29 июнь — Антуан де Сент-Экзюпери таваллуд топган кун
Сизлар болаларни фикрлашга ва ибодатга ўргатинг. Бундан қалблар янада улуғвор ва сахий бўлажак. Қалбларни муҳаббат билан синанг. Илло, муҳаббат ўрнини боса олувчи нарса борми? Фақат ўз-ўзини севиш эса муҳаббатнинг аксидир.
Антуан де Сент-Экзюпери
ИСТЕҲКОМ
Асардан иқтибослар
Мен тарбиячиларни ҳузуримга чақириб, уларга қарата дедим:
— Сизларнинг вазифангиз мурғак қалблардаги инсонни поймол этиб, фақатгина ўз инида яшашга мослашган қумурсқаларга айлантириш эмас. Чунки инсон мияси маълумотлар билан қай даражада тўлдирилгани мен учун муҳим эмас. Энг муҳими — инсоннинг инсон бўлиши. Мен инсон саодати ҳақида сўроқламайман, балки қандай одам бахтли бўлиши билан қизиқаман. Ўтроқ қабилаларнинг тўкин-сочинликда яшаш-яшамаслиги ҳам мен учун муҳим эмас.
Сизлар инсонларни моҳияти қуруқ бўшлиқдан иборат формулалар билан эмас, балки ҳар қандай схемалар ўрнини босувчи образ билан тўйинтирмоғингиз даркор.
Сизлар тарбияланувчиларнинг у ёки бу машғулотга бўлган лаёқатига қараб ҳукм чиқарманг. Чунки лаёқатидан қатъи назар, тинимсиз меҳнат қилган инсон бошқалардан кўра олдинлаб кетади ва кўпроқ ютуққа эришади. Доимо муҳаббатни асосий мезон қилиб олинг.
Сизлар ўз шогирдларингизда кўникма ҳосил қилиш устида эмас, балки инсон бўлиши ҳақида шундай қайғурингки, ёғоч йўнаётган ўқувчингиз қалби номус ва садоқат руҳи билан тўйинсин. Ана шунда у ёғочга бошқача меҳр билан ишлов беради.
Сизлар мурғак қалб соҳибини иззат-икромдан бохабар этинг. Чунки истеҳзо кишиларнинг эрмагидир.
Инсонларнинг моддий бойликлар билан алоқаларига тўсқинлик қилинг. Кичкина одамда инсонни тарбиялар экансиз, уни маънавий бойликларга ошно этинг. Илло, бусиз қалб тошга айланиб қолур.
Сизлар болаларни фикрлашга ва ибодатга ўргатинг. Бундан қалблар янада улуғвор ва сахий бўлажак. Қалбларни муҳаббат билан синанг. Илло, муҳаббат ўрнини боса олувчи нарса борми? Фақат ўз-ўзини севиш эса муҳаббатнинг аксидир.
Бир қарашда, инсонга ҳатто бутун бошли шаҳарга фойда келтираётган бўлиб туюлса-да, сотқинлик ва ёлғонни аёвсиз жазоланг. Садоқатнинг биргина кўриниши минглаб юксак эътиқодларни кашф этади. Чунки инсон бир вақтнинг ўзида ҳам садоқатли, ҳам бошқаларга нисбатан садоқатсиз бўла олмайди. Асл садоқатли киши барча соҳада ва ҳар қандай вазиятда садоқат кўрсатади. Бироқ ҳамкор биродари бўлган кишига нисбатан хоинлик қилган зот садоқатли бўла олмайди…
Сизлар комилликка йўналтирилган дидни тарбия қилмоғингиз зарур. Илло, ҳар бир иш Яратганга яқинлашувдир. Бу ҳаракат ўлим билангина ўз интиҳосини топгай.
Сизлар кечиримлилик ва меҳр-шафқатдан сабоқ беришингиз зарур эмас. Чунки бу сифатларни нотўғри талқин этиш зиён етказувчи иллатлар олдида тиз чўкишга олиб келиши мумкин. Лекин фақатгина инсоннинг инсон билан ҳамкорлиги воситасида амалга ошувчи ҳамманинг ҳамма билан ҳамкорлигини тарғиб этинг. Ана шунда жарроҳ оддий ишчини даволаш учун ҳам саҳролар оша ошиқади. Илло, уларнинг ҳар бир нафари ҳам бутун бир кеманинг дарғасидир.
* * *
Ўзгаларга ёқишни истовчилар қаттиқ янглишадилар. Бундай зотлар ҳар қандай истакни бажо келтиришга шошиладилар. Улар ҳақида бошқача тасаввурга эга бўлишлари илинжида ҳар қадамда сотқинликка йўл қўядилар. Бундай на шакли-шамойили, на умуртқаси йўқ медузаларнинг менга кераги йўқ. Мен жирканиб уларни дунёга келтирган бадбўй балчиқ томон итқитаман. Одам бўлгач — келаверинглар.
Аёл зоти севишни билдириши учун сояси ва акс-садосига айланишга рози бўлган эркакдан нафратланади. Ўз акси билан сўзлашишнинг кимга ҳам қизиғи бор. Менга сенинг истеҳком сингари мустаҳкамлигинг зарур. Зеро, ҳар бир тошинг¬дан сенлигинг билиниб турсин.
ГЕНЕРАЛ Х.га ЖЎНАТИЛМАГАН МАКТУБДАН
Уч юз йил муқаддам инсонлар шундай сева олганларки, ҳатто муҳаббатни деб бир умр таркидунё қилишган. Бизнинг давримизда баъзилар ўз жонига суиқасд қилмоқда. Лекин уларнинг изтиробларини қаттиқ тиш оғриғи билан қиёслаш мумкин, холос. Зеро, бу изтиробнинг муҳаббат билан ҳеч қандай алоқаси йўқ…
Урушда мени ўлдиришадими, йўқми — бунинг мен учун фарқи йўқ. Бироқ мен севганлардан нималар омон қолади? Мен фақат инсонларнигина назарда тутмаяпман, балки анъаналар, такрорланмас ранглар ва қандайдир илоҳий маънавий шуълани назарда тутмоқдаман. Мен учун энг муҳими — уларнинг жойлашиш тартиби. Цивилизация — бу буюмлар ўртасидаги кўз илғамас алоқалардир. Чунки бу алоқалар буюмларнигина қамраб олмайди, балки улар орасидаги кўз илғамас муносабатларга ҳам тааллуқли бўлади.
Оммавий ишлаб чиқариш натижасида сон-саноқсиз ажойиб мусиқа асбобларига эга бўлишимиз мумкин. Лекин уларда куй ижро этувчи созандаларни қаердан оламиз?..
Абдуғофур Қосимов тайёрлаган.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 2002 йил 49-сонидан
АБАДИЯТ САРИ ПАРВОЗ
“Ҳар қандай касб улуғворлиги, аввало, инсонларни бирлаштира олишида намоён бўлади, деб ёзган эди ўзида икки ноёб истеъдод – ёзувчилик ва учувчиликни мужассам этган машҳур француз ёзувчиси Антуан де Сент-Экзюпери. Асарларида асл инсоний туйғулар — олижаноблик, эзгуликни куйлаган, “Кичик шаҳзода ҳақида эртак”, “Одамлар сайёраси, “Жанубий почта”, “Ҳарбий учувчи”, “Гаровдаги кишига мактуб” каби ажойиб китоблар муаллифи, юраги жўшқин туйғулар билан ёнган учувчи сўнгги парвозидан қайтмайди… Антуан Сент-Экзюперининг ижоди, ҳаёт йўли ҳар бир авлод ўқувчисини қизиқтириб келади. Қуйида эътиборингизга ҳавола этилаётган мақолада иродали, истеъдодли, ҳаётсевар, романтик адиб ҳақида ҳикоя қилинади.
(Луижи Бакколо, “Стория иллюстрата” журналидан олинди, Милан)
1900 йилнинг 29 июнида Франциянинг Лион шаҳрида ўғил дунёга келади. Беланчаги узра ҳозир бўлган фаришталар унинг ғайритабиий қисматини башорат қиладилар. Фаришталар яна унинг парвозларга иштиёқи кучли бўлишини ҳам илова қиладилар…
Эртакларни севган ва ўзи ҳам кичик шаҳзода ҳақида ажойиб эртакни ҳикоя қилган Антуан Сент-Экзюпери ўзининг бахтиёр болалиги ҳақида баҳс этганида шодон кечмишини меҳрибон фаришта туҳфаси дея фахрланиши бежиз эмасди. Гарчанд Антуан тўрт ёшлигида отаси вафот этган бўлса-да, болалиги бахтиёр кечди. Ўрта ер денгизи соҳилидаги Ла-Моль ва Амберьёга яқин Сен-Морис қалъаларида бола қувноқ ва ҳар бир нарсага қизиқувчан бўлиб ўсди. Антуан рангтасвир ва шеъриятга эрта ихлос қўйди. Бироқ у ҳаммасидан ҳам саргузаштлар ва ҳар хил механизмларни яхши кўрди, ҳаттоки елканли велосипедни ҳам ихтиро қилди. Албатта, бу велосипеднинг қаноти йўқ, у уча олмас эди.
