҳбусларни машинага ортишга кўз-қулоқ бўлиб турган ҳарбий йигит жаҳлини шу тариқа намойиш қилди. У соқчимиди, ё бошқа бирон баломиди — ким билсин. Фақат тарашадай озғин, бир чимдим мўйлови ҳам бор. Автух шоша-пиша машинанинг темир кузовига тармашиб чиқиб олди. У ерда олтитача маҳбус бир-бирининг пинжига кириб олишганди. Автух чиқиб олиши билан кузовнинг эшиги тарақлаб ёпилди. Машина бир-икки силкиниб, ҳовлининг адоғига йўл олди ва дарвозадан чиқиб, кўчадан гоҳ бир томонга, гоҳ бошқа томонга бурилиб юриб кетди. Автухнинг чап томонида чарм камзул кийган нотаниш эркак ўтирипти. Автух уни бир марта терговчининг хонасида кўрган. Энди тушуниб бўлмаяпти — у бу ерда нима қилиб ўтирипти? Ёки у ҳам қамалганмикин? Уни бирон-бир бошқа турмага олиб кетишаётганмикин? Балки уни қўйиб юборишар? Ўзи ҳам роса тўрт ой турманинг нонини еди-да! Энди чиқариб юборишса хўб яхши бўларди! Сирасини айтганда, Автухнинг нима гуноҳи борки, уни жазолашади? Автух қанақасига поляк жосуси бўлсин? Польшага бирон марта ҳам бориб келган бўлмаса? Бор-йўқ айби чегарада яшаганими? Хуторда… Якка хўжалик бўлиб…
Ҳа, албатта-да! Автухнинг энг катта гуноҳи ана шунда — унинг якка хўжалик бўлиб яшаганида бўлса керак. Уч йил мобайнида якка хўжалик бўлгани учун бошига шунақа савдолар тушдики, қўяверасиз. Бошқа одам бутун умри давомида бунча мушкулотлар кўрмасдан ўтиб кетиши ҳам мумкин.
— Ўртоқ… Ҳой, ўртоқ, — деб чарм камзул кийиб олган қўшнисини астагина туртиб сўради. — Бизни қаёққа олиб кетишаётганини билмайсизми?
— Кудикин адрига, — деб зарда билан жавоб берди қўшниси бир оз дам сақлаб тургач.
Бу қўшнининг фамилияси Сурвила эди. У ўтиб бораётган йўлларини қоронғида кўзини юмиб туриб айтиб бераоларди — шаҳар марказидан унинг чеккасига боришади, сўнг шаҳар ёнбошидаги қишлоқлардан ўтиб, унча олис бўлмаган ўрмонга боришади. У ерда наркомат ўқчиларининг милтиқ отиб машқ қиладиган майдони бор. Бир вақтлар маҳбусларни у ерга Сурвиланинг ўзи олиб борарди. Айниқса, у комендатурада хизмат қилган кезларда бундай воқеалар тез-тез рўй бериб турарди. Кейин тергов бўлимига ўтгандан сўнг у ерга икки-уч марта бориб, ТТ тўппончасидан, яъни шахсий қуролидан отиб машқ қилган эди. Авваллари бошқармадаги ҳамма чекистларга наган берилар эди, ўтган йили биринчи бўлиб терговчиларнинг ҳаммасига янги ТТ тўппончасини беришди — улар жуда қулай, қўлга яхши тушадиган, дасталари қоп-қора эди. Шу тўппончадан отиб машқ қилишган. Ўшанда Сурвила машқда «яхши» баҳо олганди. Энди эса бу машқларни бошқалар бажаради. Амалда, манавиларнинг бўйнига отиб машқ қилади.
Машина юрган йўлида гоҳ у томон, гоҳ бу томонга чайқала бошлади. Сурвила, машина шаҳардан чиқа бошлаганини фаҳмлади. Яқин ўртада чоғроқ бир қишлоқ бор, улар чапга бурилишлари керак. Кейин… манзилгача, яъни улар етиб бориши керак бўлган жойгача жуда яқин қолади. Бор-йўғи ярим соатча вақт қолди, кейин тамом. Ҳаммаси мангуга тамом бўлади.
Лекин ҳамма нарсанинг тез орада тамом бўлиши Сурвилани унча безовта қилаётгани ҳам йўқ. Бунга у бир ой аввал, ҳатто суд бўлмасдан аввал тайёр эди. У, унинг гуноҳидан ўтишмаслигини билар эди. Отиб ташлашади. Унинг бўйнига қўйишган айблари, умуман айтганда, ҳақиқатга тўғри келарди: у ҳуқуқини суиистеъмол қилган, ман этилган усулларни қўллаган, қийнаган, суякларини синдирган. Бироқ бунақа қилган унинг бир ўзими? Уларнинг бошқармасидаги ҳамма ходимлар шунақа ишлаган — жонини жабборга беришган, туни билан мижжа қоқишган эмас, ҳар бир халқ душманидан мумкин бўлган маълумотнинг ҳаммасини суғуриб олишган. Бу малъун душманлар эса роса уларнинг асабига тегишган, гуноҳларини тан олишни сира-сира исташган эмас, ёлғон-яшиқларни уйиб ташлашган, ўзларини оппоқ қилиб кўрсатмоқчи бўлишган, энг майда масалаларда ҳам терговчининг кўзига чўп солишган. Баъзилар эса ҳатто қўл қўйиб қўйганларидан кейин ҳам суд вақтида ҳаммасидан тонишган. Судда ҳам ўз билганларидан қолмай, ҳеч нарсадан хабаримиз йўқ, ҳеч қанақа гуноҳ иш қилмаганмиз, зараркунандалик билан шуғулланмаганмиз, жосуслик қилмаганмиз, ҳеч кимни ёлламаганмиз деб оёқ тираб туриб олишган. Иш жуда оғир эди — шаррос терга чўмиб, уларни тан олишга мажбур қилиш, фамилияларини, хуфия уйларини, учрашадиган вақтларини билиб олиш керак эди. Баъзан ҳаддан ошириб юборган. Бу — тўғри. Бироқ шундай қилган бўлса, буни ўзи учун эмас, ишнинг фойдасини кўзлаб қилган-ку! Анави Семух деганлари сўроқ вақтида унинг хонасида ўлиб қолди, ўлгани-ку майли-я, садқаи сар, ҳамма гапни ўзи билан олиб кетгани ёмон бўлди. Ундан умид катта эди. Дурустроқ дағдаға қилинган эди, мулойимгина бўлиб кўрсатма бера бошлади. Унинг ёрдамида уларнинг разил ташкилотини таг-тугигача фош қилмоқчи эди. Ишнинг бориши шунақа эди. У бўлса, жонини жабборга топшириб ўтирипти. Купцовни у ўша янги ТТ тўппончасидан отиб ташловди. Ахир, Купцовнинг ўзи муштларини ўқталиб унга ташланган эди-да… Бўйи икки метр келадиган бу темирчининг муштлари шунақа эдики, ҳар қандай одамни ҳам икки зарб билан белигача ерга киргизиб юборар эди. Яхши ҳамки, Сурвила қуролини ишлатишга улгурди. Шу билан у ўзини ҳам, шеригини ҳам қутқариб қолди. Ана шунақа! Қани, хўш, холисанлилло қараганда, унинг нима айби бор? Энг сўнгги қонунга мувофиқ ҳеч нарсага риоя қилмай, қаттиқ тергайдиган бўлса, эҳтимол… тўғридир: айби бор, албатта. Аммо инқилобий пролетарча шуур асосида ҳукм қилса-чи?.. Сирасини айтганда, у ўзини унчалик ҳимоя қилиб ҳам ўтирмади, ҳаммасини тан олиб қўя қолди. Бироқ ич-ичида унча қаттиқ жазо беришмас-ов деган умид бор эди. Нима бўлганда ҳам, у бирон-бир аксилинқилобчи бўлмаса, миллатчи бўлмаса, ўзларининг одами-ку — чекист-ку! Буни инобатга олмоқлари керак-ку, ахир. Инобатга олишмади. У билан ашаддий халқ душманлари орасидаги тафовутга қарашмади. Улар билан бир машинага тиқилиб ўтиришипти-я! Ҳали бир чуқурга тиқишмаса гўрга эди. Шуниси алам қилади-да!
Машинанинг ичида сукунат ҳоким эди. Ғилдиракларнинг тошларга тегиб шитирлаши эшитилади. Машина ҳар гал чуқурга тушганида кузовнинг бир бурчагида нимадир ғижирлайди.
— Шунақами? Кудикинга кетяпмизми? — деб сўради Автух хавотир билан. У ниманидир тушуниб етмаган эди. Алланечук ёмон нарсани сезиб, кайфияти бутунлай тушиб кетди.
Автух кайфиятини созлашга ҳарчанд уннаб эплаёлмади. Қайтага бадтар бўлди. У қоронғида бесаранжомланиб, безовта бўла бошлади, бурнини тортди, йўталди. Унинг ўнг томонидами, чапидами машинада таниши кетяпти. Ҳатто ҳамқишлоқ деса ҳам бўлади. Адаш. Унинг ҳам фамилияси Козел. У Автухдан икки баравар ёш. Минскда педтехникумда ўқийди. Шеърлари Минскда чиқадиган газеталарда босилган. Шеърларининг тагига Феликс Яшин деб чиройли имзо қўяди. Автухнинг ўзи бу шеърларни ўқиган эмас, улар тўғрисида одамлардан эшитган. Сўроқ вақтида терговчи ҳам бир-икки оғиз очгандай бўлганди. Лекин терговда шеърлар тўғрисида ундан кўп сўрашгани йўқ. Кўпроқ бошқа нарсани сўрашган. Бу Козел-Яшин Автухни аксилинқилобий, аксилшўравий, қўпорувчи-айғоқчилар тўдасига қандай ёллаганини суриштирди.
Автух паст овозда чақирди:
— Фэля! Ҳов, Фэля!
— Нима, — деган овоз эшитилди машинанинг бир чеккасидан.
— Бизни қаёққа олиб кетишаётганикин?
— Ҳукмни ижро этгани, — деб хуноб оҳангда жавоб берди Феликс. Унинг оҳангида аниқ сезилиб турган тушкунлик Автухни бадтар ташвишга солди.
— Наҳотки отгани…
— Бўлмаса-чи! Сен нима деб ўйловдинг!
— Менми?.. Анақа деб ўйловдим…
— Ўчир овозингни ундан кўра…— деб гапни қисқа қилди ҳамқишлоғи. Афтидан, кўнглига қил сиғмасди.
Ҳақиқатан ҳам, Феликс Яшиннинг гаплашадиган ҳоли йўқ эди, сўроқлардан, калтаклашлардан кейин кўкраги қаттиқ санчиб оғримоқда, нафас олишнинг имкони бўлмаяпти. У Автух амакининг болалардай гўллигига ҳайрон қолди — у қаерга олиб кетишаётганини чивдан ҳам билмайдими ё кунлари битганини англашни истамайдими? Ўтган куни суд бўлди — аввалдан тайёрлаб қўйилган қоғозларни ўн дақиқа давомида ўқиб беришди. Бу қоғозлардан ҳукм эълон қилинишидан аввалоқ ҳамма нарса равшан бўлиб қолганди. Афтидан, унинг ҳамқишлоғи, хуторда яшаган Автух Козелгина ҳеч нарсани англамаган кўринади. У бу гал ҳам ҳар доимдагидек ўзининг оиласи-ю, якка хўжалигини ўйлашдан бўшамаган бўлса керак.
Феликс Яшин турмада ўтириб, жонажон қишлоғи ҳақида ҳам, ўзи ўқиётган педтехникум тўғрисида ҳам, ҳатто ўзининг шеърлари ҳақида ҳам ўйламай қўйди. У шеърларини тартиблаб битта тўплам ҳам қилган ва қамалиши арафасида уни нашриётга топширган эди. Аммо муаллифдан аввал тўпламни қатл қилишди. Тергов вақтида, сўроқларда терговчилар бир-бирига гал бермай, унинг ҳибсга олинган шеърларидан парчалар келтиришар, уларни хоҳлаганларича бузиб ўқишар, сатрлар орасига яширинган хуфия маъноларни ҳушёрлик билан топишга ҳаракат қилишарди. «Саҳар чоғи тиниқ осмонда Сузиб юрар оппоқ булутлар». Хўш, бу оппоқ булутлар нимани билдиради? Нимани билдирарди? Булут булутни билдиради-да… Бошқа нимани билдирсин. Э, йўқ, бекорларни айтибсиз. Шеъриятда булут шунчаки булут эмас, унинг бошқа маъноси ҳам бор деб эътироз билдиради биқинига тўппонча осиб олган «адабиётшунослар». Қани, хўш, саҳарги булутлар деганда қандай маънони кўзда тутасиз?
У ҳеч нарсани назарда тутмоқчи эмас эди, унинг ўрнига улар ниманидир назарда тутишади, лекин нималигани айтишмайди. Уларнинг фиқрларида пинҳон бўлган нарсани Феликснинг ўзи фаҳмлаб олмоғи ва ўзи уларга айтиб бермоғи керак эди. Афтидан, шундай қилса, айбини бўйнига олган бўларди. Терговчиларга айни шу керак эди. Аммо у фаҳмламади ва айбига иқрор бўлмади. Шунда уни роса калтаклашди — таёқ билан оёқларига уришди, этик билан кўкрагига тепишди, уч кечаю уч кундуз ухлагани қўйишмади.
Кейин уни оқ панлар Польшаси фойдасига жосуслиқда айблай бошладилар. Унинг ёнига қишлоқда колхозга киришдан бўйин товлаб, якка хўжалик бўлиб яшаган Автух амакини тиркашди. Ҳолбуки, Феликс ўша Автух билан бор-йўғи бир марта — ўтган йили Минскдан бемор отасини кўргани келганида гаплашган, холос. Доктор олиб келиш учун от сўраб борган эди. Автух амаки отини бермади, колхоздан ол деди, от ўзимга керак, ёмғир ёғиб юбормасдан пичанни келтириб олишим керак, деди. Гаплари бор-йўғи беш дақиқагина давом этди, холос. Мана энди ўша дақиқаларнинг ҳақини тўлашяпти. Икковларига ҳам — олий жазо,
— Бирпас тек ўтирсанг бўлмайдими? Ичида қурти бор одамдай типирчилайсан-а! — деди қоронғида кимдир зардали оҳангда.
— Бирор нарса кўринармикин дегандим. Менинг қишлоғим шу ўртада-да… — жавоб берди типирчилаётган одам.
— Сен шаҳарлик эмасмисан? — деб гап қўшди эшик ёнида ўтирган Сурвила. — Сўроқда Комаровкаданман дегандинг.
— Комаровкада яшаганман-да. Депода ишлай бошлаганимдан кейин. Аслида Кўк Яйловда туғилганман.
— Ижтимоий келиб чиқишинг энди аниқ бўлди! — деди Сурвила жиндай сукутдан кейин. — Сўроқда нуқул ишчиман, темирйўлчиман дердинг. Туллаклик қиляпсан-ов, Шестак.
— Ҳеч қанақа туллаклик қилаётганим йўқ. Қишлоқда туғилганман, тўғри. Лекин ишчиман. Буни эътиборга олмоқ керак. Ҳали партия аъзосиман.
— Аъзоси эдинг! — деб гапни мухтасар қилди Сурвила.
Чекистнинг бу луқмаси, афтидан, Шестакка қаттиқ тегди — унинг юрагидаги оғир дардни қўзғатиб юборди.
— Партия аъзоси эдим ва шундай бўлиб қоламан. Баъзи бировларга ўхшаб партиядан юз ўгирмайман. Партия оддида виждоним тоза!
Машина каттароқ чуқурга тушиб кетиб, қаттиқ силкинди. Шоир Феликс Яшин кўкрагидаги оғриқдан инграб юборди. Олдинда ўтирганлардан бири сўкинди.
— Аблаҳлар! Кунинг битаётганда ҳам одамга ўхшаб муомала қилай дейишмайди. Ҳе онангни, сенинг…
— Секинроқ сўкинишнинг иложи йўқми? — деди Сурвила.
— Нима секинроқ? Секинроқ-секинроқ! Бор, йўлинган қолма…
— Сен кимсан? Фамилиянг нима?
— Сенга нима? Терговчимисан?
— Ҳа, терговчиман. Фамилиянг нима деб сўраяпман?
— Нима қилардинг? Зайковскийман. Ҳаммаси дафтарларингда ёзиғлиқ бўлса керак. Ҳе ўша сенларни туққан оналаринган… Ўзингни тугиб ўтирсанг-чи, буржуйнинг думи! Ўлигингни ортиб олдинг-ку! — деб тўсатдан бақирди у қоронғида кимгадир. — Ахир, менинг қўлим синган.
Соғ қўли билан Зайковский ёнидаги одамнинг орқасига туртди. Машина бурилганида у ҳам Зайковский томон оғиб кетиб, унга анча азият етказганди. Унинг елкасидаги суяги дарз кетган эди. Бу воқеа бир ҳафта аввал сўроқда рўй берди. Уни ўша куни икки терговчи ўртага олди. Уларнинг бири ёш, чувалчангдай ингичка, иккинчиси эса кексароқ, мўйловдор, гимнастеркасига орден тақиб олганди. Уни «Польша жосусиман, айғоқчиман, фамилиям Млинец» деб тан олдиришмоқчи бўлишди. Лекин Зайковский жосус эмас эди, унинг фамилияси ҳам Млинец эмас, сабабки, у москвалик хашаки бир ўғри эди. Москвада унинг бўйнига саккизта талончиликни осишганди. Тўғрисини айтганда, Зайковскийнинг талончиликлари кўпроқ эди (ўн учта эди, шекилли), лекин у бир бало қилиб сувдан қуруқ чиқар, на жиноят қидирув бўлимининг, на ГПУ, на милициянинг қўлига тушар эди. Унинг ҳаётига Ванда суқилиб кирмагунча шундай бўлиб юрди. Бу разил чақимчи аёл аввал қўйнига олди, кейин сотди. У таваккалчи, довюрак ва эпчил эди, шу сабабдан бу гал ҳам милициянинг қўлидан чиқиб кетишга муваффақ бўлди. Рост, қочаётганда навбатчи милиционерни у дунёга жўнатишга тўғри келди. Ўша кезлардаёқ у Москвада куни битганини тушуниб олганди, Москвадан тусини шиқиллатиш фурсати келганди. Шу аснода у Минскда истиқомат қиладиган амакисини эслади. НЭП замонларидан бери у билан кўришмаган эди. Минскка келиб, керакли уйни аллақандай Заславская деб номланадиган пасқам кўчадан роса қидирди, ниҳоят топди, топди-ю, дарров иш пачава эканини тушунди — амакиси аллақачон аллақаерга гум бўлипти. Олдида ям-яшил боғи бор уйда бутунлай бошқа одамлар истиқомат қилишар экан. Улар амакисини билиш эмас, ҳатто унинг номини ҳам эшитишмаган экан. Уни қаердан излаш керак? Қаерда тунаса бўлади? Вокзалга йўл олди. Ҳолбуки биларди — унга ўхшаган учарлар учун вокзал энг ноқулай жой. Аммо нима иложи бор — роса чарчаган, кун бўйи оёқда юрганди. Бунинг устига ёмғир ёғиб юборди. Бирор жойда ўтириб, жиндай ҳордиқ олмоғи, уст-бошини қуритиб олмоғи керак-ку! Ўйлаганидек, уни вокзалда қўлга олишди. Жўнгина қўлга тушди. Иккита милиционер истеҳзоли кулиб, ўзлари билан олиб кетди. Шу тарзда ўзининг бемаъни тақдир йўлини босиб ўтди — вокзаддаги курсидан айбдорнинг қора курсисигача. Натижа маълум — олий жазо!
Агар елкаси лат емаганида, у, албатта, таваккал қилиб кўрарди. Ҳали кучи бор — анави суяксиндирар сўроқпарда бор кучини қоқиб олганларича йўқ. Аммо бунақа лат еган елка билан бир қўли йўқ деса ҳам бўлаверади. Бир қўл билан эса ҳеч нарсани эплаб бўлмайди. Шунинг учун Зайковский аламдан ва ночорлиқдан лабини тишлашдан бошқа илож тополмади. Ахир, у бемаъни тақдирини ўзгартиришга ожизлик қиляпти-да!
Бу орада ундан «буржуйнинг думи» деган сўкиш эшитган Валерьянов инжиқ қўшнисининг ёнидан нари сурилиб ўтирди. У бир оғиз ҳам гап айтмади. Умуман у теварагида содир бўлаётган воқеаларга кам эътибор берар, одатига кўра қобиғига ўралиб олганча, у ерга бошқа бирон бегонани йўлатмас эди. Ҳатто турмада ҳам. Хоҳ ёмон, хоҳ яхшини. Бу лаънати замонда «яхши» деганлари ҳам бир зумда чаппа тескарисига айланиб қолиши ҳеч гап эмасди. Инсоннинг энг оддий яхшилиги ҳам. Ҳатто ҳамдардлик ҳам. Валерьяновнинг жиян сингли урушдан кейин Краковга бориб қолганди. Тақдир тақозоси билан Минскка келиб қолган акасининг оғир қисмати ҳақида тасодифан хабардор бўлиб қолади. Табиийки, акасига раҳми келади. Баҳорда мавлуд кунлари арафасида Валерьянов почтадан хорижий муҳрлар босилган бир халтача олади. Унинг ичида иккита болалар кўйлаги, оқ пайпоқ, ўзига хавфсиз устара ва ялтироқ қоғозларга ўралган конфетлар бўлади. Унинг ҳали мактаб ёшига етмаган қизалоқлари учун бу конфетлар олам-жаҳон шодлик келтиради. Валерьяновнинг ўзи ҳам жуда хурсанд бўлади. Чунки гимназияда ўқийдиган синглисидан ўн беш йилдан бери биринчи марта хабар топиши эди. Улар ўн тўққизинчи йилда Киевда ажралишган ва шундан бери Валерьянов жиянимдан бутунлай ажраб қолдим деб ҳисобларди. Лекин унинг хурсандчилиги узоқ давом этмади. Орадан бир ой ҳам ўтмасдан, саҳар чоғи эшик тақиллаб қолди. Хотини Дуся тўшакдан сапчиб туриб, дарҳол йиғи-сиғисини бошлади. Саҳарлаб эшик тақилласа нима бўлишини фаҳмлаган эди. Буни Валерьянов ҳам шу дамдаёқ фаҳмлади — у эшикни очди, очди-ю, қайтиб ёпмади. Унинг ўрнига эшикни бошқалар ёпди. Чекистлар хонани бошдан-оёқ ағдар-тўнтар қилиб ташлашди. Хотини жон-жаҳди билан уларга ташланди. Аммо аёл кишининг қўлидан нима ҳам келарди. Эртаси куниёқ кўйлаклар ва пайпоқлар Валерьяновнинг поляк разведкаси билан жинояткорона алоқасини исботловчи ашёвий далилга айланди.
Бу унинг инқилобдан кейин олтинчи қамалиши эди. Валерьянов ўзини оқлай-вериб, қўйилган айбларнинг ўта даражада бемаънилигини рад қилавериб, жони ҳалқумига келганди. Шунинг учун сўроқларда ҳар қандай таҳқирлар ва калтакларга чидаб, уларни қандайдир табиий нарса деб ҳисоблар, кўпинча индамай ўтирарди. Сўроқлар оралиғида эса ўзининг урушдан аввалги узоқ ўтмишдаги ҳаётини эслаб, унинг тафсилотларини хотирасига келтириб вақт ўтказарди. Унинг у ҳаёти кейингисига мутлақо ўхшамасди. Тўғри, ўтмишдаги ҳаёти ҳам бир текисда ўтган эмас — унда яхши воқеалар ҳам, унча яхши бўлмаганлари ҳам тиқилиб ётарди. Аммо у пайтларда талаба бўлган эди, ҳарбий хизматни ўтаган эди ва ҳатто икки марта сайёҳ бўлиб, Болгарияга ва Австриядаги Альп тоғига ҳам саёҳат қилган эди. Краковда эса ҳеч қачон бўлмаган ва бу нотаниш шаҳар унинг тақдирига шу қадар фожиона таъсир қилишини хаёлига ҳам келтирмаганди.
Кечаси камерада одамларнинг шовқин-сурони жиндай тинган кезларда Валерьянов ибодат қилар, яъни Худо билан тиллашарди. У худодан ўзи учун эмас, ҳозир аллақаёқларда қолиб кетган икки фарзанди учун илтижо қиларди. Унинг бошқа илтижо қиладиган яқини йўқ эди. Хотини учун худодан шафқат сўрашнинг фойдаси йўқ эди. Чунки Валерьянов хотинининг феълини яхши биларди. Бунақа феълу-атвор учун уни сийлаб ўтиришмайди. Бировнинг ёмонлигига эса жиртаки аёлларга хос қизиққонлик билан жавоб берар, қаршисида турган одам терговчими, соқчими ё турма бошлиғими эканига қараб ўтирмасди. Валерьянов ўз тажрибасидан билардики, бунақа одамлар турмада кун кўролмайди — ё уларни ўлдириб юборишади, ё улар ўзларининг жонига ўзлари қасд қилади.
Унинг биринчи хотини дворянлардан эди. Ундан инқилоб кезлари айрилиб қолди. Кейин у фаррошнинг қизи Дусяга уйланди — энди фаррошларнинг даври келди деб ўйлаганди у. Адашган экан. Афтидан, янги ҳаёт на уларга, на бошқаларга мос келарди. Дуся билан бирга турмуш кечиришга қўйишмади, Дусянинг ўзига ҳам яшашга имкон беришмайди. Мактаб ёшига етмаган қизалоқлари қолиб кетди — уларнинг аҳволи нима кечаркин?
Ҳадемай бошига тушадиган мусибат тўғрисида Антон Аркадьевич унчалик ўйламайди, чунки биладики, унинг устидан ҳукм ўтган куни чиқарилгани йўқ, балки бу ҳукм ўн еттинчи йилдаёқ чиқариб қўйилган. Яна шунча йиллардан бери тирик яшаб юргани қизиқ — назарий жиҳатдан булар ақл бовар қилмас гаплар бўлиб туюлади, лекин амалда шундай бўлиб чиқди. Шунча йил фақат бир куни отилсин учун яшайдими? Юрак ҳовучлаб яшаган бу йиллар нима берди унга? Хотини учун, ўзи учун, ундан туғилган фарзандлар учун битмас-туганмас қўрқув, ададсиз ташвиш берди, холос. Ҳар ҳолда, оила қилиб яхши иш қилмаган кўринади — ундан ватангадо, юпун, етим-есирлар қолмоқца. Энди ким ёрдам беради уларга? Яхши одамларми? Қани ўша яхши одамлар? Ҳамма-си қирилиб битди-ку! Фақат яккаю-ягона Илоҳ, паккаи Парвардигор қолди, холос. Фақат Парвардигоргина бу бокира гўдакларни пушти-паноҳига олмоғи мумкин.
