Чорак асрча аввал суҳбатлардан бирида: “Мабодо узоқ сафарга чиқадиган бўлсангизу сизга беш китоб олишга имкон берилса,қайси ёзувчиларнинг китобларини олган бўлардингиз?” — деб берилган саволга жавоб бериб, оладиган китобларим ичида албатта Антуан Де Сент-Экзюперининг “Кичик шаҳзода”си бўлишини айтиб ўтган эдим.

Қолаверса,»Кичкина шаҳзода» китобининг илк марта ўзбек тилига таржима қилиниши ҳам менинг ташаббусим билан амалга оширилган эди. Ўша пайтларда мен «Ёш гвардия» нашриётининг бадиий адабиёт бўлимининг мудири эдим. Албатта, «бошлиқ» бўлгандан кейин биринчи навбатда ўзим яхши кўрган асарларнинг ўзбек тилига таржима қилишни ўйлаганман. Мана шу истак натижасида Михаил Булгаковнинг «Уста ва Маргарита»сини етук таржимон Қодир Мирмуҳаммедовга, Антуан де Сент-Экзюперининг «Тунги парвоз»ини  Аҳмад Аъзамга, “Кичик шаҳзода”сини Хайриддин Султоновга берган эдим.

Антуан де Сент-Экзюперининг бола мурғак қалбининг матонати ва заковати ҳаёт ва ўлим, севги ва масъулият, дўстлик ва садоқат каби «болаларга хос бўлмаган» муҳим тушунчалар ҳақидаги поэтик асари дунёнинг деярли барча тилларига таржима қилинган. Бу асарни ўзбек тилига қойилмақом таржима қилган Ҳайриддин Султонов меҳнатининг бир чеккасида менинг ҳам кичкина улушим борлигидан хурсадман.

Адибнинг 90 йиллиги нишонланган 2000 йил бошларида Япония аэрокосмик тадқиқотлар агентлиги Кичик шаҳзодага юбориш учун оммавий номлар йиғиш ташаббуси билан чиққан эди. Бир неч ой ичида рўйхатга киритилишини хоҳлаб жаҳоннинг 149 мамлакатидан 880 000 тага яқин хат олинганда ташкилотчиларнинг ўзлари ҳам ҳайратдан ёқа ушлаб қолишди. Номларини Кичик шаҳзода ўқишини хоҳлаган 880 000 киши номлари туширилган пластинка «Хаябуса» космик аппарати орқали 2005 йил 20 ноябрда — космик аппарат астероидга қўнган куни Итокавага етказилган эди.

Хуршид Даврон

Хуршид ДАВРОН
ЭНГ ҲАЁТИЙ ЭРТАК

    Сент-Экзюпери “Кичкина шаҳзода” асарини Иккинчи жаҳон уруши авжига чиққан кунларда ёза бошлади. Ёзувчи бу қайғули эртакни ўзининг бешафқат замонасига қарши қўяди. “Мен жуда оғир қайғудаман, юрагим эзилиб кетди, – деб ёзган эди у ўша кунларда дўстига йўллаган мактубларининг бирида. – Мен инсонга хос бўлган фазилатлардан маҳрум авлодни кўриб қайғуряпман… Бутун вужудим билан ўз замонамдан нафратланаман. Бу замонада инсон ташналикдан ҳалок бўлишга маҳкум…

Мени қуршаб турган дунёда фақат бир муаммо бор: одамларга ҳаётдан маънавий қониқиш ҳиссини қайтариш керак… Шеъриятсиз, рангин бўёқларсиз, муҳаббатсиз яшашнинг қизиғи йўқ… Биз нақадар тубанлашиб кетганимизни англамоқ учун XV асрда оддий деҳқонлар куйлаган қўшиқни тинглашнинг ўзи кифоя…”
Адиб назарида дунё ҳалокатга учраб, саҳронинг қоқ ўртасига қулаётган учоққа ўхшарди.

“…Олти йил муқаддам самолётимнинг мотори бузилиб, Саҳрои Кабирга қўнишга мажбур бўлдим. Ёнимда на механик, на биронта ҳамроҳ бор эди. Қанчалик қийин бўлмасин, самолётни бир амаллаб ўзим тузатишга аҳд қилдим. Ё моторни тузатаман, ё ҳалок бўламан. Бир ҳафтага базўр етадиган сув қолган.
Шундай қилиб, биринчи кечани ҳувиллаб ётган саҳрода, қум устига узала тушиб ўтказдим. Минглаб чақирим нарида ҳам тирик жон асари сезилмасди. Кемаси ҳалокатга учраб, бепоён океанда сол узра сузиб бораётган одам ҳам менчалик ёлғиз бўлмагандир. Шу боис, тонг саҳарда мени кимнингдир ингичка овози уйғотиб юборганда нақадар ҳайратга тушганимни тасаввур ҳам қилолмасангиз керак.

– Илтимос… менга қўзичоқ чизиб бер! – деган қўнғироқдек товуш янгради ёнгинамда.
– А?..
– Менга қўзичоқ чизиб бер…
Тепамдан гўё яшин ургандек, сапчиб ўрнимдан турдим. Апил-тапил кўзларимни ишқалаб, атрофга алангладим. Қарасам – рўпарамда аллақандай ғаройиб бир болакай менга жиддий тикилиб турибди.
…Мен Кичкина шаҳзода билан шу тариқа танишдим”.

Кичкина шаҳзода ёлғиз ўзи яшайдиган сайёрадан келиб қолган эди. Ер унинг қадами етган еттинчи сайёра эди. Кичкина шаҳзода саёҳати давомида дуч келган олти сайёрада яшовчи одамларнинг ҳар бири алоҳида бир рамзга эга. Уларда фақат катта одамларга хос фазилату камчиликлар мужассам эди.

