31 июл — Антуан Де Сент-Экзюпери хотираси куни

Антуан де Сент-Экзюперидан, сиз учун қайси бири муҳимроқ – учувчиликми, ёзувчиликми, деб сўрашганда: “Буларнинг иккисини қандай қилиб ажратиб кўрсатиш, боз устига, бир-бировига қарши қўйиш мумкин, тушунмайман. Мен учун учиш ва ёзиш – бирдай иш. Ҳамма гап – инсоннинг талпинишида, ўзлигини топишида. Учувчи ва ёзувчида ўзаро мутаносиблик мужассам. Иккиси ҳам дунёни бир хил кўради, бир хил англайди”, дея жавоб қайтарган экан…

Иброҳим САИДОВ
ОСМОН ВА ЕР ФАРЗАНДИ

   У учувчи. Лекин унинг қалами самолётидан кўп масофани забт этди. Унинг ҳар бир парвози осмон саҳифасида мангу сатрлардай ўчмас из қолдирган бўлса, ёзган сўзлари қанот боғлаб қалблардан қалбларга учиб юрибди. Унинг китоблари ҳам китобга эмас, кўпроқ қоғоздан ясалган инга ўхшайди. Ёруғ манзилларга ва сўнгсиз парвозга шай сирли бир қуш жон сақлаётган қоғоз ин.
Ундан, сиз учун қайси бири муҳимроқ – учувчиликми, ёзувчиликми, деб сўрашганда: “Буларнинг иккисини қандай қилиб ажратиб кўрсатиш, боз устига, бир-бировига қарши қўйиш мумкин, тушунмайман. Мен учун учиш ва ёзиш – бирдай иш. Ҳамма гап – инсоннинг талпинишида, ўзлигини топишида. Учувчи ва ёзувчида ўзаро мутаносиблик мужассам. Иккиси ҳам дунёни бир хил кўради, бир хил англайди”, дея жавоб қайтарган экан.
Насл-насабига кўра граф, мутахассислиги бўйича ҳарбий учувчи бўлган бу инсон ХХ асрнинг энг машҳур ёзувчиларидан бири – Антуан де Сент-Экзюпери.

“Мен болалик дунёсиданман”

Чирмовуқлар қоплаган кулранг деворлар, баланд тош минора – бу қўрғон илк ўрта асрларда улкан юмалоқ тош бўлакларидан тикланган, ХVIII асрда уни қайта қуришган. Қачонлардир бу ерда де Сент-Экзюперилар хонадони инглиз камончиларининг ҳамласидан, қароқчи рицарларнинг босқинидан жон сақлаган. ХХ аср бошида хийла хароб ҳолга келиб қолган кўҳна қаср бева графиня Мари де Сент-Экзюпери ва унинг беш норасида боласига бошпана бўлди. Она ва қизлар биринчи қаватга, ўғил болалар учинчи қаватга жойлашиб олишди. Муҳташам йўлак ва ойнаванд меҳмонхона, олийнасаб аждодларнинг портретлари, рицарларнинг совутлари, деворларга осиб қўйилган суратли гиламлар, оҳори тўкилган олтин дастали мебеллар – эски сарой бебаҳо жиҳозларга, зеб-зийнатга, ҳайратомуз ҳашам изларига тўла эди. Лекин бу мўъжизалар ёш Антуанни (оилада уни ҳамма Тони деб чақирар эди) маҳлиё этмади.

Уйнинг орқасида пичанхона, унинг ортида катта боғ бўлиб, боғ нарисида сулоласига тегишли бепоён далалар ястаниб ётарди. Пичанхонада қора мушук бола кўрар, боғда чуғурчуқлар чуввос соларди, далада қуёнлар ўмбалоқ ошиб, митти сичқонлар у ёқдан бу ёққа изғиб юрарди. Тонио эса уларга хас-чўпдан ин қурарди – жониворлар унинг учун дунёдаги ҳамма нарсадан ҳам қизиқ ва мафтункор эди. У чигирткаларни қўлга ўргатишга ҳаракат қилар, қалдирғоч полапонларини боқаман деб шаробга ботирилган нонни майдалаб берар, сичқонларнинг бўм-бўш уялари ичига қараб бақирар эди – эркинлик унинг учун зодагон хонадонларнинг рисоладаги кундалик турмуш тарзидан минг карра азиз эди. Тонио укасининг жиғига тегар, тарбиячи аёлнинг гапига қулоқ солмас, онаси чарм туфли билан шалоплатиб урганида эса бутун уйни бошига кўтариб додлар эди. Кичкина граф ўзининг атрофидаги оламни, ҳаммани севар ва ҳамма уни севар эди. У далада йўқолиб қолар, ўрмон қоровули билан бирга олис сафарларга йўл олар ва ҳаёт абадий ана шундай давом этади деб ўйлар эди.

1904 йилда Тонио ҳали 4 ёшга ҳам кирмаган пайтда отаси Жан де Сент-Экзюпери миясига қон қуйилиши оқибатида ҳаётдан кўз юмади. Граф ўзидан ҳеч қандай бойлик, давлат қолдирмайди, тасарруфдаги ер-мулкдан тушадиган даромад ҳам аста-секин камайиб бормоқда эди.

Антуан 1908 йили Лиондаги Муқаддас Варфоломей Мактабига ўқишга киради. Кейин, 1914 йилгача укаси Франсуа билан Мансдаги Сент-Круа иезуит коллежида таҳсил олади. У укасидан бошқа ҳеч ким билан гаплашмаслиги, доим хаёлчанлиги, осмонга тикилиб юриши боис “Ойпараст” деган лақаб олади. Коллеж архивида Антуаннинг илк иншоси ҳозир ҳам сақланаркан. Унинг сюжети ғайриоддий бўлиб, цилиндрсифат шляпа ўзининг фабрикада қандай ясалгани, сўнгра қандай саёҳат қилгани, аввал ҳурматли бир жанобникида, сўнгра аравакашникида, эски-туски йиғувчиникида, ҳатто даҳшатли қирол Бам-Бумникида бўлгани ҳақида ҳикоя қилади.

Сент-Экзюпери гарчи отасиз ўсган бўлса-да, болалиги унга энг беғубор ва энг ёруғ дамларни туҳфа этди. Ўз уйи, болалиги билан боғлиқ хотиралари, йиллар ўтиб, ҳар бир одам эшигини ёпиб чиқадиган болаликнинг поёнсиз олами ҳақидаги эртакомуз асарларга айланади. Шунинг учун ҳам у иқрор бўлади: “Мен қаерликман? Агар туғилган жойимни назарда тутиб қаерданлигимни сўрашса, “Мен болалик дунёсиданман”, дея жавоб берар эдим”.

Севимли укаси Франсуанинг безгакдан вафот этиши билан Тонионинг болалиги якун топди. Франсуа ўлимидан аввал акасига велосипеди ва милтиғини васият қилиб қолдирди – Сент-Экзюпери унинг хотиржам ва жиддий қиёфасини умрбод эслаб қолди. Тонио энди 17 ёшда – олдинда ҳарбий хизмат, кейин иш, мавқе, касб-корни ҳам ўйлаш керак.

Илк парвознинг давоми

Умрининг ўша бокира ва мусаффо фаслида Тониони ҳаяжонга солган воқеа юз берган эди – у машҳур учувчи Габриэл Вроблевски бошқарувидаги самолётда илк бор ҳавога кўтарилади.

Бу парвоз унинг нафақат техникага бўлган қизиқишини аланглатади, балки уни осмонга ҳам боғлаб қўяди. Самолётнинг мураккаб тузилишга эга механизми ёш графни шеърият ва мусиқадай ўзига сеҳрлаб қўяди. Телефон, радио, самолёт ва одамларнинг мулоқотига хизмат қиладиган жамики қурилмаларни ўрганиш иштиёқи унга илҳом беради. Антуаннинг тунука идишлар ва консерва қутилардан ясаган қўлбола телефони бинойидай ишлайди, ўз меҳнати маҳсули бўлган буғ двигатели эса шундоққина қўлида портлаб кетади – қўрқув ва даҳшатли оғриқ туфайли ҳушидан кетади.
Ана шундай иштиёқнинг натижаси ўлароқ 30-йилларга келиб, у авиамоторнинг мукаммаллаштирилган намуналари ва учиш мосламаларини бошқарув тизимидаги ўндан ортиқ ихтиролари учун патент олади.

Экзюпери 1919 йилда Олий ҳарбий-денгиз ўқув юртига кириш имтиҳонидан йиқилади, сўнгра санъат ва техникага қизиқишини уйғун ҳолда олиб бориш учун Санъат Академиясининг архитектура бўлимига ўқишга киради. Бу даргоҳда ўтган ўн беш ой мобайнида у ўзини, ўзлигини излайди ва топа олмайди. Достоевский, Ницше, Платон асарларини ўқиб чиқади. Архитектура машғулотларидаги маъносиз ва самарасиз уринишлар, онанинг ҳисобига кун кўриш (у ўғли учун жуда ночор уйни ижарага олишга мажбур бўлган, оиланинг пуллари тугаб бормоқда эди), таниш-билишлариникида ўтаётган тушликлар, арзон қовоқхоналардаги нонушталар, киборларнинг хайр-эҳсон дастурхонлари – Антуан кўп ўтмай булардан ҳам, ўзидан ҳам чарчайди.

Экзюпери хусусий дарслар олиб тезда учувчилик касбини эгаллайди ва ҳарбий учувчи бўлиш учун ўзини Мароккога юборишларини сўрайди. 1922 йилда ҳарбий учувчилик дипломи ва капрал унвонини олади. Шу йилнинг кузидаёқ кичик лейтенант сифатида Париж яқинидаги авиаця полкига йўлланма олади. Бу ерда у орзусидаги қизни учратиб уйланмоқчи бўлиб турганда, самолёти аварияга учраб ярадор бўлади ва қизнинг ота-онаси ё хавфли касбни ёки оилавий бахтни танла, деб шарт қўяди. Антуан иккисини ҳам танламайди ва учувчиликдан кетади.