Шаҳардан чиққандан кейин машина катта йўлдан кичикроғига бурилганга ўхшайди, унинг ҳаракати секинлашди, ўнқир-чўнқирларда баҳайбат кузов чайқалиб борарди. Ўқтин-ўқтин машинанинг мотори кучайиб, зўр-базўр ишлаётгандан, мана — ҳозир тўхтаб қоладигандай туюларди. Партия аъзоси — большевик Шестак ҳам бу йўлни жуда яхши билар ва ҳозир қаердан кетиб боришаётганини бехато аниклай биларди. Турмадан олислаганлари сари ғам ичини кучлироқ кемириб борарди. Турмага тушганига олти ой бўлди. Бу муддат давомида у тақдири учун куйиб ўзини ўзи адо қилди деб айтиб бўлмас — турмада унинг худди хизматдагига ўхшаш вазифалари бор эди. Шестакнинг ВКП(б) аъзоси бўлганига икки йилдан ошиб қолганди — у ишчилар синфи ва унинг илғор отряди большевиклар партиясининг етакчилик ролини жуда яхши тушунарди. Модомики, у ҳозир турмага тушиб қолган экан, бу ерда ҳам у ўзини большевикчасига тутмоғи керак, яъни органларга халқ душманларини фош қилишда ёрдам бермоғи зарур.
Маълумки, душманлар жуда маккор одамлар, усталик билан ниқобланишади, айёрлик қилишади, алдашади, уларни фош қилмоқ учун жуда катта куч сарфлаш керак. Шестак кучини аямади, ўзини жўн одам қилиб кўрсатди, одамларни гапга солди, улар гапирган гапларни тинглаб, эслаб қолди. Баъзан у одамларга маслаҳатлар берарди. Якка хўжаликчи Козелга донолик билан маслаҳат бериб, ҳамма айбига иқрор бўлиши ва терговчи талаб қилганда ҳаммасига имзо чекиши кераклигини айтди. Шундоқ қилса, камроққа кесилиши мумкин экан, омади келиб қолса, бўшатиб юборишлари ҳам ҳеч гап эмас. Ўжарлик қиладиган бўлсанг, бадтар бўласан. Отиб ташлашлари ҳам мумкин. Козел бу гапларга чиппа-чин ишонди, шекилли, кўп пайсалга солмай, ҳаммасига қўл қўйиб берди. Терговчи Кутасов мамнун бўлди, якка хўжалик тарафдорини терговга чақирмай қўйишди, у шўрлик анча хотиржам бўлиб қолди, қўйиб юборишларини кутабошлади. Шестак бадният одам эмас эди, ўзи ҳам Козелни қўйиб юборишларига ишонишга тайёр эди. Рост-да, Козел ҳам халқ душмани бўлди-ю… Онги етишмайди, холос. Аммо айни ана шу Козел воқеасидан кейин Шестакнинг ҳам ҳамма илинжлари чиппакка чиққандай бўлди, нима сабабдандир унинг ўзидан ҳам шубҳалана бошлагандай бўлишди. Албатта, шубҳаланишлари беҳуда эди, унинг ҳеч қанақа гуноҳи йўқ эди, унга нима дейишса ҳаммасини бекаму кўст адо этар эди. Ундан темир йўлдаги зараркунандалик ҳақидаги кўрсатмага имзо чекишни талаб қилишди. Бу унга уччига чиққан адолатсизликдай кўринди. Бироқтерговчи Кутасов унга тушунтирди: ВКП(б) аъзоси сифатида у органларга гап қайтармаслиги керак, балки махфий ва фахрли ишларида уларга ёрдам бермоғи даркор. Шу нарса эсида бўлмоғи керакки, органлар адашмайди. Майли, аввалига шундай туюлмоғи мумкинки, кимнидир ноўрин айблашяпти, унга нисбатан адолатсизлик қилишяпти. Аммо ўта хавфли жосусларни фош қилмоқ учун шундай қилмоқ керак. Бундан ташқари, кимдир ўзини фидо қилмоғи ҳам керак-ку! Ўтмишда оташин инқилобчилар ишчилар синфининг манфаатлари учун, Ленин-Сталиннинг улуғ ғоялари учун шундай қилишган. Вақти келади — партия ҳамма нарсага адолат юзасидан баҳо беради, ҳеч кимнинг хизмати унутилмайди. Ишнинг бунақа тус олиши Шестакка унчалик ёқинқирамади. Албаттаинки, Шестак партияга ва унинг органларига ёрдам беришга ҳамиша тайёр эди. Аммо ҳозир терговчи жон-жаҳди билан уриниб, уни шунақа йўлга бошлаяптики, бу йўлда муайян хавф-хатар бор. Бирдан-бир таскин берадиган жойи шундаки, партия чуқурроқ кўради ва органлар адашмайди. Шундай ўйга бориб, юраги зириллаб турса-да, кўнди. Қоғозга имзо чекди. Унда гўёки Пантелей Иванович Шестак «Эркинлик учун олға» (ЭУО) деган номдаги зараркунандалар гуруҳининг аъзоси бўлган, бу гуруҳга темир йўллар халқ комиссарининг муовини Булеш раҳбарлик қилган дейилган эди. Терговчилар унга сиз бу гуруҳда органларнинг хуфия одами сифатида қатнашган бўлишингиз мумкин дейишди. Бу гап ҳам унга анча тасалли берди. Энг муҳими — ҳозир кўниб, имзо чекиш, кейинчалик судда ҳамма нарсадан тонади, шу билан уни оқлаб юборишади. Судялар — малакали чекистлар, улар органга хизмат киладиган одамларни хафа қилдириб қўйишмайди.
Ҳозирга қадар Шестакнинг ишлари анча силлиқ кетаётгандай эди. Сўроқларда унга хушмуомалада бўлишар, баъзан эса ҳатто чой-пой ҳам қуйиб беришарди. Лекин сўнгги кунларда нимадир рўй берди! Бир ҳафта мобайнида уни бутунлай терговга чақиришмади — гўё унинг шу ердалигини унутиб қўйишгандай. Кейин судга олиб боришди. Шестак шунчаки хўжакўрсинга суд бўлади, деб ўйлаган эди. Йўқ, унақа эмас экан, хўжакўрсинга бўлиб чиқмади. Соқчилар унга жуда дағал муомала қилишди, судялар қаҳр билан қарши олишди. Қисқагина савол-жавоблар унга жуда бемаъни туюлди — судялари тушмагурлар унинг органлар билан яширин ҳамкорлик қилганидан бехабарга ўхшашади. Терговчи Кутасов уларга бор гапни тўла-тўкис айтмаганми, нима бало? «Олий жазога!» деб унга ҳукмни эълон қилишганда, у чин юрақдан ҳайрон қолди. Лекин шу лаҳзадаёқ бир фикр калласига келди: афтидан, шундай бўлмоғи керак. Ҳар нима деганда унинг ўзи ёлғиз суд бўлаётгани йўқ, қора курсида ўтирган халқ душманлари бисёргина. Демак, улар билиб қолмасликлари учун ниқоб остида иш олиб бормоқ керак. Лоақал анави Автух Козелни олайлик. У ҳам олий жазога ҳукм қилинди. Кейин Шестакнинг жавобини бериб юборишади. Ахир, нима гуноҳи борки, уни отиб ташлашсин? Олти ой мобайнида турмада ўтириб тортган азоблари учун ва органларга кўрсатган хизматлари учун уни мукофотлаш даркор. Бир неча кун давомида у камерада сабр-тоқат билан кутди. Лекин бундан ҳеч нарса чиқмади. Кейин терговчи келишини талаб қила бошлади. Бир куни у қаттиқ ташвишланганидан эшикни тақиллатишга тушди, шунда иккита назоратчи кириб, уни ўлгидай дўппослашди. Ўшанда у биринчи марта ишлари жуда чатоқ эканини тушунди. Бироқ ҳамма нарсанинг пачаваси чиқишига ишонгиси келмасди. У Кутасовнинг келиб қолишини кутарди. Кутасов келса, ишлар юришиб кетади, ҳамма нарса жой-жойига тушади. Балки бу Кутасов деганлари турмада эмасдир, балки бирор ёққа сафарга кетгандир. Масалан, Москвага. Ахир, турмада органларнинг садоқатли ёрдамчиси, партия аъзоси Шестак уни пойлаб ўтирганини эсидан чиқариб қўймайди-ку!
Тунда уларни машинага ўгқазиш учун олиб чиқишганда, у терговчини излади. Аммо бу ерда Кутасов йўқ эди. Худди ер ёрилган-у, Кутасовни ер ютган. Шу лаҳзада яна бир фикр Шестакнинг жонига ора кирди: ҳа, Кутасов отиш олдидан пайдо бўлади-ю, энг сўнгги дақиқада уни бошқалардан ажратиб олади. Эндилиқда унинг учун энг муҳими худди аввалгидек сирини фош қилиб қўймаслик, қатъиятли бўлиш, охиригача ўзининг яширин бурчини адо этиш. Шунда ҳамма нарса жойида бўлади. Жойида бўлмоғи керак.
Бирдан машина кескин оғиб кетди, унинг ичидагилар бир силкиниб тушди, мотор ўкириб юборгандай бўлди, улар тўхтаб қолгандек эдилар. Сурвила фаҳмлади — машина лойга тиқилиб қолди. Йўлнинг дабдаласи чиқиб кетган, ҳатто ёғингарчилик бўлмаган вақтларда ҳам бу ерда кўлмак бўлиб ётарди. Кеча ёмғир бошланган, кўлмаклар яна ҳам кўпайган бўлса керак. Эшикнинг ёнида ўтирган кўйи Сурвила лойга тиқилиб қолган ғилдираклар остида сувнинг шалоплаётганини эшитди. Ғилдираклар турган жойда айланар эдилар. Кабинанинг эшиги тарақлаб очилди, ён томондан эркак кишининг сержаҳл овози эшитилди — улар билан бирга ҳукмни ижро этишга кетаётган комендант ёрдамчиси Костиков кабинадан йўлга тушган эди.
— Чапроққа бур, чапдан ол, аблаҳ! — деб ғазаб билан бақирди у шофёрга. Шофёр эса устма-уст газни босар, мотор ўкирар, машина турган жойида силкинар эди-ю, юрмас эди. Ғилдирак айланиб, лойни беҳуда қорарди.
— Қани, менга бер-чи…
Костиков газни боса бошлади — у бир оз қаттиқроқ босар, кейин камайтирарди. Лекин буларнинг бари беҳуда эди — машина борган сари лойга чуқурроқ ботиб борарди.
… Бир замонлар ана шу Костиковни райондан турма бошқармасига ўтқазишган эди. У пайтларда у эндигина органларда хизмат қила бошлаган ёшгана йигитча эди. Ўша оқшом навбатчилик қилаётган Сурвила уни биринчи бўлиб қарши олди. Озғин, тортинчоқ Костиков унинг турма тартиблари ҳақидаги, маҳбуслар билан пачакилашиб ўтириш мумкин эмаслиги тўғрисидаги гапларини индамай тинглади. Албатта, бу гапларнинг ҳаммаси унинг учун янгилик эди, Сурвила эса чекистлик ишида бирмунча тажриба тўплаган, ҳозир эса шу тажрибасини янги одам билан баҳам кўришга тайёр эди. Ўша куни у ёш ходимга ижарага оладиган уйни қаердан излаш ҳақида ҳам яхши йўл-йўриқ берди. Ҳақиқатан ҳам, Костиков кўп ўтмай Кальвари қабристонининг орқа томонидан бежиримгина бир уйни ижарага одди. Кейин у Сурвилани уйига чақирди. Икковлари роса тўйиб ичишди. Бир неча муддат ўтгандан сўнг Сурвила кўтарилиб кетди — уни тергов бўлимига ўтказишди. Костиков эса комендатурада аввалги мансабида — комендант ёрдамчиси бўлиб қолди. Эндиликда Сурвиланинг чекистлик фаолияти фожиона тарзда хотималанадиган бўлганда шу Костиков тергов бўлимида унинг ўрнини эгалламаса гўрга эди. Эгалласа нима — Сурвиланинг эътирози йўқ — Костиков ёмон йигит эмас, ёшлигага қарамай, ҳақиқий чекист деса бўлади.
Ниҳоят, комендант ёрдамчиси машинани ботқоқдан фақат моторнинг кучи билан чиқариб олиш мумкин эмаслигини тушунди, шекилли, газни камайтириб, кабинадан пастга тушди. Темирнинг темирга урилиб жаранглагани эшитилди.
— Қани, итарамиз. Сен — Николай ва сен — Козел, тушларинг бу ёққа. Улар эшикка яқин ўтиришарди. Дарров ўринларидан туришди. Сурвила ўйлаб ўтирмай, тўғри лойга сакради. Автух оёқ қўйгани жой тополмай, бир оз тайсалланди. Аммо Костиков яна бир пўписа қилган эди, Автух оёғида чориғи билан бесўнақай бир тарзда кўлмакка тушди.
— Қани, бўлларинг! Мен айтишим билан баравар итарасанлар, — деб буйруқ берди Костиков йўлнинг чеккасида туриб. — Бўлақол, шофёр, газ бер-чи! Ҳа, бир-икки, олдик…
Улар анча ботиб қолган машинани орқа томондан бор кучлари билан итара бошлашди. Бир томонда Сурвила, яна бир томонда Автух. Ҳали қоронғи эди. Йўлдан нарироқда кичикроқ бир ўрмон, осмондан майда ёмғир уриб турипти. Автомобиль ғилдираклари чир айланиб, уларнинг уст-бошини лойга ботирди. Кўп ўтмай Сурвиланинг чарм камзули ҳам, Автухнинг мовут чопони ҳам шалаббо бўдци. Улар кўлмак тагидаги сирпанчиқ ерга оёқларини тираб, жон-жаҳдлари билан ҳаракат қилишар, лекин машина жойидан силжимас эди, аксинча, у бадтар ботди. Буни кўриб, Костиков шоферга: «Ҳадеб газ бераверма, бензинни адо қиласан» деб бақирди. Сурвила билан Автух ҳансираб қадларини ростладилар. Сукунат ичида машинанинг кузовидан илтижоли бўғиқ овоз эшитилди:
— Қани, менга ҳам беринглар-чи… «Ҳа» деган туяга мадад.
Овоз Шестакники эди, комендантнинг ёрдамчиси бир зум дудмалланди.
— Бўпти. Қани…
Костиков бир оёғи билан кўлмакда турганича кузовнинг эшигини очди, у ердан кўринган Шестак шалоп этиб лойга тушди.
Уч кишилашиб улар яна машинани итаришга тушишди, аммо уларнинг бу ҳаракатлари ҳам зое кетди. Мотор чўзиб увиллар, машина силкинар ва чайқаларди, лекин жойидан қимирламас эди. Кузовда машина билан бирга Феликс Яшин ҳам силкинарди. Унинг хаёлидан «мен ҳам машинадан чиқиб, қолганларга ёрдам берсам бўлармиди, одамлар жонини жабборга бериб ишлаётганида қўл қовуштириб ўтиравериш яхши эмас» деган ўй ўтди. Аммо уни чақиришмади. Энди чақиришмасалар ҳам керак. У душман, душман бўлганда ҳам, албатта, ҳамқишлоғи Автухга ёки анави ишчи — партия аъзоси Шестакка қараганда ўн чандон бадтарроқ душман. Чекист Сурвила тўғрисида гапирмай қўяқолса ҳам бўлади. Сурвила бу ерда нима қилиб юрганини Феликс сира тушунмай гаранг эди. Унинг иши бошқаларникидан алоҳида кўрилди. Тўғрисини айтганда, бу шоирнинг парвойига ҳам келмайди. Бор гап ҳам шу: бошқаларнинг ишига бурун тиқишни ёмон кўради. Фақат Автух Козелнинг тақдиригина уни жиндай ташвишлантиради, холос. Лекин бир нарса ғалати эди — нечук комсомол шоирнинг ишини якка хўжалик тарафдорининг гуноҳи билан боғлашдийкин? Уларнинг ҳеч қанақа қариндош-уруғчилиги тугул, ошна-оғайнигарчилиги бўлмаса? Феликс Яшин адабиётда кўзга ташланиб қолган эди, Козел Автух эса ўзининг чаласаводлиги важидан газета ҳам ўқимаган бўлса керак. Шунга қарамай, икковларини бир арқон билан тушовлашди. Дарҳол эмас, турмада анчагина ўтирганидан кейингина Феликс англадики, у умуман, шеърлари туфайли қопқонга тушиб қолгани йўқ, балки белорус тилида ёзгани учун ҳибсга олинди. Русча шеърлар сиёсий жиҳатдан белорусча шеърлардан хавфсизроқ эди. Нима жин уриб у белорус шеърияти билан шуғулланиб юрипти? Очиғини айтганда, унга рус шеърияти ўн чандон ортиқроқ ёқарди. Пушкин, Лермонтов, айниқса, Фетни айтмайсизми? Аммо бир вақтлар Фет ёзганига ўхшатиб ёзмоқнинг имкони йўқ — комсомол дўстларининг масхарасига қолади. Маяковскийдан ўрнак олмоқ керак. Аммо Феликс Яшин Маяковскийни кўп ҳам ёқтиравермас эди. У «Ёш авлод» уюшмасига қўшилди. Бошқа ёш шоирлар ҳам шу уюшмага киришган эди. Шундан кейин Феликс ҳамма жойда урф бўлганидек, баландпарвоз, жўшқин шеърлар ёза бошлади. Вужудига сингишиб кетган туғма диддан, мешчанликдан қутулишга ҳаракат қилди. Ўрмонни кўрганда ийиб кетиш, қарағайга муҳаббат изҳор қилиш кимга ҳам керак дейсиз! Буларнинг ҳаммаси сийқаси чиқиб кетган. Кундалик ҳаёт ҳодисаларига юз ўгирмоқ керак. Бошқа эстетикани ўзлаштирмоқ лозим. Бу эстетика завод цехларининг гулдуросига, фабрика мўриларидан чиққан тутунлар дудига, коммунизм қурувчиларининг коллектив меҳнатига тўлиғдир. Унинг ижодида нималардир энди-энди қовушиб келабошлаган эди. «Совет Белоруссияси» поэзия обзорида ёш пролетар шоирлари қаторида унинг ҳам номини санаб ўтган ва «Май оҳанглари» деган энг яхши шеъридан бир баидни мисол келтиришганди. Истеъдодининг расман тан олинганидан қаноатланган Феликс бунақа шеърлардан яна бир дюжинасини шариллатиб ёзиб ташлади ва ўзини пихини ёрган инқилоб куйчиси деб ҳис қила бошлади.
Унинг ҳамма ишлари юришиб кетди. Шундай пайтда қамалиб қолди-да… Биров чақув қилдими, кайф устида айтиб юборган бирор гапини еткиздими? Турмада аввалига фақат шеърлар масаласида сўроқ қилишди, кейин эса шеърлар масаласида пичоққа илинадиган гап чиқмаслигини тушунишди, шекилли, уни Автух амакига боғлашди — поляк жосуси эканингни тан оласан деб туриб олишди. Афтидан, Автуҳдан ҳам шуни талаб қилишган кўринади. Ва мақсадларига етишди ҳам. Автух амаки деҳқонда — онги етишмайди. Шунинг учун бўлса керак, сўроқларга дош беролмади — Феликс мени поляк развсдкасига айғоқчи қилиб ёллади, мен уни чегарадан ўтказиб қўйишим керак эди деб кўрсатма берди.
Ташқарида машинанинг силкиниши ва итарувчиларнинг инқиллаб-синқиллашлари бирдан тиниб қолди. Фақат мотор секин гувиллаб турарди. Комендант ёрдамчиси тушкун оҳангда деди:
— Узил-кесил ботдикми?
— Ўқига ўтириб қолди, — деб ҳорғин жавоб берди Шестак. Феликс Яшин астагина эшикни тақиллатди:
— Мен ҳам ёрдамлашиб юборайми? Ҳар ҳолда, тўрт киши бўлсак… Ташқаридан ҳеч ким жавоб бермади, лекин эшик ғижирлаб ланг очилди.
— Қани, чиқҳамманг. Ҳаммаларинг чиқ, ҳе оналарингнинг оёғидан осиб… Итарларинг. Ҳамжиҳатлик билан. Биргалиқда! — деб пўписа қилди комендант ёрдамчиси.
Аммо бу гал пўписасининг қўрқувлик жойи йўқ эди — унинг номигагина дағдаға қилаётгани шундоққина кўриниб турарди. Энди унинг буйруғи гўё эркалаётгандай эшитилди. Буни кўриб, Феликс унчалик ёмон одамга ўхшамайди деб ўйлади. Икки ой турмада ўтириб, сўроқлар бериб, у анча-мунча хўрликлар тортган эди. Шунинг важидан уларнинг ўртасида биронта ҳам инсонга ўхшага-ни йўқ, ҳаммаси йиртқичдан бадтар деган тўхтамга келган эди. У лоақал сунгги нафаси олдидан биронта рисоладаги одамга рўпара келишга зор эди. Қани энди бу одам уларнинг кулфатига жиндаккина ҳамдардлик кўрсатса, уларнинг ҳолини тушуниб, зиғирдек ачинса… Шунда Феликс гарчи энг олий социалистик жазога ҳукм қилинган бўлса ҳам, ўзини бир қадар одам дсб ҳисоблаган бўларди.
Феликс Яшин кузовдан қоронғилик қўйнига сакради ва тиззасигача лойга кириб кетди. Аммо ундан кейин қолган икки киши кўпда ошиқавермади. Комендант ёрдамчиси яна дағдағага тушди:
— Ҳой аблаҳлар! Кутиб ўтираманми сенларни? Ҳе оналарингни…
— Э, тошингни терсанг-чи! — Кузовдан Зайковскийнинг бўғиқ овози эшитилди. — Мен маҳкумман. Менга машина итариш мумкин эмас.
— Мумкин эмас? Нега энди? — деди ҳанг-манг бўлган Костиков.
— Шунақа! РСФСР Жиноят мажмуаси. Бир юзу йигирма етги — прим моддаси. Ўқиганмисан?
Нима дейишини билмай қолган Костиков йўлнинг чеккасида оёкларини кенг қўйганича бир дақиқага индамай қолди. Бошқалар ҳам ҳансираганча тек туришарди. Феликс Яшин машинани итариш қулайроқ бўлсин деб ўзини мосламоқда. Кўкрагидаги санчиғи бу ишни осон бажаришга қўймас эди.
— Алдаяпти! Бу тўғрида модда йўқ, — деди Сурвила.
— Йўқ бўлса нима? Барибир, чиқмайман. Менга деса, ёрилиб ўлларинг. Отишга ҳукм қилганларингдан кейин, марҳамат қилиб, қатл жойига соғ-омон етказиб қўйинглар. Тушунарлими? — деди Зайковский машинада хуноб бўлиб.
— Ҳозир сенга қатл жойини кўрсатиб қўяман,—деди дарғазаб бўлиб Костиков. Шундай деб у қинидан тўппончасини ола бошлади. — Сени итдай лойга беламасамми ҳали! Ҳе сенинг ўша безори башарангдан ўргилдим. — Лекин у эшикни очишга жазм қилмади — ботқоқнинг энг чуқур жойига тушиб қолишдан қўрқди, шекилли.
— Катталарингга нима жавоб берасан? — деган овоз эшитилди машина ичидан. — Олиб кетишга олиб кетиб, етказиб боролмадингми, дейишмайдими?
Вазият тобора чалкаш тус олмоқда эди. Чуқур кўлмакнинг нариги томонидаги Зайковский ҳозирча дахлсиз бир аҳволда эди.
— Ҳа аблаҳ! Ҳали шошмай тур! Бир боплай сени! Бир эмас, бешта ўқни жойлай гавдангга! Бирин-кетин!
Зайковскийнинг сўнгги галларини Костиков беэътибор қолдирди — уни бошқа нарса безовта қилмоқда эди. Маҳкумларнинг букик қадди-қоматларини индамай кўздан ўтказиб чиққан Костиковга кимдир етишмаётгандай кўринди.
— Кузовда анави буржуй ҳам қолган,— деб гап қўшди Шестак.
— Оқгвардиячи,— деб аниқлик киритди Костиков ва дарғазаб қичқирди:— Кани, чиқ бу ёққа, гражданин Валерьянов! Ҳе сенинг дворянлигингга ўйнаб қўяй!
Кузовдан Валерьяновнинг шапкасиз кал боши кўринди. Аввал у кузовнинг бир четига ўтирди, оёғи билан пайпаслаб таянадиган бирор нарса излади, дудмаллик билан қўлларини силкитди.
— Қани, сакра! Қўрқма! — деб унга далда берди Сурвила.
Аммо оқгвардичи сакрамади, у Автухнинг елкасига таяниб, аста сирғаниб кўлмакка тушди.
— Қани, олдик! Ҳа, бир-икки — олдик! — деб буйруқ берарди Костиков. У бир чеккага чиқиб, нуқул тўппончасини ўйнатарди.
Улар яна машинани итаришга киришишди. Машинани ғилдираклар ҳосил қилган чуқурдан чиқариб олиш ниятида шофер бот-бот газни кучайтириб, уни силкитарди. Зайковскийни ўз ҳолига қолдиришди. Энди кузовдан унинг бўғиқ овози олис-олислардан келаётгандай эшитиларди:
— Итаринглар, ҳа-а, итаринглар, социализмнинг шўрпешона қуллари. Аҳилроқ! Кучлироқ! Бақувватроқ! Юксакроқ! Ўлимингиз сари олға!
— Буни қара-я! — деди жон-жаҳди билан машинани итаришаётган Шестак. —Бунда ичакларинг узилиб кетай деяпти-ю, бу аблаҳ ўтириб олиб масхара қилади-я! Вой лаънати қизиғар-ей!..
— Бўлақолларинг, йўқсулдан тарқаганлар…
— Ўчир овозингни! Буюраман — унингни ўчир. Отаман! — деб таҳдид қилди Костиков йўл четида у ён-ён югурар экан.
Зайковский парво қилмай, яна нимадир деб қичқирди. — Бу гал анча шалоқ ва таҳқирли гапларни айтди. Сурвила чидаёлмади шекилли, Костиковга маслаҳат берди:
— Отиб ташласанг-чи! Уни ўчарди. Қанча чидаш мумкин?
— Учгача санайман. Кейин ҳамма ўқни бўшатаман.
— Отақол! Давлатнинг машинасига ичинг ачимаса, майли, от! — деган овоз эшитидди кузовдан.
Аммо Костиков ўзининг қўрқинчли таҳдидини амалга оширишга улгурмай, мотор «пақ» этган овоз чиқарди-ю, ўчиб қолди. Бирдан ҳаммаёқ жим-жит бўлиб қолди, машинанинг тагидан кўкиш қўланса тутун буралиб чиқа бошлади.
— Нима бўлди? — деб сўради Костиков сергакланиб.
— Тамом. Бензин адо бўлди, ўртоқ комендант ёрдамчиси,— деб жавоб берди шофёр кабинадан. Костиков сўкинди.
Ҳамма нимадандир ҳафсаласи пир бўлгандай ёхуд биров алдаб кетгандай индамай турарди. Рост-да, шунча ҳаракат қилишди, қанча куч сарфлашди — ҳаммаси беҳуда бўлиб чикди. Энди яна ҳаммасини бошидан бошлаш керак.
— Хўп, бундай қиламиз, — деди Костиков бир зум индамай тургач. — Шофёр, сен гаражга югур. Бензин юборишсин.
— Чистяковга айт,— дея огоҳ қилди Сурвила. — Чистяковнинг хабари бор. Ёш қизил аскар — шофёр ҳорғингина шаҳар томон йўрғалади. Маҳкумлар бирин-кетин лойдан йўл четига чиқишди. Йўл чеккаси унчалик шилта эмас эди. Ҳаммалари бошлиқ яна қандай буйруқ бераркин деб кутиб турарди. Бошлиқ бўлса бир қўли билан шинелининг тугмаларини ечди. Иккинчи қўлидан эса ҳамон тўнпончани қўймаган эди.