Кичкина шаҳзодага Ерда учраган биринчи тирик жонзот Илон бўлди. Илон қадим халқлар назарида донишмандлик рамзи бўлиб, бу халқлар мифологиясида муҳим ўрин эгаллаган. Антуан де Сент-Экзюпери эртагидаги илон ҳам шундай вазифани бажаради.

Асардаги иккинчи муҳим рамзий образ – Тулки. Тулки “Кичкина шаҳзода”га халқ эртакларидан кириб келган бўлса ажабмас. Чунки Европадаги баъзи халқлар эртакларида Тулки кўпроқ оддий одамларга хос донишмандлик тимсоли бўлиб гавдаланади. Тулкининг сўзларида Сент-Экзюпери бутун ижоди давомида тарғиб қилган ишонч рамзини кўрамиз: “Бирон бир нарсани англаш учун уни қўлга ўргатиш лозим. “Қўлга ўргатиш” эса ҳамиша ўзаро “ришталар боғламоқ”қа олиб келади. Бу дегани: “қўлга ўргатилган” жонивор ёки одам бизга қанчалик муҳтож бўлса, биз ҳам унга шунчалик муҳтожмиз. Чунки, энг аввало, уларни “қўлга ўргатганимиз” учун жавобгар бўламиз”.

Ҳа, гап фақат “қўлга ўргатишда эмас, яхши кўриб қолишда – муҳаббатда”, деб уқтирмоқчи бўлади Сент-Экзюпери. “Фақат кўнгил кўзигина очиқ. Энг асосий нарсани кўз билан кўролмайсан” – Тулкининг Кичкина шаҳзодага айтган бу сўзларида ана шу муҳаббат асосини кўрамиз.

Эртакдаги учинчи рамзий образ – Кичкина шаҳзода ўз сайёрасида авайлаб ўстирган Феруза гул. Бу мағрур ва ўзбошимча гул Кичкина шаҳзодага кўп ташвиш келтирган, уни не-не азоб­ларга дучор қилган. Ҳатто унинг ўз сайёрасидан кетиб қолишига сабаб бўлган. Бу айрилиқ жуда оғир кечади – Кичкина шаҳзода Феруза гулни севарди. Сент-Экзюпери ижоди ва ҳаётини ўрганган адабиётшунослар адиб шу гул тимсолида суюкли хотини Консуэло де Сент-Экзюперини тасвирлаган, деган хулосага келган. Адибнинг шахсий ҳаётида рўй берган кўп қийинчиликлар Кичкина шаҳзода билан Феруза гул ўртасидаги муносабатларда акс этган бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас.

Донишманд Тулки Кичкина шаҳзодага яна бир муҳим гапни айтади: “Одамлар (яъни катталар) бир ҳақиқатни унутдилар, аммо сен асло ёдингдан чиқарма: кимники “қўлга ўргатган” бўлсанг, унинг тақдирига ҳамиша жавобгарсан. Унутма, Феруза гулинг учун ҳам жавобгарсан”.

Айнан шу сўзлар Кичкина шаҳзоданинг ўз гулига бўлган муносабатини ўзгартиради. У яна сайёрасига қайтмоқчи бўлади. Ҳатто ўлими олдидан “Мен гулимга жавобгарман”, деган сўзларни такрорлайди.

Кичкина шаҳзоданинг саҳрода, ҳалокатга учраган учувчи ёнида пайдо бўлиб қолиши ҳам рамзий маънога эга. У “Мен сени севаман, мен сен учун масъулман” деган сўзни айтиш учун келган эди. Айни шу сўз туфайли учувчи омон қолади.

“Кичкина шаҳзода” асари тасаввуримиздаги жуда кўп тушунчаларни ўзгартириш қувватига эга. Балки биз умр кечираётган Ер ҳам, ўзимиз ўйлаганчалик улкан эмасдир, балки бу чексиз ва ҳадсиз коинотда у Кичкина шаҳзода яшаган сайёрачалик келар, холос?.. Балки Она сайёра­мизда ҳар биримизнинг хос Феруза гулимиз бордир?..

Аминманки, сизга ҳам, Кичкина шаҳзодани яхши кўриб қолган бошқа ҳар қандай одамга ҳам, худди мен каби, коинотнинг аллақайси бурчагида биз ҳеч қачон кўрмаган бир қўзичоқ бизга нотаниш бир гулни еб қўйган-қўймагани асло барибир бўлмаса керак; дунёнинг кўзимизга қандай кўриниши ана шунга жуда-жуда боғлиқ…

Бошингизни кўтариб, бепоён осмонга боқинг. Сўнгра ўзингиздан “Ўша Феруза гул омон бормикан?..” деб сўранг. Ана шунда кўрасиз – олам кўз ўнгингизда буткул бошқача жилвалана бошлайди”.

“Кичкина шаҳзода” эртаги, кўпчилигимиз ўйлагандек, дунёнинг эмас, балки бизнинг ўз­гариб боришимиз ҳақида. Дунё бизни эмас, биз дунёни ўзгартираётганимиз ҳақида. Болаликнинг тиниқ олами тонгги тумандек кўздан йўқолар экан, бизнинг орзуларимиз ўрнини аксари кераксиз ташвишлар эгаллаб олиши, юракка эмас, ақлга бўйсуна бошлашимиз ҳақида. Афсус­ки, кўзлар сўқир, кўнгил кўзи билан излаш лозимлигини унутганмиз…

“Кичкина шаҳзода” асари мазмунан ва моҳиятан жаҳон адабиётидаги бирон бир асарга ўхшамайди. Дастлаб жуда содда туюлган, аммо мутолаадан кейин узоқ вақтгача юрагингизни ниҳоясиз қайғуга чулғаган бу асар инсон ва ҳаёт ҳақида ёзилган сон-саноқсиз фалсафий китоблардан-да фалсафийроқ, энг муҳими, ҳаётийроқ эканини англай бошлайсиз. Англайсизу ўзингиз ҳам Кичкина шаҳзода сайёрасининг фуқароси эканингизга ва ногаҳон бу сайёра олис бир маконда эмас, юрагингизда жойлашганига амин бўласиз. Асар кўнглингизда улкан Раҳм уйғотади, бу Раҳм даставвал Кичкина шаҳзодага тегишлидай туюлса-да, охир-оқибат инсониятга, болалигини унутган, шунинг учун шафқатсиз бўлиб қолган инсониятга нисбатан Раҳмга айланади.