Фазо билан илк учрашув
Антуан меҳрибон бўлиб вояга етди. Опаси Симона, укасининг инидан тушиб кетган полапон қушларни қандай парвариш қилганини, сичқончаларга ғамхўрлигини хотирлайди. “Оила, табиат оғушида, — деб ёзади Симона, — кўҳна уй, боғдаги дарахтлар, ойдин кечалар Тониони нозиктабиат, олижаноб қалб эгаси бўлиб улғайишига замин бўлди”.
Симона ўзининг машҳур укаси ҳақида батафсил ҳикоя қилади. Симонанинг ҳикоялари орасида айниқса бир воқеа диққатга сазовор. Бир куни Антуан уйга: “У ўлди! Ўлиб қолди!” дея бақирганча кириб келади. Маълум бўлишича, у акаси Франсуа билан мотор “ихтиро” қиладилар. Бир пайт ана шу “ихтиро” портлаб кетади. Портлаган мотор парчаси Франсуанинг пешонасига тегиб, яралайди. Мотор, елканли велосипед Сент-Экзюперининг ҳаётга чанқоқлигидан, қондош биродари учун азоб чекиши, қайғуриши, олижаноблиги, таъсирчанлиги ва катта қалбидан далолат беради.
1909 йилга келиб ана шу беташвиш, сокин манзара ўзгаради. Антуан энди беташвиш болалиги билан хайрлашишига тўғри келади: уни Ле-Манедаги Нотр-Дам де Сен-Круа иезуитлар коллежига ўқишга жўнатадилар. Бола ўзини тенгқурлари орасида бегона ҳис қилди. У оламда иккита сайёра борлигини, бири ўзига ва ҳаммага тегишлилиги, назокат, қаҳрамонлик, эртак, шеърият ва орзу-хаёллар ҳукм сурган иккинчиси бўлса, — фақат ёлғиз ўзигагина тегишили эканини эрта англаб етади. Антуан коллежда ортиқча қунт-иштиёқсиз ўқийди, ахир унинг учун яшамоқ – аста-аста туғилмоқ демак эди. Ўша вақтдаги барча мактаб ўқувчилари сингари у ҳам шеърлар ёзар, имтиҳонларни танбеҳларсиз, лекин мақтовларсиз топширарди. Елканли велосипеди унинг эсидан чиқмаган эди. 1912 йил Антуан илк бора фазо билан рўбарў келди (ўша даврда таниқли бўлган француз авиатори Ведрин уни Амберьё узра самога олиб чиқади). Антуан бошқа тарбияланувчилардан тартибсизликка нисбатан ғалати иштиёқи билан ажралиб турарди. Масалан, йиғиштириб қўйилган тўшак унинг ғашини келтирарди. “Батартиблик, — деб опаси Симона,- унинг ҳаёт тугалланишини англатарди”.
Болаликнинг ишончли қалъасидан ажралган Сент-Экзюпери ўзида мулоқотга, дўстликка кучли эҳтиёж сезарди. “Дўстлик, — деб ёзади у кейинроқ, — инсон енгил нафас олиши мумкин бўлган тоғ чўққиси демакдир”. Шундай бўладики, унинг ҳаётда бари яқин дўстларидан жудо бўлиш, айрилиш азобини тортишига тўғри келади. 1917 йилда биринчи марта жудолик алами кўксини тилка-пора қилиб юборади. Болаликда сичқончаларни бирга парвариш қилган, биргаликда мотор кашф этган акаси Франсуа ҳаётининг сўнгги дақиқаларигача мардона тура олади ва худди Антуандан ўз ожизлиги учун авф сўрагандай дейди:” Қўрқма, мен унга халақит қилолмаяпман, ахир бу менинг вужудим, руҳим эмас”. Ака-укалар руҳ қудратига катта аҳамият берардилар: бадан – қул, гарчанд қул баъзида ўз хўжасига исён кўтариб турса-да, руҳ – эга…
Почтачи учувчи
Сент-Экзюпери коллежни тугатгач, денгизчи бўлиш ниятида, ўзини синаб кўради, бироқ омади чопмайди. Сўнгра кутилмаганда яқинларини ҳайратда қолдириб, Париждаги нафис санъат мактабининг архитектура бўлимига ўқишга киради. 1921 йилда бирдан ҳарбий хизмат муддатининг кечиктирилишини ихтиёрий тарзда рад этади ва авиацияда хизмат қилишга рухсат беришларини сўрайди . Уни Страсбург қароргоҳида жойлаштирилган авиаполкка тайинлашади. Ва ниҳоят Сент-Экзюперига ҳақиқий самолет беришади, у ҳарбий учувчи бўлади. Буржадаги 34-авиаполкда хизмат қилаётганида дастлабки ҳалокат рўй беради. Э-ҳе, у яна неча-неча ҳалокатларга дуч келади-ю… Ҳаттоки фаромушхотир учувчи Сент-Экзюпери ҳақида афсона ҳам пайдо бўлади. Бироқ дўстларининг гувоҳлик беришларича, Сент-Экс (полкдошлари уни шундай деб атардилар) довюрак, шартта ўзини хатарга урадиган таваккалчи бўлган “Агарда у кичкина айб қилган бўлса, -дейди Сент-Экзюперининг сўнгги командири, — ҳавода чалғиб, адашгани учун эмас, балки унга ерда ҳаддан ортиқ батафсил тушунтиришганлари учун хаёли бўлиниб, хатога йўл қўярди”.
Сент-Экзюпери ғалати учувчи эди. У ҳарбий хизматни, уставга биноан интизомга риоя қилишни ёқтирмасди. Антуан шунчаки учишни яхши кўрар, хавфли топшириқларга бажонидил рози бўларди. Умуман, у одамларни жуда яхши кўрарди. Учувчилик касби унга одамлар билан руҳан бирга бўлишдай ноёб имкониятни берганди.
Ниҳоят ҳарбий хизмат ҳам тугайди, иш излашга тўғри келади. Сент-Экзюпери оиласи аслзодалар наслидан бўлса-да, унчалик бой эмасди. Отаси бир умр суғурта аганти вазифасида ишлаган эди. 1923 йилдан бошлаб Сент-Экзюперининг кейинги ҳаёти – авиация билан мажбуран хайрлашиш ва яна унга қувонч билан қайтиб келишдан иборат бўлди. Черепица заводида хизматчи, 1924 йилда механик, сўнгра юк автомобилларини сотиш бўйича “Сорэр” фирмасининг савдо агенти, 1926 йилда ”Латекоэр” компаниясининг почта йўналишида фуқаролик учувчиси ва бошловчи ёзувчи (Сент-Экзюперининг илк ҳикояси “Учувчи” 1926 йилда “Навир д’Аржан” журналида босилган).
Сент-Экзюпери 1927-29 йилларда Кап-Жуби аэродромига раҳбарлик қилади (Шимолий Африка). Ўша ерда биринчи “Жанубий почта” романини яратиш ғояси туғилди. Роман 1929 йилда нашр этилади ва тез орада довруқ қозонади. Сўнгра у Аргентинада, “Аэропоста-Аргентина” компаниясининг почта йўналишида хизмат қилади.
Бу иш Сент-Экзюперига ёқиб тушади: кутилмаганда кишиларга номаълум, ширин умидларни элтади. Одамларнинг истак-хоҳишлари йўлида тун оғушида юксакларда парвоз этади. Кишиларга хизмат қилиш – мана, Сент-Экзюперининг ҳаётий ақидаси. Ажойиб “мулоқот”га киришиш имконияти. Тунги парвозлар жозибаси. “Мен тунги парвозлар шоҳлигида яшаяпман, — деб ёзади у. – Худди ибодатхонадан паноҳ топганим сингари тун кириб келишини ҳис қиламан ва ўзим ана шу манзара ичида ғарқ бўламан…”
1930 йил Сент –Экзюперига омадли келади. Анд тоғларида фалокатга учраган дўсти, машҳур учувчи Анри Гийоме омон қолади. Сент-Экзюпери беш кун мобайнида тоғлар узра хавф-хатар билан олишиб, парвоз қилади, Гийоме эса ҳамиша ўзини-ўзи енгиб, пастга, одамлар томон интилади. У қайсарлик билан ўзига-ўзи: “Агар тўхтаб қолсам, аблаҳ бўлайин!”-дея таъкидлаганича пастга энади. Гийоме шу тариқа ҳалокатдан қутулиб чиқади ва омон қолади. Дўстини илк бора Сент-Экзюпери қарши олади ва Гийоменинг ана шу сўзларини “Одамлар сайёраси” асарида келтиради: “Худо ҳаққи, менинг ўрнимда ҳайвон ҳам бунга чидаш беролмасди”. Йигит дегани ана шундай довюрак ва иродали бўлиши керак, деб ҳисоблаган ёзувчи.