— Ҳа, нима? Энди бекор ўтирмоқчимисизлар? Бекорларни айтибсиз! Қани, ишга киришинглар! Шунча одам битта машинани чиқара олмайдими?
Тепилавериб суюлиб кетган бўтқа ичига қайтадан киришга ҳеч кимнинг иштиёқи йўқ эди, шундай бўлса-да, машинанинг лой босган орқасига қўллари билан тармашдилар. Сурвила билан Шестак икки бурчакдан, Автух билан Феликс ёнма-ён. Машина ғилдиракларнинг тўхтовсиз айланишидан ҳосил бўлган сув тўла чуқурга узил-кесил ботиб бўлганди — унга қараган одам машина ҳозир йўл бўйлаб сузиб кетади деб ўйлаши мумкин эди. Лекин у сузиб кетмади, у жойидан қўзғалишни ҳам истамас эди. Костиков йўл чеккасида у ёқ-бу ёққа юриб, тўппончасини силкитганча қўмондонлик қилар, одамлар эса оеқлари билан лойни топтаб, кучаниб-зўриқиб машинани итаришарди.
Аммо бу гал ҳам ҳамма ҳаракат зое кетди. Машина яна ҳам чуқуррор ботди. Энди ҳеч қандай куч уни ботқоқцан тортиб чиқара олмайдигандек кўринарди. Бир неча фурсат ўтгандан кейин комендант ёрдамчисининг ҳам попуги пасайиб, дами чиқмай қолди. Маҳкумлар бир оз нафасларини ростладилар.
— Бу тарзда бўлмайди, — деб гап бошлади Шестак ўксиниб. — Итарадиган бўлсак, ҳаммамиз биргаликда итарайлик-да! Биз бўлсак… Худди колхоз бригадасидагидек — битта одам ишлайди, бошқаси тишлайди…
— Қани, ким у ишдан бўйин товлаётган? — деб сўради Сурвила сергакланиб.
— Кимлигини билмагандай гапирасиз-а! Ана, анави буржуй-да. Номигагина қўлини теккизиб турипти.
Валерьянов бесўнақай тарзда елка учирди.
— Мен ушлаётганим йўқ…
— Шунақа дегин? Нима, менинг кўзим йўқми? Яна ўзини оқлайди-я!
— Яна ким кўрди? — қовоғини уюб сўради Костиков. Лекин қолганлар ин-дамай туришарди. Комендант ёрдамчиси ҳаммани бир-бир сўроққа тутди. — Яккахўжалик, кўрдингми?
— Йўқ. Ҳеч нарса кўрмадим.
— Сен-чи, шоир?
Феликс Яшин кўлмак ичидаги оёқларини бир-бир босди, енгил бир тужуркада бадани совуқдан дилдираб қолганди.
— Нима десам экан? Анақа… Ҳар нима деганда ҳам, ёши ўтинқираб қолган-да…
— Э-э, ўтинқираб қолган, дегин! Демак, кучи йўқ! Совет ҳокимиятига зарар етказишга кучи етадими? Ҳар биттангни ўзим кузатаман. Ишёқмасларни огоҳлантирмасдан жойида отаман. Жасадини ғилдиракнинг тагига ташлайман. Шунда чуқурдан тезроқ чиқамиз.
Феликс Яшиннинг ўзи ҳам бир қўллаб итаряпти ҳисоб, кўкрагига босиб олган иккинчи қўлини оғриқнинг зўридан кўтаролмай қолган. У хавотир ичида ўйлади — унинг ожизлигини ҳушёрдан ҳушёр Шестак ёки бўлмаса комендант ёрдамчиси Костиковнинг ўзи пайқаб қолмаса гўрга эди. У таҳдидини амалга ошираман деса, биров унга халақит берармиди? Отади — ташлайди-да… Кейин манави суюқ бўтқага улоқтиради. Ёлғиз шу ўйнинг ўзидаёқ унинг аъзойи-баданида қалтироқ турди. У хавотир ичида ёнида қорайиб кўринган гавдага қараб қўйди.
Улар яна итара бошлашди. Бор кучлари билан, командага риоя қилиб… Феликс Яшин оғриқнинг зўридан энтикиб кетди. Унинг ёнида оқгвардиячи буржуй Валерьянов жон-жаҳди билан тиришмоқда. Афтидан, чекистнинг пўписасидан у ҳам қўрқади, шекилли. Лекин ўйлаб қараса, нимасидан қўрқади? Бироқ ҳамма гап шунда эдики, ҳар бир маҳкум иккидан бирини танлаш зарурияти қаршисида қолган эди — унинг жасади қаерга кўмилади — қуруқ сарғиш қумлоққами ёхуд аталадай ботқоқ ичида қолиб кетадими? Бу ботқоқни кўрганда тирик одамнинг оёғида томири тортишади-ю… Бу аҳволда шамоллаб қолиш ҳам ҳеч гап эмас деб ўйлади маҳзун киноя билан Феликс Яшин.
Дафн жойига ўз тобутларини улар ўзлари кўтариб боришмоқда — бу қадимги маросимда алланечук янгилик эди. Ёки қатлнинг янгича нозик усулими? Қани энди шу тўғрида шеърми, балладами ёзсанг! Лекин кенг тарқаган вазнда эмас, оғир, залворли вазнда ёзмоқ жоиз. Ҳомерга ўхшаб. Ҳа, бу машьум давр учун Ҳомер энг мос келадиган шоир бўлса керак. «Ёш авлод»дагиларнинг бари Маяковский!
— Бир-икки — олдик! Ҳа, қани бос! Яна бир! Ҳа-а: яна! — деб бўғиларди ёнида чинқироқ овозда Костиков.— Ишёқмаслик қилма! Кучлироқ! Яна ҳам. Куч борми ўзи, ҳе сенларни туққан онангни…
Икки-уч марта у орқа томонда туриб тўппончасини бўшатди. Ўқ овозидан ҳамма зир титради. Одамлар терлаб кетган, ҳаммаёғи шалаббо, буткул кучдан қолган эди.
— Бўлларинг! Бўлақолларинг! Бўлмаса, ҳаммангни итдай отиб ташлайман, совет халқининг малъун душманлари! — деган ҳайқириқ янграрди йўл устида тунда.
Кейин бирдан мўьжиза рўй берди — машина бир силжигандай бўлди, улар бундан хурсанд бўлишиб, яна бир зўр беришди, қўллари ва оёқларини тираб яна итаришди. Шунда машина чиндан ҳам лой ичида бир қадамча сурилди. Ўрталиқда турган Яшин билан Валерьянов энг чуқур жойга тушиб қолишди, лекин чекинишмади, қўлларини машинанинг темир бортидан узишмади. Ниҳоят, ҳаммалари бир бўлиб бир амаллаб ҳамма ёғи лой бўлиб кетган машинани чуқурдан чиқариб олишди. Йўлнинг энг ярамас жойи ортда қолди, маҳкумлар мамнуният билан қаддиларини ростладилар.
— Ана, бўларкан-ку, ҳе оналарингни сенларнинг! — деярли эркалагандек оҳангда сўкинди комендант ёрдамчиси. — Моҳирона раҳбарлик қанақа бўлишини кўрдиларингми? Кучдан қолдик, чарчадик эмиш… Мажбур қилмоқ керак. Ўн минут чекиб олинглар! — деб мамнуният билан танаффус эълон қилди у ва ариқча бўйидаги қуруқроқ жойга ўтди. Унинг кетидан дудмалланиб маҳкумлар битта-биттадан лойдан чиқишди ва нима бўлшшши кутиб қарши томонда тизилишди. Костиков тўппончасини шинелининг ичига — қинига солиб қўйди, чўнтагидан бир қути «Беломор» чиқарди.
— Олинглар, чекинглар…— Биринчи навбатда ошначилик қилиб папиросни Сурвилага тутди. У лой чапланган бармоқлари билан эҳтиёт қилиб қутидан бир дона папирос олди ва ҳақирона бир тарзда ҳовучда тутиб турилган гугуртдан тутатиб одди. Йўл узра хушбўй тутун таралди. Ҳамма таранг бир сукут ичида эди.
— Топшириқни бажариш вақтида рўй берган фавқулодда воқеани тугатишдаги зарбдорона меҳнат учун миннатдорлик эълон қиламан, — деди Костиков юмшаган оҳангда.
Бу сўзлар аллақачон маҳбусларнинг хотирасидан ўчиб кетган эди. Уларни эшитиб сесканиб кетишди. Уларнинг тортиб олинган ҳаёти шу сўзлар орқали юракни орзиқтирувчи садо бермоқда эди. Улар бу сўзларни ҳазил ўрнида қабул қилдилар. Энди эса шу ҳазил ҳам улар учун ҳаётдан бир нишона эди. Фақат анави чекист ҳазили билан маҳкумларнинг ғашига тегмоқчидай эди. Бу эса уларнинг ҳар бирининг дардини яна ҳам чуқурлаштирар эди.
Ёлғиз Шестаккина комендант ёрдамчисининг сўзларига жиддий қарашга тайёрдай эди.
— Раҳмат, ўртоқ… Гражданин бошлиқ. Қани энди, шу миннатдорлик ино-батга олинса…
— Олинади, олинади, — деб мужмал ваъда берди Костиков.
— Нариги дунёда, — деб истеҳзо қилди Сурвила.
— Нега нариги дунёда? — деб эътироз бидцирди Костиков. — Бу дунёда ҳам инобатга олинади. Мен сизга энг яхши чуқурни ваъда қиламан. Куп-қуруқ, сариқ қуми билан.
У жиддий гапиряптими ёки уларни беҳаёлик билан мазаҳ қиляптими, англаб бўлмади — тонгги ғира-ширада унинг навқирон чеҳрасидаги ифодани ажратиб олиш қийин эди. Аммо овозида ҳақоратомуз оҳанг йўқ эди, бу эса беихтиёр равишда чекистга нисбатан бир илиқлик уйғотди.
— Мен ахир айбдор эмасман, — деди Шестак олдинга қадам ташлаб. — Тер-говчи Кутасов билади. Мен зараркунанда эмасман.
Костиков мириқиб папиросини тортди-да, хаёлчан бир қиёфада оғзи-бурнидан буруқситиб тутун чиқарди.
— Албатта, айбдор эмассан. Агар айбдор бўлганингда сени қийма-қийма қилиб ташлашарди, биронта қовурғанг соғ қолмаган бўларди. Хотинингни кўз ўнгингда… Айбдор бўлсанг шунақа бўларди. Ҳозир эса тепаликдаги қайинзорда хотиржамгина отиб ташлаймиз, вассалом. Тўғрими, буржуй? — қўққисдан у Валерьяновга мурожаат қилди. У бошқалардан нарироқда турарди.
Комендантнинг ёрдамчиси нима қилиб бўлса ҳам Валерьяновнинг жиғига тегишга, уни жавоб беришга мажбур қилишга ҳаракат қиларди. Аммо у жавоб бермади. Балки у ёш чекистнинг гапларини эшитмагандир ҳам. Ўзининг ҳаётида ўн тўққизинчи йилдан бери — уни Алуштада отиб ташламоқчи бўлишгандан буён бунақа чекистлардан озмунчасини кўрдими? Албатта, ўшанда отиб ташлашганда кейинчалик бошига тушган жуда кўп савдолардан уни озод қилган бўлишарди. Аммо Алуштада қўйиб юборишди. Ўшанда кўнгиллилар армиясининг элликтача зобитлари қаторида шароб сақланадиган ертўлада сувсиз, овқатсиз, ҳатто ҳожатга ҳам чиқармай уч ҳафта ушлаб туришган эди. Валерьянов очлик ва ташналикдан кўра ҳам ҳожатга чиқармаганларидан кўпроқ азоб чекди, у нотаниш одамларнинг кўз ўнгида анча вақтгача «катта»сини ҳам, «кичиги»ни ҳам қилолмай юрди — ана ўшанда чекистларнинг ғайри инсоний қиёфасини англаб олди. Улар одам эмас. Агар уларни рисоладаги ақл билан идрок этишнинг иложи бўлса, фақат шундай деб таърифлаш мумкин. Валерьяновнинг туғишган укаси поручик Аркадий Аркадьевич қанақа одамлар билан мулоқотда бўлаётганини тушуниб етмади, шекилли — қизиққонлик қилди, норози бўлди, баҳслашди. Охир-оқибатда эсидан оғиб қолди. Уни итдай отиб ташлашди ва йўл бўйида ўсган сассиқ алафлар ичига улоқтиришди. У эса ҳеч қаерда қаршилик кўрсатмади, норозилик билдирмади, ҳеч ким билан талашиб-тортишмади, имкони борича ўзини ўтдан паст, сувдан тинч тутишга ҳаракат қилди. Асосан шу сабабдан мана — ўлмай тирик қолди. Хўш, оқибатда нимага эришди? Укасининг қисмати унинг ҳам бошига тушди-ку! Фақат, орадан ўн беш йил ўтгандан кейин… Шунақа экан, арзирмиди шунча уринишлар?
Бу орада осмон ёриша бошлади. Йўлнинг икки чеккасида ғира-шира адирлик бағридан дала ва унинг этагидаги бутазор сузиб чиқди. Осмондан майда куз ёмғири гоҳ ёғар, гоҳ тинарди, дала томондан ғарбнинг намхуш шабадаси эса бошлади. Дала йўли адирга олиб боради. Машиналар юравериб, йўдда иккита чуқур ариқча ясаган. Ҳозир улар лойқа сувга тўлиб ётипти. Шаҳарликлар бу йўлдан кўп қатнамайди. Ариқлар ички ишлар халқ комиссарлиги машиналарининг ғилдиракларидан ҳосил бўлган, йўлнинг ўзини ҳам шулар солган. Кўпроқ кечаси қатнашган. Баъзан, кундуз кунлари ҳам юришга тўғри келган. Айниқса, Москвадан текширувчилар босганда… Шаҳар турмасини ошиғич равишда енгиллатиш талаб қилинарди.
Костиковнинг гапларига Валерьянов пинагини бузмагани унга ёқмади.
— Ҳой буржуй! Сенга гапиряпман!
— Эшитяпман,— деди Валерьянов паст овозда.
— Менинг яхшилигим учун қуллуқ қил. Отиб ташламоқчи бўлувдим…
— Раҳмат.
— Шунақа-да! Раҳматни ҳам ўзинг тилаб олишинг керак. Тарбия кўрмаган бир буржуйсан-да!
— Узларининг буржуйлари билан муомала қилишганда жуда ҳам боадаб бўлиб қолишади,— деб гапни илиб кетди Шестак,— оғизларидан «миннатдорман» тушмай қолади.
— Ўзлариникига шунақа қилишади, йўқсулларга қилишмайди,— деб гап қўшди Сурвила. — Йўқсуллар уларнинг душмани.
— Кам отишган-да уларни,— деди Шестак.
— Анчасини отиб ташлашган. Лекин ҳаммасини отиб битириб бўлармиди? Кўпроқ айбларини излашган. Далил-исбот қидиришган. Ўзлари иқрор бўлишини кутишган. Қанча қоғоз исроф бўлди-ю…—деди алам билан Сурвила гўё йиғилиб қолган дардини айтиб йиғлаётгандай.
— Ёзиб нима қилишаркин?.. — ҳайрон бўлди Шестак. —Ахир, аксилинқилобчи «мана ман» деб кўриниб турмайдими? Мана костюми, мана кўйлаги, мана — шапкаси…
— Балки бўйинбоғи ҳам бордир? — деб жилмайди Костиков.
— Ҳа, бор, албатта,—деб паст овозда жавоб берди Валерьянов, — ҳар бир зиёли одамда бўйинбоғ бўлади.
— Отилиши муқаррар бўлса-ю, яна бўйинбоғ боғласа… Бўйинбоғ нима қилиб берарди? Ё турмада ўзини осишга яраб қолармикин?
— Шу билан жазодан қутулиб қоламан дейди-да, — дея луқма ташлади Сурвила. — Бизда бунақа номер ўтмайди. Бизда тартиб қаттиқ!
Ҳе ўша тартибларинг бошларингни есин, деган фикр ўтди Автухнинг кўнглидан. Унинг усти-боши шалаббо, изғириндан суякларигача сирқираб кетганди. Автух уларнинг турли-туман тартиблари билан сўнгги йилларда қишлоқда хўб танишиб улгурган эди. Чаласи билан турмада танишди. Совет ҳокимиятига унинг қаршилиги йўқ эди — у сиёсатга кам қизиқарди. Лекин унинг ери бор ва у ўзининг нонини ўзи топиб ейишни истар эди. Ҳолбуки, унинг ёқасидан олиб, колхозга кирасан дейишади. Колхозга кирса кириб ҳам қўяқоларди. Лекин колхозда қандай хўжалик юритишларини ва бунинг оқибатида нималарга эга бўлишларини хўпам туйиб кўрди. Колхоздаги тартиблар кўз кўриб, қулоқ эшитмаган тартиблар эди. Бунақа тартиблар дунёнинг ҳеч қайси бурчагида бўлмаса керак. Картошка ер бағрида совуқ тушгунича чириб ётаверади. Ёғингарчилик вақтида ўриб олинган ғалла янчилмасдан хирмонда қолиб кетади ва турган жойида қизиб тамом бўлади. Асбоб-аслаҳалар уч йил мобайнида шалағи чиқиб йўқ бўлиб кетишга келди. Аравани тузатадиган, эгар-жабдуқни созлайдиган одам йўқ. Ҳамма ҳосилни давлатга топширишади, ўзларига лоақал уруғликка олиб қолишмайди, апрелдан бошлаб кўк ейишади. Ўрмон ёқасидаги бир шапалоқ ерининг орқасидан у зўр-базўр кунини кўриб келарди, тузукроқ яшашига йўл қўйишмас эдилар. Баҳорда унинг ерини қирқишарди, унга сассиқ алафлар билан қопланган ноқулай бўлакни қолдиришарди ва яна «колхозга кирасан» деб тиқилинч қилишарди. У кирмайман дейди. Шунда ўтлоқни олиб қўйишади, сигирни боқадиган жой қолмайди. Кейин унинг ғарамларини тортиб олишади. Сабабки, колхоз молхона қура бошлаган эмиш, шунга ускуна керак бўлиб қолипти. Буюмларининг ҳаммасини колхоз олиб бориб бир жойга тахлаб қўйди, колхозчилар уларни қиши билан олиб кетиб ўтин қилишди. Яна бошлиқлар келиб дағ-даға қилишди — энди ҳам кирмайсанми колхозга? Шунда улар хутордан катта ерга олиб борадиган йўлни трактор солиб кавлаб ташлашди. Ҳайдалган ердан юриб ўрмондан айланиб, бир-икки чақирим йўл босиб бориладиган бўлиб қолди. Гўё у Польшага қатнаб туради деган мишмишлар шу сабабдан тарқаган бўлса, ажаб эмас. Ҳе-е, сенларнинг гўрларингни шунақа олисдан берсин-а— деб ўйлади алам билан Автух Козел.
Ҳамма нарсасини олиб, шипшийдам қилишди, қирқадиганнинг ҳаммасини қирқиб олишди, хуллас, хонавайрон қилишди. Кейин унинг тойига кўз олайтира бошлашди. Колхоз отлари аллақачон қирчанғига айланиб бўлган эди, уларни роса ишлатишар, лекин ёлчитиб боқишмасди. Автухнинг тойчоғи эса худди сувратдагидек, гижинглаб турар эди. Ўзининг байталидан бўлган бу тойни Автух жуда меҳрини қўйиб парвариш қилар, ҳаттоки уни бўй етиб қолган қизларидан ҳам аъло кўрарди. Баъзан шундай бўлардики, Автух ўтлоқдан аравага ўт босиб келарди, кечгача у шу даражада толиқиб қолардики, тўшагига чиқиб ётишга ҳам ҳоли қолмас эди. Бунинг ажабланадиган жойи йўқ — ҳар қайси тепаликда елкаси билан аравани суяйди, уни итариб, гўё отига ёрдам берган бўлади. Рост, тойчоғи ҳам эгасининг аҳволини яхши фаҳмлаётганга ўхшарди, у ҳаракат қилар, ҳали камқувват оёқларининг томирлари кўпчиб кетгудек бўлар, ўтни қанча ортса ҳам аравани тортаверарди. Шунақа отни колхозга топшириб, ҳамманинг мулкига айлантириб бўларканми? Бир ёзнинг ўзида уни ишдан чиқариб, ҳаром ўддиришарди. Йўқ, тойни ўғирлаб кетишди. Кечқурун уни отхонасига олиб бориб, оёқларига арқон солди, лекин кишан урмади — кун бўйи ҳаракат қилиб ҳориган оёқларга раҳми келди. Ким ўғирлаганини Автух дарҳол фаҳмлади. Нимаси бор, буни қишлоқ аҳлининг ҳаммаси биларди. Қишлоқда фақат битта ўғри бор эди. У Автухдан олдин ҳам одамларнинг молларини ўғирлаб юрган. Автух районга югурди, милицияга, прокурорга учради. Ҳеч нарса чиқмади. Ҳаммалари индамай қулоқ солишди, дардига ҳамдард бўлгандай бўлишди, лекин қидиришни хаёлларига ҳам келтиришмади. Автухнинг ўзи ўғри ким эканини кўрсатиб берганини ҳам инобатга олишмади. Асосли далил керак дейишди, далил эса йўқ. Аммо Болозев отларни ўғирлаб, полесъелик лўлиларга пуллаб юриши кўпдан бери одамларга маълум бўлса, яна қанақа исботу далил керак? Йўқ, бу гап кетмас экан. Далил-исбот бўлиши керак экан. Тартиб шунақа экан.
Унда жуда асосли далиллар зарур бўлганди, бу ишда эса, умуман, ҳеч қанақа далил-исботсиз ҳам бўлаверар экан. Автух ҳеч қачон чегарадан ўтишни хаёлига ҳам келтирган эмас. Польшада нима қилади у? Пишириб қўйиптими? Булар бўлса боргансан дейишади. Гўё бирор марта уни Польшада ушлаб олишгандай. Ёки уни биров кўргани бордай. Шундоқ бўлса ҳам, боргансан деб ёзишди, вассалом. Бўйнингга оласан!
У аҳмоқ ҳам анави партия аъзосининг гапига кириб, бўйнига олиб ўтирипти-я! Айтган қоғозларига қўл қўйиб берди. Шундай қилса, яхши бўлади деб ўйловди. Йўқ, бундай бўлмади, аксинса, тескариси бўлди. Энди узил-кесил ишнинг пачаваси чиқци, шекилли, Поляк жосуси бўлиб қолди. Ўзига ҳам, қизларига ҳам яхши совға бўлди. Бир умрларига татийди.
— Ҳа, большевикча тартиб! — дея маъқуллади Шестак.— Сичқон ҳам ўтолмайди.
— Сен унингни ўчириб ўтирсанг-чи! — дея қўққисдан унинг гагшни чўрт кесди Костиков. — Сенга тушиб қолган гап борми, сотқин?
— Менми? — деб бўзариб кетди Шестак.
— Ҳа, сен, сен, — дея равон оҳангда такрорлади комендант ёрдамчиси ва Валерьянов томонга бош ирғади. — Манави сотқин эмас, чунки у ошкора душман. Оқ офицер. Яна нима бало. Сен бўлсанг, ваъдани бизга бериб, ишратни бошқалар билан қиласан.
— Мен бошқалар билан ишрат қилмаганман. Мен ўзимизникилар билан…— деб қизишди Шестак.— Мен партияга хизмат қилганман. Мен большевикман. Мени бу ерга қамаганлари… хатолик бўлган…
— Бўпти,— деб қўл силқди Костиков. — Тагига етишади.
Кандай қилиб тагига етишаркин — Шестак буни тушуна олмади. Ким тагига етади? Качон? Умуман, бу нима дегани? Чекистнинг гапи жуда-жуда мужмал эди, аммо шу мужмалликда чўкаётган одамга хизмат қиладиган сомон парчадек алланечук халос этувчи маъно бор эди. Борди-ю ҳали чинданам бирор илинж бўлса-я? Шестак шуни ўйлаб, бир кайфиятда, бироқ юрагида жиндай умид пайдо қилиб, яширин алам билан бир чеккага чиқци. Комендант ёрдамчисининг ёнига Сурвила келди.
— Ҳой, менга қара, — деди у яқин турганлар эшитмасин учун овозини пастлатиб. — Мени ҳамми?
— Сени ҳам,— деди Костиков унга чақнаган кўзларини тикиб. Сурвиланинг гўштдор башарасида таажжуб ифодаси пайдо бўлди.
— Манавилар билан бирга-я?
— Бу ёғини кўрамиз, — деди чекист бир неча муддат индамай тургач. Кейин собиқ ҳамкасабасининг бўғриқиб кетган юзига папирос тутунини пуфлади.
Костиковнинг бу мужмал гапи Сурвиланинг юрагида ҳам ночоргина умид учқунини ёқди. Албатта, яқин-яқинларда ҳамкасаба бўлиб юрган одам ҳукмни ижро этмасликка журъат қилади деган ўйни Сурвила хаёлига ҳам келтира олмас эди. Буни қўйинг, у ҳатто буйруқни бажаришда жиндай енгилликка ҳам йўл қўя олмайди. Лекин шундоқ бўлса ҳам — у жиндай юмшаши мумкин-ку? Ҳукмни сал юмшоқроқ ижро этса ҳам бўлади-ку! Ахир, ўзининг одамига — чекистга имкони борича бир оз ён босса ҳеч нарса қилмас. У маҳкум бўлса-да, барибир одам-ку? Ахир, унинг гуноҳи ҳар қанча оғир бўлмасин, манави халқ душманларининг гуноҳи билан қиёслаб бўладими? Ахир, Сурвила отиб ташлаганларидан кейин ҳам Дзержинский армиясининг садоқатли солдати бўлиб қолаверади. Ори рост, у ҳам анча-мунча хатоликларга йўл қўйган. Уларнинг кўпчилиги тажрибасининг камлиги ва ўқимаган бир оми бўлгани учун рўй берган. Бир ёш толиба қиз билан шунақа бўлганди. Уни отиб ташлашга тўғри келганди. Ўшанда у ҳали ёш эди. Қизалоқ ҳам бир қарашда жонни олар даражада дилбар эди — нимжонгина, келишгангина, истараси иссиқ, бетининг ярми кўздан иборат. Шу кўзларга қаради-ю, Сурвиланинг ихтиёри қўлдан кетди, қизни отишга юраги бетламади. У тегмайдиган қилиб отди. Ўқ қулоғининг ёнидан ўтиб кетди. Лекин қиз, бари бир, ҳандаққа қулаб тушди — афтидан, қўрққанидан ҳушидан кетиб қолган бўлса керак. Қиз йиқилганича шу хандақда бошқа жасадларнинг тагида қолди. Буни ҳеч ким пайқагани йўқ. Кейин ҳам ҳеч ким ҳеч қачон унинг қилғилиғидан хабар топгани йўқ. Лекин барибир Сурвила анча вақтгача ўзини гуноҳкор ҳис қилиб юрди, чунки тушундики, қиз боланинг жозибасига дош беролмади, қаршисида фош қилинган маккор душман турганини унутиб қўйди. У ўзининг бу хатосини бир умрга эслаб қолди, эҳтимолки, шунинг учундир, бутун умри давомида бўйнидаги юмушларни керагидан ортиқ ўринлатиб бажаришга ҳаракат қилди. Унинг ҳаракати самарасини берди. Анча вақт ўтгач, тергов бўлимида ишлаб юрган кезларида ярим йил учун энг юксак кўрсаткичга эришди — 127 кишига олий жазони ёпиштирди. Ўшанда унинг суврати йил охиригача бошқарманинг Ҳурмат тахтасида осиғлиқ турган эди.