1923 йилда Антуан черепица заводининг маҳкама хизматига ишга киради. Бу ерда унинг кун ўртасида мудраб, бехосдан “Она!” деб қичқириб юбориши каби болаларча қилиқларини қабул қила олишмайди. Директорнинг сабр косаси тўлади. Кимсан, наслидан қирол саройининг бошқарувчиси, архиепископлар ва лашкарбошилар етишиб чиққан Муқаддас Грал рицарининг авлодига гумашталик вазифаси топширилади. Аввалги иши ҳам, ҳозиргиси ҳам Антуаннинг қалбида чексиз нафрат уйғотади. Бу орада доимгидек уйдан сармоя келиб турар ва у пулларини Сорбонна университети профессорларининг хусусий дарсларига сарфлар эди.

Тақдирига омадсизликдан бошқа нарса битилмаганидан пушаймон чекиб юрган парижлик саёқ йигитча ниҳоят ўзини муваффақият ва шуҳрат сари етаклаган узун йўлга қадам қўяди. “Лакоэтр” авиакомпаниясининг директори Диде Дора хонасига “овози ёқимли, нигоҳлари қатъиятли новча бир азаматнинг кириб келганини, қаршисида таҳқирланган ва умидлари пучга чиққан хаёлпараст”нинг учувчи бўлиш аҳдида қад кериб турганини эслайди. Дора граф де Сент-Экзюперини ишчи-механикларга рўбарў қилади. Қора мойга ботиб, моторларнинг таъмирига иштиёқ билан киришган Антуан бу ерда Сент-Морис де Реман қўрғонидан кейин илк бор ўзини бахтли ҳис қилмоқда эди.

Экзюпери ёзувчилик билан шуғуллана бошлайди. Бу борада толе дарров кулиб қўя қолмайди, ноилож тирикчиликнинг турфа эшикларига бош уришга мажбур бўлади: автомобил олди-соттисига қўл уради, китоб дўконида сотувчи бўлиб ишлайди. Ниҳоят 1926 йили Африканинг шимолий минтақаларига почта жўнатмаларини етказиб берувчи “Аэропостал” компаниясининг учувчисига айланади.

Бир неча йил ўтиб Сент-Экзюперига берилган Фахрий легион ордени тақдимномасида шундай ёзувлар битилади: “Ноёб жасорат соҳиби бўлган довюрак учувчи, ўз ишининг тенгсиз устаси, кўплаб ҳарбий операцияларда бемисл жонбозлик кўрсатган. Асирларни излаб топиш ва бошқа стратегик топшириқларни бажариш мақсадида ўта хавфли ҳудудлар устида бир неча бор парвоз қилган. Маврлар чангалидан испан самолётининг яраланган экипажини қутариб қолган. Ҳаёт кечириш учун оғир шароитларга қарамай саҳрода ўз жонини таҳликага қўйиб фидокорлик ва матонатини намоён этган”.
Экзюпери уч қитъқа бўйлаб парвоз қилар, самолёт унинг учун дунёни англаш воситасга айланган ва бу темирқанот қуш одамлар сайёрасига янгича нигоҳ ташлаш имконини берган эди. Учувчилик касби Экзюперига заминдан олислаб, осмон бағрига сингган инсоннинг такрорланмас ҳаяжонларини ҳис қилишга йўл очган эди. Одамларнинг бир-бири билан боғлиқлиги, ер юзида юз бераётган ҳамма нарса учун жавобгарлигини чуқурроқ англаб етишига туртки бўлган эди.

Одамлар наздидаги “қоидадагидек” ҳаёт ва бирхилликни қабул қила олмаслик Сент-Экзюперининг жуфти ҳалол танлашида ҳам намоён бўлади: у Гомес Карило деган испан ёзувчисининг беваси – Консуэлога уйланади. Кичкинагина, тиниб-тинчимас, серҳаяжон хотини оқила уй бекаси ёки рисоладагидек рафиқага мутлақо ўхшамас эди. Бетайин, тизгинсиз, яримёввойи бу аёлни забт этиш Экзюперига завқ бағишлар, у Консуэлони парваришга муҳтож хилқат деб ҳисоблар эди. Алдашда Консуэлониннг тенги йўқ, ёлғон гапириш унинг учун нафас олишдай гап эди. Лекин шляпада филни ютган илон тасвирини “кўра олган” ҳам шу аёл эди. Унинг қиёфаси “Кичкина шаҳзода”даги Атиргул образига кўчганлигини кўп тадқиқотчилар эътироф этишади.

Дунё – Сент-Экзюпери нурга ва бахтга тўла ҳолда кўришни орзу қилган дунё иккинчи жаҳон уруши оловида қолди. Учувчидан ёзувчига, ёзувчидан учувчига айланган Экзюпери фоторазведка бўйича топшириқларни бажариб парвоз қила бошлайди. 1941 йилнинг июнида Франция мағлуб бўлгач, Америкага кетади ва у ерда “Кичик шаҳзода” асарини ёзади. 1943 йилда яна Франция ҳарбий ҳаво кучларига қайтади.

У одамзод қалбида кечаётган ёвуз эврилишларнинг моҳиятини англашга интилиб урушдан олдин ва уруш даврида Испанияда икки марта бўлади, Нью-Йорк ва Москвага ташриф буюради, фашизмнинг нималигига ва бу ғоя қандай тоифа одамларни етиштираётганига ўз кўзи билан гувоҳ бўлиш учун Берлинга боради. Аммо еру осмонни, инсон онгу шуурини саҳна қилиб олган эзгулик ва ёвузли рақсининг жумбоғини ҳали ҳеч ким еча олган эмас.

1944 йил 31 июл куни майор Антуан де Сент-Экзюпери Корсика оролидаги аэродромдан жанговор топшириқ билан учиб кетаётганда бир фолбин аёл унинг сувга ғарқ бўлишини башорат қилади. Экзюпери, у мени денгизчи деб ўйлаяпти шекилли, деб кулади. Аммо у ушбу парвоздан қайтиб келмайди. Унинг ҳалокати узоқ вақт номаълумлигича қолади. 1998 йилга келибгина, Марсел яқинидаги денгизда бир балиқчи ҳарбийлар билагузугини топиб олади. Унда бир нечта ёзувлар бор эди: “Antoine”, “Consuelo” ва “c/o Reynal & Hitchcock, 386, 4th Ave. NYC USA”. Бу Сент-Экзюперининг китоблари чоп этилган нашриётнинг манзили эди. 70 метр сув тубидан самолёт қолдиқлари ҳам топилади. Кейинчалик маълум бўлишича, Экзюперини уриб туширган немис учувчиси унинг ашаддий мухлиси бўлиб, у ҳам журналист экан. “Ўшанда самолёт штурвалидаги Экзюпери эканлигини билганимда асло ўқ узмаган бўлардим”, деб ёзади орадан 64 йил ўтиб.

Осмон ва Ер ошиғи, буюк ёзувчи ва файласуф Сент-Экзюперини дунё йўқотмади, у асарларига – ўзи қуриб қўйган бошқа уйга кўчиб ўтган эди.

“Мени мен ёзганларимдан изланг”

Одамзод доим осмонга тикилиб яшайди, юлдузларга термулади, ўша томонда заминдан бошқа оламлар борлигини савқи табиийси билан ҳис қилади. Қанотлари бўлишини, қушларга ўхшаб парвоз қилишни, ўзи яшаётган маконни, ўзига ўхшаш одамларни осмону фалакдан туриб кўришни истайди. Шу боис, бу илоҳий орзуси ришталаридан эртагу достонлар тўқийди. Қадим юнон афсонасидаги Дедал ва унинг ўғли Икарнинг ўзларига қанот ясаб тутқунликдан қочишганини, Икарнинг қанотларидаги мум қуёш нурларида эриб, денгизга қулаб ғарқ бўлганини эсланг. Дарвоқе, Экзюпери ҳам душман ўқлари туфайли самолёти қанотидан айрилиб денгизга ғарқ бўлади. Бу қисматнинг ўхшашлигими, тасодифми?! Балки Экзюпери ҳам ҳаётнинг ўзи қабул қила олмаган занжирлар ва одамзоднинг номукаммаллигидан иборат руҳий тутқунликдан халос бўлиш учун фақат парвозни, умрининг кўпроқ қисмини осмонда ўтказишни истагандир. Шунинг учун ҳам Осмон ва Ер тимсоли Экзюперининг асарларида олам ва одамнинг моҳияти ҳақидаги тафаккур ва тахайюлларига восита, манба бўлгандир.

Ўзи, парвоз ва осмон ишқи одам қалбида қайси ёшда пайдо бўлади?! Экзюперининг 12 ёшда ёзган шеърларини ўқиймиз:

“Қанотлар титраркан оқшом шамолидан,
Мудроқ юрагингни аллалар мотор овози,
Бошимиз силайди қуёшнинг сўнгги нурлари…”

Экзюперини дунё ёзувчи сифатида эътироф этса-да, аваламбор у – шоир. Шеърият ҳаммада бўлганидек фақат ўсмирлик давридаги ҳамроҳи бўлмади, у умрининг охиригача шеърлар ёзади. Экзюпери авиация ва катта адабиётга бир вақтда кириб келади: 1926 йили “Авиация корхоналарининг компанияси”га ишга қабул қилинади ҳамда ўша йили танқидчилар томонидан илиқ кутиб олинган “Учувчи” номли илк ҳикояси матбуотда эълон қилинади.