Кўкда учган ва китоблар ёзган ёзувчи
Унинг дўстларига нисбатан меҳр, фахр-ифтихор лиммо-лим юрагида аёлларга ҳам жой бор эди. Ўша 1930 йилда Антуан “хаёл қудратидан яралган ажойиб хилқат” – Консуэло Санчин билан танишади. Консуэло унга турмушга чиқади. Аёл соҳибжамол эди, буни оилавий альбомда сарғайиб кетган суратлар тасдиқлайди. Бироқ Сент-Экзюперини самодан ерга тушириш на Консулонинг, на меҳрибон онасининг ва на опа-сингилларининг қўлларидан келади.
1931 йил ёзувчининг иккинчи романи “Тунги парвоз” нашрдан чиқади. Роман “Фемина” адабий мукофоти билан тақдирланади. Ушбу роман Сент-Экзюперига шон-шуҳрат дарвозасини очиб беради. Лекин Сент-Экзюпери шуҳратга ўч эмас, унга интилмасди. Парвозлар унинг жону дили, ҳаёти эди. Фуқаролик авиациясининг толмас тарғиботчиси, синовчи-учувчи, рекордчи – гарчанд бу борада омадлари мўл бўлмаса-да, бу унинг ҳаёт йўли эди. Сент-Экзюпери 1935 йилда Париж-Сайгон йўналиши бўйича узоқ масофада рекорд қўйишга ҳаракат қилади (ўшанда бу масофани учиб ўтиш учун нақ 87 соат вақт кетарди), бироқ, афсуски, унинг самолети Ливия саҳролари устида ҳалокатга учрайди. Шунда у механик Прево билан бирга худди Гийоме Анд тоғларида қилгани сингари тўғри карвон йўли томон – одамларга пешвоз юрадилар. Унинг учун ўз жасурлигини ва одамлар бирдамлигини синаб кўриш ҳам азобли, ҳам тотли эди. Бироқ авиакомпаниядагилар бундай ўзбошимча учувчининг бундай хатти-ҳаракатларидан бошлари кўкка етмасди. Албатта, авиакомпаниянинг амалий мақсадлари ҳамда Сент-Экзюперининг романтик, шоирона истак-майлларини сира уйғунлаштириб бўлмас эди. У ўзига-ўзи ва стихияларга кўкрак бериб, дадил пешвоз бороркан, у барибир қалбан ўша Сен-Морис қалъасидаги кичик хаёлпараст, иезуитлар коллежининг қулоқсиз талабаси бўлиб қолган эди.
1936 йил. Испанияда фуқаролар уруши кетаётган эди. Сент-Экзюпери Парижда чиқадиган “Энтрансижан” ва “Пари-Суар” газеталарининг мухбири сифатида фронтга жўнайди. Сиёсатдан йироқ ёзувчи кўз олдида рўй бераётган воқеаларнинг тагига етишга, фашистларни фош этишга ҳаракат қилади. У бир вақтнинг ўзида авиация техникасида ўз билимларини такомиллаштиради ва янги самолетларни синаб кўради.
У нима учун учар эди? Зеро тез-тез муҳтож бўлиб турса-да, пул учун учармиди? Ёки шуҳрат орттириш учунми? Йўқ, ахир ҳамма уни малакали учувчи ҳамда машҳур ёзувчи деб биларди. Афтидан, Сент-Экзюперини кўкда парвоз қилишга қизғин эҳтирос, эҳтимол, биздан ҳам кўра фақат ўзигагина тушунарли бўлган ҳиссиёт етаклаган бўлса ажаб эмас: ёзувчи ҳаётни севар, наздида парвозлар том маънода унинг бутун ҳаётини ўзида ифода этарди. У ўлимдан чўчимас, ажал билан ўйнашар, ўлим замиридан болалик сайёрасини изларди.
Йўқ, Сент-Экзюпери парвозлардан на шон-шуҳрат, на пул-бойлик излади. У1938 йилда Нью-Йоркдан – Оловли Ерга учишни ният қилди. Ёзувчининг биографи Марсель Мижонинг айтишича, ҳамма дўстлари уни бу фикридан қайтаришга уринадилар, ахир ўша пайтлар бу ғирт анахронизм, мантиққа тўғри келмайдиган мақсад эди. “Пан-Америкэн эйруэйз” авиакомпаниясининг мунтазам рейсларини масофаси анчайин узун эди. Бироқ Сент-Экзюпери ўз сўзида туриб олади. Бироқ яна унинг омади келмайди, самолети Веракрусдаги (Гватемала) аэродромда аранг ҳавога кўтарилиб, ҳалокатга учрайди. Учувчи саккиз кунгача ҳушига келмайди.
Сент-Экзюпери ана шу ҳалокатлар аро ёзишда давом этади. У бу борада, ижодда омадсизлик, ҳалокат нималигини билмайди. 1939 йилда нашрда чиққан “Одамлар сайёраси” асари Франция академиясининг роман учун белгиланган катта мукофотига сазовор бўлади.
Эзгулик ҳимояси учун
Ўша йил Европада яна уруш аланга олади. Сент-Экзюпери урушни ёмон кўрарди. Шундай бўлса-да, у “бари ўзи учун қадрли бўлган нарсаларни ҳимоя қилиш”га аҳд қилади. Таниқли адабиётшунос Жан Жиродо Сент-Экзюперининг ҳаётини сақлаб қолиш учун унга ҳарбий тарғибот идорасидан иш таклиф этади. Ёзувчи-учувчининг жавоби қатъий бўлади: “ Мен урушдан кейин бемалол ейман, деб мураббо асраб ўтирадиган донолар тоифасига кирмайман”.
Бироқ унинг учишга қайтиш тўғрисидаги қувончи кўпга чўзилмайди, ҳафсаласи пир бўлади. Сент-Экзюперини парвозлар учун яроқсиз деб топишади ва уни узоқ разведка авиақисмига, Шампандаги 2/33 гуруҳига ишга тайинлашади. У барибир ахири парвоз этиш ҳуқуқини қўлга киритади. Ахир у тажрибали, кўплардан кўра жасурроқ эди-да. Лекин шуни унутмаслик керакки, бу вақтга келиб, Сент-Экзюперининг саломатлиги жиддий оқсаётган эди. Шу ўринда бир нарсани қайд этиш жоиз: бошқалардан кўра унинг ҳаёти қаҳрамонлик фалсафасига йўғрилган эди.
1940 йилда Аррасга қилинган разведка-қидирув парвозидан сўнг, Сент-Экзюперининг номи Франция Ҳарбий ҳаво кучлари буйруғида қайд қилинади, ушбу буйруққа бионан у орден билан тақдирланиши керак бўлади. Бироқ бу иш амалга ошмайди, орадан бир неча ой ўтиб, француз армияси таназзулга юз тутади. Армиянинг мағлубиятидан Сент-Экзюпери бутунлай ўзини йўқотади. У ўша кунлари самодан ерга қараб, “мессершмиттлар”дан қўрқув ичида немис колонналарига йўл бўшатган қариялар, аёллар ва болаларга қарата ўқ узаётган аскарларни кўради, — шунда болаликдан буён қалбидан жой олган бари гўзал туйғулар, қаҳрамонлик хаёллари ҳар томонга тўзиб кетади. “ Тун мен учун, — деб ёзади у, — улуғвор қиёфасини йўқотди. Бу манзара энди шунчаки телба-тескари тартибсизликдан бошқа нарса бўлмай қолди”.
2/33 гуруҳи Жазойирга ўтказилади. Сент-Экзюпери ҳарбий хизматдан озод бўлгач, Францияга қайтади. Сўнгра истило қилинган ватанидан АҚШга жўнайди. У ерда “Ҳарбий учувчи” ва “Гаровдаги кишига мактублар” деган ажойиб қиссаларини битади.
Ўша Франция учун машъум йилларда Сент-Экзюпери ҳарбий довулга рўбарў келган аксарият адабиёт аҳли сингари аввалига ўз мўлжалини йўқотиб қўяди. Петэн Францияси билан де Голл Франциясидан бировини танлаш керак эди. Сент-Экзюпери гарчанд кўп томонлама де Голл тарафдори бўлмаса-да, “курашаётган Франция”ни танлайди, негаки у ҳақиқий воқеликдан кўра одамларни ва ўз қарашларини кўпроқ яхши кўрарди.