Энди бўлса, мана —унинг ўзини…
Улар ҳордиқ чиқариб, нафасларини ростлаб улгурмай, шаҳардан келадиган йўдда машина пайдо бўлди — у ҳам усти ёпилган, каттакон юк машинаси бўлиб, ўйдим-чуқурларда сакраб-сакраб чайқалиб келарди. Машина яқин келиб тўхтади. Ундан шинел кийган учта ўқчи аскар тушди ва қўлларидаги милтиқни ўқталиб, маҳкумлар гуруҳига ёпирилишди.
— Оставить!— деб хотиржам команда берди Костиков.— Ҳаммаси жойида. Шофёрлар тунука идишдаги бензинни машинага қуя бошлашди, маҳкумларни эса Костиков яна кузовга жойлади. Кузовда уларни уйқусираган Зайковский ранжиб қарши одди.
— Ухлагани ҳам қўймадинглар…
— Ҳали кўп ухлайсан,—деди Сурвила, — зах ер бағрида…
— Ҳе-е, жин урсин. Бунақа ҳаётдан кўра, — деб сўкинди безори ва кузов устига узун гавдаси билан кўндаланг чўзилди.
Улар яна уйдим-чуқур лой йўлдан ўрмалагандай кетиб боришар, орқаларидан эса иккинчи машина секин келарди. Лекин ҳаммалари чўзилиб кетган бу саёҳатлари охирлаб бораётганини ҳис қилишарди. Уларнинг ҳар қайсиси сафар охирида рўй берадиган мудҳиш воқеа ҳақида унча ўйламасликка ҳаракат қилар, лекин ўйламасликнинг иложи йўқ эди. Феликс Яшин суд бўлган кундан бери уни қанақа қилиб отиб ташлашларини кўз олдига келтиришга уринарди. Отишнинг аниқ тартиб-қоидаларини у, албатта, билмас эди, аммо эслайди. Ўқчилар қатор саф тортиб туришади, найзали милтиқлар ғишт девор тагидаги қурбонларга ўқталинган. Курбонлар оқ кўйлақда, ҳар бирининг кўкси ифтихор билан тоғдай кўтарилган. Уқчилар баравар ўқ узади. Милтиқларнинг оғзидан енгилгина кўкиш тутун кўтарилади, қурбонлар Тъер жаллодларига лаънатлар ёғдиради. Чиройлик! Хўш, бу ерда-чи? Қани улар учун саф тортган ўқчилар? Анави машинада ўтирган аскар йигитларнинг учта милтиғи-ю, комендант ёрдамчисининг битта тўппончаси чиройли қилиб бирваракай ўқ чиқариш учун камлик қилса керак, албатта. «Лаънат!» деб кимлар ҳайқираркин? Феликсга қолса, у сира ҳам қичқирмайди, унга деса жаллодлари ҳам, қурбонлари ҳам қўшмозор бўлмайдими! У ерда — турмада ва терговда. Автухдан деҳқонча фаҳмсизлиги учун қаттиқ ўпкалаган эди. Бироқ кейин маълум бўлдики, унинг ҳамқишлоғидан юз чандон ўтиб кетадиган нусхалар ҳам бор экан. Лоақал анави Шестакни олайлик. У билан Феликс камерада бир неча марта суҳбатлашган, адабиёт ҳақида унга нималардир деб гапирган. Шестакка ўхшаганлар камерада биттамиди? Яхши ҳамки, улар билан бирга Сурвила ўтиргани йўқ. Уни алоҳида камерада сақлашган бўлишса керак-да. Чекистларнинг камералари ҳам бошқа. Ҳаётда ҳам уларнинг ҳамма нарсаси бошқа-ку! Фақат у — шоиргина оддий халқ билан бирга, шодликсиз ғам-ғуссалари билан бирга. Феликс Яшин неча марталаб пушмон еди — нега энди адабиётга меҳр қўйди? Нега ўқиди? Нега шоир бўлмоқни ҳавас қилди? Ундан кўра саводсиз ўтгани минг бор яхши эмасмиди? Унинг укаси тўрт синфни битирган. Колхозда ишлайди. Китобсиз, шеърсиз ҳам кунини кўриб юрибди-ку! Китобсиз ўлиб қолаётгани йўқ.
Ундоқ деса Автух амаки ҳам шеър ёзган эмас, ёзиш бир ёқца турсин, умрида шеър ўқимаган ҳам бўлса керак. Шундай бўлса-да, энди уларнинг жасади бир чуқурда ёнма-ён. Шунақа бўлгандан кейин ҳаётда нима қилганингни ўзинг топиб олавер.
Бу пайтда Автухнинг фикрлари машинадан, ўнқир-чўнқир йўлдан ва ҳатто орадан кўп ўтмай шаҳар ёнидаги ўрмон даҳанасида уни муқаррар тарзда қарши оладиган қисматдан ҳам олисда эди. Автух ҳозир ҳам ўзига одат бўлиб қолганидек бутун фикри-зикрини ҳамиша — эркин юрганида ҳам, турмада ҳам ва ҳатто ўлим сари олиб кетаётган сўнгги йўлда ҳам банд қилиб келган энг муҳим нарса тўғрисида ўйларди. Афсуслар бўлсинки, булар бефойда ўйлар эди, чунки бу ўйлар ўтмишга қаратилган эди. Ўтмишни эса на қайтариб бўлади, на ундаги бирон нарсани ўзгартириш имкони бор. Ўрмон ёқасидаги жилға бўйида бир неча ариқ картошка кавланмай қолиб кетди. Куз ёмғирлари босиб ёғиб берса борми! Унда у ерларга кириб бўлмай қолади. Хотини уловсиз фақат белкурак билан қандай эплайди? Кеч қолса, совуқ уриб кетади, картошка нобуд бўлади. Кишда нима ейсан? Рост, ҳозир ейдиган оғизлар камайиб қолган, лекин ишлайдиган азаматлар ҳам камайган-да! Энг муҳими эса, хўжалик эгасиз қолди — унинг ўрнини бешта ишлайдиган азамат ҳам босолмайди.
Машинанинг кузови бир ёнга оғди, кейин кабина кўтарилиб кетди. Машина аллақандай дўнгликдан ошиб ўтиб, тўхтади. Зайковский ғаши келиб ним қоронғилиқда ўрнидан турди-да, кейин яна ўтирди. Афтидан, қандайдир янги бир нарсани ҳис қилди, шекилли, сўкинмади. Бошқалар ҳам индамай ғуж бўлиб олишди — улар ниманидир кутишарди. Эшикни ҳали очишганича йўқ, уларни ташқарига чиқаришмаяпти. Ташқарида соқчилар ғўнғир-ғўнғир ниманидир гаплашишяпти, кимдир қайгадир югуриб кетди. Афтидан тайёргарлик кўришмоқда эди.
Ниҳоят, тақир-туқур қилиб эшик ланг очилди. Машина бир ёнга анча-мунча оғганича қарағай ниҳоллари ўсган жойда турарди.
— Қани, чиқ! Биттадан!
Лекин ҳеч ким ўрнидан қўзғолмади, бир лаҳза гўё ҳамма гунг бўлиб қолганди. Бироқ орадан кўп ўтмай Костиковнинг табассумли башараси кўринди. У гапни таҳдидли тарзда сўкинишдан бошлади.
— Нима, алоҳида таклифни кутяпсанларми? Ҳой, сен! — деб кузовда биринчи кўзи тушган одамга ўқрайди. Бу Автух эди. — Қани, туш бу ёққа!
Автухнинг юраги аламдан ўртаниб кетди — нега энди у биринчи бўлар экан? Нима, бу ердагиларнинг ичида энг катта душманми? Ундан каттароқ душманлар ҳам бордир?.. Аммо илож қанча? Комендант ёрдамчиси кутиб турипти. У бесўнақай тарзда машинадан тушди.
Рўпарасида тонгги енгил туман ичида қарағай ниҳоллари мудраётгандай сокин турарди. Уларнинг орасида эса диққат-эътиборини бир нуқтага жамлаб, навқирон қизил аскарлар қотиб туришипти. Бир оз чеккароқда пастлиқда қумлоқ адир сарғайиб кўриняпти. Ҳаммаси равшан эди…
— Қани! Олға!
Тушуниб бўлмайдиган қаҳру-ғазаб билан Костиков Автухнинг елкасига туртди. Автух эса, оёғи ҳўл майсага чалишиб қолиб, йиқилиб тушли. Кўкрагида юраги қинидан чиқиб кетай деб гурс-гурс урарди. Ўзининг беўхшов, фақирона қиёфаси учун жуда хўрлиги келиб кетди, қаттиқ алам қилди — айниқса, ундан кўзини олмай тикилиб турган ҳарбий кийимдаги навқирон, саришта йигитлар қаршисида хижолатдан ерга кириб кетай деди. Каловланиб ўрнидан турди-да, тўсатдан қалбини ўртай бошлаган аламни енга-енга, чуқур томон ночоргина қадам ташлади.
— Бўпти, чўқиниб ол, — деди Костиков паст овозда, деярлик дўстона оҳангда. Улгурмай қолишдан қўрққан Автух православларга хос тарзда ўнгдан чапга қараб шоша-пиша чўқинди. Чориғи юмшоқ тупроққа тегди. Тупроқ шувиллаб чуқурга тўкилди. Автух вақтидан олдин чуқурга қулаб тушмай деб қўрқиб кетди. Боши айланди, кўнгли беҳузур бўлди. У кўзларини юмганича кута бошлади. Тезроқ бўлақолса гўрга эди…
— Қўрқадиган жойи йўқ, — деди аввалгидек дўстона оҳангда чекист. Тўппончасининг затворини шиқирлатиб, ўқдонга биринчи ўқни жойлади. Автух эндигана қазилган чуқурга қарашга улгурган ҳам эдики, орқасида боши устида ўқ пақиллади. Чуқурнинг ўзи Автух сари ташланди — унга бағрини тутди.
— Ана! Биттаси бўлди! — деди комендант ёрдамчиси бардам овозда. У машинага ўгирилди. Унинг чекистлик иши бошланган эди. У бу ишни эпчиллик билан ўрнига қўйиб бажарарди. Ҳар доимгидек яна машинада ҳамма тахта бўлиб қолди. Гўё энди кимни чақирар экан дея кутиб, биқиниб олишгандай. Комендант ёрдамчиси кўриб қолдими ё эсладими — машинанинг орқа томонига қапишиб, индамай турган Зайковскийни чорлади.
— Ҳой сен, безори!
Зайковский бир лаҳза кутиб, ўрнидан турди, қатъият билан эшик томон юрди-да, машинадан сакраб тушди.
— Қўлингни орқага! Орқага!
— Қандай орқага қиламан. Мана, синган, кўрмаяпсанми?
— Ҳозир иккинчи қўлинпш ҳам синдираман! — деб унинг енгига ёпишди Костиков. Аммо Зайковский чап бериб қолди.
— Тегма! Сенга отиш буюрилганми — отавер. Лекин қўлингни теккизма!
— Вой сен безори-ей!
— Мен безори эмасман.Мен сиёсийман. Ҳамманг қўшилиб ҳам менчалик бўлолмайсан.
— Шунақами?
— Шунақа.
— Хўп, кетдик, бўлмаса! — деди хотиржамгина Костиков тўппончаси билан чуқур томонга ишора қилиб. Яқин ўртада турган жангчилар найзаларини кўтаришди. Афтидан, бунақа даҳанаки жангни улар бу ерда камдан-кам кўришарди.
— Менга қара, билиб қўй,— деб бирдан тўхтади Зайковский. Костиков ҳам тўхтади.— Агар сенинг ўзингаи отадиган бўлишса, бу чуқурда отишмасин. Ҳамма еқни саситиб юборасан.
— Вой ифлос-ей! — ғазабланди комендант ёрдамчиси ва Зайковскийнинг кўкрагига қараб ўқ узди — бир эмас, уч марта отди. У чуқурга етиб Гормай, қулади, унинг гавдаси тагида бир зумда қонли кўлмак ҳосил бўлди.
— Менга дўқ қилади-я! Кўрсатиб қўяман дўқингни! — Костиков сира ўзини босиб ололмади.
Афтидан, отиб ташланган маҳбуснинг заҳарли гаплари чекистга қаттиқ ботганди. У жиноятчининг гавдаси жон талвасасида силкинаётганини кузатиб, яна бир неча дақиқа тўппончасини ўқталиб турди. Бир ёнга ташланган соғ қўли билан Зайковский ҳўл майсани чангаллаб олган, аммо уни узиб олишга ҳоли йўқ эди. Бармоқлар кучдан қолиб бўшашди.
Аввалига Костиков хотиржам эди, буткул ишчанлик кайфиятида эди. Энди сезиларли даражада кайфияти бузила бошлади. Ҳукмларни ижро этишнинг одатдаги жараёни издан чиқа бошлади. Бунга асосий айбдор москвалик безори эди. Ўзларининг, яъни белорус халқ душманлари билан ҳеч қачон ортиқча чалкашликлар чиқмас эди. Белоруслар ҳамма вақт итоаткор бўлишган, хандақ олдида ўзларини осойишта тутганлар, интизомга бўйсунганлар. Турма, узоқ давом этган тергов, суд уларни узил-кесил синдирган. Ана шунақаларни отсанг маза қиласан-да! Рост, баъзи бирлар (айниқса, партия аъзолари) ўлим олдидан ўзлари кўниккан шиорларни айтиб қичқиришади: «Яшасин ўртоқ Сталин!» Ё «комунизм»… Баъзилар ҳатто «Яшасин жаҳон инқилоби!» дейди. Костиков бунақа хитобларга ўрганиб қолган, индамайди. Майли, яшаса яшайверсин. Шундай дерди-да, навбатдаги эгилган бошга қараб ўқини узаверар эди. Унинг кўз ўнгидан қанчадан-қанча бўйинлар ўтмади — уларнинг баъзилари қора ё малла, силлиқ ё сержун, туклари оқарган ёхуд тақир. Лекин уларнинг биронтаси Костиковни ҳақорат қилган ёхуд ҳадди сиғиб сўккан эмас. Сиёсий жиҳатдан онгли бўлишган-да, азаматлар. Манави зоти паст ҳаромзода бўлса…
— Бир йўла икки кишидан чиқларинг! — деб ғижиниб буйруқ берди Костиков машина ёнида. — Сен — оқгвардиячи ва сен — икки пуллик шоир! Тезроқ!
Феликс Яшин итоаткорлик билан машинадан сакраб тушиб, шеригини кутиб турди. Валерьянов кучдан қолгани учун кузовдан бесўнақай тушди — қорнига ўгирилиб, оёқларини ерга чўзди. Кейин бармоқларининг асабий ҳаракатлари билан пальтосининг тугмаларини қадай бошлади. Дуся бир амаллаб тирик қолиши мумкиндир деган ўй келди унга қўққисдан. Хотинининг йўқсуллар табақасидан экани наҳотки асқотиб қолмаса? Болалари ҳам тирик қолишса ажаб эмас. Майли, етим-есир бўлишса ҳам. Бекорга ўлиб кетгандан кўра яхши-ку!.. Ҳар нима бўлганда ҳам, барибир, ҳаёт ширин-да!..
Қизил аскар Зайковскийнинг тинчиб қолган жасадини чуқурга судраб туширди. Адир устидаги юмшоқ қумлоқни уларнинг этиклари анча топтаб қўйган, шу важдан ҳандақнинг лаби олдидаги энсизгина майдонча анча қулай бўлиб қолганди. Валерьянов тиз чўкиб, уч бора чўқинди-да, қимир этмай қотиб қолди. У ўзининг мудҳиш қисматини — кўпдан кутилган интиҳосини қарши олишга тайёр эди. Ибодат қилиб олмоқчи бўлди-ю, лекин улгурмайман деб ўйлади. Феликс Яшин паришонхотирлик билан унинг ёнига ўрнашди. Унга нимадир ҳалақит бермоқца эди, Валерьянов пастга қараб, хандақнинг унча чуқур эмаслигини кўнглидан ўтказган ҳам эдики, орқа томондан кетма-кет янграган икки ўқ уларнинг икковини хандаққа қулатди.
Машинада икки киши — Шестак билан Сурвила қолган эди.
— Сотқин, қани чиқ!
Машина кузовининг эшигида Шестакнинг бўзарган юзи кўринди. Соқоли бир неча кундан бери қирилмаганидан патакланиб кетганди.
— Менга айтяпсанми?
— Ҳа, сенга. Сенга! Қани, туш.
— Мен сотқин эмасман. Боя айтувдим-ку! Бу — англашмовчилик. Хато!
— Қанақасига хато бўларкан? — дея жон-пони чиқиб кетди Костиковнинг.— Ҳаммаси хатга тушган, имзолар чекилган. Қани, қадамлаб марш!
Ранги ўчган, ўзини йўқотиб қўйган Шестак машинадан сакраб тушди-да, оғзини калпа-каппа очиб, қурт еган, ярми синган тишларини кўрсатиб эснай бошлади.
— Мен, ахир… Мен, ахир… Мени отиб бўлмайди! Мен партия аъзосиман! Бундай гапларни ёки шунга ўхшаш илтижоларни Костиков хандақ тепасида кўп эшитган эди. Айниқса, партия аъзолари отилиш олдидан кўп тавалло қилишарди. Бундай ҳолларда Костиков синалган далилини ишга солар ва бу далил ҳамиша бехато амал қиларди.
— Агар сен партия аъзоси бўлсанг, нима бўқ еб органларга қаршилик кўрсатяпсан?
— Менми? Мен… кўрсатаётганим йўқ…
— Марш ундоқ бўлса! Хандаққа жўна! Ёрдам берайми?
Шестак худди мастга ўхшаб гандираклаб хандаққа жўнади. Аммо топталган қумлоққа етиб боргач, яна тўхтади:
— Тўғри иш бўлмаяпти-да…
— Ҳаммаси тўғри! — деди комендант ёрдамчиси ва унинг бўйнига ўқ узди. Шестакнинг қоқ суяк гавдаси хандаққа — ундан аввал қулаган жасадлар ёнига йиқилди.
Костиков машинанинг ёнига қайтиб келганида Сурвила қисматига тан берган ҳолда уни кугиб турарди. Маҳкумнинг шишинқираган башараси буткул кўкариб кеттан эди — бунақа кечинмаларга дош беролмагани шундоқ сезилиб турарди.
— Нима, мени ҳам шу ёққами? — деб сўради у нигоҳини қумлоқ адирга тикиб.
— Қаёққа бўлмаса? Менинг алоҳида хандақим йўқ.
— Кавла.
— Бир камим шу қолган эди.
— Ўзим кавлай қолай, бўлмаса.
— Майли, кавлай қол! — деб рози бўлди Костиков бир оз ўйланиб.
— Қаердан кавлай?
— Қаердан бўларди? Манави ердан кавлай қол. Бўла қол, тезроқ. Сурвила шоша-пиша, асабий бир ҳолатда майса аралаш юмшоқ қумни теварагига сочиб кавлай бошлади. У кавлаётган чуқурининг бежирим бўлишини хаёлига ҳам келтиргани йўқ. Шунинг учун хандақ тўрт бурчак бўлиш ўрнига деярлик доира шаклида чиқди. Қарағайзор ичи унчалик совуқ эмас эди. Сурвила бир дақиқа кавлашдан тўхтаб, уринқираниб қолган жигарранг чарм камзулини ечди-да, Костиковнинг оёғи остига ташлади.
— Ма, ол. Бекор кетмасин.
Комендант ёрдамчиси лой чапланган хром этиги билан тепиб, чарм камзулни нарироққа улоқтирди. Сурвила ялиниб ўтирмади, хоҳламаса-хоҳламас. Унинг ўзига ҳам ҳеч нарса керак эмас. Манави алоҳида гўрдан бошқа. Органлар томонидан фош қилинган душманлар билан бирга ётгандан кўра бу ерда бир ўзи ётгани маъқулроқ бўлар. Лекин шундоқ бўлса-да…
— Нима важдан-а? Органнинг ҳалол ходимини-а? Нима жиноят қилдим? Бегуноҳ душманни маҳв этдимми? Э-э, уларни минглаб ўлдирсанг ҳам оз. Зарбдор ишим учун мени тўрт марта мукофотлашган. Ҳаммаси беҳуда бўлиб чиқдими? Душманни аяшади-ю, ўзиникини, садоқатли одамни аяшмайди.
— Бўпти, бас қил,— деб қичқирди хуноб бўлиб Костиков. — Жим турсанг-чи, бир пас.
— Мен жим турганман. Бутун умрим мобайнида жим турганман. Сенга ўхшаб.
— Жим бўлиб, чуқурингни кавласанг-чи…
— Йўқ, бекорларни айтибсан. Энди гапираман. Мана, сени олайлик. Соғ қоламан деб ўйлайсанми? Садоқатингни пеш қилиб қутулиб қолмоқчимисан? Йўқ! Сенга ҳам навбат келади.
— Жим бўл!!!
— Йўқ! Гапираман. Биз бир банкага солинган ўргумчаклармиз. Ўртоқ Сталин хабар топиб қолса борми?..
Ана шу гап ортиқча бўлди. Уларнинг ён-верида соқчи қизил аскарлар милтиқларини ўқталиб, қулоқларини динг қилиб туришипти. Ҳамма гапни эшитяпти улар. Юраги така-пука бўлиб, машина олдида шофёр ҳам индамай тик турипти. Ҳаммалари лол қолиб таниш чекистга тикилиб қараб туришипти. У ўзига гўр қазиб, қаёқцаги гапларни гапиряпти. Костиков тўппончасини кўтариб, мўлжаллаб ўтирмай, икки марта ўқ узди. Сурвила белкуракни қўлидан чиқариб юбориб икки букилди-да, кавланган чуқурга ёнбоши билан тушди.
— От яна… Қутулай…— дея зўрға сўради у.
Костиков бунақа илтимосни рад этолмасди. Бир қадам ташлади-да, Сурвиланинг бошига ўқ узди. Майсага ва қум устига миянинг қатиғи сачради.
— Олиб бориб бошқаларнинг ёнига ташланг, — деб буюрди Костиков қизил аскарларга.
Узун милтиқларини елкага илиб қизил аскарлар собиқ чекистнинг иккала қўлидан ушлаб, хандаққа судрашди. Костиков машинадан нари кетди. Қарағайзорда сукунат ҳукм сурарди. Ҳаво ёришиб кетди, қарағайларнинг устида паға-паға оқ булутлар қаёққадир аста сузиб кетяпти.
Бу лаънати тун Костиковнинг бор кучини суғуриб олди. У ҳар доим отишларга бамайлихотир қарашга, ўзини бир текис тутишга ҳаракат қиларди. Бир қараганда, ишнинг оғирлиги йўқ, лекин ҳар куни бир хил, бир хил, бир хил. Маҳкумларни қўйдай босиб келаверишади, босиб келаверишади… Ахир, қачон тамом бўлади бу? Костиков яланглик билан адирдаги қарағайзор орасига нигоҳ ташлади — кузда бу ерлар ҳам хандаққа тўлиб кетади, албатта. Ҳеч ажаб эмас-ки, уларнинг орасида унинг ҳам гўри бўлса…
Бу ҳаётда ҳамма нарса жуда осон…
Озод Шарафиддинов таржимаси
Манба:«Жаҳон адабиёти» журнали, 1998 йил, 3-сон
Bugun taniqli belorus adibi Vasil Bikov tavallud topgan kun
Ularni kechasi turmadan olib chiqib, shaharning zim-ziyo ko‘chalari bo‘ylab, allaqayoqqa olib ketishyapti. Ammo Avtux qaysi tomonga ketishayotganini bilolmay xunob. Usti yopiq mashinada deraza degan narsa yo‘q, biror joyida yilt etgan yorug‘ tushadigan teshigi ham ko‘rinmaydi, na tashqarida, na ichkarida biror narsani ajratib bo‘ladi.
Vasil Bikov
SARIQ QUM
Belorusiya xalq yozuvchisi Vasil Bikov 1924 yilning 19 iyunida Vitebsk viloyatining Ushach rayonida tug‘ilgan. Urush va Belorusiyada partizanlar harakati mavzuidagi qissalar muallifi. Uning “Turna qichqirig‘i”, “Uchinchi raketa”, “Alp balladasi”, “Bo‘rilar galasi”, “O‘lganlar og‘riqni sezmaydi”, “Kruglyan ko‘prigi”, “Sotnikov”, “Yodgorlik”, “Tonggacha yashay olsak”, “Borish va qaytmaslik”, “Kulfat belgisi” qissalari ayniqsa mashhur.
Ularni kechasi turmadan olib chiqib, shaharning zim-ziyo ko‘chalari bo‘ylab, allaqayoqqa olib ketishyapti. Ammo Avtux qaysi tomonga ketishayotganini bilolmay xunob. Usti yopiq mashinada deraza degan narsa yo‘q, biror joyida yilt etgan yorug‘ tushadigan teshigi ham ko‘rinmaydi, na tashqarida, na ichkarida biror narsani ajratib bo‘ladi. Avvaliga Avtux «qora qarg‘a»ga tushib qoldim deb o‘yladi. «Qora qarg‘a»ning nimaligini turmada o‘tirib rosa bilib olgan, qolaversa, uning to‘g‘risidagi gaplar qishloqda ham qulog‘iga chalingandi. Avtux bir oz mulohaza yuritib, bu fikrdan qaytdi — yo‘q. Ularni olib ketayotgan mashina «qora qarg‘a» emas. Kechasi ularni turma hovlisiga olib chiqishayotganda Avtux mashinaning qora emas, kulrangroq ekanligini payqagandi. Biqiniga ham nima balo degan kaltagina bir so‘z yozilgan ekan. Faqat Avtux bu so‘zni o‘qib ulgurolmadi. Mahbuslarni to‘rtta-to‘rttadan shoshilinch ravishda mashinaning qora qa’riga tiqishtirishdi. Avtuxning oyog‘idagi chipta kovushning ipi yechilib ketdi, uni bog‘lamoqchi bo‘lib engashgan edi, orqasidan tepki yeb qoldi — mahbuslarni mashinaga ortishga ko‘z-quloq bo‘lib turgan harbiy yigit jahlini shu tariqa namoyish qildi. U soqchimidi, yo boshqa biron balomidi — kim bilsin. Faqat tarashaday ozg‘in, bir chimdim mo‘ylovi ham bor. Avtux shosha-pisha mashinaning temir kuzoviga tarmashib chiqib oldi. U yerda oltitacha mahbus bir-birining pinjiga kirib olishgandi. Avtux chiqib olishi bilan kuzovning eshigi taraqlab yopildi. Mashina bir-ikki silkinib, hovlining adog‘iga yo‘l oldi va darvozadan chiqib, ko‘chadan goh bir tomonga, goh boshqa tomonga burilib yurib ketdi. Avtuxning chap tomonida charm kamzul kiygan notanish erkak o‘tiripti. Avtux uni bir marta tergovchining xonasida ko‘rgan. Endi tushunib bo‘lmayapti — u bu yerda nima qilib o‘tiripti? Yoki u ham qamalganmikin? Uni biron-bir boshqa turmaga olib ketishayotganmikin? Balki uni qo‘yib yuborishar? O‘zi ham rosa to‘rt oy turmaning nonini yedi-da! Endi chiqarib yuborishsa xo‘b yaxshi bo‘lardi! Sirasini aytganda, Avtuxning nima gunohi borki, uni jazolashadi? Avtux qanaqasiga polyak josusi bo‘lsin? Polshaga biron marta ham borib kelgan bo‘lmasa? Bor-yo‘q aybi chegarada yashaganimi? Xutorda… Yakka xo‘jalik bo‘lib…
Ha, albatta-da! Avtuxning eng katta gunohi ana shunda — uning yakka xo‘jalik bo‘lib yashaganida bo‘lsa kerak. Uch yil mobaynida yakka xo‘jalik bo‘lgani uchun boshiga shunaqa savdolar tushdiki, qo‘yaverasiz. Boshqa odam butun umri davomida buncha mushkulotlar ko‘rmasdan o‘tib ketishi ham mumkin.