Кўпгина тадқиқотчилар Экзюперининг асарларини унинг таржимаи ҳоли, кундаликлари деб баҳолашган. Бу гап бежиз эмас, чунки у асарларида ўз парвозлари, дўстлари, ўзи ишлаган ва учиб ўтган жойлар, ўз туйғулари ва мушоҳадалари, энг асосийси – Осмон ҳақида ёзган. Қаҳрамонларининг тақдири ҳам қайсидир маънода ўз тақдирини такрорлайди. Уларнинг фикр ва ғоялари, дунё, жамият, одамлар ҳақидаги мушоҳадаларида биз – қалби безовта шоирни, файласуф ёзувчини, ақлли назариётчи ва жонкуяр маърифатчини кўрамиз. Бир сўз билан айтганда, Экзюпери бутун умри давомида битта асар – ўз ҳаётини ёзди. Унинг васияти шундай эди: “Мени мен ёзганларимдан изланг!”

Ўзини излаётган одам

Экзюперининг 1929 йилда чоп этилган илк романи “Жанубий почтачи” деб номланади. Унинг энг романтик ижод намуналаридан бўлган бу асар инсонийлик қадриятларидан мосуво бўлган, фақат дунё бойлиги, нафс билан яшаётган одамларга исён дейиш мумкин. Сюжети оддий, анъанавий. “Аэростал” компанияси учувчиси Жак Бернис Парижга қайтиб, ёшликдаги таниши – Эрленни учратади ва улар севишиб қолишади. Эрлен эрини ташлаб у билан кетишга рози бўлади. Аммо Жак сўнгги лаҳзада англайдики, улар бир-бирлари учун яратилмаган. У ҳаётда шуни излаганмиди?! У ҳақиқат яширинган “хазина”ни – ҳаёт моҳиятининг калтини, ўз тириклигининг маъносини, ўз-ўзини излаяпти. Инсон тақдири бутун инсоният тақдирининг бир қисми бўлиши керак. Ҳаммасини бир-бирига боғлайдиган, ҳаётга ҳам, ўлимга ҳам маъно берадиган калитни топиши керак. Бернис Дакарга почта элтиш учун ёлғиз учиб кетади ва ҳалок бўлади.

Шу ўринда Экзюпери қисматини яна бир бор эсга оламиз. У ҳам дўстининг беваси Консуэлога уйланади ва топшириқни бажаришга кетиб ҳалок бўлади. Экзюпери ҳам ўз ўлимини башорат қилган адиблардан бирими?! Дарҳақиқат, Экзюперининг расм чизиш, мусиқа чалиш, моҳир қартавозликдан ташқари, башорат қилиш қобилияти ҳам бўлган. Замондошларининг хотирлашича, 1939 йилда эски дўсти Дора Экзюперини учратиб қолиб унга бир хат кўрсатади. Экзюпери вароққа бир кўз ташлайди-ю: “Буни ёш бола ёзган, менимча у сил касалига йўлиққан, ҳозир уйидан узоқда, Испанияга юборилган бўлиши керак, у нима қилишни билмаяпти”, дейди. Бу башоратнинг ҳаммаси тўғри эди. Бошқа бир сафар унга икки қатор ёзувни кўрсатишади, Экзюпери қаламни олиб узоқ ёзади ва шундай сўзлар билан якунлайди: “Муаллифни врачга кўрсатиш керак ёки маълум муддат роҳиблар ибодатхонаси – монастирда яшаши лозим”, дейди. Ҳақиқатан ҳам у одам кучли асаб хасталигига учраган, бир йил монастирда бўлиб яқинда қайтган экан. Экзюпери қаршисидаги инсоннинг табиати ва ичидагини ҳам бир қарашда билар, унинг руҳиятида йиллар давомида тўпланган тушкунлик қурумини аритиб, ташлаб қўйилган созни қайта созлагандай мувозанатга келтира оларди.

“Лисон ут-тайр”ни эслатадиган асар

1931 йилда ёзилган “Тунги парвоз” романи Патагония, Чили, Парагвайдан олинган почталарни адоқсиз тоғ тизмалари узра ёмғирли тунда парвоз қилиб Буэнос-Айресга олиб бораётган учта самолёт учувчилари ҳақида. Хатарли парвоз вақтида учувчилардан бири Фабен йўлдан адашади. Кордилерия тоғ тизмаларидан ўтолмайди, ярим соатлик ёқилғиси қолган учувчи нажот йўқлигини англаб, юлдузлар томон – ўзидан бошқа бирор тирик жон бўлмаган маконга йўл солади. Унинг бошлиғи бу хатарни яхши билар, Фабенни ҳам жон-жонидан севар, аммо мақсадга етиш, ҳаракатнинг, интилишнинг тўхтамаслиги унинг учун ҳаммасидан муҳим эди.

Манзил сари учаётган самолётлар ва уларни даъват қилаётган бошлиғидан иборат ушбу манзарани кўз олдингизга келтирганингизда яна бир бошқа манзара – Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” достонидаги Симурғ сари парвоз қилаётган қушлар ва уларнинг раҳбари Ҳудҳуд беихтиёр кўз ўнгингизга келади. Одамзод феъл-атворидаги, тийнатидаги иллатларни енгиб бораётган соликлар-қушлар билан тун, чақмоқ, бўрон, ёмғир ва қўрқув устидан ғалаба қилиб, осмону юлдузларга муҳаббат билан парвоз қилаётган Экзюперининг учувчилари ўртасидан яқинлик кўрасан киши. Инсон ҳаёти ҳақидаги фалсафий қарашлардан иборат бу китоб ҳаётдан қимматлироқ ҳақиқатни излаш ҳақида. “Инсоннинг аъмоли унинг ҳаётидан қимматроқ. Мен инсонда унинг ўзидан ҳам узоқроқ яшайдиган нарсани излайман”, дейди Экзюпери. Китобдан шундай хулоса чиқадики, инсониятнинг асл йўли – иймон ва умид сари, эзгу амаллар ва қалб гўзаллиги, поклиги сари йўлдир, тўғрироғи, ана шу йўлдаги ҳаракатдир.

“Биз битта дарахтнинг новдаларимиз”

Экзюперининг 1939 йилда босилган “Одамлар сайёраси” китобини баъзи адабиётчилар эсселар тўплами деб, баъзилари насрдаги назм деб баҳолаган. Асарда ягона сюжет йўқ, муаллифнинг фалсафий фикрларидан, баъзида публицистикани эслатадиган лавҳалар ва кичик новеллалардан иборат. Пиренея ороллари узра биринчи парвоз, тажрибали учувчиларнинг ёшларга устозлик қилиши, парвоз пайтлари уч илоҳий куч – тоғ, денгиз ва бўронлар билан олишув, осмон манзаралари, саҳрога, ҳабашлар маконига қўниш, муаллифнинг Ливия саҳросида адашиб чанқоқликдан ўлимига бир баҳия қолгани, “самолёт ва сайёра” эссеси – воқеа ва лавҳалар шулардан иборат.

Жанр нуқтаи назаридан, китоб Уйғониш давридаги Дидро ва Вольтернинг фалсафий асарларига ўхшаб кетади, аммо Экзюпери даврининг воқеа ва манзараларига қурилган, дейиш мумкин. Китоб гўёки муаллифнинг кўрган-кечирганлари, аср муаммолари ҳақида китобхон билан суҳбатига ўхшайди.

Бу асарда ҳам Экзюпери осмон, ер, учувчи ҳақидги фалсафий мулоҳазалари билан сизни парвоз чоғида ўзига ҳамроҳ қилади. Осмон гоҳ – сокин пайтида учувчини ўзининг юлдузли оламига чорловчи дўст, гоҳ – шамолу момоқалдироқлари билан ўлим таҳдидини солувчи душманлигини ҳис қиласиз.

Ерда умргузаронлик қилаётганлар ҳақида гапираркан, ёзувчи уларнинг суҳбатлари мазмунига урғу беради: касалликлари, пул, уй ташвишлари, холос. Уларнинг беғам, рангсиз бу оламчаларининг ҳамма тирқишлари нур киролмайдиган қилиб мумлаб ташланган, дейди. Уларни термитларга ўхшатади. Бу одамларнинг ўй-фикрлари ғариблигидан, юксак туйғулар, ҳаёт маъноси ҳақидаги тушунчалардан йироқликларидан изтироб чекади. “Бу бедаво иллат билан кўпчилик хасталанган, лекин умуман оғриқни ҳис қилмай қўйишган, руҳлари оч, аммо очликни ҳис қилмайдилар”, деб ёзаркан Экзюпери уларни айбламайди, чунки уларга ҳеч ким бошқа йўл борлигини кўрсатмаган, бу залолатдан қочишга ёрдам бермаган. Руҳан қашшоқ бу одамларнинг “ҳар бирининг ичида балки бир буюк Моцарт ўлдирилган”, деб айтади ва уларни “одамзод ясалган лой ҳолида қолиб кетишган, уларга руҳ кирсагина инсонлар пайдо бўлади”, дейди. Шу ўринда Атторнинг “Асрорнома”сига Иброҳим Ҳаққул ёзган сўзбошидан бир парчани муқояса мақсадида келтириб ўтмасак бўлмас:

“Фиғон, эй ҳирс ила овора жонлар,
Кучуксиз, олдингизда устухонлар.

Агар нафс шунча хунхор бўлмас эрди,
Халойиқ мунча абгор бўлмас эрди.

Чопарсиз кеча-кундуз, кун демай, тун,
Қоринни бир балога тўлдириш-чун…

Башар дунёсида не дарду ғам йўқ,
Қорин дардича лек дарду алам йўқ…”

…Атторнинг “ҳирс ила овора жонлар”дан фиғон чекиши, бизнингча, башариятни хунхорликдан, моддий манфаат учун ночор халқу халойиқни ғажиб абгор этишдан тийилишга ундовчи улуғ фиғондир. Бироқ унга ким қулоқ солган? Ким унга амал қилади? Асосий фожиа ва кулфат шунда.