1943 йилда Сент-Экзюпери авиацияга қайтишга қарор қилади. Бу ният унинг саломатлиги ва ёшида ўз жонига ўзи қасд қилиш билан баравар эди. Барибир у нима қилиб бўлмасин, ўз мақсадига эришади. Ахири Американинг 7-армиясига қўшиб берилган “ўз”ининг узоққа разведка қилиш-қидирув 2/33 гуруҳи сафига тушишга муваффақ бўлади. У июлдаёқ Марсга (Тунис) етиб келади, иккита разведка қилувчи парвозни амалга оширади. Лекин у иккинчи парвози пайти (31 июль) қўниш пайти хатога йўл қўяди. Сент-Экзюпери 35 ёшгача бўлган учувчиларгагина учишга рухсат этилган Америка тезучар “лайтнинг”да учарди. Ўшанда унинг ёши 43 да эди. 31 июлда юз берган воқеа “кекса ва ишончсиз” учувчини парвозлардан четлатиш учун баҳона бўлади Сент-Экзюперини захирага ўтказишади.
Афтидан, унинг учун уруш тугаганга ўхшарди. У Жазойирга жўнайди, жаҳон адабиётига дурдона бўлиб кирган, ажойиб “Кичик шаҳзода ҳақида эртак” асарини давом эттиради, яна ўзи “ижодимнинг чўққиси бўлади” деб айтган, аммо уни тугата олмаган “Ҳарбий истеҳком” асари устида ишлай бошлайди. У жанговар дўстларидан олисда яшашга қийналмоқда эди. Учувчи дўстларига яқинлашиш умидида француз ҳарбий қўмондонлигидаги эски танишларини ишга солади.
Сўнгги парвоз
Сент-Экзюпери ерда яшай олмай, самодан ўзига ўлим излаган деган афсона шу тариқа пайдо бўлган эди. Ҳақиқатан, панада иш битиришни, таниш-билишчиликни хуш кўрмайдиган ёзувчи кутилмаганда нима қилиб бўлса ҳам ҳаракатдаги армияга ишга ўтишга интилади. У бирдан ўзининг графлик насли, унвонини эслаб қолади. Америка генерали Икерсни чинакамига таъқиб қилишга ўтади, ҳатто бутун ҳафтани уни кутиб, қабулхонасида ўтказади. Жанговар постда жон бериш хаёли уни фазога қайтишга бор кучи билан жалб этганмикин, деган фикр ҳам пайдо бўлади беихтиёр кишида. Ахир у сўнгги мактубларидан бирида шундай ёзган-да: “Нақ тўрт марта ҳалок бўлаёздим, энди менга барибир”.
Лекин бор ҳақиқат анча мураккаброқ, балки оддийроқ бўлса ажаб эмас. “Ажалим яқин”, деган фикр, афтидан, уни таъқиб қилганга ўхшайди. Бироқ биз мактуб ва асарларидан таниган, билганимиз Сент-Экзюпери унга интилмаган бўлиши мумкин эмасди. Адиб ҳаётни жуда севарди, лекин ўша лаҳзада яшаш маъносини айнан душманга қарши жангда кўрганга ўхшайди.
Сент-Экзюперига атиги беш марта учишга рухсат берилади. У бунга яна уч марта учишни сўраб олади. Нима учун ҳеч ким уни тўхтатишга уринмайди? Нима учун қўмондонлик унга шундай осонгина пешвоз чиқади? Командир ва Сент-Экзюперининг мухлиси Гавуаль тўққизинчи парвозга ўйламасдан розилик бергани учун то умри охирига қадар ўзини кечиролмайди. Афтидан, ҳеч ким Сент-Экзюеперига, унинг темир иродасига қарши боролмаган кўринади.
Нима бўлмасин, қўмондонлик ўзи билмаган ҳолда Сент-Экзюпери ҳалокатига сабабчи бўлади. У 1944 йилнинг 31 июлида эрталаб соат 8.30 да Корсика аэродромидан ўзининг тўққизинчи ва сўнгги парвози учун отланади. Учувчига берилган буйруқ қуйидаги мазмунда эди: “Лиондан шарқ томонни аэросуратга тушириш”. Сент-Экзюпери болалиги кечган шаҳар узра “лайтнинг”да 10 минг баландликда соатига 600 километр тезлик билан уча бошлайди. Пастда қадрдон ерлар қалқиб туради: Сен-Морис қалъаси, хуррам ва беташвиш болалги кечган кўҳна истироҳат боғи… Сент-Экзюпери ўтмишга қайтади…
У кўкда парвоз қилар, дўстлари кўнгилларида эса турли хаёллар бир-бири билан курашарди. Сўнгра улар бир овоздан бир нарсани, Сент-Экзюперини қайтиб келмаслигини олдиндан кўнгиллари сезганини айтадилар. Яқиндагина Гавуаль уни учиш фикридан қайтаришга уринган эди. Сент-Экзюпери, унга, биринчиси ё тўққизинчисими, барибир парвозда йўқ бўлиш қисматимга ёзилган, деб жавоб берган. Кейин у Гавуалга қўлёзмалар солинган жуздонни беради ва буни бир одамга топширишини илтимос қилади. “Сиздан илтимос қиламан. Агар бажаролмасангиз…” – Сент-Экзюпери гапини тугатолмайди, ёшга тўлган кўзларини яшириш учун тескари бурилади.
У кўкка кўтарилгач, лейтенант Дарье, аккумуляторларга қўшимча қувват бериш учун генераторни текширишни унутгани эсига тушади. Ҳеч ким Сент-Экзюпери душманнинг қирувчи самолетига дуч келиши мумкинлигини ўйламайди. 10 минг метр баландликдаги “лайтнинг”га етиб бўлмасди. Дўстлари Сент-Экзюперининг осмонга кўтарилган заҳоти кислородни қўйиш одати борлигини билардилар. У 44 ёшда, юраги ҳам ёшлик пайтларидагидай эмасди. Агар кислород етмай қолса ёки нотекис узатилса, учувчи бундай баландликда ҳушини йўқотиши турган гап. Шунингдек, ҳамма Сент-Экзюпери бундан олдинги топшириқдан битта моторда қайтгани, бунинг устига-устак, мўлжални йўқотиб, Генуя устига келиб қолганини эслаб қоладилар. Ўшанда душман учувчилари унинг машинасини ўзларининг ўқув самолетлари деб ўйлаганлари учун ҳам уриб туширмагандилар.
Орадан тўрт соат ўтади. Сент-Экзюпери қайтмайди. Радиолокацион станцияга қўнғироқ қилишади, жавоб кўнгилсиз бўлади. Соат 14.30 га келиб учувчининг ёқилғиси тугаганлиги аён бўлади. Сент-Экзюпери энди ортига қайтиб келолмас эди. Бироқ дўстлар анчагача умид қилиб кутадилар. Чунки осмонда душман самолетлари қайд қилинмаган эди (урушдан кейин, ўлжа қилиб олинган ҳужжатларни таҳлил қилиш пайтида 1944 йил 31 июль куни Германия ҳарбий ҳаво кучлари фронтнинг бу участкасида бўлмаганлиги аён бўлади), эҳтимол Сент-Экс Франция ва Швейцариянинг қаеригадир қўнгандир?
Унинг самолети парчаларини ҳам топмайдилар. Сент-Экзюпери худди афсонавий ярим маъбуд сингари самода ном-нишонсиз ғойиб бўлган эди. Унинг ҳалокати сири ҳозирга қадар тўла, аниқ-равшан очилмади. Ёзувчи ҳақида китоб ёзган, Сент-Экзюперининг дўсти Жюль Руа бир вазиятни таъкидлаб ўтади. Ёзувчи ғайришуурий ҳолда ўзини-ўзи ҳалок этиши мумкин эмас эди, чунки учувчилар парвоз чоғида ҳеч қачон бундай йўл тутмайдилар. Яна инсоннинг асосий фазилати – ор-номус деб билган Сент-Эксюперидай чапдаст ва жасур учувчи асло бундай қилмаган бўларди.
Маъсума Аҳмедова тайёрлаган.
29 iyun — Antuan de Sent-Ekzyuperi tavallud topgan kun
Sizlar bolalarni fikrlashga va ibodatga o‘rgating. Bundan qalblar yanada ulug‘vor va saxiy bo‘lajak. Qalblarni muhabbat bilan sinang. Illo, muhabbat o‘rnini bosa oluvchi narsa bormi? Faqat o‘z-o‘zini sevish esa muhabbatning aksidir.
Antuan de Sent-Ekzyuperi
ISTЕHKOM
Asardan iqtiboslar
Men tarbiyachilarni huzurimga chaqirib, ularga qarata dedim:
— Sizlarning vazifangiz murg‘ak qalblardagi insonni poymol etib, faqatgina o‘z inida yashashga moslashgan qumursqalarga aylantirish emas. Chunki inson miyasi ma’lumotlar bilan qay darajada to‘ldirilgani men uchun muhim emas. Eng muhimi — insonning inson bo‘lishi. Men inson saodati haqida so‘roqlamayman, balki qanday odam baxtli bo‘lishi bilan qiziqaman. O‘troq qabilalarning to‘kin-sochinlikda yashash-yashamasligi ham men uchun muhim emas.