— O‘rtoq… Hoy, o‘rtoq, — deb charm kamzul kiyib olgan qo‘shnisini astagina turtib so‘radi. — Bizni qayoqqa olib ketishayotganini bilmaysizmi?
— Kudikin adriga, — deb zarda bilan javob berdi qo‘shnisi bir oz dam saqlab turgach.
Bu qo‘shnining familiyasi Survila edi. U o‘tib borayotgan yo‘llarini qorong‘ida ko‘zini yumib turib aytib beraolardi — shahar markazidan uning chekkasiga borishadi, so‘ng shahar yonboshidagi qishloqlardan o‘tib, uncha olis bo‘lmagan o‘rmonga borishadi. U yerda narkomat o‘qchilarining miltiq otib mashq qiladigan maydoni bor. Bir vaqtlar mahbuslarni u yerga Survilaning o‘zi olib borardi. Ayniqsa, u komendaturada xizmat qilgan kezlarda bunday voqealar tez-tez ro‘y berib turardi. Keyin tergov bo‘limiga o‘tgandan so‘ng u yerga ikki-uch marta borib, TT to‘pponchasidan, ya’ni shaxsiy qurolidan otib mashq qilgan edi. Avvallari boshqarmadagi hamma chekistlarga nagan berilar edi, o‘tgan yili birinchi bo‘lib tergovchilarning hammasiga yangi TT to‘pponchasini berishdi — ular juda qulay, qo‘lga yaxshi tushadigan, dastalari qop-qora edi. Shu to‘pponchadan otib mashq qilishgan. O‘shanda Survila mashqda «yaxshi» baho olgandi. Endi esa bu mashqlarni boshqalar bajaradi. Amalda, manavilarning bo‘yniga otib mashq qiladi.
Mashina yurgan yo‘lida goh u tomon, goh bu tomonga chayqala boshladi. Survila, mashina shahardan chiqa boshlaganini fahmladi. Yaqin o‘rtada chog‘roq bir qishloq bor, ular chapga burilishlari kerak. Keyin… manzilgacha, ya’ni ular yetib borishi kerak bo‘lgan joygacha juda yaqin qoladi. Bor-yo‘g‘i yarim soatcha vaqt qoldi, keyin tamom. Hammasi manguga tamom bo‘ladi.
Lekin hamma narsaning tez orada tamom bo‘lishi Survilani uncha bezovta qilayotgani ham yo‘q. Bunga u bir oy avval, hatto sud bo‘lmasdan avval tayyor edi. U, uning gunohidan o‘tishmasligini bilar edi. Otib tashlashadi. Uning bo‘yniga qo‘yishgan ayblari, umuman aytganda, haqiqatga to‘g‘ri kelardi: u huquqini suiiste’mol qilgan, man etilgan usullarni qo‘llagan, qiynagan, suyaklarini sindirgan. Biroq bunaqa qilgan uning bir o‘zimi? Ularning boshqarmasidagi hamma xodimlar shunaqa ishlagan — jonini jabborga berishgan, tuni bilan mijja qoqishgan emas, har bir xalq dushmanidan mumkin bo‘lgan ma’lumotning hammasini sug‘urib olishgan. Bu mal’un dushmanlar esa rosa ularning asabiga tegishgan, gunohlarini tan olishni sira-sira istashgan emas, yolg‘on-yashiqlarni uyib tashlashgan, o‘zlarini oppoq qilib ko‘rsatmoqchi bo‘lishgan, eng mayda masalalarda ham tergovchining ko‘ziga cho‘p solishgan. Ba’zilar esa hatto qo‘l qo‘yib qo‘yganlaridan keyin ham sud vaqtida hammasidan tonishgan. Sudda ham o‘z bilganlaridan qolmay, hech narsadan xabarimiz yo‘q, hech qanaqa gunoh ish qilmaganmiz, zararkunandalik bilan shug‘ullanmaganmiz, josuslik qilmaganmiz, hech kimni yollamaganmiz deb oyoq tirab turib olishgan. Ish juda og‘ir edi — sharros terga cho‘mib, ularni tan olishga majbur qilish, familiyalarini, xufiya uylarini, uchrashadigan vaqtlarini bilib olish kerak edi. Ba’zan haddan oshirib yuborgan. Bu — to‘g‘ri. Biroq shunday qilgan bo‘lsa, buni o‘zi uchun emas, ishning foydasini ko‘zlab qilgan-ku! Anavi Semux deganlari so‘roq vaqtida uning xonasida o‘lib qoldi, o‘lgani-ku mayli-ya, sadqai sar, hamma gapni o‘zi bilan olib ketgani yomon bo‘ldi. Undan umid katta edi. Durustroq dag‘dag‘a qilingan edi, muloyimgina bo‘lib ko‘rsatma bera boshladi. Uning yordamida ularning razil tashkilotini tag-tugigacha fosh qilmoqchi edi. Ishning borishi shunaqa edi. U bo‘lsa, jonini jabborga topshirib o‘tiripti. Kuptsovni u o‘sha yangi TT to‘pponchasidan otib tashlovdi. Axir, Kuptsovning o‘zi mushtlarini o‘qtalib unga tashlangan edi-da… Bo‘yi ikki metr keladigan bu temirchining mushtlari shunaqa ediki, har qanday odamni ham ikki zarb bilan beligacha yerga kirgizib yuborar edi. Yaxshi hamki, Survila qurolini ishlatishga ulgurdi. Shu bilan u o‘zini ham, sherigini ham qutqarib qoldi. Ana shunaqa! Qani, xo‘sh, xolisanlillo qaraganda, uning nima aybi bor? Eng so‘nggi qonunga muvofiq hech narsaga rioya qilmay, qattiq tergaydigan bo‘lsa, ehtimol… to‘g‘ridir: aybi bor, albatta. Ammo inqilobiy proletarcha shuur asosida hukm qilsa-chi?.. Sirasini aytganda, u o‘zini unchalik himoya qilib ham o‘tirmadi, hammasini tan olib qo‘ya qoldi. Biroq ich-ichida uncha qattiq jazo berishmas-ov degan umid bor edi. Nima bo‘lganda ham, u biron-bir aksilinqilobchi bo‘lmasa, millatchi bo‘lmasa, o‘zlarining odami-ku — chekist-ku! Buni inobatga olmoqlari kerak-ku, axir. Inobatga olishmadi. U bilan ashaddiy xalq dushmanlari orasidagi tafovutga qarashmadi. Ular bilan bir mashinaga tiqilib o‘tirishipti-ya! Hali bir chuqurga tiqishmasa go‘rga edi. Shunisi alam qiladi-da!
Mashinaning ichida sukunat hokim edi. G‘ildiraklarning toshlarga tegib shitirlashi eshitiladi. Mashina har gal chuqurga tushganida kuzovning bir burchagida nimadir g‘ijirlaydi.
— Shunaqami? Kudikinga ketyapmizmi? — deb so‘radi Avtux xavotir bilan. U nimanidir tushunib yetmagan edi. Allanechuk yomon narsani sezib, kayfiyati butunlay tushib ketdi.
Avtux kayfiyatini sozlashga harchand unnab eplayolmadi. Qaytaga badtar bo‘ldi. U qorong‘ida besaranjomlanib, bezovta bo‘la boshladi, burnini tortdi, yo‘taldi. Uning o‘ng tomonidami, chapidami mashinada tanishi ketyapti. Hatto hamqishloq desa ham bo‘ladi. Adash. Uning ham familiyasi Kozel. U Avtuxdan ikki baravar yosh. Minskda pedtexnikumda o‘qiydi. She’rlari Minskda chiqadigan gazetalarda bosilgan. She’rlarining tagiga Feliks Yashin deb chiroyli imzo qo‘yadi. Avtuxning o‘zi bu she’rlarni o‘qigan emas, ular to‘g‘risida odamlardan eshitgan. So‘roq vaqtida tergovchi ham bir-ikki og‘iz ochganday bo‘lgandi. Lekin tergovda she’rlar to‘g‘risida undan ko‘p so‘rashgani yo‘q. Ko‘proq boshqa narsani so‘rashgan. Bu Kozel-Yashin Avtuxni aksilinqilobiy, aksilsho‘raviy, qo‘poruvchi-ayg‘oqchilar to‘dasiga qanday yollaganini surishtirdi.
Avtux past ovozda chaqirdi:
— Felya! Hov, Felya!
— Nima, — degan ovoz eshitildi mashinaning bir chekkasidan.
— Bizni qayoqqa olib ketishayotganikin?
— Hukmni ijro etgani, — deb xunob ohangda javob berdi Feliks. Uning ohangida aniq sezilib turgan tushkunlik Avtuxni badtar tashvishga soldi.
— Nahotki otgani…
— Bo‘lmasa-chi! Sen nima deb o‘ylovding!
— Menmi?.. Anaqa deb o‘ylovdim…
— O‘chir ovozingni undan ko‘ra…— deb gapni qisqa qildi hamqishlog‘i. Aftidan, ko‘ngliga qil sig‘masdi.
Haqiqatan ham, Feliks Yashinning gaplashadigan holi yo‘q edi, so‘roqlardan, kaltaklashlardan keyin ko‘kragi qattiq sanchib og‘rimoqda, nafas olishning imkoni bo‘lmayapti. U Avtux amakining bolalarday go‘lligiga hayron qoldi — u qayerga olib ketishayotganini chivdan ham bilmaydimi yo kunlari bitganini anglashni istamaydimi? O‘tgan kuni sud bo‘ldi — avvaldan tayyorlab qo‘yilgan qog‘ozlarni o‘n daqiqa davomida o‘qib berishdi. Bu qog‘ozlardan hukm e’lon qilinishidan avvaloq hamma narsa ravshan bo‘lib qolgandi. Aftidan, uning hamqishlog‘i, xutorda yashagan Avtux Kozelgina hech narsani anglamagan ko‘rinadi. U bu gal ham har doimdagidek o‘zining oilasi-yu, yakka xo‘jaligini o‘ylashdan bo‘shamagan bo‘lsa kerak.
Feliks Yashin turmada o‘tirib, jonajon qishlog‘i haqida ham, o‘zi o‘qiyotgan pedtexnikum to‘g‘risida ham, hatto o‘zining she’rlari haqida ham o‘ylamay qo‘ydi. U she’rlarini tartiblab bitta to‘plam ham qilgan va qamalishi arafasida uni nashriyotga topshirgan edi. Ammo muallifdan avval to‘plamni qatl qilishdi. Tergov vaqtida, so‘roqlarda tergovchilar bir-biriga gal bermay, uning hibsga olingan she’rlaridan parchalar keltirishar, ularni xohlaganlaricha buzib o‘qishar, satrlar orasiga yashiringan xufiya ma’nolarni hushyorlik bilan topishga harakat qilishardi. «Sahar chog‘i tiniq osmonda Suzib yurar oppoq bulutlar». Xo‘sh, bu oppoq bulutlar nimani bildiradi? Nimani bildirardi? Bulut bulutni bildiradi-da… Boshqa nimani bildirsin. E, yo‘q, bekorlarni aytibsiz. She’riyatda bulut shunchaki bulut emas, uning boshqa ma’nosi ham bor deb e’tiroz bildiradi biqiniga to‘pponcha osib olgan «adabiyotshunoslar». Qani, xo‘sh, sahargi bulutlar deganda qanday ma’noni ko‘zda tutasiz?
U hech narsani nazarda tutmoqchi emas edi, uning o‘rniga ular nimanidir nazarda tutishadi, lekin nimaligani aytishmaydi. Ularning fiqrlarida pinhon bo‘lgan narsani Feliksning o‘zi fahmlab olmog‘i va o‘zi ularga aytib bermog‘i kerak edi. Aftidan, shunday qilsa, aybini bo‘yniga olgan bo‘lardi. Tergovchilarga ayni shu kerak edi. Ammo u fahmlamadi va aybiga iqror bo‘lmadi. Shunda uni rosa kaltaklashdi — tayoq bilan oyoqlariga urishdi, etik bilan ko‘kragiga tepishdi, uch kechayu uch kunduz uxlagani qo‘yishmadi.
Keyin uni oq panlar Polshasi foydasiga josusliqda ayblay boshladilar. Uning yoniga qishloqda kolxozga kirishdan bo‘yin tovlab, yakka xo‘jalik bo‘lib yashagan Avtux amakini tirkashdi. Holbuki, Feliks o‘sha Avtux bilan bor-yo‘g‘i bir marta — o‘tgan yili Minskdan bemor otasini ko‘rgani kelganida gaplashgan, xolos. Doktor olib kelish uchun ot so‘rab borgan edi. Avtux amaki otini bermadi, kolxozdan ol dedi, ot o‘zimga kerak, yomg‘ir yog‘ib yubormasdan pichanni keltirib olishim kerak, dedi. Gaplari bor-yo‘g‘i besh daqiqagina davom etdi, xolos. Mana endi o‘sha daqiqalarning haqini to‘lashyapti. Ikkovlariga ham — oliy jazo,
— Birpas tek o‘tirsang bo‘lmaydimi? Ichida qurti bor odamday tipirchilaysan-a! — dedi qorong‘ida kimdir zardali ohangda.
— Biror narsa ko‘rinarmikin degandim. Mening qishlog‘im shu o‘rtada-da… — javob berdi tipirchilayotgan odam.
— Sen shaharlik emasmisan? — deb gap qo‘shdi eshik yonida o‘tirgan Survila. — So‘roqda Komarovkadanman deganding.
— Komarovkada yashaganman-da. Depoda ishlay boshlaganimdan keyin. Aslida Ko‘k Yaylovda tug‘ilganman.
— Ijtimoiy kelib chiqishing endi aniq bo‘ldi! — dedi Survila jinday sukutdan keyin. — So‘roqda nuqul ishchiman, temiryo‘lchiman derding. Tullaklik qilyapsan-ov, Shestak.
— Hech qanaqa tullaklik qilayotganim yo‘q. Qishloqda tug‘ilganman, to‘g‘ri. Lekin ishchiman. Buni e’tiborga olmoq kerak. Hali partiya a’zosiman.
— A’zosi eding! — deb gapni muxtasar qildi Survila.
Chekistning bu luqmasi, aftidan, Shestakka qattiq tegdi — uning yuragidagi og‘ir dardni qo‘zg‘atib yubordi.
— Partiya a’zosi edim va shunday bo‘lib qolaman. Ba’zi birovlarga o‘xshab partiyadan yuz o‘girmayman. Partiya oddida vijdonim toza!
Mashina kattaroq chuqurga tushib ketib, qattiq silkindi. Shoir Feliks Yashin ko‘kragidagi og‘riqdan ingrab yubordi. Oldinda o‘tirganlardan biri so‘kindi.
— Ablahlar! Kuning bitayotganda ham odamga o‘xshab muomala qilay deyishmaydi. He onangni, sening…
— Sekinroq so‘kinishning iloji yo‘qmi? — dedi Survila.
— Nima sekinroq? Sekinroq-sekinroq! Bor, yo‘lingan qolma…
— Sen kimsan? Familiyang nima?
— Senga nima? Tergovchimisan?
— Ha, tergovchiman. Familiyang nima deb so‘rayapman?
— Nima qilarding? Zaykovskiyman. Hammasi daftarlaringda yozig‘liq bo‘lsa kerak. He o‘sha senlarni tuqqan onalaringan… O‘zingni tugib o‘tirsang-chi, burjuyning dumi! O‘ligingni ortib olding-ku! — deb to‘satdan baqirdi u qorong‘ida kimgadir. — Axir, mening qo‘lim singan.
Sog‘ qo‘li bilan Zaykovskiy yonidagi odamning orqasiga turtdi. Mashina burilganida u ham Zaykovskiy tomon og‘ib ketib, unga ancha aziyat yetkazgandi. Uning yelkasidagi suyagi darz ketgan edi. Bu voqea bir hafta avval so‘roqda ro‘y berdi. Uni o‘sha kuni ikki tergovchi o‘rtaga oldi. Ularning biri yosh, chuvalchangday ingichka, ikkinchisi esa keksaroq, mo‘ylovdor, gimnasterkasiga orden taqib olgandi. Uni «Polsha josusiman, ayg‘oqchiman, familiyam Mlinets» deb tan oldirishmoqchi bo‘lishdi. Lekin Zaykovskiy josus emas edi, uning familiyasi ham Mlinets emas, sababki, u moskvalik xashaki bir o‘g‘ri edi. Moskvada uning bo‘yniga sakkizta talonchilikni osishgandi. To‘g‘risini aytganda, Zaykovskiyning talonchiliklari ko‘proq edi (o‘n uchta edi, shekilli), lekin u bir balo qilib suvdan quruq chiqar, na jinoyat qidiruv bo‘limining, na GPU, na militsiyaning qo‘liga tushar edi. Uning hayotiga Vanda suqilib kirmaguncha shunday bo‘lib yurdi. Bu razil chaqimchi ayol avval qo‘yniga oldi, keyin sotdi. U tavakkalchi, dovyurak va epchil edi, shu sababdan bu gal ham militsiyaning qo‘lidan chiqib ketishga muvaffaq bo‘ldi. Rost, qochayotganda navbatchi militsionerni u dunyoga jo‘natishga to‘g‘ri keldi. O‘sha kezlardayoq u Moskvada kuni bitganini tushunib olgandi, Moskvadan tusini shiqillatish fursati kelgandi. Shu asnoda u Minskda istiqomat qiladigan amakisini esladi. NEP zamonlaridan beri u bilan ko‘rishmagan edi. Minskka kelib, kerakli uyni allaqanday Zaslavskaya deb nomlanadigan pasqam ko‘chadan rosa qidirdi, nihoyat topdi, topdi-yu, darrov ish pachava ekanini tushundi — amakisi allaqachon allaqayerga gum bo‘lipti. Oldida yam-yashil bog‘i bor uyda butunlay boshqa odamlar istiqomat qilishar ekan. Ular amakisini bilish emas, hatto uning nomini ham eshitishmagan ekan. Uni qayerdan izlash kerak? Qayerda tunasa bo‘ladi? Vokzalga yo‘l oldi. Holbuki bilardi — unga o‘xshagan ucharlar uchun vokzal eng noqulay joy. Ammo nima iloji bor — rosa charchagan, kun bo‘yi oyoqda yurgandi. Buning ustiga yomg‘ir yog‘ib yubordi. Biror joyda o‘tirib, jinday hordiq olmog‘i, ust-boshini quritib olmog‘i kerak-ku! O‘ylaganidek, uni vokzalda qo‘lga olishdi. Jo‘ngina qo‘lga tushdi. Ikkita militsioner istehzoli kulib, o‘zlari bilan olib ketdi. Shu tarzda o‘zining bema’ni taqdir yo‘lini bosib o‘tdi — vokzaddagi kursidan aybdorning qora kursisigacha. Natija ma’lum — oliy jazo!
Agar yelkasi lat yemaganida, u, albatta, tavakkal qilib ko‘rardi. Hali kuchi bor — anavi suyaksindirar so‘roqparda bor kuchini qoqib olganlaricha yo‘q. Ammo bunaqa lat yegan yelka bilan bir qo‘li yo‘q desa ham bo‘laveradi. Bir qo‘l bilan esa hech narsani eplab bo‘lmaydi. Shuning uchun Zaykovskiy alamdan va nochorliqdan labini tishlashdan boshqa iloj topolmadi. Axir, u bema’ni taqdirini o‘zgartirishga ojizlik qilyapti-da!
Bu orada undan «burjuyning dumi» degan so‘kish eshitgan Valeryanov injiq qo‘shnisining yonidan nari surilib o‘tirdi. U bir og‘iz ham gap aytmadi. Umuman u tevaragida sodir bo‘layotgan voqealarga kam e’tibor berar, odatiga ko‘ra qobig‘iga o‘ralib olgancha, u yerga boshqa biron begonani yo‘latmas edi. Hatto turmada ham. Xoh yomon, xoh yaxshini. Bu la’nati zamonda «yaxshi» deganlari ham bir zumda chappa teskarisiga aylanib qolishi hech gap emasdi. Insonning eng oddiy yaxshiligi ham. Hatto hamdardlik ham. Valeryanovning jiyan singli urushdan keyin Krakovga borib qolgandi. Taqdir taqozosi bilan Minskka kelib qolgan akasining og‘ir qismati haqida tasodifan xabardor bo‘lib qoladi. Tabiiyki, akasiga rahmi keladi. Bahorda mavlud kunlari arafasida Valeryanov pochtadan xorijiy muhrlar bosilgan bir xaltacha oladi. Uning ichida ikkita bolalar ko‘ylagi, oq paypoq, o‘ziga xavfsiz ustara va yaltiroq qog‘ozlarga o‘ralgan konfetlar bo‘ladi. Uning hali maktab yoshiga yetmagan qizaloqlari uchun bu konfetlar olam-jahon shodlik keltiradi. Valeryanovning o‘zi ham juda xursand bo‘ladi. Chunki gimnaziyada o‘qiydigan singlisidan o‘n besh yildan beri birinchi marta xabar topishi edi. Ular o‘n to‘qqizinchi yilda Kiyevda ajralishgan va shundan beri Valeryanov jiyanimdan butunlay ajrab qoldim deb hisoblardi. Lekin uning xursandchiligi uzoq davom etmadi. Oradan bir oy ham o‘tmasdan, sahar chog‘i eshik taqillab qoldi. Xotini Dusya to‘shakdan sapchib turib, darhol yig‘i-sig‘isini boshladi. Saharlab eshik taqillasa nima bo‘lishini fahmlagan edi. Buni Valeryanov ham shu damdayoq fahmladi — u eshikni ochdi, ochdi-yu, qaytib yopmadi. Uning o‘rniga eshikni boshqalar yopdi. Chekistlar xonani boshdan-oyoq ag‘dar-to‘ntar qilib tashlashdi. Xotini jon-jahdi bilan ularga tashlandi. Ammo ayol kishining qo‘lidan nima ham kelardi. Ertasi kuniyoq ko‘ylaklar va paypoqlar Valeryanovning polyak razvedkasi bilan jinoyatkorona aloqasini isbotlovchi ashyoviy dalilga aylandi.
Bu uning inqilobdan keyin oltinchi qamalishi edi. Valeryanov o‘zini oqlay-verib, qo‘yilgan ayblarning o‘ta darajada bema’niligini rad qilaverib, joni halqumiga kelgandi. Shuning uchun so‘roqlarda har qanday tahqirlar va kaltaklarga chidab, ularni qandaydir tabiiy narsa deb hisoblar, ko‘pincha indamay o‘tirardi. So‘roqlar oralig‘ida esa o‘zining urushdan avvalgi uzoq o‘tmishdagi hayotini eslab, uning tafsilotlarini xotirasiga keltirib vaqt o‘tkazardi. Uning u hayoti keyingisiga mutlaqo o‘xshamasdi. To‘g‘ri, o‘tmishdagi hayoti ham bir tekisda o‘tgan emas — unda yaxshi voqealar ham, uncha yaxshi bo‘lmaganlari ham tiqilib yotardi. Ammo u paytlarda talaba bo‘lgan edi, harbiy xizmatni o‘tagan edi va hatto ikki marta sayyoh bo‘lib, Bolgariyaga va Avstriyadagi Alp tog‘iga ham sayohat qilgan edi. Krakovda esa hech qachon bo‘lmagan va bu notanish shahar uning taqdiriga shu qadar fojiona ta’sir qilishini xayoliga ham keltirmagandi.
Kechasi kamerada odamlarning shovqin-suroni jinday tingan kezlarda Valeryanov ibodat qilar, ya’ni Xudo bilan tillashardi. U xudodan o‘zi uchun emas, hozir allaqayoqlarda qolib ketgan ikki farzandi uchun iltijo qilardi. Uning boshqa iltijo qiladigan yaqini yo‘q edi. Xotini uchun xudodan shafqat so‘rashning foydasi yo‘q edi. Chunki Valeryanov xotinining fe’lini yaxshi bilardi. Bunaqa fe’lu-atvor uchun uni siylab o‘tirishmaydi. Birovning yomonligiga esa jirtaki ayollarga xos qiziqqonlik bilan javob berar, qarshisida turgan odam tergovchimi, soqchimi yo turma boshlig‘imi ekaniga qarab o‘tirmasdi. Valeryanov o‘z tajribasidan bilardiki, bunaqa odamlar turmada kun ko‘rolmaydi — yo ularni o‘ldirib yuborishadi, yo ular o‘zlarining joniga o‘zlari qasd qiladi.
Uning birinchi xotini dvoryanlardan edi. Undan inqilob kezlari ayrilib qoldi. Keyin u farroshning qizi Dusyaga uylandi — endi farroshlarning davri keldi deb o‘ylagandi u. Adashgan ekan. Aftidan, yangi hayot na ularga, na boshqalarga mos kelardi. Dusya bilan birga turmush kechirishga qo‘yishmadi, Dusyaning o‘ziga ham yashashga imkon berishmaydi. Maktab yoshiga yetmagan qizaloqlari qolib ketdi — ularning ahvoli nima kecharkin?
Hademay boshiga tushadigan musibat to‘g‘risida Anton Arkadevich unchalik o‘ylamaydi, chunki biladiki, uning ustidan hukm o‘tgan kuni chiqarilgani yo‘q, balki bu hukm o‘n yettinchi yildayoq chiqarib qo‘yilgan. Yana shuncha yillardan beri tirik yashab yurgani qiziq — nazariy jihatdan bular aql bovar qilmas gaplar bo‘lib tuyuladi, lekin amalda shunday bo‘lib chiqdi. Shuncha yil faqat bir kuni otilsin uchun yashaydimi? Yurak hovuchlab yashagan bu yillar nima berdi unga? Xotini uchun, o‘zi uchun, undan tug‘ilgan farzandlar uchun bitmas-tuganmas qo‘rquv, adadsiz tashvish berdi, xolos. Har holda, oila qilib yaxshi ish qilmagan ko‘rinadi — undan vatangado, yupun, yetim-esirlar qolmoqtsa. Endi kim yordam beradi ularga? Yaxshi odamlarmi? Qani o‘sha yaxshi odamlar? Hamma-si qirilib bitdi-ku! Faqat yakkayu-yagona Iloh, pakkai Parvardigor qoldi, xolos. Faqat Parvardigorgina bu bokira go‘daklarni pushti-panohiga olmog‘i mumkin.