Ёзувчи яратган сайёрада машаққатлардан қўрқмайдиган, ҳар қандай қийинчиликни енгадиган, совуқ ёки жазирама ҳукмрон дашту биёбондан омон ўта олишга қодир, ҳар қандай қулликни рад этадиган, тирикликдан мақсад муҳаббат эканига ишонган одамлар яшайди.

Бу китобнинг айниқса бугун, инсоният маънавий жарлик сари шиддат билан елиб бораётган даврда аҳамияти бениҳоядир. Уни дунёнинг машҳур, аммо болалигини – демакки, муҳаббатни унутган сиёсатчиларию миллатни миллатга, динни динга, инсонни инсонга қайраётган ХХI аср “файласуф”лари ўқишини жуда-жуда истардим. Аммо, дунёнинг барча улуғ китобларини унутган бу сиёсатчилару файласуфлар Кичкина шаҳзодага қайрилиб боқмаслигига қанчалик ишонсам, аллақайси овлоқ гўшаларда, тоғу адирлар этагида, саҳрою биёбонлар, уммону дарёлар соҳилида жойлашган гадойтопмас шаҳру қишлоқлардаги яккам-дуккам кулбаларда болалар ва болалигини унутмаган одамлар бу китобни ўқиётганига ҳам ишонгим келади. Китобда битилганидек: “Фақат юрак зийрак, энг муҳим нарсани кўз билан кўролмайсан…”

«КИЧКИНА ШАҲЗОДА»ДАН
ФАЛСАФИЙ ФИКРЛАР

Антуан де Сент–Экзюпери 1900 йилда Франциянинг Лион шаҳрида, қадимий аристократ оиласида дунёга келган. Ёшлик чоғларида жуда шўх, ўта қизиқувчан бўлиб, ўчоқдаги ёниб турган оловга қараб соатлаб хаёл суришни севган Тонио (ота-онаси уни шундай аташган) 10 ёшида Ман шаҳрида коллежда, кейин Швейцарияда ва Парижтса ўқиган. 12 ёшида машҳур француз учувчисининг самолётида осмонга чиқиб, учувчи бўлишни орзу қилади. 1919 йилда Антуан Париждаги Санъат мактабининг архитектура бўлимига ўқишга кириб, икки йилдан сўнг, 1921 йилда армия сафига чақирилади (бу вақтда биринчи жаҳон уруши бормоқда эди). 1926 йилда Антуан де Сент-Экзюпери «Латекаэр» авиакомпаниясига ишга қабул қилинади. Антуан де Сент–Экзюпери​ 1944 йил 31 июньда базага қайтиб келмайди. Унинг қачон ва қаерда ҳалок бўлганлиги сўнгги кунларгача сир бўлиб келди. 2004 йилнинг баҳорида Атлантика океанининг Испания қирғоқларига яқин жойда «Лайтинг — 38» нинг айрим парчалари топилди. Демак, самолёт Сардиниядаги ҳарбий ҳаво базасига қайтишда уриб туширилган ёки ҳалокатга учраган экан.

Антуан де Сент–Экзюпери​дан «Жанубий почтачи» (1928), «Кичкина шаҳзода» (1942), «Тунги учиш» (1931), «Башар сайёраси» (1939), «Ҳарбий учувчи» (1942) ва тугалланмай қолган «Қалъа» каби асарлар қолган.

Ёзувчи  қаламига мансуб, ёшу каттанинг кўнглидан бирдек жой олган афсонавий «Кичкина шаҳзода» эртак-қиссаси илк маротаба 1943 йил 6 апрел куни Нью-Йоркда чоп этилган эди ва бу асар ҳозирги кунга қадар дунёнинг 180 дан ортиқ тилга таржима қилинди.

Ҳамма катталар илгари бола бўлган. Аммо ҳаммаси ҳам буни эслай олмайди.

Дўстларни унутиб қўйиш яхши эмас, чунки ҳар хил дўстлар бор.

Одамлар поездга тезроқ, шошилиб чиқишга ҳаракат қилишади, аммо улар айни дамда нимани қидираётганликларини билмайдилар. Шу сабаб уларнинг ҳаловати йўқ. Ўзларини у йўлдан бу йўлга уришади. Лекин ҳаммаси бекор…

Сен ўз ҳаракатларинг билан яшаяпсан, жисминг билан эмас… Сен – ўзингни ҳаракатларингдасан, сендан бошқа сен йўқ. Шундай қатъий қоида бор: эрталаб уйғондингми, юз–қўлингни юв, ўзингни ва ўз сайёрангни тартибга келтириб қўй.

– Энг яхшиси ҳар доим бир вақтда ташриф буюр, – дея илтимос қилди Тулки. Масалан, агар сен соат 4 да келсанг, мен сени кутгунга қадар 3 соат бахтиёрликни ҳис этаман. Учрашув дақиқалари яқинлашгани сари янада қувончга тўламан. Агар сен ҳар хил вақтда келсанг, сени қайси пайт келишингни билмайман, юрагимни куттириб қўяман. Доимо бир ҳил вақтда кел, буни анъанага айлантирайлик…

Катталар ҳеч қачон ҳеч нарсани ўз ҳолича тушунмайди, шу сабабли болалар ниманидир тушунтириш ва уқтириш учун жуда қийналиб кетишади. Бу эса жуда зерикарли…

*  * *

– Сенинг сайёрангда одамлар бир боғда мингта атиргул ўстирашади… Аммо излаган нарсасига эришолмайди…

– Ҳа тўғри – тан олдим мен.