Sizlar insonlarni mohiyati quruq bo‘shliqdan iborat formulalar bilan emas, balki har qanday sxemalar o‘rnini bosuvchi obraz bilan to‘yintirmog‘ingiz darkor.
Sizlar tarbiyalanuvchilarning u yoki bu mashg‘ulotga bo‘lgan layoqatiga qarab hukm chiqarmang. Chunki layoqatidan qat’i nazar, tinimsiz mehnat qilgan inson boshqalardan ko‘ra oldinlab ketadi va ko‘proq yutuqqa erishadi. Doimo muhabbatni asosiy mezon qilib oling.
Sizlar o‘z shogirdlaringizda ko‘nikma hosil qilish ustida emas, balki inson bo‘lishi haqida shunday qayg‘uringki, yog‘och yo‘nayotgan o‘quvchingiz qalbi nomus va sadoqat ruhi bilan to‘yinsin. Ana shunda u yog‘ochga boshqacha mehr bilan ishlov beradi.
Sizlar murg‘ak qalb sohibini izzat-ikromdan boxabar eting. Chunki istehzo kishilarning ermagidir.
Insonlarning moddiy boyliklar bilan aloqalariga to‘sqinlik qiling. Kichkina odamda insonni tarbiyalar ekansiz, uni ma’naviy boyliklarga oshno eting. Illo, busiz qalb toshga aylanib qolur.
Sizlar bolalarni fikrlashga va ibodatga o‘rgating. Bundan qalblar yanada ulug‘vor va saxiy bo‘lajak. Qalblarni muhabbat bilan sinang. Illo, muhabbat o‘rnini bosa oluvchi narsa bormi? Faqat o‘z-o‘zini sevish esa muhabbatning aksidir.
Bir qarashda, insonga hatto butun boshli shaharga foyda keltirayotgan bo‘lib tuyulsa-da, sotqinlik va yolg‘onni ayovsiz jazolang. Sadoqatning birgina ko‘rinishi minglab yuksak e’tiqodlarni kashf etadi. Chunki inson bir vaqtning o‘zida ham sadoqatli, ham boshqalarga nisbatan sadoqatsiz bo‘la olmaydi. Asl sadoqatli kishi barcha sohada va har qanday vaziyatda sadoqat ko‘rsatadi. Biroq hamkor birodari bo‘lgan kishiga nisbatan xoinlik qilgan zot sadoqatli bo‘la olmaydi…
Sizlar komillikka yo‘naltirilgan didni tarbiya qilmog‘ingiz zarur. Illo, har bir ish Yaratganga yaqinlashuvdir. Bu harakat o‘lim bilangina o‘z intihosini topgay.
Sizlar kechirimlilik va mehr-shafqatdan saboq berishingiz zarur emas. Chunki bu sifatlarni noto‘g‘ri talqin etish ziyon yetkazuvchi illatlar oldida tiz cho‘kishga olib kelishi mumkin. Lekin faqatgina insonning inson bilan hamkorligi vositasida amalga oshuvchi hammaning hamma bilan hamkorligini targ‘ib eting. Ana shunda jarroh oddiy ishchini davolash uchun ham sahrolar osha oshiqadi. Illo, ularning har bir nafari ham butun bir kemaning darg‘asidir.
* * *
O‘zgalarga yoqishni istovchilar qattiq yanglishadilar. Bunday zotlar har qanday istakni bajo keltirishga shoshiladilar. Ular haqida boshqacha tasavvurga ega bo‘lishlari ilinjida har qadamda sotqinlikka yo‘l qo‘yadilar. Bunday na shakli-shamoyili, na umurtqasi yo‘q meduzalarning menga keragi yo‘q. Men jirkanib ularni dunyoga keltirgan badbo‘y balchiq tomon itqitaman. Odam bo‘lgach — kelaveringlar.
Ayol zoti sevishni bildirishi uchun soyasi va aks-sadosiga aylanishga rozi bo‘lgan erkakdan nafratlanadi. O‘z aksi bilan so‘zlashishning kimga ham qizig‘i bor. Menga sening istehkom singari mustahkamliging zarur. Zero, har bir toshing¬dan senliging bilinib tursin.
GЕNЕRAL X.ga JO‘NATILMAGAN MAKTUBDAN
Uch yuz yil muqaddam insonlar shunday seva olganlarki, hatto muhabbatni deb bir umr tarkidunyo qilishgan. Bizning davrimizda ba’zilar o‘z joniga suiqasd qilmoqda. Lekin ularning iztiroblarini qattiq tish og‘rig‘i bilan qiyoslash mumkin, xolos. Zero, bu iztirobning muhabbat bilan hech qanday aloqasi yo‘q…
Urushda meni o‘ldirishadimi, yo‘qmi — buning men uchun farqi yo‘q. Biroq men sevganlardan nimalar omon qoladi? Men faqat insonlarnigina nazarda tutmayapman, balki an’analar, takrorlanmas ranglar va qandaydir ilohiy ma’naviy shu’lani nazarda tutmoqdaman. Men uchun eng muhimi — ularning joylashish tartibi. Sivilizatsiya — bu buyumlar o‘rtasidagi ko‘z ilg‘amas aloqalardir. Chunki bu aloqalar buyumlarnigina qamrab olmaydi, balki ular orasidagi ko‘z ilg‘amas munosabatlarga ham taalluqli bo‘ladi.
Ommaviy ishlab chiqarish natijasida son-sanoqsiz ajoyib musiqa asboblariga ega bo‘lishimiz mumkin. Lekin ularda kuy ijro etuvchi sozandalarni qayerdan olamiz?..
Abdug‘ofur Qosimov tayyorlagan.
Manba: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2002 yil 49-sonidan
ABADIYAT SARI PARVOZ
“Har qanday kasb ulug‘vorligi, avvalo, insonlarni birlashtira olishida namoyon bo‘ladi, deb yozgan edi o‘zida ikki noyob iste’dod – yozuvchilik va uchuvchilikni mujassam etgan mashhur fransuz yozuvchisi Antuan de Sent-Ekzyuperi. Asarlarida asl insoniy tuyg‘ular — olijanoblik, ezgulikni kuylagan, “Kichik shahzoda haqida ertak”, “Odamlar sayyorasi, “Janubiy pochta”, “Harbiy uchuvchi”, “Garovdagi kishiga maktub” kabi ajoyib kitoblar muallifi, yuragi jo‘shqin tuyg‘ular bilan yongan uchuvchi so‘nggi parvozidan qaytmaydi… Antuan Sent-Ekzyuperining ijodi, hayot yo‘li har bir avlod o‘quvchisini qiziqtirib keladi. Quyida e’tiboringizga havola etilayotgan maqolada irodali, iste’dodli, hayotsevar, romantik adib haqida hikoya qilinadi.
(Luiji Bakkolo, “Storiya illyustrata” jurnalidan olindi, Milan)
1900 yilning 29 iyunida Fransiyaning Lion shahrida o‘g‘il dunyoga keladi. Belanchagi uzra hozir bo‘lgan farishtalar uning g‘ayritabiiy qismatini bashorat qiladilar. Farishtalar yana uning parvozlarga ishtiyoqi kuchli bo‘lishini ham ilova qiladilar…
Ertaklarni sevgan va o‘zi ham kichik shahzoda haqida ajoyib ertakni hikoya qilgan Antuan Sent-Ekzyuperi o‘zining baxtiyor bolaligi haqida bahs etganida shodon kechmishini mehribon farishta tuhfasi deya faxrlanishi bejiz emasdi. Garchand Antuan to‘rt yoshligida otasi vafot etgan bo‘lsa-da, bolaligi baxtiyor kechdi. O‘rta yer dengizi sohilidagi La-Mol va Amberyoga yaqin Sen-Moris qal’alarida bola quvnoq va har bir narsaga qiziquvchan bo‘lib o‘sdi. Antuan rangtasvir va she’riyatga erta ixlos qo‘ydi. Biroq u hammasidan ham sarguzashtlar va har xil mexanizmlarni yaxshi ko‘rdi, hattoki yelkanli velosipedni ham ixtiro qildi. Albatta, bu velosipedning qanoti yo‘q, u ucha olmas edi.
Fazo bilan ilk uchrashuv
Antuan mehribon bo‘lib voyaga yetdi. Opasi Simona, ukasining inidan tushib ketgan polapon qushlarni qanday parvarish qilganini, sichqonchalarga g‘amxo‘rligini xotirlaydi. “Oila, tabiat og‘ushida, — deb yozadi Simona, — ko‘hna uy, bog‘dagi daraxtlar, oydin kechalar Tonioni noziktabiat, olijanob qalb egasi bo‘lib ulg‘ayishiga zamin bo‘ldi”.