Кечиб ўздин, диёнат йўлига кир,
Шу нафсинг бут эрур, синдир, улоқтир, –

дейди Аттор. Нечоғлик қийин ва қийноқли иш бу…”

Бу иш Аттор замонидан Экзюпери замонигача ва бугун ҳам “қийин ва қийноқли”гича қолиб келмоқда. Экзюпери ҳам бу сирни ечишга, ҳақиқатни англаш, англатишга йўл излайди. Одамларни энг поклик даври – болалигига нигоҳ ташлашга чорлайди, “Биз битта кеманинг йўловчиларимиз”, “Биз битта дарахтнинг новдаларимиз”, деб қайта-қайта фарёд қиларкан, бу тушунчалар олдида техник тараққиётнинг омонатлигидан, доимий уруш хавфидан, ХХ асрнинг моддий маданияти ривожи олдида маънавий-руҳий маданиятнинг иккинчи даражага тушиб қолаётгани, ҳатто бунга эҳтиёж қолмаётганидан азоб чекади. Сайёрамиз одамларини бирлашишга, ҳамкорликка чақиради, инсон онги ва тафаккурининг бунга қодир эканлигини, мўъжизакорлигини қайта-қайта такрорлайди. “Гаровга олинган одамга мактуб” ҳикоясидаги ушбу сўзлар мазкур асарнинг моҳиятини ҳам ифодалайди: “Бизнинг ҳар биримиз сайёҳмиз, турли йўллардан битта жойда учрашиш учун шошиб боряпмиз”.

“Одамлар сайёраси” инсонни ўз-ўзига назар ташлашга, атрофидаги ҳаётга соғлом ақл ва огоҳ кўзи билан қарашга, тирикликнинг, инсоннинг маъни-моҳияти ҳақидаги азалий ва абадий саволлар устида яна бир бор ўйланишга мажбур қилади.

Афсуски, “Одамлар сайёраси” жуда кеч чоп этилди: бу вақтда уруш Европани қамраб олган, бир кемадаги сайёҳлар ўз-ўзларини қиришга тушган эдилар.

Буғдой уруғи каби

Экзюперининг 1942 йилда ёзилган “Жанубий учувчи” китобини бир кунда юз берган воқеалар ҳақидаги репортаж дейиш мумкин. Германиянинг Францияга ҳужуми пайтида Экзюпери бошлиғи Алиасдан немислар қўлига ўтган Аррас шаҳрига разведкага бориб келиш ҳақида буйруқ олади. Бу парвоздан қайтишдан кўра қайтмаслик аниқроқ эди. Ва бу разведка маълумотини ҳам ҳеч кимга юбориб бўлмасди – йўллар ёпилган, телефон алоқаси йўқ, бош штаб ҳам қаёққадир кўчиб кетган – маълумот ҳеч кимга керак эмс, топшириқдан маъно йўқ. Буни буюрувчи ҳам бажарувчи ҳам билади.

Асар учувчининг ана шу сафарга бориши ва қайтишидаги фикр-мулоҳазаларидан иборат. Нега мағлубият аниқ бўлган жангда бунча ёш жонлар қурбон бўляпти? Уларни кимларнидир отиб ўлдиришга ва ўзлари ҳам ўлим шаробини ичишга нима мажбур қиляпти? Ҳарбийлик виждоними? Талвасами? Йўқ. Франциянинг, ватаннинг шаъни, ҳаракат қилмай турмаслик, томошабин бўлмаслик! “Мағлуб бўлганлар сукут сақлаши керак. Худди буғдой уруғи каби. Уруғ ерга тушдими – бу ғалаба дегани. Вақт ўтиши керак холос, буғдой етилганда ғалаба тантанаси бўлади”, дейди муаллиф ва одамзодни худбинларча тарқоқликни ташлаб фашизмдан халос бўлиш учун бирлашишга чақиради.

“Катталар учун ёзилган болалар китоби”

“Китобимни эрмак учун ўқишларини хоҳламайман” – Экзюперининг бу сўзлари 1943 йилда ёзилган “Кичкина шаҳзода” фалсафий эртак-ривояти ҳақида.

Олти ёшли болакай филни ютган илон суратини чизади ва катталарга кўрсатади, улар буни шляпанинг сурати дейишади. Сўнгра илоннниг ичини чизади, катталар буни ҳам тушунишмайди. У рассомликдан воз кечади ва вояга етгач, учувчиликни танлайди. Кейин ҳам у ўзи ақлли деб билган одамларига ўша суратни кўрсатганида шляпа деган жавоб олади. Бир куни самолётининг мотори бузилиб, Саҳрои кабирга қулаб тушганида, тонгда олтин сочли болакай пайдо бўлади ва қўзичоқнинг расмини чизиб беришни сўрайди. Унга қўзичоқни чизиб бергач, ёшлигида ҳеч ким тушунмаган ўша суратини кўрсатади. Фақат шу болакай, бу – филни ютган илон, деб жавоб беради. Маълум бўлишича, Кичкина шаҳзода бор йўғи уйдай келадиган жимитдай саёрасида яшар, ёлғизликдан зерикиб, дўст излаб бошқа сайёраларга саёҳатга чиққан экан. Кичкина шаҳзода еттита сайёрада бўлади, инсоният оламининг сир-асрорларидан ҳайратга тушиб бораверади.

Андре Моруа “катталар учун ёзилган болалар китоби”, деб баҳолаган ушбу асардаги ҳар бир воқеа, суҳбат ва ашёлар рамзий маънога эга. Ҳалокатга учраб саҳрога қулаб тушган самолёт учувчисининг ёнига Кичкина шаҳзоданинг келиши – одамларга ўзларининг “ичидаги ватан”ни – болалигини эслатиш, Шаҳзоданинг ғойиб бўлиши – юрагида болалиги ўлган инсонларнинг фожеасини кўрсатиш, дейиш мумкин. Кичкина шаҳзода ташриф бурган ҳар бир сайёра – инсон ботинининг бир манзараси: дастлабки сайёрада яшовчи қирол – кибру ҳаво, худбинлик рамзи, иккинчи саёрада учратган одами – шуҳратпарастлик тимсоли, учинчи сайёрадаги одамда нафсу лаззатга ўчликни кўрамиз, тўрчинчи саёрадаги ишбилармон – дунё бойлигига ҳирсни ифодаласа, бешинчи сайёрадаги фонар ёқувчи – қалбга нур ва эзгулик ҳам бегона эмаслигини эслатади, бир томондан у Сизифга ҳам ўхшаб кетади, олтинчи сайёрадаги географ эса фақат ўзиникини маъқул деб билгувчи ақлнинг тимсоли. Саёҳатининг еттинчи манзили – Ерда Шаҳзода учратган биринчи жонзот – донишмандлик ва абадий барҳаётлик манбасини қўриқлайдиган илон, сеҳрли кучларнинг рамзи. Тулки ҳам рамз. У Кичкина шаҳзодага инсонлар ўртасидаги муносабатларнинг, инсон қалбининг сирларини очади. Тулкининг суҳбатлари орқали Экзюпери ўз қарашларини ифода этади: “Бирор нарсанинг моҳиятига фақат уни севсанггина етишинг мумкин. Ниманидир ўрганиш, англаш учун одамларга вақт етмайди. Улар дўкондан тайёр нарсаларни олишади. Дўконларда эса дўст сотилмайди, шу учун энди одамларнинг дўсти йўқ”. Эртакдаги асосий рамзлардан бири – Кичкина шаҳзода ўз саёрасида ўстирган Атиргул. Унда гўзал, аммо озорли тиканлари билан азоб бергувчи, нозу фироқли, мағрур муҳаббатни кўрамиз. Тулки ишқнинг моҳияти ҳақида гапиради: “Ишқ бизни нафақат ўзга мавжудотлар билан боғлайди, балки теграмиздаги дунёни чуқурроқ англашимизга ёрдам беради, ҳаётимизни гўзаллик билан безайди. Фақат юрак кўра олади. Асосий нарсани, моҳиятни кўзинг билан кўра олмайсан”. Ишқ сабоғи Кичкина шаҳзодада ўз уйига қайтиш истагини кучайтиради, Атиргулнинг ҳам, сайёрасининг ҳам тақдири учун масъуллигини чуқур ҳис қилади.

Экзюперининг ушбу асари ва юқорида тилга олинган романларида – болалик, уй, қудуқ, илон, чашма, “барҳаётлик суви” каби бошқа рамзлар ҳам талайгина. Улар Шарқ адабиётидаги тимсоллар, ҳатто сўфиёна рамзлар билан маъно-моҳиятига кўра шунчалик яқинки, бу алоҳида тадқиқотни талаб қилади.

Экзюпери замондошлари қалбидаги, турмуш тарзидаги қусурларни Кичкина шаҳзода орқали очиб беради. Шаҳзода ўзи борган сайёралардаги одамларнинг ҳаётга, бир-бирларига бефарқлигини тушунмайди. Экзюпери эса яна ва яна изтироб чекади: “Мен инсонийликдан бутунлай мосуво авлодимдан юрагимда оғриқ ва қайғу бор”. Шунинг учун ҳам ушбу шоирона эртак ҳаёт саҳросида ёлғизланиб қолган одамнинг фарёдига ўхшайди. Китобнинг бутун моҳиятини эса – “ўзингиздаги болаликни асраб-авайланг” деган сўзларга жо қилиш мумкин.

Одамнинг ичидаги “Истеҳком”

Экзюпери умрининг сўнгги саккиз йилини энг катта ижодий иши – “Истеҳком” асарини ёзишга сарфлайди. Айрим манбаларда қайд этилишича, адиб “Истеҳком”ни ёзиб тугатгач, энди қолган барча асарларимни йўқ қилиб юборса ҳам бўлади, деган экан.