Shahardan chiqqandan keyin mashina katta yo‘ldan kichikrog‘iga burilganga o‘xshaydi, uning harakati sekinlashdi, o‘nqir-cho‘nqirlarda bahaybat kuzov chayqalib borardi. O‘qtin-o‘qtin mashinaning motori kuchayib, zo‘r-bazo‘r ishlayotgandan, mana — hozir to‘xtab qoladiganday tuyulardi. Partiya a’zosi — bolshevik Shestak ham bu yo‘lni juda yaxshi bilar va hozir qayerdan ketib borishayotganini bexato aniklay bilardi. Turmadan olislaganlari sari g‘am ichini kuchliroq kemirib borardi. Turmaga tushganiga olti oy bo‘ldi. Bu muddat davomida u taqdiri uchun kuyib o‘zini o‘zi ado qildi deb aytib bo‘lmas — turmada uning xuddi xizmatdagiga o‘xshash vazifalari bor edi. Shestakning VKP(b) a’zosi bo‘lganiga ikki yildan oshib qolgandi — u ishchilar sinfi va uning ilg‘or otryadi bolsheviklar partiyasining yetakchilik rolini juda yaxshi tushunardi. Modomiki, u hozir turmaga tushib qolgan ekan, bu yerda ham u o‘zini bolshevikchasiga tutmog‘i kerak, ya’ni organlarga xalq dushmanlarini fosh qilishda yordam bermog‘i zarur.
Ma’lumki, dushmanlar juda makkor odamlar, ustalik bilan niqoblanishadi, ayyorlik qilishadi, aldashadi, ularni fosh qilmoq uchun juda katta kuch sarflash kerak. Shestak kuchini ayamadi, o‘zini jo‘n odam qilib ko‘rsatdi, odamlarni gapga soldi, ular gapirgan gaplarni tinglab, eslab qoldi. Ba’zan u odamlarga maslahatlar berardi. Yakka xo‘jalikchi Kozelga donolik bilan maslahat berib, hamma aybiga iqror bo‘lishi va tergovchi talab qilganda hammasiga imzo chekishi kerakligini aytdi. Shundoq qilsa, kamroqqa kesilishi mumkin ekan, omadi kelib qolsa, bo‘shatib yuborishlari ham hech gap emas. O‘jarlik qiladigan bo‘lsang, badtar bo‘lasan. Otib tashlashlari ham mumkin. Kozel bu gaplarga chippa-chin ishondi, shekilli, ko‘p paysalga solmay, hammasiga qo‘l qo‘yib berdi. Tergovchi Kutasov mamnun bo‘ldi, yakka xo‘jalik tarafdorini tergovga chaqirmay qo‘yishdi, u sho‘rlik ancha xotirjam bo‘lib qoldi, qo‘yib yuborishlarini kutaboshladi. Shestak badniyat odam emas edi, o‘zi ham Kozelni qo‘yib yuborishlariga ishonishga tayyor edi. Rost-da, Kozel ham xalq dushmani bo‘ldi-yu… Ongi yetishmaydi, xolos. Ammo ayni ana shu Kozel voqeasidan keyin Shestakning ham hamma ilinjlari chippakka chiqqanday bo‘ldi, nima sababdandir uning o‘zidan ham shubhalana boshlaganday bo‘lishdi. Albatta, shubhalanishlari behuda edi, uning hech qanaqa gunohi yo‘q edi, unga nima deyishsa hammasini bekamu ko‘st ado etar edi. Undan temir yo‘ldagi zararkunandalik haqidagi ko‘rsatmaga imzo chekishni talab qilishdi. Bu unga uchchiga chiqqan adolatsizlikday ko‘rindi. Biroqtergovchi Kutasov unga tushuntirdi: VKP(b) a’zosi sifatida u organlarga gap qaytarmasligi kerak, balki maxfiy va faxrli ishlarida ularga yordam bermog‘i darkor. Shu narsa esida bo‘lmog‘i kerakki, organlar adashmaydi. Mayli, avvaliga shunday tuyulmog‘i mumkinki, kimnidir noo‘rin ayblashyapti, unga nisbatan adolatsizlik qilishyapti. Ammo o‘ta xavfli josuslarni fosh qilmoq uchun shunday qilmoq kerak. Bundan tashqari, kimdir o‘zini fido qilmog‘i ham kerak-ku! O‘tmishda otashin inqilobchilar ishchilar sinfining manfaatlari uchun, Lenin-Stalinning ulug‘ g‘oyalari uchun shunday qilishgan. Vaqti keladi — partiya hamma narsaga adolat yuzasidan baho beradi, hech kimning xizmati unutilmaydi. Ishning bunaqa tus olishi Shestakka unchalik yoqinqiramadi. Albattainki, Shestak partiyaga va uning organlariga yordam berishga hamisha tayyor edi. Ammo hozir tergovchi jon-jahdi bilan urinib, uni shunaqa yo‘lga boshlayaptiki, bu yo‘lda muayyan xavf-xatar bor. Birdan-bir taskin beradigan joyi shundaki, partiya chuqurroq ko‘radi va organlar adashmaydi. Shunday o‘yga borib, yuragi zirillab tursa-da, ko‘ndi. Qog‘ozga imzo chekdi. Unda go‘yoki Panteley Ivanovich Shestak «Erkinlik uchun olg‘a» (EUO) degan nomdagi zararkunandalar guruhining a’zosi bo‘lgan, bu guruhga temir yo‘llar xalq komissarining muovini Bulesh rahbarlik qilgan deyilgan edi. Tergovchilar unga siz bu guruhda organlarning xufiya odami sifatida qatnashgan bo‘lishingiz mumkin deyishdi. Bu gap ham unga ancha tasalli berdi. Eng muhimi — hozir ko‘nib, imzo chekish, keyinchalik sudda hamma narsadan tonadi, shu bilan uni oqlab yuborishadi. Sudyalar — malakali chekistlar, ular organga xizmat kiladigan odamlarni xafa qildirib qo‘yishmaydi.
Hozirga qadar Shestakning ishlari ancha silliq ketayotganday edi. So‘roqlarda unga xushmuomalada bo‘lishar, ba’zan esa hatto choy-poy ham quyib berishardi. Lekin so‘nggi kunlarda nimadir ro‘y berdi! Bir hafta mobaynida uni butunlay tergovga chaqirishmadi — go‘yo uning shu yerdaligini unutib qo‘yishganday. Keyin sudga olib borishdi. Shestak shunchaki xo‘jako‘rsinga sud bo‘ladi, deb o‘ylagan edi. Yo‘q, unaqa emas ekan, xo‘jako‘rsinga bo‘lib chiqmadi. Soqchilar unga juda dag‘al muomala qilishdi, sudyalar qahr bilan qarshi olishdi. Qisqagina savol-javoblar unga juda bema’ni tuyuldi — sudyalari tushmagurlar uning organlar bilan yashirin hamkorlik qilganidan bexabarga o‘xshashadi. Tergovchi Kutasov ularga bor gapni to‘la-to‘kis aytmaganmi, nima balo? «Oliy jazoga!» deb unga hukmni e’lon qilishganda, u chin yuraqdan hayron qoldi. Lekin shu lahzadayoq bir fikr kallasiga keldi: aftidan, shunday bo‘lmog‘i kerak. Har nima deganda uning o‘zi yolg‘iz sud bo‘layotgani yo‘q, qora kursida o‘tirgan xalq dushmanlari bisyorgina. Demak, ular bilib qolmasliklari uchun niqob ostida ish olib bormoq kerak. Loaqal anavi Avtux Kozelni olaylik. U ham oliy jazoga hukm qilindi. Keyin Shestakning javobini berib yuborishadi. Axir, nima gunohi borki, uni otib tashlashsin? Olti oy mobaynida turmada o‘tirib tortgan azoblari uchun va organlarga ko‘rsatgan xizmatlari uchun uni mukofotlash darkor. Bir necha kun davomida u kamerada sabr-toqat bilan kutdi. Lekin bundan hech narsa chiqmadi. Keyin tergovchi kelishini talab qila boshladi. Bir kuni u qattiq tashvishlanganidan eshikni taqillatishga tushdi, shunda ikkita nazoratchi kirib, uni o‘lgiday do‘pposlashdi. O‘shanda u birinchi marta ishlari juda chatoq ekanini tushundi. Biroq hamma narsaning pachavasi chiqishiga ishongisi kelmasdi. U Kutasovning kelib qolishini kutardi. Kutasov kelsa, ishlar yurishib ketadi, hamma narsa joy-joyiga tushadi. Balki bu Kutasov deganlari turmada emasdir, balki biror yoqqa safarga ketgandir. Masalan, Moskvaga. Axir, turmada organlarning sadoqatli yordamchisi, partiya a’zosi Shestak uni poylab o‘tirganini esidan chiqarib qo‘ymaydi-ku!
Tunda ularni mashinaga o‘gqazish uchun olib chiqishganda, u tergovchini izladi. Ammo bu yerda Kutasov yo‘q edi. Xuddi yer yorilgan-u, Kutasovni yer yutgan. Shu lahzada yana bir fikr Shestakning joniga ora kirdi: ha, Kutasov otish oldidan paydo bo‘ladi-yu, eng so‘nggi daqiqada uni boshqalardan ajratib oladi. Endiliqda uning uchun eng muhimi xuddi avvalgidek sirini fosh qilib qo‘ymaslik, qat’iyatli bo‘lish, oxirigacha o‘zining yashirin burchini ado etish. Shunda hamma narsa joyida bo‘ladi. Joyida bo‘lmog‘i kerak.
Birdan mashina keskin og‘ib ketdi, uning ichidagilar bir silkinib tushdi, motor o‘kirib yuborganday bo‘ldi, ular to‘xtab qolgandek edilar. Survila fahmladi — mashina loyga tiqilib qoldi. Yo‘lning dabdalasi chiqib ketgan, hatto yog‘ingarchilik bo‘lmagan vaqtlarda ham bu yerda ko‘lmak bo‘lib yotardi. Kecha yomg‘ir boshlangan, ko‘lmaklar yana ham ko‘paygan bo‘lsa kerak. Eshikning yonida o‘tirgan ko‘yi Survila loyga tiqilib qolgan g‘ildiraklar ostida suvning shaloplayotganini eshitdi. G‘ildiraklar turgan joyda aylanar edilar. Kabinaning eshigi taraqlab ochildi, yon tomondan erkak kishining serjahl ovozi eshitildi — ular bilan birga hukmni ijro etishga ketayotgan komendant yordamchisi Kostikov kabinadan yo‘lga tushgan edi.
— Chaproqqa bur, chapdan ol, ablah! — deb g‘azab bilan baqirdi u shofyorga. Shofyor esa ustma-ust gazni bosar, motor o‘kirar, mashina turgan joyida silkinar edi-yu, yurmas edi. G‘ildirak aylanib, loyni behuda qorardi.
— Qani, menga ber-chi…
Kostikov gazni bosa boshladi — u bir oz qattiqroq bosar, keyin kamaytirardi. Lekin bularning bari behuda edi — mashina borgan sari loyga chuqurroq botib borardi.
… Bir zamonlar ana shu Kostikovni rayondan turma boshqarmasiga o‘tqazishgan edi. U paytlarda u endigina organlarda xizmat qila boshlagan yoshgana yigitcha edi. O‘sha oqshom navbatchilik qilayotgan Survila uni birinchi bo‘lib qarshi oldi. Ozg‘in, tortinchoq Kostikov uning turma tartiblari haqidagi, mahbuslar bilan pachakilashib o‘tirish mumkin emasligi to‘g‘risidagi gaplarini indamay tingladi. Albatta, bu gaplarning hammasi uning uchun yangilik edi, Survila esa chekistlik ishida birmuncha tajriba to‘plagan, hozir esa shu tajribasini yangi odam bilan baham ko‘rishga tayyor edi. O‘sha kuni u yosh xodimga ijaraga oladigan uyni qayerdan izlash haqida ham yaxshi yo‘l-yo‘riq berdi. Haqiqatan ham, Kostikov ko‘p o‘tmay Kalvari qabristonining orqa tomonidan bejirimgina bir uyni ijaraga oddi. Keyin u Survilani uyiga chaqirdi. Ikkovlari rosa to‘yib ichishdi. Bir necha muddat o‘tgandan so‘ng Survila ko‘tarilib ketdi — uni tergov bo‘limiga o‘tkazishdi. Kostikov esa komendaturada avvalgi mansabida — komendant yordamchisi bo‘lib qoldi. Endilikda Survilaning chekistlik faoliyati fojiona tarzda xotimalanadigan bo‘lganda shu Kostikov tergov bo‘limida uning o‘rnini egallamasa go‘rga edi. Egallasa nima — Survilaning e’tirozi yo‘q — Kostikov yomon yigit emas, yoshligaga qaramay, haqiqiy chekist desa bo‘ladi.
Nihoyat, komendant yordamchisi mashinani botqoqdan faqat motorning kuchi bilan chiqarib olish mumkin emasligini tushundi, shekilli, gazni kamaytirib, kabinadan pastga tushdi. Temirning temirga urilib jaranglagani eshitildi.
— Qani, itaramiz. Sen — Nikolay va sen — Kozel, tushlaring bu yoqqa. Ular eshikka yaqin o‘tirishardi. Darrov o‘rinlaridan turishdi. Survila o‘ylab o‘tirmay, to‘g‘ri loyga sakradi. Avtux oyoq qo‘ygani joy topolmay, bir oz taysallandi. Ammo Kostikov yana bir po‘pisa qilgan edi, Avtux oyog‘ida chorig‘i bilan beso‘naqay bir tarzda ko‘lmakka tushdi.
— Qani, bo‘llaring! Men aytishim bilan baravar itarasanlar, — deb buyruq berdi Kostikov yo‘lning chekkasida turib. — Bo‘laqol, shofyor, gaz ber-chi! Ha, bir-ikki, oldik…
Ular ancha botib qolgan mashinani orqa tomondan bor kuchlari bilan itara boshlashdi. Bir tomonda Survila, yana bir tomonda Avtux. Hali qorong‘i edi. Yo‘ldan nariroqda kichikroq bir o‘rmon, osmondan mayda yomg‘ir urib turipti. Avtomobil g‘ildiraklari chir aylanib, ularning ust-boshini loyga botirdi. Ko‘p o‘tmay Survilaning charm kamzuli ham, Avtuxning movut choponi ham shalabbo bo‘dtsi. Ular ko‘lmak tagidagi sirpanchiq yerga oyoqlarini tirab, jon-jahdlari bilan harakat qilishar, lekin mashina joyidan siljimas edi, aksincha, u badtar botdi. Buni ko‘rib, Kostikov shoferga: «Hadeb gaz beraverma, benzinni ado qilasan» deb baqirdi. Survila bilan Avtux hansirab qadlarini rostladilar. Sukunat ichida mashinaning kuzovidan iltijoli bo‘g‘iq ovoz eshitildi:
— Qani, menga ham beringlar-chi… «Ha» degan tuyaga madad.
Ovoz Shestakniki edi, komendantning yordamchisi bir zum dudmallandi.
— Bo‘pti. Qani…
Kostikov bir oyog‘i bilan ko‘lmakda turganicha kuzovning eshigini ochdi, u yerdan ko‘ringan Shestak shalop etib loyga tushdi.
Uch kishilashib ular yana mashinani itarishga tushishdi, ammo ularning bu harakatlari ham zoye ketdi. Motor cho‘zib uvillar, mashina silkinar va chayqalardi, lekin joyidan qimirlamas edi. Kuzovda mashina bilan birga Feliks Yashin ham silkinardi. Uning xayolidan «men ham mashinadan chiqib, qolganlarga yordam bersam bo‘larmidi, odamlar jonini jabborga berib ishlayotganida qo‘l qovushtirib o‘tiraverish yaxshi emas» degan o‘y o‘tdi. Ammo uni chaqirishmadi. Endi chaqirishmasalar ham kerak. U dushman, dushman bo‘lganda ham, albatta, hamqishlog‘i Avtuxga yoki anavi ishchi — partiya a’zosi Shestakka qaraganda o‘n chandon badtarroq dushman. Chekist Survila to‘g‘risida gapirmay qo‘yaqolsa ham bo‘ladi. Survila bu yerda nima qilib yurganini Feliks sira tushunmay garang edi. Uning ishi boshqalarnikidan alohida ko‘rildi. To‘g‘risini aytganda, bu shoirning parvoyiga ham kelmaydi. Bor gap ham shu: boshqalarning ishiga burun tiqishni yomon ko‘radi. Faqat Avtux Kozelning taqdirigina uni jinday tashvishlantiradi, xolos. Lekin bir narsa g‘alati edi — nechuk komsomol shoirning ishini yakka xo‘jalik tarafdorining gunohi bilan bog‘lashdiykin? Ularning hech qanaqa qarindosh-urug‘chiligi tugul, oshna-og‘aynigarchiligi bo‘lmasa? Feliks Yashin adabiyotda ko‘zga tashlanib qolgan edi, Kozel Avtux esa o‘zining chalasavodligi vajidan gazeta ham o‘qimagan bo‘lsa kerak. Shunga qaramay, ikkovlarini bir arqon bilan tushovlashdi. Darhol emas, turmada anchagina o‘tirganidan keyingina Feliks angladiki, u umuman, she’rlari tufayli qopqonga tushib qolgani yo‘q, balki belorus tilida yozgani uchun hibsga olindi. Ruscha she’rlar siyosiy jihatdan beloruscha she’rlardan xavfsizroq edi. Nima jin urib u belorus she’riyati bilan shug‘ullanib yuripti? Ochig‘ini aytganda, unga rus she’riyati o‘n chandon ortiqroq yoqardi. Pushkin, Lermontov, ayniqsa, Fetni aytmaysizmi? Ammo bir vaqtlar Fet yozganiga o‘xshatib yozmoqning imkoni yo‘q — komsomol do‘stlarining masxarasiga qoladi. Mayakovskiydan o‘rnak olmoq kerak. Ammo Feliks Yashin Mayakovskiyni ko‘p ham yoqtiravermas edi. U «Yosh avlod» uyushmasiga qo‘shildi. Boshqa yosh shoirlar ham shu uyushmaga kirishgan edi. Shundan keyin Feliks hamma joyda urf bo‘lganidek, balandparvoz, jo‘shqin she’rlar yoza boshladi. Vujudiga singishib ketgan tug‘ma diddan, meshchanlikdan qutulishga harakat qildi. O‘rmonni ko‘rganda iyib ketish, qarag‘ayga muhabbat izhor qilish kimga ham kerak deysiz! Bularning hammasi siyqasi chiqib ketgan. Kundalik hayot hodisalariga yuz o‘girmoq kerak. Boshqa estetikani o‘zlashtirmoq lozim. Bu estetika zavod tsexlarining guldurosiga, fabrika mo‘rilaridan chiqqan tutunlar dudiga, kommunizm quruvchilarining kollektiv mehnatiga to‘lig‘dir. Uning ijodida nimalardir endi-endi qovushib kelaboshlagan edi. «Sovet Belorussiyasi» poeziya obzorida yosh proletar shoirlari qatorida uning ham nomini sanab o‘tgan va «May ohanglari» degan eng yaxshi she’ridan bir baidni misol keltirishgandi. Iste’dodining rasman tan olinganidan qanoatlangan Feliks bunaqa she’rlardan yana bir dyujinasini sharillatib yozib tashladi va o‘zini pixini yorgan inqilob kuychisi deb his qila boshladi.
Uning hamma ishlari yurishib ketdi. Shunday paytda qamalib qoldi-da… Birov chaquv qildimi, kayf ustida aytib yuborgan biror gapini yetkizdimi? Turmada avvaliga faqat she’rlar masalasida so‘roq qilishdi, keyin esa she’rlar masalasida pichoqqa ilinadigan gap chiqmasligini tushunishdi, shekilli, uni Avtux amakiga bog‘lashdi — polyak josusi ekaningni tan olasan deb turib olishdi. Aftidan, Avtuhdan ham shuni talab qilishgan ko‘rinadi. Va maqsadlariga yetishdi ham. Avtux amaki dehqonda — ongi yetishmaydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, so‘roqlarga dosh berolmadi — Feliks meni polyak razvsdkasiga ayg‘oqchi qilib yolladi, men uni chegaradan o‘tkazib qo‘yishim kerak edi deb ko‘rsatma berdi.
Tashqarida mashinaning silkinishi va itaruvchilarning inqillab-sinqillashlari birdan tinib qoldi. Faqat motor sekin guvillab turardi. Komendant yordamchisi tushkun ohangda dedi:
— Uzil-kesil botdikmi?
— O‘qiga o‘tirib qoldi, — deb horg‘in javob berdi Shestak. Feliks Yashin astagina eshikni taqillatdi:
— Men ham yordamlashib yuboraymi? Har holda, to‘rt kishi bo‘lsak… Tashqaridan hech kim javob bermadi, lekin eshik g‘ijirlab lang ochildi.
— Qani, chiqhammang. Hammalaring chiq, he onalaringning oyog‘idan osib… Itarlaring. Hamjihatlik bilan. Birgaliqda! — deb po‘pisa qildi komendant yordamchisi.
Ammo bu gal po‘pisasining qo‘rquvlik joyi yo‘q edi — uning nomigagina dag‘dag‘a qilayotgani shundoqqina ko‘rinib turardi. Endi uning buyrug‘i go‘yo erkalayotganday eshitildi. Buni ko‘rib, Feliks unchalik yomon odamga o‘xshamaydi deb o‘yladi. Ikki oy turmada o‘tirib, so‘roqlar berib, u ancha-muncha xo‘rliklar tortgan edi. Shuning vajidan ularning o‘rtasida bironta ham insonga o‘xshaga-ni yo‘q, hammasi yirtqichdan badtar degan to‘xtamga kelgan edi. U loaqal sunggi nafasi oldidan bironta risoladagi odamga ro‘para kelishga zor edi. Qani endi bu odam ularning kulfatiga jindakkina hamdardlik ko‘rsatsa, ularning holini tushunib, zig‘irdek achinsa… Shunda Feliks garchi eng oliy sotsialistik jazoga hukm qilingan bo‘lsa ham, o‘zini bir qadar odam dsb hisoblagan bo‘lardi.
Feliks Yashin kuzovdan qorong‘ilik qo‘yniga sakradi va tizzasigacha loyga kirib ketdi. Ammo undan keyin qolgan ikki kishi ko‘pda oshiqavermadi. Komendant yordamchisi yana dag‘dag‘aga tushdi:
— Hoy ablahlar! Kutib o‘tiramanmi senlarni? He onalaringni…
— E, toshingni tersang-chi! — Kuzovdan Zaykovskiyning bo‘g‘iq ovozi eshitildi. — Men mahkumman. Menga mashina itarish mumkin emas.
— Mumkin emas? Nega endi? — dedi hang-mang bo‘lgan Kostikov.
— Shunaqa! RSFSR Jinoyat majmuasi. Bir yuzu yigirma yetgi — prim moddasi. O‘qiganmisan?
Nima deyishini bilmay qolgan Kostikov yo‘lning chekkasida oyoklarini keng qo‘yganicha bir daqiqaga indamay qoldi. Boshqalar ham hansiragancha tek turishardi. Feliks Yashin mashinani itarish qulayroq bo‘lsin deb o‘zini moslamoqda. Ko‘kragidagi sanchig‘i bu ishni oson bajarishga qo‘ymas edi.
— Aldayapti! Bu to‘g‘rida modda yo‘q, — dedi Survila.
— Yo‘q bo‘lsa nima? Baribir, chiqmayman. Menga desa, yorilib o‘llaring. Otishga hukm qilganlaringdan keyin, marhamat qilib, qatl joyiga sog‘-omon yetkazib qo‘yinglar. Tushunarlimi? — dedi Zaykovskiy mashinada xunob bo‘lib.
— Hozir senga qatl joyini ko‘rsatib qo‘yaman,—dedi darg‘azab bo‘lib Kostikov. Shunday deb u qinidan to‘pponchasini ola boshladi. — Seni itday loyga belamasammi hali! He sening o‘sha bezori basharangdan o‘rgildim. — Lekin u eshikni ochishga jazm qilmadi — botqoqning eng chuqur joyiga tushib qolishdan qo‘rqdi, shekilli.
— Kattalaringga nima javob berasan? — degan ovoz eshitildi mashina ichidan. — Olib ketishga olib ketib, yetkazib borolmadingmi, deyishmaydimi?
Vaziyat tobora chalkash tus olmoqda edi. Chuqur ko‘lmakning narigi tomonidagi Zaykovskiy hozircha daxlsiz bir ahvolda edi.
— Ha ablah! Hali shoshmay tur! Bir boplay seni! Bir emas, beshta o‘qni joylay gavdangga! Birin-ketin!
Zaykovskiyning so‘nggi gallarini Kostikov bee’tibor qoldirdi — uni boshqa narsa bezovta qilmoqda edi. Mahkumlarning bukik qaddi-qomatlarini indamay ko‘zdan o‘tkazib chiqqan Kostikovga kimdir yetishmayotganday ko‘rindi.
— Kuzovda anavi burjuy ham qolgan,— deb gap qo‘shdi Shestak.
— Oqgvardiyachi,— deb aniqlik kiritdi Kostikov va darg‘azab qichqirdi:— Kani, chiq bu yoqqa, grajdanin Valeryanov! He sening dvoryanligingga o‘ynab qo‘yay!
Kuzovdan Valeryanovning shapkasiz kal boshi ko‘rindi. Avval u kuzovning bir chetiga o‘tirdi, oyog‘i bilan paypaslab tayanadigan biror narsa izladi, dudmallik bilan qo‘llarini silkitdi.
— Qani, sakra! Qo‘rqma! — deb unga dalda berdi Survila.
Ammo oqgvardichi sakramadi, u Avtuxning yelkasiga tayanib, asta sirg‘anib ko‘lmakka tushdi.
— Qani, oldik! Ha, bir-ikki — oldik! — deb buyruq berardi Kostikov. U bir chekkaga chiqib, nuqul to‘pponchasini o‘ynatardi.
Ular yana mashinani itarishga kirishishdi. Mashinani g‘ildiraklar hosil qilgan chuqurdan chiqarib olish niyatida shofer bot-bot gazni kuchaytirib, uni silkitardi. Zaykovskiyni o‘z holiga qoldirishdi. Endi kuzovdan uning bo‘g‘iq ovozi olis-olislardan kelayotganday eshitilardi:
— Itaringlar, ha-a, itaringlar, sotsializmning sho‘rpeshona qullari. Ahilroq! Kuchliroq! Baquvvatroq! Yuksakroq! O‘limingiz sari olg‘a!
— Buni qara-ya! — dedi jon-jahdi bilan mashinani itarishayotgan Shestak. —Bunda ichaklaring uzilib ketay deyapti-yu, bu ablah o‘tirib olib masxara qiladi-ya! Voy la’nati qizig‘ar-ey!..
— Bo‘laqollaring, yo‘qsuldan tarqaganlar…
— O‘chir ovozingni! Buyuraman — uningni o‘chir. Otaman! — deb tahdid qildi Kostikov yo‘l chetida u yon-yon yugurar ekan.
Zaykovskiy parvo qilmay, yana nimadir deb qichqirdi. — Bu gal ancha shaloq va tahqirli gaplarni aytdi. Survila chidayolmadi shekilli, Kostikovga maslahat berdi:
— Otib tashlasang-chi! Uni o‘chardi. Qancha chidash mumkin?
— Uchgacha sanayman. Keyin hamma o‘qni bo‘shataman.
— Otaqol! Davlatning mashinasiga iching achimasa, mayli, ot! — degan ovoz eshitiddi kuzovdan.