Simona o‘zining mashhur ukasi haqida batafsil hikoya qiladi. Simonaning hikoyalari orasida ayniqsa bir voqea diqqatga sazovor. Bir kuni Antuan uyga: “U o‘ldi! O‘lib qoldi!” deya baqirgancha kirib keladi. Ma’lum bo‘lishicha, u akasi Fransua bilan motor “ixtiro” qiladilar. Bir payt ana shu “ixtiro” portlab ketadi. Portlagan motor parchasi Fransuaning peshonasiga tegib, yaralaydi. Motor, yelkanli velosiped Sent-Ekzyuperining hayotga chanqoqligidan, qondosh birodari uchun azob chekishi, qayg‘urishi, olijanobligi, ta’sirchanligi va katta qalbidan dalolat beradi.
1909 yilga kelib ana shu betashvish, sokin manzara o‘zgaradi. Antuan endi betashvish bolaligi bilan xayrlashishiga to‘g‘ri keladi: uni Le-Manedagi Notr-Dam de Sen-Krua iyezuitlar kollejiga o‘qishga jo‘natadilar. Bola o‘zini tengqurlari orasida begona his qildi. U olamda ikkita sayyora borligini, biri o‘ziga va hammaga tegishliligi, nazokat, qahramonlik, ertak, she’riyat va orzu-xayollar hukm surgan ikkinchisi bo‘lsa, — faqat yolg‘iz o‘zigagina tegishili ekanini erta anglab yetadi. Antuan kollejda ortiqcha qunt-ishtiyoqsiz o‘qiydi, axir uning uchun yashamoq – asta-asta tug‘ilmoq demak edi. O‘sha vaqtdagi barcha maktab o‘quvchilari singari u ham she’rlar yozar, imtihonlarni tanbehlarsiz, lekin maqtovlarsiz topshirardi. Yelkanli velosipedi uning esidan chiqmagan edi. 1912 yil Antuan ilk bora fazo bilan ro‘baro‘ keldi (o‘sha davrda taniqli bo‘lgan fransuz aviatori Vedrin uni Amberyo uzra samoga olib chiqadi). Antuan boshqa tarbiyalanuvchilardan tartibsizlikka nisbatan g‘alati ishtiyoqi bilan ajralib turardi. Masalan, yig‘ishtirib qo‘yilgan to‘shak uning g‘ashini keltirardi. “Batartiblik, — deb opasi Simona,- uning hayot tugallanishini anglatardi”.
Bolalikning ishonchli qal’asidan ajralgan Sent-Ekzyuperi o‘zida muloqotga, do‘stlikka kuchli ehtiyoj sezardi. “Do‘stlik, — deb yozadi u keyinroq, — inson yengil nafas olishi mumkin bo‘lgan tog‘ cho‘qqisi demakdir”. Shunday bo‘ladiki, uning hayotda bari yaqin do‘stlaridan judo bo‘lish, ayrilish azobini tortishiga to‘g‘ri keladi. 1917 yilda birinchi marta judolik alami ko‘ksini tilka-pora qilib yuboradi. Bolalikda sichqonchalarni birga parvarish qilgan, birgalikda motor kashf etgan akasi Fransua hayotining so‘nggi daqiqalarigacha mardona tura oladi va xuddi Antuandan o‘z ojizligi uchun avf so‘raganday deydi:” Qo‘rqma, men unga xalaqit qilolmayapman, axir bu mening vujudim, ruhim emas”. Aka-ukalar ruh qudratiga katta ahamiyat berardilar: badan – qul, garchand qul ba’zida o‘z xo‘jasiga isyon ko‘tarib tursa-da, ruh – ega…
Pochtachi uchuvchi
Sent-Ekzyuperi kollejni tugatgach, dengizchi bo‘lish niyatida, o‘zini sinab ko‘radi, biroq omadi chopmaydi. So‘ngra kutilmaganda yaqinlarini hayratda qoldirib, Parijdagi nafis san’at maktabining arxitektura bo‘limiga o‘qishga kiradi. 1921 yilda birdan harbiy xizmat muddatining kechiktirilishini ixtiyoriy tarzda rad etadi va aviatsiyada xizmat qilishga ruxsat berishlarini so‘raydi . Uni Strasburg qarorgohida joylashtirilgan aviapolkka tayinlashadi. Va nihoyat Sent-Ekzyuperiga haqiqiy samolet berishadi, u harbiy uchuvchi bo‘ladi. Burjadagi 34-aviapolkda xizmat qilayotganida dastlabki halokat ro‘y beradi. E-he, u yana necha-necha halokatlarga duch keladi-yu… Hattoki faromushxotir uchuvchi Sent-Ekzyuperi haqida afsona ham paydo bo‘ladi. Biroq do‘stlarining guvohlik berishlaricha, Sent-Eks (polkdoshlari uni shunday deb atardilar) dovyurak, shartta o‘zini xatarga uradigan tavakkalchi bo‘lgan “Agarda u kichkina ayb qilgan bo‘lsa, -deydi Sent-Ekzyuperining so‘nggi komandiri, — havoda chalg‘ib, adashgani uchun emas, balki unga yerda haddan ortiq batafsil tushuntirishganlari uchun xayoli bo‘linib, xatoga yo‘l qo‘yardi”.
Sent-Ekzyuperi g‘alati uchuvchi edi. U harbiy xizmatni, ustavga binoan intizomga rioya qilishni yoqtirmasdi. Antuan shunchaki uchishni yaxshi ko‘rar, xavfli topshiriqlarga bajonidil rozi bo‘lardi. Umuman, u odamlarni juda yaxshi ko‘rardi. Uchuvchilik kasbi unga odamlar bilan ruhan birga bo‘lishday noyob imkoniyatni bergandi.
Nihoyat harbiy xizmat ham tugaydi, ish izlashga to‘g‘ri keladi. Sent-Ekzyuperi oilasi aslzodalar naslidan bo‘lsa-da, unchalik boy emasdi. Otasi bir umr sug‘urta aganti vazifasida ishlagan edi. 1923 yildan boshlab Sent-Ekzyuperining keyingi hayoti – aviatsiya bilan majburan xayrlashish va yana unga quvonch bilan qaytib kelishdan iborat bo‘ldi. Cherepitsa zavodida xizmatchi, 1924 yilda mexanik, so‘ngra yuk avtomobillarini sotish bo‘yicha “Sorer” firmasining savdo agenti, 1926 yilda ”Latekoer” kompaniyasining pochta yo‘nalishida fuqarolik uchuvchisi va boshlovchi yozuvchi (Sent-Ekzyuperining ilk hikoyasi “Uchuvchi” 1926 yilda “Navir d’Arjan” jurnalida bosilgan).
Sent-Ekzyuperi 1927-29 yillarda Kap-Jubi aerodromiga rahbarlik qiladi (Shimoliy Afrika). O‘sha yerda birinchi “Janubiy pochta” romanini yaratish g‘oyasi tug‘ildi. Roman 1929 yilda nashr etiladi va tez orada dovruq qozonadi. So‘ngra u Argentinada, “Aeroposta-Argentina” kompaniyasining pochta yo‘nalishida xizmat qiladi.
Bu ish Sent-Ekzyuperiga yoqib tushadi: kutilmaganda kishilarga noma’lum, shirin umidlarni eltadi. Odamlarning istak-xohishlari yo‘lida tun og‘ushida yuksaklarda parvoz etadi. Kishilarga xizmat qilish – mana, Sent-Ekzyuperining hayotiy aqidasi. Ajoyib “muloqot”ga kirishish imkoniyati. Tungi parvozlar jozibasi. “Men tungi parvozlar shohligida yashayapman, — deb yozadi u. – Xuddi ibodatxonadan panoh topganim singari tun kirib kelishini his qilaman va o‘zim ana shu manzara ichida g‘arq bo‘laman…”
1930 yil Sent –Ekzyuperiga omadli keladi. And tog‘larida falokatga uchragan do‘sti, mashhur uchuvchi Anri Giyome omon qoladi. Sent-Ekzyuperi besh kun mobaynida tog‘lar uzra xavf-xatar bilan olishib, parvoz qiladi, Giyome esa hamisha o‘zini-o‘zi yengib, pastga, odamlar tomon intiladi. U qaysarlik bilan o‘ziga-o‘zi: “Agar to‘xtab qolsam, ablah bo‘layin!”-deya ta’kidlaganicha pastga enadi. Giyome shu tariqa halokatdan qutulib chiqadi va omon qoladi. Do‘stini ilk bora Sent-Ekzyuperi qarshi oladi va Giyomening ana shu so‘zlarini “Odamlar sayyorasi” asarida keltiradi: “Xudo haqqi, mening o‘rnimda hayvon ham bunga chidash berolmasdi”. Yigit degani ana shunday dovyurak va irodali bo‘lishi kerak, deb hisoblagan yozuvchi.