ХХ аср инсониятнинг бошига жуда кўп фалокатларни, синовларни солди: жаҳон урушлари ва умумбашарий зиддиятлар, даҳшатли касалликлар ҳамда ижтимоий-маданий мувозанатни издан чиқариб юборган кескин ўзгаришлар. Инсоннинг онгли мавжудот сифатидаги моҳиятига, табиат томонидан ато этилган олий аъмолига путур етди. Ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи машинасифат одам онгли одамнинг ўрнини эгаллаш учун келди. Ёлғизлик олдидаги ожизлик, заволга юз тутаётган дунё остонасидаги қўрқув, ўз-ўзидан ва жамиятдан бегоналашув ХХ аср одамининг фожеасига айланди. Энг асосийси, қалбдаги Худо йўқолди, қалб Экзюпери асарларида бот-бот такрорланадиган саҳрога айланди. Ёзувчи одамзодни ана шу фожеий ва аянчли ҳолдан халос этишга ҳаракат қилади. Экзюпери бунинг учун замонни ёки жамиятни эмас, балки инсоннинг ўзини, унинг қалбини ўзгартиришни нажот йўли деб билади. “Истеҳком” асарини ана шу йўлдаги изланишларининг ҳосиласи дейиш мумкин.

Олам ва одам, шахснинг комилликка эришувидаги мушкул муаммолар ҳақида фикр юритар экан, Сент-Экзюпери бу кўҳна мавзуларни ҳеч кимникига ўхшамаган, ўзига хос ёндашувлар ва янгича қарашлар билан бойитади. “Мен инсон номукаммаллигини қабул қиламан, лекин мен инсоннинг мукаммаллигига талабгорман”. Навоийнинг “Камол эт касбим” дея бошланувчи қитъасига ҳамоҳанг бу сўзларни Экзюперининг “Истеҳком”ини тутиб турган “устун” дейиш мумкин. Тайинки, мукаммаллик ўз-ўзидан юз берадиган ҳодиса эмас. Ёзувчи интилишни ҳаракатга келтирувчи кучни ташқаридан изламасликка чорлайди. Тимсоллар тилга киради: “Бу қудуқ шунчалар чуқур эдики, унинг тубига фақат биттагина юлдуз сиғарди. Қудуқ деворларини қоплаган кир қотиб тош бўлиб қолди. Ва унинг ичидаги юлдуз сўнди. Юлдузнинг ўлими карвонни йўлдаги душман пистирмасидан аввал ҳалок қилиши мумкин”. Инсоннинг асл моҳияти унинг ичида, қалбида. Шу боис ҳам мукаммалик юлдузи энг аввало қалбда порлаши керак. Бунда қалб инсоннинг эмас, аслида инсон ўз қалбининг инъикоси деган фикр етакчи ўринга олиб чиқилади.

Экзюпери Худо инсоннинг қалбида, инсон ўз қалбини тафтиш қилиш ва поклаш сари машаққатли интилиш орқали ўз ичидаги Худони кашф қилади, дейди. Бунда йўлбошловчи ё маънавий пир раҳнамолигисиз мақсадга эришиб бўлмайди, деган ғояни олдинга суради. Шу боис ҳам, “Истеҳком” халқини чўлу биёбонлар аро Ҳақ сари етаклаб кетаётган донишманд ҳукмдор тилидан баён этилади. Китобхон кўз ўнгида ҳукмдорнинг ҳаёт лавҳалари: унинг халқи, болалиги, оиласидаги қувонч ва ғамлари, ёлғизлик азоблари, ҳарбий юришлардаги мардоналиги бирма-бир ўтади. Лекин асарда ягона сюжет йўқ. Алоҳида-алоҳида воқеалар, ривоятлар, хотиралар, ҳикматлардан иборат ушбу китоб Ҳаққа етишиш, комиллик сари йўл ғоясига қурилган яхлит бир асар.

Қизиғи шундаки, китобнинг асосий қисми ҳам Экзюпери томонидан 1941-1944 йиллар давомида бўлак-бўлак ҳолда диктофонга айтиб борилган, сўнгра машинистка уларни қоғозга туширган. “Истеҳком”ни рус тилига таржима қилган М.Кожевникова асарнинг маълум қисмини Экзюпери алоҳида вароқларга ёзиб, бир жомадонга ташлаб қўяверганини, у дунёдан ўтгач, Элен исмли севган аёли (хотини эмас) қўлёзмаларга тартиб бериб китоб ҳолига келтирганини айтади. Унинг эътироф этишича, Экзюпери Сайгонга учиб бораётганда самолёти саҳрога қулаб тушади ва у бир неча кун очлик ва ташналикда судралиб боради, сўнгра ҳушидан кетади. Ана шунда, саҳрода илоҳий бир нарса, сирли нимадир юз берган – Экзюпери ҳаёт ва ўлим чегарасини кўрган, қалб кўзи очилган, дунёга бошқа назар билан қарай бошлаган. “Истеҳком” шундан сўнг ёзила бошлаган.

Шу ўринда Экзюперининг, пайғамбарликни даъво қилмаган ҳолда, “Мен хабарчиман” деган сўзлари ёдга тушади. Унинг хабари – ана шу “Истеҳком” асари деб айтиш мумкин. Экзюпери ҳар бир инсоннинг қалби – истеҳком, қалъа, ибодатгоҳ, Худонинг уйи деб таъкидлашдан чарчамайди. Ана шу уйни ҳар нафасда тиклаб, мустаҳкамлаб, поклаб боришга чорлайди. Одамзоднинг бу дунёдаги вазифаси ҳам, ҳаётдан мақсади ҳам, излаётган ҳақиқати ҳам ана шу, деб уқтиради. Некбинлик руҳи билан суғорилган бу асарда Шарқ адабиёти билан муштарак ғоялар, сифатлар бисёр. “Маҳобҳорат”, “Авесто”, “Минг бир кеча”, “Калила ва Димна”, “Қутадғу билиг” каби маданий ёдгорликларда ушбу эзгу фалсафанинг ёрқин ифодасини кўришимиз мумкин. Экзюпери сўфийлик йўли, сўфиёна ғоялар билан қанчалик таниш бўлгани бизга қоронғу, аммо рамзий тилда сўзлаши, жуда кўп синовларга дош бериб комиллик сари бориш ҳақидаги қарашлари Румий, Аттор, Жомий, Навоий ғояларига ҳамоҳанг эканлигини ҳам эътироф этиш лозим.

Эзгулик, эътиқод ва бурч, меҳр, раҳм-шавқат, инсонпарварлик, поклик ва ҳалоллик, мардлик ва олийжаноблик каби одамий фазилатлар танқислиги сезилаётган, шунинг оқибатида дунёнинг турли пучмоқларида Одам Ато фарзандлари бир-бирига тиғ ўқталаётган айни замонда “Истеҳком” каби асарлар уларнинг қалбини шифолашга, маънавий таназзулдан асрашга хизмат қилиши шубҳасиз.

Мақола муаллифи ҳақида

Иброҳим Саидов 1990 йил 6 апрелда Навоий вилоятининг Қизилтепа шаҳрида туғилган. Ўзбекистон Миллий университетининг журналистика факултети магистратурасини тамомлаган. 2008 йилда адабий мақолалардан иборат “Муҳаббат гулхани” номли китоби нашр этилган. Оноре де Балзак, Стефан Цвейг, Жон Голсуорси, Алфонс Доде ҳикояларини ўзбек тилига таржима қилган.

M: “Маънавий ҳаёт” журнали, № 4, 2015

31 iyul — Antuan De Sent-Ekzyuperi xotirasi kuni

Antuan de Sent-Ekzyuperidan, siz uchun qaysi biri muhimroq – uchuvchilikmi, yozuvchilikmi, deb so’rashganda: “Bularning ikkisini qanday qilib ajratib ko’rsatish, boz ustiga, bir-biroviga qarshi qo’yish mumkin, tushunmayman. Men uchun uchish va yozish – birday ish. Hamma gap – insonning talpinishida, o’zligini topishida. Uchuvchi va yozuvchida o’zaro mutanosiblik mujassam. Ikkisi ham dunyoni bir xil ko’radi, bir xil anglaydi”, deya javob qaytargan ekan…

Ibrohim SAIDOV
OSMON VA YER FARZANDI

U uchuvchi. Lekin uning qalami samolyotidan ko’p masofani zabt etdi. Uning har bir parvozi osmon sahifasida mangu satrlarday o’chmas iz qoldirgan bo’lsa, yozgan so’zlari qanot bog’lab qalblardan qalblarga uchib yuribdi. Uning kitoblari ham kitobga emas, ko’proq qog’ozdan yasalgan inga o’xshaydi. Yorug’ manzillarga va so’ngsiz parvozga shay sirli bir qush jon saqlayotgan qog’oz in.
Undan, siz uchun qaysi biri muhimroq – uchuvchilikmi, yozuvchilikmi, deb so’rashganda: “Bularning ikkisini qanday qilib ajratib ko’rsatish, boz ustiga, bir-biroviga qarshi qo’yish mumkin, tushunmayman. Men uchun uchish va yozish – birday ish. Hamma gap – insonning talpinishida, o’zligini topishida. Uchuvchi va yozuvchida o’zaro mutanosiblik mujassam. Ikkisi ham dunyoni bir xil ko’radi, bir xil anglaydi”, deya javob qaytargan ekan.
Nasl-nasabiga ko’ra graf, mutaxassisligi bo’yicha harbiy uchuvchi bo’lgan bu inson XX asrning eng mashhur yozuvchilaridan biri – Antuan de Sent-Ekzyuperi.