– Зеро, улар излаган нарсасини бир атиргулдан ҳам топа олишлари мумкин. Нега шуни тушунмайдилар?

– Одамлар қани? – ҳавотирда сўради кичик шахзода, – чўл–у – биёбонда бир ўзим ёлғиз қолдим…

– Одамлар орасида бўлсанг барибир ёлғиз бўласан… – дея жавоб қайтардим.

– Одамлар нимадир билиши ёки ўрганиши учун вақт ҳам етарли эмас. Масалан, улар дўкондан тайёр нарсани харид қилишади. Аммо ҳақиқий дўстлик дўконларда сотилмайди. Балки шу сабабли одамлар орасида дўстлик туйғуси йўқолиб бораётгандир.

– Катталарга: «Мен жуда чиройли уй кўрдим, қизил ғиштли, деразалари атиршоҳ билан ўралган, томлари ҳаворанг, жуда ажойиб уй…», – деб эмас, «Мен 100 минг франклик уй кўрдим», дейишнинг ўзи кифоя. Шунда улар ҳаммасини тушунади ва «Нақадар ажойиб гўзаллик, зўр уй экан», дейишади.

Катталар рақамларни яхши кўришади. Агар уларга янги дўстинг ҳақида гапирсанг, дўстингни овози, уни қайси ўйинни яхши кўриши, капалак тутишни билиш–билмаслиги умуман қизиқтирмайди. Улар даров «Дўстинг неча ёшда? Ака – укалари нечта? Оғирлиги қанча? Отасининг ойлиги қанча?», деб сўрашади. Саволларга жавоб олингач, дўстингни танигандек бўлишади.

– Агар дўстинг бўлишини истасанг, мендан ўрнак ол!

– Бунинг учун нима қилиш керак? – сўради кичкина шахзода.

– Сабр – тоқатли бўлиш керак – жавоб қайтарди Тулки. – Аввало, тўғримдаги стулга ўтир ва бирмунча кут. Мен сенга кўз қирим билан қарайман, сен эса сукут сақла. Фақат ҳар куни бироз–бироздан яқин келавер…

Ўзингга ўргатган одамлар учун ҳамиша жавобгарсан, буни унутма.

– Бир куни мен қуёш ботишини 43 марта томоша қилдим. Биласанми, агар сени қайғу босса, қуёш ботишини томоша қилиш қанчалар мароқли…

– Демак сен қуёш ботишини 43 марта кўрган кунинг, нимадандир жуда ранжиган экансан–да?

Сўзлар бир–биримизни тушунишга ҳалақит беради.

Сиз чиройлисиз, аммо ҳаммадан ҳолисиз, – сўзини давом эттирди кичкина шахзода, – аммо сиз учун ҳеч ким жонини бермайди. Одамлар қўлимдаги атиргулни кўриб, уни сизга қиёслашади. Аммо гулим ҳаммадан ҳам кўра менга қадрлироқ. Чунки мен сиз билан эмас, гулим билан ҳар дам бирга эдим. Уни ёмғирдан, дўлдан авайладим. Шамолларда девор бўлиб, асрадим. Атрофидан бегона ўтларни юлиб ташладим, фақат бир–иккита донаси капалаклар келиб қўниши учунгина қолди холос. Мен унинг мақтови, сукунати , ҳасратини тинглаб яшадим. У – меники, фақат меники.

Юлдузлар нега доимо нур сочишини билгим келади. Билдимки, юлдузлар одамлар учун танлаши керак бўлган йўлни ёритиб туради…

Гуллар не дейишидан қатъий назар уларни тингламанг. Фақат гўзаллиги ва ифоридан баҳра олинг… Бўлди. Менинг гулим бутун сайёрамни ўзининг хушбўй ифори билан тўлдирди, аммо мен уни хурсанд қилолмадим.

Дўстинг борлиги қандай яхши… Жонингни қурбон қилиш керак бўлса-да, дўстинг борлиги барибир яхши…

Севги – бу ҳамма нарсани, ҳаммани унутиш, ҳеч нарсадан қўрқмаслик, деганидир. Тушуняпсизми? Севгида вафо ва садоқат, ишонч ҳамиша муҳим ўринда туради.

У саволларимнинг бирортасига жавоб бермайди. Ҳамиша бир хил, юзлари қизарган сукут сақлайди. Бу розилик аломати эмасми?

Гуллар юлдузлардек кўп… Аммо севсангиз фақат биттасига кўнгил қўйинг. Юлдузлар миллионлаб бўлса-да, уларга фақат тикилиб, ўзингни бахтиёр ҳис этишинг мумкин ва ўз–ўзингга «Менинг гулим қаердадир бор… у қердадир…», дея айта олсан…

Манба: http://xabardor.uz/

Антуан де-Сент-Экзюпери. Кичкина шаҳзода. Эртак-қисса. Ботир Зокиров таржимаси. Асар асосида ўтган асрнинг 70-йилларида (тахминимизча, 1974 йилда ) Ўзбекистон радиосида ёзиб олинган радиоспектакль.
Радиопостановкага Ўзбекистон халқ артисти Ботир Зокиров режисёрлик қилган.

Муаллиф номидан матнни Обид Юнусов ўқиган. Кичкина шаҳзодага Ботир Зокировнинг (ўша пайтдаги) турмуш ўртоғи   Эркли Маликбоева,  радиопостановкадаги қолган   барча  қаҳрамонларга Ботир Зокировнинг ўзи овоз берган.

Antuan de-Sent-Ekzyuperi . Kichkina shahzoda. Ertak-qissa. Botir Zokirov tarjimasi. Asar asosida o’tgan asrning 70-yillarida (taxminimizcha 1974 yilda ) O’zbekiston radiosida yozib olingan radiospektakl.