Ammo Kostikov o‘zining qo‘rqinchli tahdidini amalga oshirishga ulgurmay, motor «paq» etgan ovoz chiqardi-yu, o‘chib qoldi. Birdan hammayoq jim-jit bo‘lib qoldi, mashinaning tagidan ko‘kish qo‘lansa tutun buralib chiqa boshladi.
— Nima bo‘ldi? — deb so‘radi Kostikov sergaklanib.
— Tamom. Benzin ado bo‘ldi, o‘rtoq komendant yordamchisi,— deb javob berdi shofyor kabinadan. Kostikov so‘kindi.
Hamma nimadandir hafsalasi pir bo‘lganday yoxud birov aldab ketganday indamay turardi. Rost-da, shuncha harakat qilishdi, qancha kuch sarflashdi — hammasi behuda bo‘lib chikdi. Endi yana hammasini boshidan boshlash kerak.
— Xo‘p, bunday qilamiz, — dedi Kostikov bir zum indamay turgach. — Shofyor, sen garajga yugur. Benzin yuborishsin.
— Chistyakovga ayt,— deya ogoh qildi Survila. — Chistyakovning xabari bor. Yosh qizil askar — shofyor horg‘ingina shahar tomon yo‘rg‘aladi. Mahkumlar birin-ketin loydan yo‘l chetiga chiqishdi. Yo‘l chekkasi unchalik shilta emas edi. Hammalari boshliq yana qanday buyruq berarkin deb kutib turardi. Boshliq bo‘lsa bir qo‘li bilan shinelining tugmalarini yechdi. Ikkinchi qo‘lidan esa hamon to‘nponchani qo‘ymagan edi.
— Ha, nima? Endi bekor o‘tirmoqchimisizlar? Bekorlarni aytibsiz! Qani, ishga kirishinglar! Shuncha odam bitta mashinani chiqara olmaydimi?
Tepilaverib suyulib ketgan bo‘tqa ichiga qaytadan kirishga hech kimning ishtiyoqi yo‘q edi, shunday bo‘lsa-da, mashinaning loy bosgan orqasiga qo‘llari bilan tarmashdilar. Survila bilan Shestak ikki burchakdan, Avtux bilan Feliks yonma-yon. Mashina g‘ildiraklarning to‘xtovsiz aylanishidan hosil bo‘lgan suv to‘la chuqurga uzil-kesil botib bo‘lgandi — unga qaragan odam mashina hozir yo‘l bo‘ylab suzib ketadi deb o‘ylashi mumkin edi. Lekin u suzib ketmadi, u joyidan qo‘zg‘alishni ham istamas edi. Kostikov yo‘l chekkasida u yoq-bu yoqqa yurib, to‘pponchasini silkitgancha qo‘mondonlik qilar, odamlar esa oyeqlari bilan loyni toptab, kuchanib-zo‘riqib mashinani itarishardi.
Ammo bu gal ham hamma harakat zoye ketdi. Mashina yana ham chuqurror botdi. Endi hech qanday kuch uni botqoqtsan tortib chiqara olmaydigandek ko‘rinardi. Bir necha fursat o‘tgandan keyin komendant yordamchisining ham popugi pasayib, dami chiqmay qoldi. Mahkumlar bir oz nafaslarini rostladilar.
— Bu tarzda bo‘lmaydi, — deb gap boshladi Shestak o‘ksinib. — Itaradigan bo‘lsak, hammamiz birgalikda itaraylik-da! Biz bo‘lsak… Xuddi kolxoz brigadasidagidek — bitta odam ishlaydi, boshqasi tishlaydi…
— Qani, kim u ishdan bo‘yin tovlayotgan? — deb so‘radi Survila sergaklanib.
— Kimligini bilmaganday gapirasiz-a! Ana, anavi burjuy-da. Nomigagina qo‘lini tekkizib turipti.
Valeryanov beso‘naqay tarzda yelka uchirdi.
— Men ushlayotganim yo‘q…
— Shunaqa degin? Nima, mening ko‘zim yo‘qmi? Yana o‘zini oqlaydi-ya!
— Yana kim ko‘rdi? — qovog‘ini uyub so‘radi Kostikov. Lekin qolganlar in-damay turishardi. Komendant yordamchisi hammani bir-bir so‘roqqa tutdi. — Yakkaxo‘jalik, ko‘rdingmi?
— Yo‘q. Hech narsa ko‘rmadim.
— Sen-chi, shoir?
Feliks Yashin ko‘lmak ichidagi oyoqlarini bir-bir bosdi, yengil bir tujurkada badani sovuqdan dildirab qolgandi.
— Nima desam ekan? Anaqa… Har nima deganda ham, yoshi o‘tinqirab qolgan-da…
— E-e, o‘tinqirab qolgan, degin! Demak, kuchi yo‘q! Sovet hokimiyatiga zarar yetkazishga kuchi yetadimi? Har bittangni o‘zim kuzataman. Ishyoqmaslarni ogohlantirmasdan joyida otaman. Jasadini g‘ildirakning tagiga tashlayman. Shunda chuqurdan tezroq chiqamiz.
Feliks Yashinning o‘zi ham bir qo‘llab itaryapti hisob, ko‘kragiga bosib olgan ikkinchi qo‘lini og‘riqning zo‘ridan ko‘tarolmay qolgan. U xavotir ichida o‘yladi — uning ojizligini hushyordan hushyor Shestak yoki bo‘lmasa komendant yordamchisi Kostikovning o‘zi payqab qolmasa go‘rga edi. U tahdidini amalga oshiraman desa, birov unga xalaqit berarmidi? Otadi — tashlaydi-da… Keyin manavi suyuq bo‘tqaga uloqtiradi. Yolg‘iz shu o‘yning o‘zidayoq uning a’zoyi-badanida qaltiroq turdi. U xavotir ichida yonida qorayib ko‘ringan gavdaga qarab qo‘ydi.
Ular yana itara boshlashdi. Bor kuchlari bilan, komandaga rioya qilib… Feliks Yashin og‘riqning zo‘ridan entikib ketdi. Uning yonida oqgvardiyachi burjuy Valeryanov jon-jahdi bilan tirishmoqda. Aftidan, chekistning po‘pisasidan u ham qo‘rqadi, shekilli. Lekin o‘ylab qarasa, nimasidan qo‘rqadi? Biroq hamma gap shunda ediki, har bir mahkum ikkidan birini tanlash zaruriyati qarshisida qolgan edi — uning jasadi qayerga ko‘miladi — quruq sarg‘ish qumloqqami yoxud ataladay botqoq ichida qolib ketadimi? Bu botqoqni ko‘rganda tirik odamning oyog‘ida tomiri tortishadi-yu… Bu ahvolda shamollab qolish ham hech gap emas deb o‘yladi mahzun kinoya bilan Feliks Yashin.
Dafn joyiga o‘z tobutlarini ular o‘zlari ko‘tarib borishmoqda — bu qadimgi marosimda allanechuk yangilik edi. Yoki qatlning yangicha nozik usulimi? Qani endi shu to‘g‘rida she’rmi, balladami yozsang! Lekin keng tarqagan vaznda emas, og‘ir, zalvorli vaznda yozmoq joiz. Homerga o‘xshab. Ha, bu mashum davr uchun Homer eng mos keladigan shoir bo‘lsa kerak. «Yosh avlod»dagilarning bari Mayakovskiy!
— Bir-ikki — oldik! Ha, qani bos! Yana bir! Ha-a: yana! — deb bo‘g‘ilardi yonida chinqiroq ovozda Kostikov.— Ishyoqmaslik qilma! Kuchliroq! Yana ham. Kuch bormi o‘zi, he senlarni tuqqan onangni…
Ikki-uch marta u orqa tomonda turib to‘pponchasini bo‘shatdi. O‘q ovozidan hamma zir titradi. Odamlar terlab ketgan, hammayog‘i shalabbo, butkul kuchdan qolgan edi.
— Bo‘llaring! Bo‘laqollaring! Bo‘lmasa, hammangni itday otib tashlayman, sovet xalqining mal’un dushmanlari! — degan hayqiriq yangrardi yo‘l ustida tunda.
Keyin birdan mo‘jiza ro‘y berdi — mashina bir siljiganday bo‘ldi, ular bundan xursand bo‘lishib, yana bir zo‘r berishdi, qo‘llari va oyoqlarini tirab yana itarishdi. Shunda mashina chindan ham loy ichida bir qadamcha surildi. O‘rtaliqda turgan Yashin bilan Valeryanov eng chuqur joyga tushib qolishdi, lekin chekinishmadi, qo‘llarini mashinaning temir bortidan uzishmadi. Nihoyat, hammalari bir bo‘lib bir amallab hamma yog‘i loy bo‘lib ketgan mashinani chuqurdan chiqarib olishdi. Yo‘lning eng yaramas joyi ortda qoldi, mahkumlar mamnuniyat bilan qaddilarini rostladilar.
— Ana, bo‘larkan-ku, he onalaringni senlarning! — deyarli erkalagandek ohangda so‘kindi komendant yordamchisi. — Mohirona rahbarlik qanaqa bo‘lishini ko‘rdilaringmi? Kuchdan qoldik, charchadik emish… Majbur qilmoq kerak. O‘n minut chekib olinglar! — deb mamnuniyat bilan tanaffus e’lon qildi u va ariqcha bo‘yidagi quruqroq joyga o‘tdi. Uning ketidan dudmallanib mahkumlar bitta-bittadan loydan chiqishdi va nima bo‘lshshshi kutib qarshi tomonda tizilishdi. Kostikov to‘pponchasini shinelining ichiga — qiniga solib qo‘ydi, cho‘ntagidan bir quti «Belomor» chiqardi.
— Olinglar, chekinglar…— Birinchi navbatda oshnachilik qilib papirosni Survilaga tutdi. U loy chaplangan barmoqlari bilan ehtiyot qilib qutidan bir dona papiros oldi va haqirona bir tarzda hovuchda tutib turilgan gugurtdan tutatib oddi. Yo‘l uzra xushbo‘y tutun taraldi. Hamma tarang bir sukut ichida edi.
— Topshiriqni bajarish vaqtida ro‘y bergan favqulodda voqeani tugatishdagi zarbdorona mehnat uchun minnatdorlik e’lon qilaman, — dedi Kostikov yumshagan ohangda.
Bu so‘zlar allaqachon mahbuslarning xotirasidan o‘chib ketgan edi. Ularni eshitib seskanib ketishdi. Ularning tortib olingan hayoti shu so‘zlar orqali yurakni orziqtiruvchi sado bermoqda edi. Ular bu so‘zlarni hazil o‘rnida qabul qildilar. Endi esa shu hazil ham ular uchun hayotdan bir nishona edi. Faqat anavi chekist hazili bilan mahkumlarning g‘ashiga tegmoqchiday edi. Bu esa ularning har birining dardini yana ham chuqurlashtirar edi.
Yolg‘iz Shestakkina komendant yordamchisining so‘zlariga jiddiy qarashga tayyorday edi.
— Rahmat, o‘rtoq… Grajdanin boshliq. Qani endi, shu minnatdorlik ino-batga olinsa…
— Olinadi, olinadi, — deb mujmal va’da berdi Kostikov.
— Narigi dunyoda, — deb istehzo qildi Survila.
— Nega narigi dunyoda? — deb e’tiroz bidtsirdi Kostikov. — Bu dunyoda ham inobatga olinadi. Men sizga eng yaxshi chuqurni va’da qilaman. Kup-quruq, sariq qumi bilan.
U jiddiy gapiryaptimi yoki ularni behayolik bilan mazah qilyaptimi, anglab bo‘lmadi — tonggi g‘ira-shirada uning navqiron chehrasidagi ifodani ajratib olish qiyin edi. Ammo ovozida haqoratomuz ohang yo‘q edi, bu esa beixtiyor ravishda chekistga nisbatan bir iliqlik uyg‘otdi.
— Men axir aybdor emasman, — dedi Shestak oldinga qadam tashlab. — Ter-govchi Kutasov biladi. Men zararkunanda emasman.
Kostikov miriqib papirosini tortdi-da, xayolchan bir qiyofada og‘zi-burnidan buruqsitib tutun chiqardi.
— Albatta, aybdor emassan. Agar aybdor bo‘lganingda seni qiyma-qiyma qilib tashlashardi, bironta qovurg‘ang sog‘ qolmagan bo‘lardi. Xotiningni ko‘z o‘ngingda… Aybdor bo‘lsang shunaqa bo‘lardi. Hozir esa tepalikdagi qayinzorda xotirjamgina otib tashlaymiz, vassalom. To‘g‘rimi, burjuy? — qo‘qqisdan u Valeryanovga murojaat qildi. U boshqalardan nariroqda turardi.
Komendantning yordamchisi nima qilib bo‘lsa ham Valeryanovning jig‘iga tegishga, uni javob berishga majbur qilishga harakat qilardi. Ammo u javob bermadi. Balki u yosh chekistning gaplarini eshitmagandir ham. O‘zining hayotida o‘n to‘qqizinchi yildan beri — uni Alushtada otib tashlamoqchi bo‘lishgandan buyon bunaqa chekistlardan ozmunchasini ko‘rdimi? Albatta, o‘shanda otib tashlashganda keyinchalik boshiga tushgan juda ko‘p savdolardan uni ozod qilgan bo‘lishardi. Ammo Alushtada qo‘yib yuborishdi. O‘shanda ko‘ngillilar armiyasining elliktacha zobitlari qatorida sharob saqlanadigan yerto‘lada suvsiz, ovqatsiz, hatto hojatga ham chiqarmay uch hafta ushlab turishgan edi. Valeryanov ochlik va tashnalikdan ko‘ra ham hojatga chiqarmaganlaridan ko‘proq azob chekdi, u notanish odamlarning ko‘z o‘ngida ancha vaqtgacha «katta»sini ham, «kichigi»ni ham qilolmay yurdi — ana o‘shanda chekistlarning g‘ayri insoniy qiyofasini anglab oldi. Ular odam emas. Agar ularni risoladagi aql bilan idrok etishning iloji bo‘lsa, faqat shunday deb ta’riflash mumkin. Valeryanovning tug‘ishgan ukasi poruchik Arkadiy Arkadevich qanaqa odamlar bilan muloqotda bo‘layotganini tushunib yetmadi, shekilli — qiziqqonlik qildi, norozi bo‘ldi, bahslashdi. Oxir-oqibatda esidan og‘ib qoldi. Uni itday otib tashlashdi va yo‘l bo‘yida o‘sgan sassiq alaflar ichiga uloqtirishdi. U esa hech qayerda qarshilik ko‘rsatmadi, norozilik bildirmadi, hech kim bilan talashib-tortishmadi, imkoni boricha o‘zini o‘tdan past, suvdan tinch tutishga harakat qildi. Asosan shu sababdan mana — o‘lmay tirik qoldi. Xo‘sh, oqibatda nimaga erishdi? Ukasining qismati uning ham boshiga tushdi-ku! Faqat, oradan o‘n besh yil o‘tgandan keyin… Shunaqa ekan, arzirmidi shuncha urinishlar?
Bu orada osmon yorisha boshladi. Yo‘lning ikki chekkasida g‘ira-shira adirlik bag‘ridan dala va uning etagidagi butazor suzib chiqdi. Osmondan mayda kuz yomg‘iri goh yog‘ar, goh tinardi, dala tomondan g‘arbning namxush shabadasi esa boshladi. Dala yo‘li adirga olib boradi. Mashinalar yuraverib, yo‘dda ikkita chuqur ariqcha yasagan. Hozir ular loyqa suvga to‘lib yotipti. Shaharliklar bu yo‘ldan ko‘p qatnamaydi. Ariqlar ichki ishlar xalq komissarligi mashinalarining g‘ildiraklaridan hosil bo‘lgan, yo‘lning o‘zini ham shular solgan. Ko‘proq kechasi qatnashgan. Ba’zan, kunduz kunlari ham yurishga to‘g‘ri kelgan. Ayniqsa, Moskvadan tekshiruvchilar bosganda… Shahar turmasini oshig‘ich ravishda yengillatish talab qilinardi.
Kostikovning gaplariga Valeryanov pinagini buzmagani unga yoqmadi.
— Hoy burjuy! Senga gapiryapman!
— Eshityapman,— dedi Valeryanov past ovozda.
— Mening yaxshiligim uchun qulluq qil. Otib tashlamoqchi bo‘luvdim…
— Rahmat.
— Shunaqa-da! Rahmatni ham o‘zing tilab olishing kerak. Tarbiya ko‘rmagan bir burjuysan-da!
— Uzlarining burjuylari bilan muomala qilishganda juda ham boadab bo‘lib qolishadi,— deb gapni ilib ketdi Shestak,— og‘izlaridan «minnatdorman» tushmay qoladi.
— O‘zlarinikiga shunaqa qilishadi, yo‘qsullarga qilishmaydi,— deb gap qo‘shdi Survila. — Yo‘qsullar ularning dushmani.
— Kam otishgan-da ularni,— dedi Shestak.
— Anchasini otib tashlashgan. Lekin hammasini otib bitirib bo‘larmidi? Ko‘proq ayblarini izlashgan. Dalil-isbot qidirishgan. O‘zlari iqror bo‘lishini kutishgan. Qancha qog‘oz isrof bo‘ldi-yu…—dedi alam bilan Survila go‘yo yig‘ilib qolgan dardini aytib yig‘layotganday.
— Yozib nima qilisharkin?.. — hayron bo‘ldi Shestak. —Axir, aksilinqilobchi «mana man» deb ko‘rinib turmaydimi? Mana kostyumi, mana ko‘ylagi, mana — shapkasi…
— Balki bo‘yinbog‘i ham bordir? — deb jilmaydi Kostikov.
— Ha, bor, albatta,—deb past ovozda javob berdi Valeryanov, — har bir ziyoli odamda bo‘yinbog‘ bo‘ladi.
— Otilishi muqarrar bo‘lsa-yu, yana bo‘yinbog‘ bog‘lasa… Bo‘yinbog‘ nima qilib berardi? Yo turmada o‘zini osishga yarab qolarmikin?
— Shu bilan jazodan qutulib qolaman deydi-da, — deya luqma tashladi Survila. — Bizda bunaqa nomer o‘tmaydi. Bizda tartib qattiq!
He o‘sha tartiblaring boshlaringni yesin, degan fikr o‘tdi Avtuxning ko‘nglidan. Uning usti-boshi shalabbo, izg‘irindan suyaklarigacha sirqirab ketgandi. Avtux ularning turli-tuman tartiblari bilan so‘nggi yillarda qishloqda xo‘b tanishib ulgurgan edi. Chalasi bilan turmada tanishdi. Sovet hokimiyatiga uning qarshiligi yo‘q edi — u siyosatga kam qiziqardi. Lekin uning yeri bor va u o‘zining nonini o‘zi topib yeyishni istar edi. Holbuki, uning yoqasidan olib, kolxozga kirasan deyishadi. Kolxozga kirsa kirib ham qo‘yaqolardi. Lekin kolxozda qanday xo‘jalik yuritishlarini va buning oqibatida nimalarga ega bo‘lishlarini xo‘pam tuyib ko‘rdi. Kolxozdagi tartiblar ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan tartiblar edi. Bunaqa tartiblar dunyoning hech qaysi burchagida bo‘lmasa kerak. Kartoshka yer bag‘rida sovuq tushgunicha chirib yotaveradi. Yog‘ingarchilik vaqtida o‘rib olingan g‘alla yanchilmasdan xirmonda qolib ketadi va turgan joyida qizib tamom bo‘ladi. Asbob-aslahalar uch yil mobaynida shalag‘i chiqib yo‘q bo‘lib ketishga keldi. Aravani tuzatadigan, egar-jabduqni sozlaydigan odam yo‘q. Hamma hosilni davlatga topshirishadi, o‘zlariga loaqal urug‘likka olib qolishmaydi, apreldan boshlab ko‘k yeyishadi. O‘rmon yoqasidagi bir shapaloq yerining orqasidan u zo‘r-bazo‘r kunini ko‘rib kelardi, tuzukroq yashashiga yo‘l qo‘yishmas edilar. Bahorda uning yerini qirqishardi, unga sassiq alaflar bilan qoplangan noqulay bo‘lakni qoldirishardi va yana «kolxozga kirasan» deb tiqilinch qilishardi. U kirmayman deydi. Shunda o‘tloqni olib qo‘yishadi, sigirni boqadigan joy qolmaydi. Keyin uning g‘aramlarini tortib olishadi. Sababki, kolxoz molxona qura boshlagan emish, shunga uskuna kerak bo‘lib qolipti. Buyumlarining hammasini kolxoz olib borib bir joyga taxlab qo‘ydi, kolxozchilar ularni qishi bilan olib ketib o‘tin qilishdi. Yana boshliqlar kelib dag‘-dag‘a qilishdi — endi ham kirmaysanmi kolxozga? Shunda ular xutordan katta yerga olib boradigan yo‘lni traktor solib kavlab tashlashdi. Haydalgan yerdan yurib o‘rmondan aylanib, bir-ikki chaqirim yo‘l bosib boriladigan bo‘lib qoldi. Go‘yo u Polshaga qatnab turadi degan mishmishlar shu sababdan tarqagan bo‘lsa, ajab emas. He-e, senlarning go‘rlaringni shunaqa olisdan bersin-a— deb o‘yladi alam bilan Avtux Kozel.
Hamma narsasini olib, shipshiydam qilishdi, qirqadiganning hammasini qirqib olishdi, xullas, xonavayron qilishdi. Keyin uning toyiga ko‘z olaytira boshlashdi. Kolxoz otlari allaqachon qirchang‘iga aylanib bo‘lgan edi, ularni rosa ishlatishar, lekin yolchitib boqishmasdi. Avtuxning toychog‘i esa xuddi suvratdagidek, gijinglab turar edi. O‘zining baytalidan bo‘lgan bu toyni Avtux juda mehrini qo‘yib parvarish qilar, hattoki uni bo‘y yetib qolgan qizlaridan ham a’lo ko‘rardi. Ba’zan shunday bo‘lardiki, Avtux o‘tloqdan aravaga o‘t bosib kelardi, kechgacha u shu darajada toliqib qolardiki, to‘shagiga chiqib yotishga ham holi qolmas edi. Buning ajablanadigan joyi yo‘q — har qaysi tepalikda yelkasi bilan aravani suyaydi, uni itarib, go‘yo otiga yordam bergan bo‘ladi. Rost, toychog‘i ham egasining ahvolini yaxshi fahmlayotganga o‘xshardi, u harakat qilar, hali kamquvvat oyoqlarining tomirlari ko‘pchib ketgudek bo‘lar, o‘tni qancha ortsa ham aravani tortaverardi. Shunaqa otni kolxozga topshirib, hammaning mulkiga aylantirib bo‘larkanmi? Bir yozning o‘zida uni ishdan chiqarib, harom o‘ddirishardi. Yo‘q, toyni o‘g‘irlab ketishdi. Kechqurun uni otxonasiga olib borib, oyoqlariga arqon soldi, lekin kishan urmadi — kun bo‘yi harakat qilib horigan oyoqlarga rahmi keldi. Kim o‘g‘irlaganini Avtux darhol fahmladi. Nimasi bor, buni qishloq ahlining hammasi bilardi. Qishloqda faqat bitta o‘g‘ri bor edi. U Avtuxdan oldin ham odamlarning mollarini o‘g‘irlab yurgan. Avtux rayonga yugurdi, militsiyaga, prokurorga uchradi. Hech narsa chiqmadi. Hammalari indamay quloq solishdi, dardiga hamdard bo‘lganday bo‘lishdi, lekin qidirishni xayollariga ham keltirishmadi. Avtuxning o‘zi o‘g‘ri kim ekanini ko‘rsatib berganini ham inobatga olishmadi. Asosli dalil kerak deyishdi, dalil esa yo‘q. Ammo Bolozev otlarni o‘g‘irlab, poles’elik lo‘lilarga pullab yurishi ko‘pdan beri odamlarga ma’lum bo‘lsa, yana qanaqa isbotu dalil kerak? Yo‘q, bu gap ketmas ekan. Dalil-isbot bo‘lishi kerak ekan. Tartib shunaqa ekan.
Unda juda asosli dalillar zarur bo‘lgandi, bu ishda esa, umuman, hech qanaqa dalil-isbotsiz ham bo‘laverar ekan. Avtux hech qachon chegaradan o‘tishni xayoliga ham keltirgan emas. Polshada nima qiladi u? Pishirib qo‘yiptimi? Bular bo‘lsa borgansan deyishadi. Go‘yo biror marta uni Polshada ushlab olishganday. Yoki uni birov ko‘rgani borday. Shundoq bo‘lsa ham, borgansan deb yozishdi, vassalom. Bo‘yningga olasan!
U ahmoq ham anavi partiya a’zosining gapiga kirib, bo‘yniga olib o‘tiripti-ya! Aytgan qog‘ozlariga qo‘l qo‘yib berdi. Shunday qilsa, yaxshi bo‘ladi deb o‘ylovdi. Yo‘q, bunday bo‘lmadi, aksinsa, teskarisi bo‘ldi. Endi uzil-kesil ishning pachavasi chiqtsi, shekilli, Polyak josusi bo‘lib qoldi. O‘ziga ham, qizlariga ham yaxshi sovg‘a bo‘ldi. Bir umrlariga tatiydi.
— Ha, bolshevikcha tartib! — deya ma’qulladi Shestak.— Sichqon ham o‘tolmaydi.
— Sen uningni o‘chirib o‘tirsang-chi! — deya qo‘qqisdan uning gagshni cho‘rt kesdi Kostikov. — Senga tushib qolgan gap bormi, sotqin?
— Menmi? — deb bo‘zarib ketdi Shestak.
— Ha, sen, sen, — deya ravon ohangda takrorladi komendant yordamchisi va Valeryanov tomonga bosh irg‘adi. — Manavi sotqin emas, chunki u oshkora dushman. Oq ofitser. Yana nima balo. Sen bo‘lsang, va’dani bizga berib, ishratni boshqalar bilan qilasan.
— Men boshqalar bilan ishrat qilmaganman. Men o‘zimiznikilar bilan…— deb qizishdi Shestak.— Men partiyaga xizmat qilganman. Men bolshevikman. Meni bu yerga qamaganlari… xatolik bo‘lgan…
— Bo‘pti,— deb qo‘l silqdi Kostikov. — Tagiga yetishadi.
Kanday qilib tagiga yetisharkin — Shestak buni tushuna olmadi. Kim tagiga yetadi? Kachon? Umuman, bu nima degani? Chekistning gapi juda-juda mujmal edi, ammo shu mujmallikda cho‘kayotgan odamga xizmat qiladigan somon parchadek allanechuk xalos etuvchi ma’no bor edi. Bordi-yu hali chindanam biror ilinj bo‘lsa-ya? Shestak shuni o‘ylab, bir kayfiyatda, biroq yuragida jinday umid paydo qilib, yashirin alam bilan bir chekkaga chiqtsi. Komendant yordamchisining yoniga Survila keldi.
— Hoy, menga qara, — dedi u yaqin turganlar eshitmasin uchun ovozini pastlatib. — Meni hammi?
— Seni ham,— dedi Kostikov unga chaqnagan ko‘zlarini tikib. Survilaning go‘shtdor basharasida taajjub ifodasi paydo bo‘ldi.
— Manavilar bilan birga-ya?
— Bu yog‘ini ko‘ramiz, — dedi chekist bir necha muddat indamay turgach. Keyin sobiq hamkasabasining bo‘g‘riqib ketgan yuziga papiros tutunini pufladi.