“Men bolalik dunyosidanman”

Chirmovuqlar qoplagan kulrang devorlar, baland tosh minora – bu qo’rg’on ilk o’rta asrlarda ulkan yumaloq tosh bo’laklaridan tiklangan, XVIII asrda uni qayta qurishgan. Qachonlardir bu yerda de Sent-Ekzyuperilar xonadoni ingliz kamonchilarining hamlasidan, qaroqchi ritsarlarning bosqinidan jon saqlagan. XX asr boshida xiyla xarob holga kelib qolgan ko’hna qasr beva grafinya Mari de Sent-Ekzyuperi va uning besh norasida bolasiga boshpana bo’ldi. Ona va qizlar birinchi qavatga, o’g’il bolalar uchinchi qavatga joylashib olishdi. Muhtasham yo’lak va oynavand mehmonxona, oliynasab ajdodlarning portretlari, ritsarlarning sovutlari, devorlarga osib qo’yilgan suratli gilamlar, ohori to’kilgan oltin dastali mebellar – eski saroy bebaho jihozlarga, zeb-ziynatga, hayratomuz hasham izlariga to’la edi. Lekin bu mo»jizalar yosh Antuanni (oilada uni hamma Toni deb chaqirar edi) mahliyo etmadi.

Uyning orqasida pichanxona, uning ortida katta bog’ bo’lib, bog’ narisida sulolasiga tegishli bepoyon dalalar yastanib yotardi. Pichanxonada qora mushuk bola ko’rar, bog’da chug’urchuqlar chuvvos solardi, dalada quyonlar o’mbaloq oshib, mitti sichqonlar u yoqdan bu yoqqa izg’ib yurardi. Tonio esa ularga xas-cho’pdan in qurardi – jonivorlar uning uchun dunyodagi hamma narsadan ham qiziq va maftunkor edi. U chigirtkalarni qo’lga o’rgatishga harakat qilar, qaldirg’och polaponlarini boqaman deb sharobga botirilgan nonni maydalab berar, sichqonlarning bo’m-bo’sh uyalari ichiga qarab baqirar edi – erkinlik uning uchun zodagon xonadonlarning risoladagi kundalik turmush tarzidan ming karra aziz edi. Tonio ukasining jig’iga tegar, tarbiyachi ayolning gapiga quloq solmas, onasi charm tufli bilan shaloplatib urganida esa butun uyni boshiga ko’tarib dodlar edi. Kichkina graf o’zining atrofidagi olamni, hammani sevar va hamma uni sevar edi. U dalada yo’qolib qolar, o’rmon qorovuli bilan birga olis safarlarga yo’l olar va hayot abadiy ana shunday davom etadi deb o’ylar edi.

1904 yilda Tonio hali 4 yoshga ham kirmagan paytda otasi Jan de Sent-Ekzyuperi miyasiga qon quyilishi oqibatida hayotdan ko’z yumadi. Graf o’zidan hech qanday boylik, davlat qoldirmaydi, tasarrufdagi yer-mulkdan tushadigan daromad ham asta-sekin kamayib bormoqda edi.

Antuan 1908 yili Liondagi Muqaddas Varfolomey Maktabiga o’qishga kiradi. Keyin, 1914 yilgacha ukasi Fransua bilan Mansdagi Sent-Krua iezuit kollejida tahsil oladi. U ukasidan boshqa hech kim bilan gaplashmasligi, doim xayolchanligi, osmonga tikilib yurishi bois “Oyparast” degan laqab oladi. Kollej arxivida Antuanning ilk inshosi hozir ham saqlanarkan. Uning syujeti g’ayrioddiy bo’lib, silindrsifat shlyapa o’zining fabrikada qanday yasalgani, so’ngra qanday sayohat qilgani, avval hurmatli bir janobnikida, so’ngra aravakashnikida, eski-tuski yig’uvchinikida, hatto dahshatli qirol Bam-Bumnikida bo’lgani haqida hikoya qiladi.

Sent-Ekzyuperi garchi otasiz o’sgan bo’lsa-da, bolaligi unga eng beg’ubor va eng yorug’ damlarni tuhfa etdi. O’z uyi, bolaligi bilan bog’liq xotiralari, yillar o’tib, har bir odam eshigini yopib chiqadigan bolalikning poyonsiz olami haqidagi ertakomuz asarlarga aylanadi. Shuning uchun ham u iqror bo’ladi: “Men qaerlikman? Agar tug’ilgan joyimni nazarda tutib qaerdanligimni so’rashsa, “Men bolalik dunyosidanman”, deya javob berar edim”.

Sevimli ukasi Fransuaning bezgakdan vafot etishi bilan Tonioning bolaligi yakun topdi. Fransua o’limidan avval akasiga velosipedi va miltig’ini vasiyat qilib qoldirdi – Sent-Ekzyuperi uning xotirjam va jiddiy qiyofasini umrbod eslab qoldi. Tonio endi 17 yoshda – oldinda harbiy xizmat, keyin ish, mavqe, kasb-korni ham o’ylash kerak.

Ilk parvozning davomi

Umrining o’sha bokira va musaffo faslida Tonioni hayajonga solgan voqea yuz bergan edi – u mashhur uchuvchi Gabriel Vroblevski boshqaruvidagi samolyotda ilk bor havoga ko’tariladi.

Bu parvoz uning nafaqat texnikaga bo’lgan qiziqishini alanglatadi, balki uni osmonga ham bog’lab qo’yadi. Samolyotning murakkab tuzilishga ega mexanizmi yosh grafni she’riyat va musiqaday o’ziga sehrlab qo’yadi. Telefon, radio, samolyot va odamlarning muloqotiga xizmat qiladigan jamiki qurilmalarni o’rganish ishtiyoqi unga ilhom beradi. Antuanning tunuka idishlar va konserva qutilardan yasagan qo’lbola telefoni binoyiday ishlaydi, o’z mehnati mahsuli bo’lgan bug’ dvigateli esa shundoqqina qo’lida portlab ketadi – qo’rquv va dahshatli og’riq tufayli hushidan ketadi.
Ana shunday ishtiyoqning natijasi o’laroq 30-yillarga kelib, u aviamotorning mukammallashtirilgan namunalari va uchish moslamalarini boshqaruv tizimidagi o’ndan ortiq ixtirolari uchun patent oladi.

Ekzyuperi 1919 yilda Oliy harbiy-dengiz o’quv yurtiga kirish imtihonidan yiqiladi, so’ngra san’at va texnikaga qiziqishini uyg’un holda olib borish uchun San’at Akademiyasining arxitektura bo’limiga o’qishga kiradi. Bu dargohda o’tgan o’n besh oy mobaynida u o’zini, o’zligini izlaydi va topa olmaydi. Dostoevskiy, Nitsshe, Platon asarlarini o’qib chiqadi. Arxitektura mashg’ulotlaridagi ma’nosiz va samarasiz urinishlar, onaning hisobiga kun ko’rish (u o’g’li uchun juda nochor uyni ijaraga olishga majbur bo’lgan, oilaning pullari tugab bormoqda edi), tanish-bilishlarinikida o’tayotgan tushliklar, arzon qovoqxonalardagi nonushtalar, kiborlarning xayr-ehson dasturxonlari – Antuan ko’p o’tmay bulardan ham, o’zidan ham charchaydi.

Ekzyuperi xususiy darslar olib tezda uchuvchilik kasbini egallaydi va harbiy uchuvchi bo’lish uchun o’zini Marokkoga yuborishlarini so’raydi. 1922 yilda harbiy uchuvchilik diplomi va kapral unvonini oladi. Shu yilning kuzidayoq kichik leytenant sifatida Parij yaqinidagi aviatsya polkiga yo’llanma oladi. Bu yerda u orzusidagi qizni uchratib uylanmoqchi bo’lib turganda, samolyoti avariyaga uchrab yarador bo’ladi va qizning ota-onasi yo xavfli kasbni yoki oilaviy baxtni tanla, deb shart qo’yadi. Antuan ikkisini ham tanlamaydi va uchuvchilikdan ketadi.

1923 yilda Antuan cherepitsa zavodining mahkama xizmatiga ishga kiradi. Bu yerda uning kun o’rtasida mudrab, bexosdan “Ona!” deb qichqirib yuborishi kabi bolalarcha qiliqlarini qabul qila olishmaydi. Direktorning sabr kosasi to’ladi. Kimsan, naslidan qirol saroyining boshqaruvchisi, arxiepiskoplar va lashkarboshilar yetishib chiqqan Muqaddas Gral ritsarining avlodiga gumashtalik vazifasi topshiriladi. Avvalgi ishi ham, hozirgisi ham Antuanning qalbida cheksiz nafrat uyg’otadi. Bu orada doimgidek uydan sarmoya kelib turar va u pullarini Sorbonna universiteti professorlarining xususiy darslariga sarflar edi.

Taqdiriga omadsizlikdan boshqa narsa bitilmaganidan pushaymon chekib yurgan parijlik sayoq yigitcha nihoyat o’zini muvaffaqiyat va shuhrat sari yetaklagan uzun yo’lga qadam qo’yadi. “Lakoetr” aviakompaniyasining direktori Dide Dora xonasiga “ovozi yoqimli, nigohlari qat’iyatli novcha bir azamatning kirib kelganini, qarshisida tahqirlangan va umidlari puchga chiqqan xayolparast”ning uchuvchi bo’lish ahdida qad kerib turganini eslaydi. Dora graf de Sent-Ekzyuperini ishchi-mexaniklarga ro’baro’ qiladi. Qora moyga botib, motorlarning ta’miriga ishtiyoq bilan kirishgan Antuan bu yerda Sent-Moris de Reman qo’rg’onidan keyin ilk bor o’zini baxtli his qilmoqda edi.

Ekzyuperi yozuvchilik bilan shug’ullana boshlaydi. Bu borada tole darrov kulib qo’ya qolmaydi, noiloj tirikchilikning turfa eshiklariga bosh urishga majbur bo’ladi: avtomobil oldi-sottisiga qo’l uradi, kitob do’konida sotuvchi bo’lib ishlaydi. Nihoyat 1926 yili Afrikaning shimoliy mintaqalariga pochta jo’natmalarini yetkazib beruvchi “Aeropostal” kompaniyasining uchuvchisiga aylanadi.