Radiopostanovkaga O’zbekiston xalq artisti Botir Zokirov rejisyorlik qilgan.

Muallif nomidan matnni Obid Yunusov o’qigan. Kichkina shahzodaga Botir Zokirovning (o’sha paytdagi) turmush o’rtog’i Erkli Malikboyeva, adiopostanovkadagi bqolgan  barcha rqahramonlariga Botir Zokirovning o’zi ovoz bergan.

Chorak asrcha avval suhbatlardan birida: “Mabodo uzoq safarga chiqadigan bo’lsangizu sizga 5 kitob olishga imkon berilsa,qaysi yozuvchilarning kitoblarini olgan bo’lardingiz?” — deb berilgan savolga javob berib, oladigan kitoblarim ichida albatta Antuan De Sent-Ekzyuperining “Kichik shahzoda”si bo’lishini aytib o’tgan edim. Qolaversa,»Kichkina shahzoda» kitobining ilk marta o’zbek tiliga tarjima qilinishi ham mening tashabbusim bilan amalga oshirilgan edi. O’sha paytlarda men «Yosh gvardiya» nashriyotining bo’limlaridan birining boshlig’i edim. Albatta, «boshliq» bo’lgandan keyin birinchi navbatda o’zim yaxshi ko’rgan asarlarning o’zbek tiliga tarjima qilishni o’ylaganman. Mana shu istak natijasida Mixail Bulgakovning «Usta va Margarita» sini yetuk tarjimon Qodir Mirmuhammedovga, Antuan de Sent-Ekzyuperining «Tungi parvoz»ini Ahmad A’zamga,“Kichik shahzoda”sini Xayriddin Sultonovga bergan edim.

Antuan de Sent-Ekzyuperining bola murg’ak qalbining matonati va zakovati hayot va o’lim, sevgi va mas’uliyat, do’stlik va sadoqat kabi «bolalarga xos bo’lmagan» muhim tushunchalar haqidagi poetik asari dunyoning deyarli barcha tillariga tarjima qilingan. Bu asarni o’zbek tiliga qoyilmaqom tarjima qilgan Hayriddin Sultonov mehnatining bir chekkasida mening ham kichkina ulushim borligidan xursadman.
Adibning 90 yilligi nishonlangan 2000 yil boshlarida Yaponiya aerokosmik tadqiqotlar agentligi Kichik shahzodaga yuborish uchun ommaviy nomlar yig’ish tashabbusi bilan chiqqan edi. Bir nech oy ichida ro’yxatga kiritilishini xohlab jahonning 149 mamlakatidan 880 000 taga yaqin xat olinganda tashkilotchilarning o’zlari ham hayratdan yoqa ushlab qolishdi. Nomlarini Kichik shahzoda o’qishini xohlagan 880 000 kishi nomlari tushirilgan plastinka «Xayabusa» kosmik apparati orqali 2005 yil 20 noyabrda — kosmik apparat asteroidga qo’ngan kuni  Itokavaga yetkazilgan edi.

Xurshid Davron

Xurshid Davron
ENG HAYOTIY ERTAK

  Sent-Ekzyuperi “Kichkina shahzoda” asarini Ikkinchi jahon urushi avjiga chiqqan kunlarda yoza boshladi. Yozuvchi bu qayg’uli ertakni o’zining beshafqat zamonasiga qarshi qo’yadi. “Men juda og’ir qayg’udaman, yuragim ezilib ketdi, – deb yozgan edi u o’sha kunlarda do’stiga yo’llagan maktublarining birida. – Men insonga xos bo’lgan fazilatlardan mahrum avlodni ko’rib qayg’uryapman… Butun vujudim bilan o’z zamonamdan nafratlanaman. Bu zamonada inson tashnalikdan halok bo’lishga mahkum…

Meni qurshab turgan dunyoda faqat bir muammo bor: odamlarga hayotdan ma’naviy qoniqish hissini qaytarish kerak… She’riyatsiz, rangin bo’yoqlarsiz, muhabbatsiz yashashning qizig’i yo’q…

Biz naqadar tubanlashib ketganimizni anglamoq uchun XV asrda oddiy dehqonlar kuylagan qo’shiqni tinglashning o’zi kifoya…”

Adib nazarida dunyo halokatga uchrab, sahroning qoq o’rtasiga qulayotgan uchoqqa o’xshardi.“…Olti yil muqaddam samolyotimning motori buzilib, Sahroi Kabirga qo’nishga majbur bo’ldim. Yonimda na mexanik, na bironta hamroh bor edi. Qanchalik qiyin bo’lmasin, samolyotni bir amallab o’zim tuzatishga ahd qildim. YO motorni tuzataman, yo halok bo’laman. Bir haftaga bazo’r yetadigan suv qolgan.

Shunday qilib, birinchi kechani huvillab yotgan sahroda, qum ustiga uzala tushib o’tkazdim. Minglab chaqirim narida ham tirik jon asari sezilmasdi. Kemasi halokatga uchrab, bepoyon okeanda sol uzra suzib borayotgan odam ham menchalik yolg’iz bo’lmagandir. Shu bois, tong saharda meni kimningdir ingichka ovozi uyg’otib yuborganda naqadar hayratga tushganimni tasavvur ham qilolmasangiz kerak.

– Iltimos… menga qo’zichoq chizib ber! – degan qo’ng’iroqdek tovush yangradi yonginamda.
– A?..
– Menga qo’zichoq chizib ber…
Tepamdan go’yo yashin urgandek, sapchib o’rnimdan turdim. Apil-tapil ko’zlarimni ishqalab, atrofga alangladim. Qarasam – ro’paramda allaqanday g’aroyib bir bolakay menga jiddiy tikilib turibdi.
…Men Kichkina shahzoda bilan shu tariqa tanishdim”.