Ko‘kda uchgan va kitoblar yozgan yozuvchi
Uning do‘stlariga nisbatan mehr, faxr-iftixor limmo-lim yuragida ayollarga ham joy bor edi. O‘sha 1930 yilda Antuan “xayol qudratidan yaralgan ajoyib xilqat” – Konsuelo Sanchin bilan tanishadi. Konsuelo unga turmushga chiqadi. Ayol sohibjamol edi, buni oilaviy albomda sarg‘ayib ketgan suratlar tasdiqlaydi. Biroq Sent-Ekzyuperini samodan yerga tushirish na Konsuloning, na mehribon onasining va na opa-singillarining qo‘llaridan keladi.
1931 yil yozuvchining ikkinchi romani “Tungi parvoz” nashrdan chiqadi. Roman “Femina” adabiy mukofoti bilan taqdirlanadi. Ushbu roman Sent-Ekzyuperiga shon-shuhrat darvozasini ochib beradi. Lekin Sent-Ekzyuperi shuhratga o‘ch emas, unga intilmasdi. Parvozlar uning jonu dili, hayoti edi. Fuqarolik aviatsiyasining tolmas targ‘ibotchisi, sinovchi-uchuvchi, rekordchi – garchand bu borada omadlari mo‘l bo‘lmasa-da, bu uning hayot yo‘li edi. Sent-Ekzyuperi 1935 yilda Parij-Saygon yo‘nalishi bo‘yicha uzoq masofada rekord qo‘yishga harakat qiladi (o‘shanda bu masofani uchib o‘tish uchun naq 87 soat vaqt ketardi), biroq, afsuski, uning samoleti Liviya sahrolari ustida halokatga uchraydi. Shunda u mexanik Prevo bilan birga xuddi Giyome And tog‘larida qilgani singari to‘g‘ri karvon yo‘li tomon – odamlarga peshvoz yuradilar. Uning uchun o‘z jasurligini va odamlar birdamligini sinab ko‘rish ham azobli, ham totli edi. Biroq aviakompaniyadagilar bunday o‘zboshimcha uchuvchining bunday xatti-harakatlaridan boshlari ko‘kka yetmasdi. Albatta, aviakompaniyaning amaliy maqsadlari hamda Sent-Ekzyuperining romantik, shoirona istak-mayllarini sira uyg‘unlashtirib bo‘lmas edi. U o‘ziga-o‘zi va stixiyalarga ko‘krak berib, dadil peshvoz bororkan, u baribir qalban o‘sha Sen-Moris qal’asidagi kichik xayolparast, iyezuitlar kollejining quloqsiz talabasi bo‘lib qolgan edi.
1936 yil. Ispaniyada fuqarolar urushi ketayotgan edi. Sent-Ekzyuperi Parijda chiqadigan “Entransijan” va “Pari-Suar” gazetalarining muxbiri sifatida frontga jo‘naydi. Siyosatdan yiroq yozuvchi ko‘z oldida ro‘y berayotgan voqealarning tagiga yetishga, fashistlarni fosh etishga harakat qiladi. U bir vaqtning o‘zida aviatsiya texnikasida o‘z bilimlarini takomillashtiradi va yangi samoletlarni sinab ko‘radi.
U nima uchun uchar edi? Zero tez-tez muhtoj bo‘lib tursa-da, pul uchun ucharmidi? Yoki shuhrat orttirish uchunmi? Yo‘q, axir hamma uni malakali uchuvchi hamda mashhur yozuvchi deb bilardi. Aftidan, Sent-Ekzyuperini ko‘kda parvoz qilishga qizg‘in ehtiros, ehtimol, bizdan ham ko‘ra faqat o‘zigagina tushunarli bo‘lgan hissiyot yetaklagan bo‘lsa ajab emas: yozuvchi hayotni sevar, nazdida parvozlar tom ma’noda uning butun hayotini o‘zida ifoda etardi. U o‘limdan cho‘chimas, ajal bilan o‘ynashar, o‘lim zamiridan bolalik sayyorasini izlardi.
Yo‘q, Sent-Ekzyuperi parvozlardan na shon-shuhrat, na pul-boylik izladi. U1938 yilda Nyu-Yorkdan – Olovli Yerga uchishni niyat qildi. Yozuvchining biografi Marsel Mijoning aytishicha, hamma do‘stlari uni bu fikridan qaytarishga urinadilar, axir o‘sha paytlar bu g‘irt anaxronizm, mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan maqsad edi. “Pan-Ameriken eyrueyz” aviakompaniyasining muntazam reyslarini masofasi anchayin uzun edi. Biroq Sent-Ekzyuperi o‘z so‘zida turib oladi. Biroq yana uning omadi kelmaydi, samoleti Verakrusdagi (Gvatemala) aerodromda arang havoga ko‘tarilib, halokatga uchraydi. Uchuvchi sakkiz kungacha hushiga kelmaydi.
Sent-Ekzyuperi ana shu halokatlar aro yozishda davom etadi. U bu borada, ijodda omadsizlik, halokat nimaligini bilmaydi. 1939 yilda nashrda chiqqan “Odamlar sayyorasi” asari Fransiya akademiyasining roman uchun belgilangan katta mukofotiga sazovor bo‘ladi.
Ezgulik himoyasi uchun
O‘sha yil Yevropada yana urush alanga oladi. Sent-Ekzyuperi urushni yomon ko‘rardi. Shunday bo‘lsa-da, u “bari o‘zi uchun qadrli bo‘lgan narsalarni himoya qilish”ga ahd qiladi. Taniqli adabiyotshunos Jan Jirodo Sent-Ekzyuperining hayotini saqlab qolish uchun unga harbiy targ‘ibot idorasidan ish taklif etadi. Yozuvchi-uchuvchining javobi qat’iy bo‘ladi: “ Men urushdan keyin bemalol yeyman, deb murabbo asrab o‘tiradigan donolar toifasiga kirmayman”.
Biroq uning uchishga qaytish to‘g‘risidagi quvonchi ko‘pga cho‘zilmaydi, hafsalasi pir bo‘ladi. Sent-Ekzyuperini parvozlar uchun yaroqsiz deb topishadi va uni uzoq razvedka aviaqismiga, Shampandagi 2/33 guruhiga ishga tayinlashadi. U baribir axiri parvoz etish huquqini qo‘lga kiritadi. Axir u tajribali, ko‘plardan ko‘ra jasurroq edi-da. Lekin shuni unutmaslik kerakki, bu vaqtga kelib, Sent-Ekzyuperining salomatligi jiddiy oqsayotgan edi. Shu o‘rinda bir narsani qayd etish joiz: boshqalardan ko‘ra uning hayoti qahramonlik falsafasiga yo‘g‘rilgan edi.
1940 yilda Arrasga qilingan razvedka-qidiruv parvozidan so‘ng, Sent-Ekzyuperining nomi Fransiya Harbiy havo kuchlari buyrug‘ida qayd qilinadi, ushbu buyruqqa bionan u orden bilan taqdirlanishi kerak bo‘ladi. Biroq bu ish amalga oshmaydi, oradan bir necha oy o‘tib, fransuz armiyasi tanazzulga yuz tutadi. Armiyaning mag‘lubiyatidan Sent-Ekzyuperi butunlay o‘zini yo‘qotadi. U o‘sha kunlari samodan yerga qarab, “messershmittlar”dan qo‘rquv ichida nemis kolonnalariga yo‘l bo‘shatgan qariyalar, ayollar va bolalarga qarata o‘q uzayotgan askarlarni ko‘radi, — shunda bolalikdan buyon qalbidan joy olgan bari go‘zal tuyg‘ular, qahramonlik xayollari har tomonga to‘zib ketadi. “ Tun men uchun, — deb yozadi u, — ulug‘vor qiyofasini yo‘qotdi. Bu manzara endi shunchaki telba-teskari tartibsizlikdan boshqa narsa bo‘lmay qoldi”.
2/33 guruhi Jazoyirga o‘tkaziladi. Sent-Ekzyuperi harbiy xizmatdan ozod bo‘lgach, Fransiyaga qaytadi. So‘ngra istilo qilingan vatanidan AQSHga jo‘naydi. U yerda “Harbiy uchuvchi” va “Garovdagi kishiga maktublar” degan ajoyib qissalarini bitadi.
O‘sha Fransiya uchun mash’um yillarda Sent-Ekzyuperi harbiy dovulga ro‘baro‘ kelgan aksariyat adabiyot ahli singari avvaliga o‘z mo‘ljalini yo‘qotib qo‘yadi. Peten Fransiyasi bilan de Goll Fransiyasidan birovini tanlash kerak edi. Sent-Ekzyuperi garchand ko‘p tomonlama de Goll tarafdori bo‘lmasa-da, “kurashayotgan Fransiya”ni tanlaydi, negaki u haqiqiy voqelikdan ko‘ra odamlarni va o‘z qarashlarini ko‘proq yaxshi ko‘rardi.