Bir necha yil o’tib Sent-Ekzyuperiga berilgan Faxriy legion ordeni taqdimnomasida shunday yozuvlar bitiladi: “Noyob jasorat sohibi bo’lgan dovyurak uchuvchi, o’z ishining tengsiz ustasi, ko’plab harbiy operatsiyalarda bemisl jonbozlik ko’rsatgan. Asirlarni izlab topish va boshqa strategik topshiriqlarni bajarish maqsadida o’ta xavfli hududlar ustida bir necha bor parvoz qilgan. Mavrlar changalidan ispan samolyotining yaralangan ekipajini qutarib qolgan. Hayot kechirish uchun og’ir sharoitlarga qaramay sahroda o’z jonini tahlikaga qo’yib fidokorlik va matonatini namoyon etgan”.
Ekzyuperi uch qit’qa bo’ylab parvoz qilar, samolyot uning uchun dunyoni anglash vositasga aylangan va bu temirqanot qush odamlar sayyorasiga yangicha nigoh tashlash imkonini bergan edi. Uchuvchilik kasbi Ekzyuperiga zamindan olislab, osmon bag’riga singgan insonning takrorlanmas hayajonlarini his qilishga yo’l ochgan edi. Odamlarning bir-biri bilan bog’liqligi, yer yuzida yuz berayotgan hamma narsa uchun javobgarligini chuqurroq anglab yetishiga turtki bo’lgan edi.

Odamlar nazdidagi “qoidadagidek” hayot va birxillikni qabul qila olmaslik Sent-Ekzyuperining jufti halol tanlashida ham namoyon bo’ladi: u Gomes Karilo degan ispan yozuvchisining bevasi – Konsueloga uylanadi. Kichkinagina, tinib-tinchimas, serhayajon xotini oqila uy bekasi yoki risoladagidek rafiqaga mutlaqo o’xshamas edi. Betayin, tizginsiz, yarimyovvoyi bu ayolni zabt etish Ekzyuperiga zavq bag’ishlar, u Konsueloni parvarishga muhtoj xilqat deb hisoblar edi. Aldashda Konsueloninng tengi yo’q, yolg’on gapirish uning uchun nafas olishday gap edi. Lekin shlyapada filni yutgan ilon tasvirini “ko’ra olgan” ham shu ayol edi. Uning qiyofasi “Kichkina shahzoda”dagi Atirgul obraziga ko’chganligini ko’p tadqiqotchilar e’tirof etishadi.

Dunyo – Sent-Ekzyuperi nurga va baxtga to’la holda ko’rishni orzu qilgan dunyo ikkinchi jahon urushi olovida qoldi. Uchuvchidan yozuvchiga, yozuvchidan uchuvchiga aylangan Ekzyuperi fotorazvedka bo’yicha topshiriqlarni bajarib parvoz qila boshlaydi. 1941 yilning iyunida Frantsiya mag’lub bo’lgach, Amerikaga ketadi va u yerda “Kichik shahzoda” asarini yozadi. 1943 yilda yana Frantsiya harbiy havo kuchlariga qaytadi.

U odamzod qalbida kechayotgan yovuz evrilishlarning mohiyatini anglashga intilib urushdan oldin va urush davrida Ispaniyada ikki marta bo’ladi, N`yu-York va Moskvaga tashrif buyuradi, fashizmning nimaligiga va bu g’oya qanday toifa odamlarni yetishtirayotganiga o’z ko’zi bilan guvoh bo’lish uchun Berlinga boradi. Ammo yeru osmonni, inson ongu shuurini sahna qilib olgan ezgulik va yovuzli raqsining jumbog’ini hali hech kim yecha olgan emas.

1944 yil 31 iyul kuni mayor Antuan de Sent-Ekzyuperi Korsika orolidagi aerodromdan jangovor topshiriq bilan uchib ketayotganda bir folbin ayol uning suvga g’arq bo’lishini bashorat qiladi. Ekzyuperi, u meni dengizchi deb o’ylayapti shekilli, deb kuladi. Ammo u ushbu parvozdan qaytib kelmaydi. Uning halokati uzoq vaqt noma’lumligicha qoladi. 1998 yilga kelibgina, Marsel yaqinidagi dengizda bir baliqchi harbiylar bilaguzugini topib oladi. Unda bir nechta yozuvlar bor edi: “Antoine”, “Consuelo” va “c/o Reynal & Hitchcock, 386, 4th Ave. NYC USA”. Bu Sent-Ekzyuperining kitoblari chop etilgan nashriyotning manzili edi. 70 metr suv tubidan samolyot qoldiqlari ham topiladi. Keyinchalik ma’lum bo’lishicha, Ekzyuperini urib tushirgan nemis uchuvchisi uning ashaddiy muxlisi bo’lib, u ham jurnalist ekan. “O’shanda samolyot shturvalidagi Ekzyuperi ekanligini bilganimda aslo o’q uzmagan bo’lardim”, deb yozadi oradan 64 yil o’tib.

Osmon va Yer oshig’i, buyuk yozuvchi va faylasuf Sent-Ekzyuperini dunyo yo’qotmadi, u asarlariga – o’zi qurib qo’ygan boshqa uyga ko’chib o’tgan edi.

“Meni men yozganlarimdan izlang”

Odamzod doim osmonga tikilib yashaydi, yulduzlarga termuladi, o’sha tomonda zamindan boshqa olamlar borligini savqi tabiiysi bilan his qiladi. Qanotlari bo’lishini, qushlarga o’xshab parvoz qilishni, o’zi yashayotgan makonni, o’ziga o’xshash odamlarni osmonu falakdan turib ko’rishni istaydi. Shu bois, bu ilohiy orzusi rishtalaridan ertagu dostonlar to’qiydi. Qadim yunon afsonasidagi Dedal va uning o’g’li Ikarning o’zlariga qanot yasab tutqunlikdan qochishganini, Ikarning qanotlaridagi mum quyosh nurlarida erib, dengizga qulab g’arq bo’lganini eslang. Darvoqe, Ekzyuperi ham dushman o’qlari tufayli samolyoti qanotidan ayrilib dengizga g’arq bo’ladi. Bu qismatning o’xshashligimi, tasodifmi?! Balki Ekzyuperi ham hayotning o’zi qabul qila olmagan zanjirlar va odamzodning nomukammalligidan iborat ruhiy tutqunlikdan xalos bo’lish uchun faqat parvozni, umrining ko’proq qismini osmonda o’tkazishni istagandir. Shuning uchun ham Osmon va Yer timsoli Ekzyuperining asarlarida olam va odamning mohiyati haqidagi tafakkur va taxayyullariga vosita, manba bo’lgandir.

O’zi, parvoz va osmon ishqi odam qalbida qaysi yoshda paydo bo’ladi?! Ekzyuperining 12 yoshda yozgan she’rlarini o’qiymiz:

“Qanotlar titrarkan oqshom shamolidan,
Mudroq yuragingni allalar motor ovozi,
Boshimiz silaydi quyoshning so’nggi nurlari…”

Ekzyuperini dunyo yozuvchi sifatida e’tirof etsa-da, avalambor u – shoir. She’riyat hammada bo’lganidek faqat o’smirlik davridagi hamrohi bo’lmadi, u umrining oxirigacha she’rlar yozadi. Ekzyuperi aviatsiya va katta adabiyotga bir vaqtda kirib keladi: 1926 yili “Aviatsiya korxonalarining kompaniyasi”ga ishga qabul qilinadi hamda o’sha yili tanqidchilar tomonidan iliq kutib olingan “Uchuvchi” nomli ilk hikoyasi matbuotda e’lon qilinadi.

Ko’pgina tadqiqotchilar Ekzyuperining asarlarini uning tarjimai holi, kundaliklari deb baholashgan. Bu gap bejiz emas, chunki u asarlarida o’z parvozlari, do’stlari, o’zi ishlagan va uchib o’tgan joylar, o’z tuyg’ulari va mushohadalari, eng asosiysi – Osmon haqida yozgan. Qahramonlarining taqdiri ham qaysidir ma’noda o’z taqdirini takrorlaydi. Ularning fikr va g’oyalari, dunyo, jamiyat, odamlar haqidagi mushohadalarida biz – qalbi bezovta shoirni, faylasuf yozuvchini, aqlli nazariyotchi va jonkuyar ma’rifatchini ko’ramiz. Bir so’z bilan aytganda, Ekzyuperi butun umri davomida bitta asar – o’z hayotini yozdi. Uning vasiyati shunday edi: “Meni men yozganlarimdan izlang!”

O’zini izlayotgan odam

Ekzyuperining 1929 yilda chop etilgan ilk romani “Janubiy pochtachi” deb nomlanadi. Uning eng romantik ijod namunalaridan bo’lgan bu asar insoniylik qadriyatlaridan mosuvo bo’lgan, faqat dunyo boyligi, nafs bilan yashayotgan odamlarga isyon deyish mumkin. Syujeti oddiy, an’anaviy. “Aerostal” kompaniyasi uchuvchisi Jak Bernis Parijga qaytib, yoshlikdagi tanishi – Erlenni uchratadi va ular sevishib qolishadi. Erlen erini tashlab u bilan ketishga rozi bo’ladi. Ammo Jak so’nggi lahzada anglaydiki, ular bir-birlari uchun yaratilmagan. U hayotda shuni izlaganmidi?! U haqiqat yashiringan “xazina”ni – hayot mohiyatining kaltini, o’z tirikligining ma’nosini, o’z-o’zini izlayapti. Inson taqdiri butun insoniyat taqdirining bir qismi bo’lishi kerak. Hammasini bir-biriga bog’laydigan, hayotga ham, o’limga ham ma’no beradigan kalitni topishi kerak. Bernis Dakarga pochta eltish uchun yolg’iz uchib ketadi va halok bo’ladi.