Kichkina shahzoda yolg’iz o’zi yashaydigan sayyoradan kelib qolgan edi. Yer uning qadami yetgan yettinchi sayyora edi. Kichkina shahzoda sayohati davomida duch kelgan olti sayyorada yashovchi odamlarning har biri alohida bir ramzga ega. Ularda faqat katta odamlarga xos fazilatu kamchiliklar mujassam edi.

Kichkina shahzodaga Yerda uchragan birinchi tirik jonzot Ilon bo’ldi. Ilon qadim xalqlar nazarida donishmandlik ramzi bo’lib, bu xalqlar mifologiyasida muhim o’rin egallagan. Antuan de Sent-Ekzyuperi ertagidagi ilon ham shunday vazifani bajaradi.

Asardagi ikkinchi muhim ramziy obraz – Tulki. Tulki “Kichkina shahzoda”ga xalq ertaklaridan kirib kelgan bo’lsa ajabmas. Chunki Yevropadagi ba’zi xalqlar ertaklarida Tulki ko’proq oddiy odamlarga xos donishmandlik timsoli bo’lib gavdalanadi. Tulkining so’zlarida Sent-Ekzyuperi butun ijodi davomida targ’ib qilgan ishonch ramzini ko’ramiz: “Biron bir narsani anglash uchun uni qo’lga o’rgatish lozim. “Qo’lga o’rgatish” esa hamisha o’zaro “rishtalar bog’lamoq”qa olib keladi. Bu degani: “qo’lga o’rgatilgan” jonivor yoki odam bizga qanchalik muhtoj bo’lsa, biz ham unga shunchalik muhtojmiz. Chunki, eng avvalo, ularni “qo’lga o’rgatganimiz” uchun javobgar bo’lamiz”.

Ha, gap faqat “qo’lga o’rgatishda emas, yaxshi ko’rib qolishda – muhabbatda”, deb uqtirmoqchi bo’ladi Sent-Ekzyuperi. “Faqat ko’ngil ko’zigina ochiq. Eng asosiy narsani ko’z bilan ko’rolmaysan” – Tulkining Kichkina shahzodaga aytgan bu so’zlarida ana shu muhabbat asosini ko’ramiz.

Ertakdagi uchinchi ramziy obraz – Kichkina shahzoda o’z sayyorasida avaylab o’stirgan Feruza gul. Bu mag’rur va o’zboshimcha gul Kichkina shahzodaga ko’p tashvish keltirgan, uni ne-ne azob­larga duchor qilgan. Hatto uning o’z sayyorasidan ketib qolishiga sabab bo’lgan. Bu ayriliq juda og’ir kechadi – Kichkina shahzoda Feruza gulni sevardi. Sent-Ekzyuperi ijodi va hayotini o’rgangan adabiyotshunoslar adib shu gul timsolida suyukli xotini Konsuelo de Sent-Ekzyuperini tasvirlagan, degan xulosaga kelgan. Adibning shaxsiy hayotida ro’y bergan ko’p qiyinchiliklar Kichkina shahzoda bilan Feruza gul o’rtasidagi munosabatlarda aks etgan bo’lishi ehtimoldan uzoq emas.

Donishmand Tulki Kichkina shahzodaga yana bir muhim gapni aytadi: “Odamlar (ya’ni kattalar) bir haqiqatni unutdilar, ammo sen aslo yodingdan chiqarma: kimniki “qo’lga o’rgatgan” bo’lsang, uning taqdiriga hamisha javobgarsan. Unutma, Feruza guling uchun ham javobgarsan”.

Aynan shu so’zlar Kichkina shahzodaning o’z guliga bo’lgan munosabatini o’zgartiradi. U yana  sayyorasiga qaytmoqchi bo’ladi. Hatto o’limi oldidan “Men gulimga javobgarman”, degan so’zlarni  takrorlaydi.

Kichkina shahzodaning sahroda, halokatga uchragan uchuvchi yonida paydo bo’lib qolishi ham ramziy  ma’noga ega. U “Men seni sevaman, men sen uchun mas’ulman” degan so’zni aytish uchun kelgan edi.
Ayni shu so’z tufayli uchuvchi omon qoladi.

“Kichkina shahzoda” asari tasavvurimizdagi juda ko’p tushunchalarni o’zgartirish quvvatiga ega. Balki biz umr kechirayotgan Yer ham, o’zimiz o’ylaganchalik ulkan emasdir, balki bu cheksiz va hadsiz koinotda u Kichkina shahzoda yashagan sayyorachalik kelar, xolos?.. Balki Ona sayyora­mizda har birimizning xos Feruza gulimiz bordir?..

Aminmanki, sizga ham, Kichkina shahzodani yaxshi ko’rib qolgan boshqa har qanday odamga ham,xuddi men kabi, koinotning allaqaysi burchagida biz hech qachon ko’rmagan bir qo’zichoq bizga  notanish bir gulni yeb qo’ygan-qo’ymagani aslo baribir bo’lmasa kerak; dunyoning ko’zimizga  qanday ko’rinishi ana shunga juda-juda bog’liq…

Boshingizni ko’tarib, bepoyon osmonga boqing. So’ngra o’zingizdan “O’sha Feruza gul omon bormikan?..” deb so’rang. Ana shunda ko’rasiz – olam ko’z o’ngingizda butkul boshqacha jilvalanaboshlaydi”.