Kostikovning bu mujmal gapi Survilaning yuragida ham nochorgina umid uchqunini yoqdi. Albatta, yaqin-yaqinlarda hamkasaba bo‘lib yurgan odam hukmni ijro etmaslikka jur’at qiladi degan o‘yni Survila xayoliga ham keltira olmas edi. Buni qo‘ying, u hatto buyruqni bajarishda jinday yengillikka ham yo‘l qo‘ya olmaydi. Lekin shundoq bo‘lsa ham — u jinday yumshashi mumkin-ku? Hukmni sal yumshoqroq ijro etsa ham bo‘ladi-ku! Axir, o‘zining odamiga — chekistga imkoni boricha bir oz yon bossa hech narsa qilmas. U mahkum bo‘lsa-da, baribir odam-ku? Axir, uning gunohi har qancha og‘ir bo‘lmasin, manavi xalq dushmanlarining gunohi bilan qiyoslab bo‘ladimi? Axir, Survila otib tashlaganlaridan keyin ham Dzerjinskiy armiyasining sadoqatli soldati bo‘lib qolaveradi. Ori rost, u ham ancha-muncha xatoliklarga yo‘l qo‘ygan. Ularning ko‘pchiligi tajribasining kamligi va o‘qimagan bir omi bo‘lgani uchun ro‘y bergan. Bir yosh toliba qiz bilan shunaqa bo‘lgandi. Uni otib tashlashga to‘g‘ri kelgandi. O‘shanda u hali yosh edi. Qizaloq ham bir qarashda jonni olar darajada dilbar edi — nimjongina, kelishgangina, istarasi issiq, betining yarmi ko‘zdan iborat. Shu ko‘zlarga qaradi-yu, Survilaning ixtiyori qo‘ldan ketdi, qizni otishga yuragi betlamadi. U tegmaydigan qilib otdi. O‘q qulog‘ining yonidan o‘tib ketdi. Lekin qiz, bari bir, handaqqa qulab tushdi — aftidan, qo‘rqqanidan hushidan ketib qolgan bo‘lsa kerak. Qiz yiqilganicha shu xandaqda boshqa jasadlarning tagida qoldi. Buni hech kim payqagani yo‘q. Keyin ham hech kim hech qachon uning qilg‘ilig‘idan xabar topgani yo‘q. Lekin baribir Survila ancha vaqtgacha o‘zini gunohkor his qilib yurdi, chunki tushundiki, qiz bolaning jozibasiga dosh berolmadi, qarshisida fosh qilingan makkor dushman turganini unutib qo‘ydi. U o‘zining bu xatosini bir umrga eslab qoldi, ehtimolki, shuning uchundir, butun umri davomida bo‘ynidagi yumushlarni keragidan ortiq o‘rinlatib bajarishga harakat qildi. Uning harakati samarasini berdi. Ancha vaqt o‘tgach, tergov bo‘limida ishlab yurgan kezlarida yarim yil uchun eng yuksak ko‘rsatkichga erishdi — 127 kishiga oliy jazoni yopishtirdi. O‘shanda uning suvrati yil oxirigacha boshqarmaning Hurmat taxtasida osig‘liq turgan edi.
Endi bo‘lsa, mana —uning o‘zini…
Ular hordiq chiqarib, nafaslarini rostlab ulgurmay, shahardan keladigan yo‘dda mashina paydo bo‘ldi — u ham usti yopilgan, kattakon yuk mashinasi bo‘lib, o‘ydim-chuqurlarda sakrab-sakrab chayqalib kelardi. Mashina yaqin kelib to‘xtadi. Undan shinel kiygan uchta o‘qchi askar tushdi va qo‘llaridagi miltiqni o‘qtalib, mahkumlar guruhiga yopirilishdi.
— Ostavit!— deb xotirjam komanda berdi Kostikov.— Hammasi joyida. Shofyorlar tunuka idishdagi benzinni mashinaga quya boshlashdi, mahkumlarni esa Kostikov yana kuzovga joyladi. Kuzovda ularni uyqusiragan Zaykovskiy ranjib qarshi oddi.
— Uxlagani ham qo‘ymadinglar…
— Hali ko‘p uxlaysan,—dedi Survila, — zax yer bag‘rida…
— He-e, jin ursin. Bunaqa hayotdan ko‘ra, — deb so‘kindi bezori va kuzov ustiga uzun gavdasi bilan ko‘ndalang cho‘zildi.
Ular yana uydim-chuqur loy yo‘ldan o‘rmalaganday ketib borishar, orqalaridan esa ikkinchi mashina sekin kelardi. Lekin hammalari cho‘zilib ketgan bu sayohatlari oxirlab borayotganini his qilishardi. Ularning har qaysisi safar oxirida ro‘y beradigan mudhish voqea haqida uncha o‘ylamaslikka harakat qilar, lekin o‘ylamaslikning iloji yo‘q edi. Feliks Yashin sud bo‘lgan kundan beri uni qanaqa qilib otib tashlashlarini ko‘z oldiga keltirishga urinardi. Otishning aniq tartib-qoidalarini u, albatta, bilmas edi, ammo eslaydi. O‘qchilar qator saf tortib turishadi, nayzali miltiqlar g‘isht devor tagidagi qurbonlarga o‘qtalingan. Kurbonlar oq ko‘ylaqda, har birining ko‘ksi iftixor bilan tog‘day ko‘tarilgan. Uqchilar baravar o‘q uzadi. Miltiqlarning og‘zidan yengilgina ko‘kish tutun ko‘tariladi, qurbonlar T’er jallodlariga la’natlar yog‘diradi. Chiroylik! Xo‘sh, bu yerda-chi? Qani ular uchun saf tortgan o‘qchilar? Anavi mashinada o‘tirgan askar yigitlarning uchta miltig‘i-yu, komendant yordamchisining bitta to‘pponchasi chiroyli qilib birvarakay o‘q chiqarish uchun kamlik qilsa kerak, albatta. «La’nat!» deb kimlar hayqirarkin? Feliksga qolsa, u sira ham qichqirmaydi, unga desa jallodlari ham, qurbonlari ham qo‘shmozor bo‘lmaydimi! U yerda — turmada va tergovda. Avtuxdan dehqoncha fahmsizligi uchun qattiq o‘pkalagan edi. Biroq keyin ma’lum bo‘ldiki, uning hamqishlog‘idan yuz chandon o‘tib ketadigan nusxalar ham bor ekan. Loaqal anavi Shestakni olaylik. U bilan Feliks kamerada bir necha marta suhbatlashgan, adabiyot haqida unga nimalardir deb gapirgan. Shestakka o‘xshaganlar kamerada bittamidi? Yaxshi hamki, ular bilan birga Survila o‘tirgani yo‘q. Uni alohida kamerada saqlashgan bo‘lishsa kerak-da. Chekistlarning kameralari ham boshqa. Hayotda ham ularning hamma narsasi boshqa-ku! Faqat u — shoirgina oddiy xalq bilan birga, shodliksiz g‘am-g‘ussalari bilan birga. Feliks Yashin necha martalab pushmon yedi — nega endi adabiyotga mehr qo‘ydi? Nega o‘qidi? Nega shoir bo‘lmoqni havas qildi? Undan ko‘ra savodsiz o‘tgani ming bor yaxshi emasmidi? Uning ukasi to‘rt sinfni bitirgan. Kolxozda ishlaydi. Kitobsiz, she’rsiz ham kunini ko‘rib yuribdi-ku! Kitobsiz o‘lib qolayotgani yo‘q.
Undoq desa Avtux amaki ham she’r yozgan emas, yozish bir yoqtsa tursin, umrida she’r o‘qimagan ham bo‘lsa kerak. Shunday bo‘lsa-da, endi ularning jasadi bir chuqurda yonma-yon. Shunaqa bo‘lgandan keyin hayotda nima qilganingni o‘zing topib olaver.
Bu paytda Avtuxning fikrlari mashinadan, o‘nqir-cho‘nqir yo‘ldan va hatto oradan ko‘p o‘tmay shahar yonidagi o‘rmon dahanasida uni muqarrar tarzda qarshi oladigan qismatdan ham olisda edi. Avtux hozir ham o‘ziga odat bo‘lib qolganidek butun fikri-zikrini hamisha — erkin yurganida ham, turmada ham va hatto o‘lim sari olib ketayotgan so‘nggi yo‘lda ham band qilib kelgan eng muhim narsa to‘g‘risida o‘ylardi. Afsuslar bo‘lsinki, bular befoyda o‘ylar edi, chunki bu o‘ylar o‘tmishga qaratilgan edi. O‘tmishni esa na qaytarib bo‘ladi, na undagi biron narsani o‘zgartirish imkoni bor. O‘rmon yoqasidagi jilg‘a bo‘yida bir necha ariq kartoshka kavlanmay qolib ketdi. Kuz yomg‘irlari bosib yog‘ib bersa bormi! Unda u yerlarga kirib bo‘lmay qoladi. Xotini ulovsiz faqat belkurak bilan qanday eplaydi? Kech qolsa, sovuq urib ketadi, kartoshka nobud bo‘ladi. Kishda nima yeysan? Rost, hozir yeydigan og‘izlar kamayib qolgan, lekin ishlaydigan azamatlar ham kamaygan-da! Eng muhimi esa, xo‘jalik egasiz qoldi — uning o‘rnini beshta ishlaydigan azamat ham bosolmaydi.
Mashinaning kuzovi bir yonga og‘di, keyin kabina ko‘tarilib ketdi. Mashina allaqanday do‘nglikdan oshib o‘tib, to‘xtadi. Zaykovskiy g‘ashi kelib nim qorong‘iliqda o‘rnidan turdi-da, keyin yana o‘tirdi. Aftidan, qandaydir yangi bir narsani his qildi, shekilli, so‘kinmadi. Boshqalar ham indamay g‘uj bo‘lib olishdi — ular nimanidir kutishardi. Eshikni hali ochishganicha yo‘q, ularni tashqariga chiqarishmayapti. Tashqarida soqchilar g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir nimanidir gaplashishyapti, kimdir qaygadir yugurib ketdi. Aftidan tayyorgarlik ko‘rishmoqda edi.
Nihoyat, taqir-tuqur qilib eshik lang ochildi. Mashina bir yonga ancha-muncha og‘ganicha qarag‘ay nihollari o‘sgan joyda turardi.
— Qani, chiq! Bittadan!
Lekin hech kim o‘rnidan qo‘zg‘olmadi, bir lahza go‘yo hamma gung bo‘lib qolgandi. Biroq oradan ko‘p o‘tmay Kostikovning tabassumli basharasi ko‘rindi. U gapni tahdidli tarzda so‘kinishdan boshladi.
— Nima, alohida taklifni kutyapsanlarmi? Hoy, sen! — deb kuzovda birinchi ko‘zi tushgan odamga o‘qraydi. Bu Avtux edi. — Qani, tush bu yoqqa!
Avtuxning yuragi alamdan o‘rtanib ketdi — nega endi u birinchi bo‘lar ekan? Nima, bu yerdagilarning ichida eng katta dushmanmi? Undan kattaroq dushmanlar ham bordir?.. Ammo iloj qancha? Komendant yordamchisi kutib turipti. U beso‘naqay tarzda mashinadan tushdi.
Ro‘parasida tonggi yengil tuman ichida qarag‘ay nihollari mudrayotganday sokin turardi. Ularning orasida esa diqqat-e’tiborini bir nuqtaga jamlab, navqiron qizil askarlar qotib turishipti. Bir oz chekkaroqda pastliqda qumloq adir sarg‘ayib ko‘rinyapti. Hammasi ravshan edi…
— Qani! Olg‘a!
Tushunib bo‘lmaydigan qahru-g‘azab bilan Kostikov Avtuxning yelkasiga turtdi. Avtux esa, oyog‘i ho‘l maysaga chalishib qolib, yiqilib tushli. Ko‘kragida yuragi qinidan chiqib ketay deb gurs-gurs urardi. O‘zining beo‘xshov, faqirona qiyofasi uchun juda xo‘rligi kelib ketdi, qattiq alam qildi — ayniqsa, undan ko‘zini olmay tikilib turgan harbiy kiyimdagi navqiron, sarishta yigitlar qarshisida xijolatdan yerga kirib ketay dedi. Kalovlanib o‘rnidan turdi-da, to‘satdan qalbini o‘rtay boshlagan alamni yenga-enga, chuqur tomon nochorgina qadam tashladi.
— Bo‘pti, cho‘qinib ol, — dedi Kostikov past ovozda, deyarlik do‘stona ohangda. Ulgurmay qolishdan qo‘rqqan Avtux pravoslavlarga xos tarzda o‘ngdan chapga qarab shosha-pisha cho‘qindi. Chorig‘i yumshoq tuproqqa tegdi. Tuproq shuvillab chuqurga to‘kildi. Avtux vaqtidan oldin chuqurga qulab tushmay deb qo‘rqib ketdi. Boshi aylandi, ko‘ngli behuzur bo‘ldi. U ko‘zlarini yumganicha kuta boshladi. Tezroq bo‘laqolsa go‘rga edi…
— Qo‘rqadigan joyi yo‘q, — dedi avvalgidek do‘stona ohangda chekist. To‘pponchasining zatvorini shiqirlatib, o‘qdonga birinchi o‘qni joyladi. Avtux endigana qazilgan chuqurga qarashga ulgurgan ham ediki, orqasida boshi ustida o‘q paqilladi. Chuqurning o‘zi Avtux sari tashlandi — unga bag‘rini tutdi.
— Ana! Bittasi bo‘ldi! — dedi komendant yordamchisi bardam ovozda. U mashinaga o‘girildi. Uning chekistlik ishi boshlangan edi. U bu ishni epchillik bilan o‘rniga qo‘yib bajarardi. Har doimgidek yana mashinada hamma taxta bo‘lib qoldi. Go‘yo endi kimni chaqirar ekan deya kutib, biqinib olishganday. Komendant yordamchisi ko‘rib qoldimi yo esladimi — mashinaning orqa tomoniga qapishib, indamay turgan Zaykovskiyni chorladi.
— Hoy sen, bezori!
Zaykovskiy bir lahza kutib, o‘rnidan turdi, qat’iyat bilan eshik tomon yurdi-da, mashinadan sakrab tushdi.
— Qo‘lingni orqaga! Orqaga!
— Qanday orqaga qilaman. Mana, singan, ko‘rmayapsanmi?
— Hozir ikkinchi qo‘linpsh ham sindiraman! — deb uning yengiga yopishdi Kostikov. Ammo Zaykovskiy chap berib qoldi.
— Tegma! Senga otish buyurilganmi — otaver. Lekin qo‘lingni tekkizma!
— Voy sen bezori-ey!
— Men bezori emasman.Men siyosiyman. Hammang qo‘shilib ham menchalik bo‘lolmaysan.
— Shunaqami?
— Shunaqa.
— Xo‘p, ketdik, bo‘lmasa! — dedi xotirjamgina Kostikov to‘pponchasi bilan chuqur tomonga ishora qilib. Yaqin o‘rtada turgan jangchilar nayzalarini ko‘tarishdi. Aftidan, bunaqa dahanaki jangni ular bu yerda kamdan-kam ko‘rishardi.
— Menga qara, bilib qo‘y,— deb birdan to‘xtadi Zaykovskiy. Kostikov ham to‘xtadi.— Agar sening o‘zingai otadigan bo‘lishsa, bu chuqurda otishmasin. Hamma yeqni sasitib yuborasan.
— Voy iflos-ey! — g‘azablandi komendant yordamchisi va Zaykovskiyning ko‘kragiga qarab o‘q uzdi — bir emas, uch marta otdi. U chuqurga yetib Gormay, quladi, uning gavdasi tagida bir zumda qonli ko‘lmak hosil bo‘ldi.
— Menga do‘q qiladi-ya! Ko‘rsatib qo‘yaman do‘qingni! — Kostikov sira o‘zini bosib ololmadi.
Aftidan, otib tashlangan mahbusning zaharli gaplari chekistga qattiq botgandi. U jinoyatchining gavdasi jon talvasasida silkinayotganini kuzatib, yana bir necha daqiqa to‘pponchasini o‘qtalib turdi. Bir yonga tashlangan sog‘ qo‘li bilan Zaykovskiy ho‘l maysani changallab olgan, ammo uni uzib olishga holi yo‘q edi. Barmoqlar kuchdan qolib bo‘shashdi.
Avvaliga Kostikov xotirjam edi, butkul ishchanlik kayfiyatida edi. Endi sezilarli darajada kayfiyati buzila boshladi. Hukmlarni ijro etishning odatdagi jarayoni izdan chiqa boshladi. Bunga asosiy aybdor moskvalik bezori edi. O‘zlarining, ya’ni belorus xalq dushmanlari bilan hech qachon ortiqcha chalkashliklar chiqmas edi. Beloruslar hamma vaqt itoatkor bo‘lishgan, xandaq oldida o‘zlarini osoyishta tutganlar, intizomga bo‘ysunganlar. Turma, uzoq davom etgan tergov, sud ularni uzil-kesil sindirgan. Ana shunaqalarni otsang maza qilasan-da! Rost, ba’zi birlar (ayniqsa, partiya a’zolari) o‘lim oldidan o‘zlari ko‘nikkan shiorlarni aytib qichqirishadi: «Yashasin o‘rtoq Stalin!» Yo «komunizm»… Ba’zilar hatto «Yashasin jahon inqilobi!» deydi. Kostikov bunaqa xitoblarga o‘rganib qolgan, indamaydi. Mayli, yashasa yashayversin. Shunday derdi-da, navbatdagi egilgan boshga qarab o‘qini uzaverar edi. Uning ko‘z o‘ngidan qanchadan-qancha bo‘yinlar o‘tmadi — ularning ba’zilari qora yo malla, silliq yo serjun, tuklari oqargan yoxud taqir. Lekin ularning birontasi Kostikovni haqorat qilgan yoxud haddi sig‘ib so‘kkan emas. Siyosiy jihatdan ongli bo‘lishgan-da, azamatlar. Manavi zoti past haromzoda bo‘lsa…
— Bir yo‘la ikki kishidan chiqlaring! — deb g‘ijinib buyruq berdi Kostikov mashina yonida. — Sen — oqgvardiyachi va sen — ikki pullik shoir! Tezroq!
Feliks Yashin itoatkorlik bilan mashinadan sakrab tushib, sherigini kutib turdi. Valeryanov kuchdan qolgani uchun kuzovdan beso‘naqay tushdi — qorniga o‘girilib, oyoqlarini yerga cho‘zdi. Keyin barmoqlarining asabiy harakatlari bilan paltosining tugmalarini qaday boshladi. Dusya bir amallab tirik qolishi mumkindir degan o‘y keldi unga qo‘qqisdan. Xotinining yo‘qsullar tabaqasidan ekani nahotki asqotib qolmasa? Bolalari ham tirik qolishsa ajab emas. Mayli, yetim-esir bo‘lishsa ham. Bekorga o‘lib ketgandan ko‘ra yaxshi-ku!.. Har nima bo‘lganda ham, baribir, hayot shirin-da!..
Qizil askar Zaykovskiyning tinchib qolgan jasadini chuqurga sudrab tushirdi. Adir ustidagi yumshoq qumloqni ularning etiklari ancha toptab qo‘ygan, shu vajdan handaqning labi oldidagi ensizgina maydoncha ancha qulay bo‘lib qolgandi. Valeryanov tiz cho‘kib, uch bora cho‘qindi-da, qimir etmay qotib qoldi. U o‘zining mudhish qismatini — ko‘pdan kutilgan intihosini qarshi olishga tayyor edi. Ibodat qilib olmoqchi bo‘ldi-yu, lekin ulgurmayman deb o‘yladi. Feliks Yashin parishonxotirlik bilan uning yoniga o‘rnashdi. Unga nimadir halaqit bermoqtsa edi, Valeryanov pastga qarab, xandaqning uncha chuqur emasligini ko‘nglidan o‘tkazgan ham ediki, orqa tomondan ketma-ket yangragan ikki o‘q ularning ikkovini xandaqqa qulatdi.
Mashinada ikki kishi — Shestak bilan Survila qolgan edi.
— Sotqin, qani chiq!
Mashina kuzovining eshigida Shestakning bo‘zargan yuzi ko‘rindi. Soqoli bir necha kundan beri qirilmaganidan pataklanib ketgandi.
— Menga aytyapsanmi?
— Ha, senga. Senga! Qani, tush.
— Men sotqin emasman. Boya aytuvdim-ku! Bu — anglashmovchilik. Xato!
— Qanaqasiga xato bo‘larkan? — deya jon-poni chiqib ketdi Kostikovning.— Hammasi xatga tushgan, imzolar chekilgan. Qani, qadamlab marsh!
Rangi o‘chgan, o‘zini yo‘qotib qo‘ygan Shestak mashinadan sakrab tushdi-da, og‘zini kalpa-kappa ochib, qurt yegan, yarmi singan tishlarini ko‘rsatib esnay boshladi.
— Men, axir… Men, axir… Meni otib bo‘lmaydi! Men partiya a’zosiman! Bunday gaplarni yoki shunga o‘xshash iltijolarni Kostikov xandaq tepasida ko‘p eshitgan edi. Ayniqsa, partiya a’zolari otilish oldidan ko‘p tavallo qilishardi. Bunday hollarda Kostikov sinalgan dalilini ishga solar va bu dalil hamisha bexato amal qilardi.
— Agar sen partiya a’zosi bo‘lsang, nima bo‘q yeb organlarga qarshilik ko‘rsatyapsan?
— Menmi? Men… ko‘rsatayotganim yo‘q…
— Marsh undoq bo‘lsa! Xandaqqa jo‘na! Yordam beraymi?
Shestak xuddi mastga o‘xshab gandiraklab xandaqqa jo‘nadi. Ammo toptalgan qumloqqa yetib borgach, yana to‘xtadi:
— To‘g‘ri ish bo‘lmayapti-da…
— Hammasi to‘g‘ri! — dedi komendant yordamchisi va uning bo‘yniga o‘q uzdi. Shestakning qoq suyak gavdasi xandaqqa — undan avval qulagan jasadlar yoniga yiqildi.
Kostikov mashinaning yoniga qaytib kelganida Survila qismatiga tan bergan holda uni kugib turardi. Mahkumning shishinqiragan basharasi butkul ko‘karib kettan edi — bunaqa kechinmalarga dosh berolmagani shundoq sezilib turardi.
— Nima, meni ham shu yoqqami? — deb so‘radi u nigohini qumloq adirga tikib.
— Qayoqqa bo‘lmasa? Mening alohida xandaqim yo‘q.
— Kavla.
— Bir kamim shu qolgan edi.
— O‘zim kavlay qolay, bo‘lmasa.
— Mayli, kavlay qol! — deb rozi bo‘ldi Kostikov bir oz o‘ylanib.
— Qayerdan kavlay?
— Qayerdan bo‘lardi? Manavi yerdan kavlay qol. Bo‘la qol, tezroq. Survila shosha-pisha, asabiy bir holatda maysa aralash yumshoq qumni tevaragiga sochib kavlay boshladi. U kavlayotgan chuqurining bejirim bo‘lishini xayoliga ham keltirgani yo‘q. Shuning uchun xandaq to‘rt burchak bo‘lish o‘rniga deyarlik doira shaklida chiqdi. Qarag‘ayzor ichi unchalik sovuq emas edi. Survila bir daqiqa kavlashdan to‘xtab, urinqiranib qolgan jigarrang charm kamzulini yechdi-da, Kostikovning oyog‘i ostiga tashladi.
— Ma, ol. Bekor ketmasin.
Komendant yordamchisi loy chaplangan xrom etigi bilan tepib, charm kamzulni nariroqqa uloqtirdi. Survila yalinib o‘tirmadi, xohlamasa-xohlamas. Uning o‘ziga ham hech narsa kerak emas. Manavi alohida go‘rdan boshqa. Organlar tomonidan fosh qilingan dushmanlar bilan birga yotgandan ko‘ra bu yerda bir o‘zi yotgani ma’qulroq bo‘lar. Lekin shundoq bo‘lsa-da…
— Nima vajdan-a? Organning halol xodimini-a? Nima jinoyat qildim? Begunoh dushmanni mahv etdimmi? E-e, ularni minglab o‘ldirsang ham oz. Zarbdor ishim uchun meni to‘rt marta mukofotlashgan. Hammasi behuda bo‘lib chiqdimi? Dushmanni ayashadi-yu, o‘zinikini, sadoqatli odamni ayashmaydi.
— Bo‘pti, bas qil,— deb qichqirdi xunob bo‘lib Kostikov. — Jim tursang-chi, bir pas.
— Men jim turganman. Butun umrim mobaynida jim turganman. Senga o‘xshab.
— Jim bo‘lib, chuquringni kavlasang-chi…
— Yo‘q, bekorlarni aytibsan. Endi gapiraman. Mana, seni olaylik. Sog‘ qolaman deb o‘ylaysanmi? Sadoqatingni pesh qilib qutulib qolmoqchimisan? Yo‘q! Senga ham navbat keladi.
— Jim bo‘l!!!
— Yo‘q! Gapiraman. Biz bir bankaga solingan o‘rgumchaklarmiz. O‘rtoq Stalin xabar topib qolsa bormi?..
Ana shu gap ortiqcha bo‘ldi. Ularning yon-verida soqchi qizil askarlar miltiqlarini o‘qtalib, quloqlarini ding qilib turishipti. Hamma gapni eshityapti ular. Yuragi taka-puka bo‘lib, mashina oldida shofyor ham indamay tik turipti. Hammalari lol qolib tanish chekistga tikilib qarab turishipti. U o‘ziga go‘r qazib, qayoqtsagi gaplarni gapiryapti. Kostikov to‘pponchasini ko‘tarib, mo‘ljallab o‘tirmay, ikki marta o‘q uzdi. Survila belkurakni qo‘lidan chiqarib yuborib ikki bukildi-da, kavlangan chuqurga yonboshi bilan tushdi.
— Ot yana… Qutulay…— deya zo‘rg‘a so‘radi u.
Kostikov bunaqa iltimosni rad etolmasdi. Bir qadam tashladi-da, Survilaning boshiga o‘q uzdi. Maysaga va qum ustiga miyaning qatig‘i sachradi.
— Olib borib boshqalarning yoniga tashlang, — deb buyurdi Kostikov qizil askarlarga.
Uzun miltiqlarini yelkaga ilib qizil askarlar sobiq chekistning ikkala qo‘lidan ushlab, xandaqqa sudrashdi. Kostikov mashinadan nari ketdi. Qarag‘ayzorda sukunat hukm surardi. Havo yorishib ketdi, qarag‘aylarning ustida pag‘a-pag‘a oq bulutlar qayoqqadir asta suzib ketyapti.
Bu la’nati tun Kostikovning bor kuchini sug‘urib oldi. U har doim otishlarga bamaylixotir qarashga, o‘zini bir tekis tutishga harakat qilardi. Bir qaraganda, ishning og‘irligi yo‘q, lekin har kuni bir xil, bir xil, bir xil. Mahkumlarni qo‘yday bosib kelaverishadi, bosib kelaverishadi… Axir, qachon tamom bo‘ladi bu? Kostikov yalanglik bilan adirdagi qarag‘ayzor orasiga nigoh tashladi — kuzda bu yerlar ham xandaqqa to‘lib ketadi, albatta. Hech ajab emas-ki, ularning orasida uning ham go‘ri bo‘lsa…
Bu hayotda hamma narsa juda oson…
Ozod Sharafiddinov tarjimasi
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, 1998 yil, 3-son