1943 yilda Sent-Ekzyuperi aviatsiyaga qaytishga qaror qiladi. Bu niyat uning salomatligi va yoshida o‘z joniga o‘zi qasd qilish bilan baravar edi. Baribir u nima qilib bo‘lmasin, o‘z maqsadiga erishadi. Axiri Amerikaning 7-armiyasiga qo‘shib berilgan “o‘z”ining uzoqqa razvedka qilish-qidiruv 2/33 guruhi safiga tushishga muvaffaq bo‘ladi. U iyuldayoq Marsga (Tunis) yetib keladi, ikkita razvedka qiluvchi parvozni amalga oshiradi. Lekin u ikkinchi parvozi payti (31 iyul) qo‘nish payti xatoga yo‘l qo‘yadi. Sent-Ekzyuperi 35 yoshgacha bo‘lgan uchuvchilargagina uchishga ruxsat etilgan Amerika tezuchar “laytning”da uchardi. O‘shanda uning yoshi 43 da edi. 31 iyulda yuz bergan voqea “keksa va ishonchsiz” uchuvchini parvozlardan chetlatish uchun bahona bo‘ladi Sent-Ekzyuperini zaxiraga o‘tkazishadi.
Aftidan, uning uchun urush tugaganga o‘xshardi. U Jazoyirga jo‘naydi, jahon adabiyotiga durdona bo‘lib kirgan, ajoyib “Kichik shahzoda haqida ertak” asarini davom ettiradi, yana o‘zi “ijodimning cho‘qqisi bo‘ladi” deb aytgan, ammo uni tugata olmagan “Harbiy istehkom” asari ustida ishlay boshlaydi. U jangovar do‘stlaridan olisda yashashga qiynalmoqda edi. Uchuvchi do‘stlariga yaqinlashish umidida fransuz harbiy qo‘mondonligidagi eski tanishlarini ishga soladi.
So‘nggi parvoz
Sent-Ekzyuperi yerda yashay olmay, samodan o‘ziga o‘lim izlagan degan afsona shu tariqa paydo bo‘lgan edi. Haqiqatan, panada ish bitirishni, tanish-bilishchilikni xush ko‘rmaydigan yozuvchi kutilmaganda nima qilib bo‘lsa ham harakatdagi armiyaga ishga o‘tishga intiladi. U birdan o‘zining graflik nasli, unvonini eslab qoladi. Amerika generali Ikersni chinakamiga ta’qib qilishga o‘tadi, hatto butun haftani uni kutib, qabulxonasida o‘tkazadi. Jangovar postda jon berish xayoli uni fazoga qaytishga bor kuchi bilan jalb etganmikin, degan fikr ham paydo bo‘ladi beixtiyor kishida. Axir u so‘nggi maktublaridan birida shunday yozgan-da: “Naq to‘rt marta halok bo‘layozdim, endi menga baribir”.
Lekin bor haqiqat ancha murakkabroq, balki oddiyroq bo‘lsa ajab emas. “Ajalim yaqin”, degan fikr, aftidan, uni ta’qib qilganga o‘xshaydi. Biroq biz maktub va asarlaridan tanigan, bilganimiz Sent-Ekzyuperi unga intilmagan bo‘lishi mumkin emasdi. Adib hayotni juda sevardi, lekin o‘sha lahzada yashash ma’nosini aynan dushmanga qarshi jangda ko‘rganga o‘xshaydi.
Sent-Ekzyuperiga atigi besh marta uchishga ruxsat beriladi. U bunga yana uch marta uchishni so‘rab oladi. Nima uchun hech kim uni to‘xtatishga urinmaydi? Nima uchun qo‘mondonlik unga shunday osongina peshvoz chiqadi? Komandir va Sent-Ekzyuperining muxlisi Gavual to‘qqizinchi parvozga o‘ylamasdan rozilik bergani uchun to umri oxiriga qadar o‘zini kechirolmaydi. Aftidan, hech kim Sent-Ekzyuyeperiga, uning temir irodasiga qarshi borolmagan ko‘rinadi.
Nima bo‘lmasin, qo‘mondonlik o‘zi bilmagan holda Sent-Ekzyuperi halokatiga sababchi bo‘ladi. U 1944 yilning 31 iyulida ertalab soat 8.30 da Korsika aerodromidan o‘zining to‘qqizinchi va so‘nggi parvozi uchun otlanadi. Uchuvchiga berilgan buyruq quyidagi mazmunda edi: “Liondan sharq tomonni aerosuratga tushirish”. Sent-Ekzyuperi bolaligi kechgan shahar uzra “laytning”da 10 ming balandlikda soatiga 600 kilometr tezlik bilan ucha boshlaydi. Pastda qadrdon yerlar qalqib turadi: Sen-Moris qal’asi, xurram va betashvish bolalgi kechgan ko‘hna istirohat bog‘i… Sent-Ekzyuperi o‘tmishga qaytadi…
U ko‘kda parvoz qilar, do‘stlari ko‘ngillarida esa turli xayollar bir-biri bilan kurashardi. So‘ngra ular bir ovozdan bir narsani, Sent-Ekzyuperini qaytib kelmasligini oldindan ko‘ngillari sezganini aytadilar. Yaqindagina Gavual uni uchish fikridan qaytarishga uringan edi. Sent-Ekzyuperi, unga, birinchisi yo to‘qqizinchisimi, baribir parvozda yo‘q bo‘lish qismatimga yozilgan, deb javob bergan. Keyin u Gavualga qo‘lyozmalar solingan juzdonni beradi va buni bir odamga topshirishini iltimos qiladi. “Sizdan iltimos qilaman. Agar bajarolmasangiz…” – Sent-Ekzyuperi gapini tugatolmaydi, yoshga to‘lgan ko‘zlarini yashirish uchun teskari buriladi.
U ko‘kka ko‘tarilgach, leytenant Darye, akkumulyatorlarga qo‘shimcha quvvat berish uchun generatorni tekshirishni unutgani esiga tushadi. Hech kim Sent-Ekzyuperi dushmanning qiruvchi samoletiga duch kelishi mumkinligini o‘ylamaydi. 10 ming metr balandlikdagi “laytning”ga yetib bo‘lmasdi. Do‘stlari Sent-Ekzyuperining osmonga ko‘tarilgan zahoti kislorodni qo‘yish odati borligini bilardilar. U 44 yoshda, yuragi ham yoshlik paytlaridagiday emasdi. Agar kislorod yetmay qolsa yoki notekis uzatilsa, uchuvchi bunday balandlikda hushini yo‘qotishi turgan gap. Shuningdek, hamma Sent-Ekzyuperi bundan oldingi topshiriqdan bitta motorda qaytgani, buning ustiga-ustak, mo‘ljalni yo‘qotib, Genuya ustiga kelib qolganini eslab qoladilar. O‘shanda dushman uchuvchilari uning mashinasini o‘zlarining o‘quv samoletlari deb o‘ylaganlari uchun ham urib tushirmagandilar.
Oradan to‘rt soat o‘tadi. Sent-Ekzyuperi qaytmaydi. Radiolokatsion stansiyaga qo‘ng‘iroq qilishadi, javob ko‘ngilsiz bo‘ladi. Soat 14.30 ga kelib uchuvchining yoqilg‘isi tugaganligi ayon bo‘ladi. Sent-Ekzyuperi endi ortiga qaytib kelolmas edi. Biroq do‘stlar anchagacha umid qilib kutadilar. Chunki osmonda dushman samoletlari qayd qilinmagan edi (urushdan keyin, o‘lja qilib olingan hujjatlarni tahlil qilish paytida 1944 yil 31 iyul kuni Germaniya harbiy havo kuchlari frontning bu uchastkasida bo‘lmaganligi ayon bo‘ladi), ehtimol Sent-Eks Fransiya va Shveysariyaning qayerigadir qo‘ngandir?
Uning samoleti parchalarini ham topmaydilar. Sent-Ekzyuperi xuddi afsonaviy yarim ma’bud singari samoda nom-nishonsiz g‘oyib bo‘lgan edi. Uning halokati siri hozirga qadar to‘la, aniq-ravshan ochilmadi. Yozuvchi haqida kitob yozgan, Sent-Ekzyuperining do‘sti Jyul Rua bir vaziyatni ta’kidlab o‘tadi. Yozuvchi g‘ayrishuuriy holda o‘zini-o‘zi halok etishi mumkin emas edi, chunki uchuvchilar parvoz chog‘ida hech qachon bunday yo‘l tutmaydilar. Yana insonning asosiy fazilati – or-nomus deb bilgan Sent-Eksyuperiday chapdast va jasur uchuvchi aslo bunday qilmagan bo‘lardi.
Ma’suma Ahmedova tayyorlagan.