“Kichkina shahzoda” ertagi, ko’pchiligimiz o’ylagandek, dunyoning emas, balki bizning o’z­garib  borishimiz haqida. Dunyo bizni emas, biz dunyoni o’zgartirayotganimiz haqida. Bolalikning tiniq  olami tonggi tumandek ko’zdan yo’qolar ekan, bizning orzularimiz o’rnini aksari keraksiz tashvishlar egallab olishi, yurakka emas, aqlga bo’ysuna boshlashimiz haqida. Afsus­ki, ko’zlar  so’qir, ko’ngil ko’zi bilan izlash lozimligini unutganmiz…

“Kichkina shahzoda” asari mazmunan va mohiyatan jahon adabiyotidagi biron bir asarga o’xshamaydi. Dastlab juda sodda tuyulgan, ammo mutolaadan keyin uzoq vaqtgacha yuragingizni nihoyasiz qayg’uga chulg’agan bu asar inson va hayot haqida yozilgan son-sanoqsiz falsafiy kitoblardan-da falsafiyroq, eng muhimi, hayotiyroq ekanini anglay boshlaysiz. Anglaysizu o’zingiz ham Kichkina shahzoda sayyorasining fuqarosi ekaningizga va nogahon bu sayyora olis bir makonda emas, yuragingizda joylashganiga amin bo’lasiz. Asar ko’nglingizda ulkan Rahm uyg’otadi, bu Rahm dastavval Kichkina shahzodaga tegishliday tuyulsa-da, oxir-oqibat insoniyatga, bolaligini unutgan, shuning uchun shafqatsiz bo’lib qolgan insoniyatga nisbatan Rahmga aylanadi.

Yozuvchi yaratgan sayyorada mashaqqatlardan qo’rqmaydigan, har qanday qiyinchilikni yengadigan,  sovuq yoki jazirama hukmron dashtu biyobondan omon o’ta olishga qodir, har qanday qullikni rad etadigan, tiriklikdan maqsad muhabbat ekaniga ishongan odamlar yashaydi.

Bu kitobning ayniqsa bugun, insoniyat ma’naviy jarlik sari shiddat bilan yelib borayotgan davrda ahamiyati benihoyadir. Uni dunyoning mashhur, ammo bolaligini – demakki, muhabbatni unutgan siyosatchilariyu millatni millatga, dinni dinga, insonni insonga qayrayotgan XXI asr “faylasuf”lari o’qishini juda-juda istardim. Ammo, dunyoning barcha ulug’ kitoblarini unutgan bu siyosatchilaru faylasuflar Kichkina shahzodaga qayrilib boqmasligiga qanchalik ishonsam, allaqaysi ovloq go’shalarda, tog’u adirlar etagida, sahroyu biyobonlar, ummonu daryolar sohilida joylashgan gadoytopmas shahru qishloqlardagi yakkam-dukkam kulbalarda bolalar va bolaligini unutmagan odamlar bu kitobni o’qiyotganiga ham ishongim keladi. Kitobda bitilganidek: “Faqat yurak ziyrak, eng muhim narsani ko’z bilan ko’rolmaysan…”

Мanba:»Tafakkur» jurnali, 2012 yil,4-son

«KICHKINA SHAHZODA»DAN
FALSAFIY FIKRLAR

Antuan de Sent–Ekzyuperi 1900 yilda Fransiyaning Lion shahrida, qadimiy aristokrat oilasida dunyoga kelgan. Yoshlik chog‘larida juda sho‘x, o‘ta qiziquvchan bo‘lib, o‘choqdagi yonib turgan olovga qarab soatlab xayol surishni sevgan Tonio (ota-onasi uni shunday atashgan) 10 yoshida Man shahrida kollejda, keyin Shveysariyada va Parijtsa o‘qigan. 12 yoshida mashhur fransuz uchuvchisining samolyotida osmonga chiqib, uchuvchi bo‘lishni orzu qiladi. 1919 yilda Antuan Parijdagi San’at maktabining arxitektura bo‘limiga o‘qishga kirib, ikki yildan so‘ng, 1921 yilda armiya safiga chaqiriladi (bu vaqtda birinchi jahon urushi bormoqda edi). 1926 yilda Antuan de Sent-Ekzyuperi “Latekaer” aviakompaniyasiga ishga qabul qilinadi. Antuan de Sent–Ekzyuperi 1944 yil 31 iyunda bazaga qaytib kelmaydi. Uning qachon va qayerda halok bo‘lganligi so‘nggi kunlargacha sir bo‘lib keldi. 2004 yilning bahorida Atlantika okeanining Ispaniya qirg‘oqlariga yaqin joyda “Layting — 38” ning ayrim parchalari topildi. Demak, samolyot Sardiniyadagi harbiy havo bazasiga qaytishda urib tushirilgan yoki halokatga uchragan ekan.

Antuan de Sent–Ekzyuperidan “Janubiy pochtachi” (1928), “Kichkina shahzoda” (1942), “Tungi uchish” (1931), “Bashar sayyorasi” (1939), “Harbiy uchuvchi” (1942) va tugallanmay qolgan “Qal’a” kabi asarlar qolgan.

Yozuvchi qalamiga mansub, yoshu kattaning ko‘nglidan birdek joy olgan afsonaviy “Kichkina shahzoda” ertak-qissasi ilk marotaba 1943 yil 6 aprel kuni Nyu-Yorkda chop etilgan edi va bu asar hozirgi kunga qadar dunyoning 180 dan ortiq tilga tarjima qilindi.

Hamma kattalar ilgari bola bo’lgan. Ammo hammasi ham buni eslay olmaydi.

Do’stlarni unutib qo’yish yaxshi emas, chunki har xil do’stlar bor.

Odamlar poezdga tezroq, shoshilib chiqishga harakat qilishadi, ammo ular ayni damda nimani qidirayotganliklarini bilmaydilar. Shu sabab ularning halovati yo’q. O’zlarini u yo’ldan bu yo’lga urishadi. Lekin hammasi bekor…

Sen o’z harakatlaring bilan yashayapsan, jisming bilan emas… Sen – o’zingni harakatlaringdasan, sendan boshqa sen yo’q. Shunday qat’iy qoida bor: ertalab uyg’ondingmi, yuz–qo’lingni yuv, o’zingni va o’z sayyorangni tartibga keltirib qo’y.

– Eng yaxshisi har doim bir vaqtda tashrif buyur, – deya iltimos qildi Tulki. Masalan, agar sen soat 4 da kelsang, men seni kutgunga qadar 3 soat baxtiyorlikni his etaman. Uchrashuv daqiqalari yaqinlashgani sari yanada quvonchga to’laman. Agar sen har xil vaqtda kelsang, seni qaysi payt kelishingni bilmayman, yuragimni kuttirib qo’yaman. Doimo bir hil vaqtda kel, buni an’anaga aylantiraylik…

Kattalar hech qachon hech narsani o’z holicha tushunmaydi, shu sababli bolalar nimanidir tushuntirish va uqtirish uchun juda qiynalib ketishadi. Bu esa juda zerikarli…

– Sening sayyorangda odamlar bir bog’ga mingta atirgul o’stirashdi… Ammo izlagan narsasiga erisholmaydi…

– Ha to’g’ri – tan oldim men.

– Zero, ular izlagan narsasini bir atirguldan ham topa olishlari mumkin. Nega shuni tushunmaydilar?

– Odamlar qani? – havotirda so’radi kichik shaxzoda, – cho’l–u – biyobonda bir o’zim yolg’iz qoldim…

– Odamlar orasida bo’lsang baribir yolg’iz bo’lasan… – deya javob qaytardim.

– Odamlar nimadir bilishi yoki o’rganishi uchun vaqt ham yetarli emas. Masalan, ular do’kondan tayyor narsani xarid qilishadi. Ammo haqiqiy do’stlik do’konlarda sotilmaydi. Balki shu sababli odamlar orasida do’stlik tuyg’usi yo’qolib borayotgandir.

– Kattalarga: «Men juda chiroyli uy ko’rdim, qizil g’ishtli, derazalari atirshoh bilan o’ralgan, tomlari havorang, juda ajoyib uy…», – deb emas, «Men 100 ming franklik uy ko’rdim», deyishning o’zi kifoya. Shunda ular hammasini tushunadi va «Naqadar ajoyib go’zallik, zo’r uy ekan», deyishadi.

Kattalar raqamlarni yaxshi ko’rishadi. Agar ularga yangi do’sting haqida gapirsang, do’stingni ovozi, uni qaysi o’yinni yaxshi ko’rishi, kapalak tutishni bilish–bilmasligi umuman qiziqtirmaydi. Ular darov «Do’sting necha yoshda? Aka – ukalari nechta? Og’irligi qancha? Otasining oyligi qancha?», deb so’rashadi. Savollarga javob olingach, do’stingni tanigandek bo’lishadi.

***

– Agar do’sting bo’lishini istasang, mendan o’rnak ol!

– Buning uchun nima qilish kerak? – so’radi kichkina shaxzoda.

– Sabr – toqatli bo’lish kerak – javob qaytardi Tulki. – Avvalo, to’g’rimdagi stulga o’tir va birmuncha kut. Men senga ko’z qirim bilan qarayman, sen esa sukut saqla. Faqat har kuni biroz–birozdan yaqin kelaver…

O’zinga o’rgatgan odamlar uchun hamisha javobgarsan, buni unutma.

– Bir kuni men quyosh botishini 43 marta tomosha qildim. Bilasanmi, agar seni qayg’u bossa, quyosh botishini tomosha qilish qanchalar maroqli…

– Demak sen quyosh botishini 43 marta ko’rgan kuning, nimadandir juda ranjigan ekansan–da?

So’zlar bir–birimizni tushunishga halaqit beradi.

Siz chiroylisiz, ammo hammadan holisiz, – so’zini davom ettirdi kichkina shaxzoda, – ammo siz uchun hech kim jonini bermaydi. Odamlar qo’limdagi atirgulni ko’rib, uni sizga qiyoslashadi. Ammo gulim hammadan ham ko’ra menga qadrliroq. Chunki men siz bilan emas, gulim bilan har dam birga edim. Uni yomg’irdan, do’ldan avayladim. Shamollarda devor bo’lib, asradim. Atrofidan begona o’tlarni yulib tashladim, faqat bir–ikkita donasi kapalaklar kelib qo’nishi uchungina qoldi xolos. Men uning maqtovi, sukunati , hasratini tinglab yashadim. U – meniki, faqat meniki.

***

Yulduzlar nega doimo nur sochishini bilgim keladi. Bildimki, yulduzlar odamlar uchun tanlashi kerak bo’lgan yo’lni yoritib turadi…

Gullar ne deyishidan qat’iy nazar ularni tinglamang. Faqat go’zalligi va iforidan bahra oling… Bo’ldi. Mening gulim butun sayyoramni o’zining xushbo’y ifori bilan to’ldirdi, ammo men uni xursand qilolmadim.

Do’sting borligi qanday yaxshi… Joningni qurbon qilish kerak bo’lsa-da, do’sting borligi baribir yaxshi…

Sevgi – bu hamma narsani, hammani unutish, hech narsadan qo’rqmaslik, deganidir. Tushunyapsizmi? Sevgida vafo va sadoqat, ishonch hamisha muhim o’rinda turadi.

U savollarimning birortasiga javob bermaydi. Hamisha bir xil, yuzlari qizargan sukut saqlaydi. Bu rozilik alomati emasmi?

Gullar yulduzlardek ko’p… Ammo sevsangiz faqat bittasiga ko’ngil qo’ying. Yulduzlar millionlab bo’lsa-da, ularga faqat tikilib, o’zingni baxtiyor his etishing mumkin va o’z–o’zingga «Mening gulim qaerdadir bor… u qerdadir…», deya ayta olsan…

Manba: http://xabardor.uz/

Antuan de Sent-Ekzyuperi. Kichkina shahzoda. Qissa