Shu o’rinda Ekzyuperi qismatini yana bir bor esga olamiz. U ham do’stining bevasi Konsueloga uylanadi va topshiriqni bajarishga ketib halok bo’ladi. Ekzyuperi ham o’z o’limini bashorat qilgan adiblardan birimi?! Darhaqiqat, Ekzyuperining rasm chizish, musiqa chalish, mohir qartavozlikdan tashqari, bashorat qilish qobiliyati ham bo’lgan. Zamondoshlarining xotirlashicha, 1939 yilda eski do’sti Dora Ekzyuperini uchratib qolib unga bir xat ko’rsatadi. Ekzyuperi varoqqa bir ko’z tashlaydi-yu: “Buni yosh bola yozgan, menimcha u sil kasaliga yo’liqqan, hozir uyidan uzoqda, Ispaniyaga yuborilgan bo’lishi kerak, u nima qilishni bilmayapti”, deydi. Bu bashoratning hammasi to’g’ri edi. Boshqa bir safar unga ikki qator yozuvni ko’rsatishadi, Ekzyuperi qalamni olib uzoq yozadi va shunday so’zlar bilan yakunlaydi: “Muallifni vrachga ko’rsatish kerak yoki ma’lum muddat rohiblar ibodatxonasi – monastirda yashashi lozim”, deydi. Haqiqatan ham u odam kuchli asab xastaligiga uchragan, bir yil monastirda bo’lib yaqinda qaytgan ekan. Ekzyuperi qarshisidagi insonning tabiati va ichidagini ham bir qarashda bilar, uning ruhiyatida yillar davomida to’plangan tushkunlik qurumini aritib, tashlab qo’yilgan sozni qayta sozlaganday muvozanatga keltira olardi.

“Lison ut-tayr”ni eslatadigan asar

1931 yilda yozilgan “Tungi parvoz” romani Patagoniya, Chili, Paragvaydan olingan pochtalarni adoqsiz tog’ tizmalari uzra yomg’irli tunda parvoz qilib Buenos-Ayresga olib borayotgan uchta samolyot uchuvchilari haqida. Xatarli parvoz vaqtida uchuvchilardan biri Faben yo’ldan adashadi. Kordileriya tog’ tizmalaridan o’tolmaydi, yarim soatlik yoqilg’isi qolgan uchuvchi najot yo’qligini anglab, yulduzlar tomon – o’zidan boshqa biror tirik jon bo’lmagan makonga yo’l soladi. Uning boshlig’i bu xatarni yaxshi bilar, Fabenni ham jon-jonidan sevar, ammo maqsadga yetish, harakatning, intilishning to’xtamasligi uning uchun hammasidan muhim edi.

Manzil sari uchayotgan samolyotlar va ularni da’vat qilayotgan boshlig’idan iborat ushbu manzarani ko’z oldingizga keltirganingizda yana bir boshqa manzara – Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidagi Simurg’ sari parvoz qilayotgan qushlar va ularning rahbari Hudhud beixtiyor ko’z o’ngingizga keladi. Odamzod fe’l-atvoridagi, tiynatidagi illatlarni yengib borayotgan soliklar-qushlar bilan tun, chaqmoq, bo’ron, yomg’ir va qo’rquv ustidan g’alaba qilib, osmonu yulduzlarga muhabbat bilan parvoz qilayotgan Ekzyuperining uchuvchilari o’rtasidan yaqinlik ko’rasan kishi. Inson hayoti haqidagi falsafiy qarashlardan iborat bu kitob hayotdan qimmatliroq haqiqatni izlash haqida. “Insonning a’moli uning hayotidan qimmatroq. Men insonda uning o’zidan ham uzoqroq yashaydigan narsani izlayman”, deydi Ekzyuperi. Kitobdan shunday xulosa chiqadiki, insoniyatning asl yo’li – iymon va umid sari, ezgu amallar va qalb go’zalligi, pokligi sari yo’ldir, to’g’rirog’i, ana shu yo’ldagi harakatdir.

“Biz bitta daraxtning novdalarimiz”

Ekzyuperining 1939 yilda bosilgan “Odamlar sayyorasi” kitobini ba’zi adabiyotchilar esselar to’plami deb, ba’zilari nasrdagi nazm deb baholagan. Asarda yagona syujet yo’q, muallifning falsafiy fikrlaridan, ba’zida publitsistikani eslatadigan lavhalar va kichik novellalardan iborat. Pireneya orollari uzra birinchi parvoz, tajribali uchuvchilarning yoshlarga ustozlik qilishi, parvoz paytlari uch ilohiy kuch – tog’, dengiz va bo’ronlar bilan olishuv, osmon manzaralari, sahroga, habashlar makoniga qo’nish, muallifning Liviya sahrosida adashib chanqoqlikdan o’limiga bir bahiya qolgani, “samolyot va sayyora” essesi – voqea va lavhalar shulardan iborat.

Janr nuqtai nazaridan, kitob Uyg’onish davridagi Didro va Vol`terning falsafiy asarlariga o’xshab ketadi, ammo Ekzyuperi davrining voqea va manzaralariga qurilgan, deyish mumkin. Kitob go’yoki muallifning ko’rgan-kechirganlari, asr muammolari haqida kitobxon bilan suhbatiga o’xshaydi.

Bu asarda ham Ekzyuperi osmon, yer, uchuvchi haqidgi falsafiy mulohazalari bilan sizni parvoz chog’ida o’ziga hamroh qiladi. Osmon goh – sokin paytida uchuvchini o’zining yulduzli olamiga chorlovchi do’st, goh – shamolu momoqaldiroqlari bilan o’lim tahdidini soluvchi dushmanligini his qilasiz.

Yerda umrguzaronlik qilayotganlar haqida gapirarkan, yozuvchi ularning suhbatlari mazmuniga urg’u beradi: kasalliklari, pul, uy tashvishlari, xolos. Ularning beg’am, rangsiz bu olamchalarining hamma tirqishlari nur kirolmaydigan qilib mumlab tashlangan, deydi. Ularni termitlarga o’xshatadi. Bu odamlarning o’y-fikrlari g’aribligidan, yuksak tuyg’ular, hayot ma’nosi haqidagi tushunchalardan yiroqliklaridan iztirob chekadi. “Bu bedavo illat bilan ko’pchilik xastalangan, lekin umuman og’riqni his qilmay qo’yishgan, ruhlari och, ammo ochlikni his qilmaydilar”, deb yozarkan Ekzyuperi ularni ayblamaydi, chunki ularga hech kim boshqa yo’l borligini ko’rsatmagan, bu zalolatdan qochishga yordam bermagan. Ruhan qashshoq bu odamlarning “har birining ichida balki bir buyuk Motsart o’ldirilgan”, deb aytadi va ularni “odamzod yasalgan loy holida qolib ketishgan, ularga ruh kirsagina insonlar paydo bo’ladi”, deydi. Shu o’rinda Attorning “Asrornoma”siga Ibrohim Haqqul yozgan so’zboshidan bir parchani muqoyasa maqsadida keltirib o’tmasak bo’lmas:

“Fig’on, ey hirs ila ovora jonlar,
Kuchuksiz, oldingizda ustuxonlar.

Agar nafs shuncha xunxor bo’lmas erdi,
Xaloyiq muncha abgor bo’lmas erdi.

Choparsiz kecha-kunduz, kun demay, tun,
Qorinni bir baloga to’ldirish-chun…

Bashar dunyosida ne dardu g’am yo’q,
Qorin dardicha lek dardu alam yo’q…”

…Attorning “hirs ila ovora jonlar”dan fig’on chekishi, bizningcha, bashariyatni xunxorlikdan, moddiy manfaat uchun nochor xalqu xaloyiqni g’ajib abgor etishdan tiyilishga undovchi ulug’ fig’ondir. Biroq unga kim quloq solgan? Kim unga amal qiladi? Asosiy fojia va kulfat shunda.

Kechib o’zdin, diyonat yo’liga kir,
Shu nafsing but erur, sindir, uloqtir, –

deydi Attor. Nechog’lik qiyin va qiynoqli ish bu…”

Bu ish Attor zamonidan Ekzyuperi zamonigacha va bugun ham “qiyin va qiynoqli”gicha qolib kelmoqda. Ekzyuperi ham bu sirni yechishga, haqiqatni anglash, anglatishga yo’l izlaydi. Odamlarni eng poklik davri – bolaligiga nigoh tashlashga chorlaydi, “Biz bitta kemaning yo’lovchilarimiz”, “Biz bitta daraxtning novdalarimiz”, deb qayta-qayta faryod qilarkan, bu tushunchalar oldida texnik taraqqiyotning omonatligidan, doimiy urush xavfidan, XX asrning moddiy madaniyati rivoji oldida ma’naviy-ruhiy madaniyatning ikkinchi darajaga tushib qolayotgani, hatto bunga ehtiyoj qolmayotganidan azob chekadi. Sayyoramiz odamlarini birlashishga, hamkorlikka chaqiradi, inson ongi va tafakkurining bunga qodir ekanligini, mo»jizakorligini qayta-qayta takrorlaydi. “Garovga olingan odamga maktub” hikoyasidagi ushbu so’zlar mazkur asarning mohiyatini ham ifodalaydi: “Bizning har birimiz sayyohmiz, turli yo’llardan bitta joyda uchrashish uchun shoshib boryapmiz”.

“Odamlar sayyorasi” insonni o’z-o’ziga nazar tashlashga, atrofidagi hayotga sog’lom aql va ogoh ko’zi bilan qarashga, tiriklikning, insonning ma’ni-mohiyati haqidagi azaliy va abadiy savollar ustida yana bir bor o’ylanishga majbur qiladi.

Afsuski, “Odamlar sayyorasi” juda kech chop etildi: bu vaqtda urush Yevropani qamrab olgan, bir kemadagi sayyohlar o’z-o’zlarini qirishga tushgan edilar.

Bug’doy urug’i kabi

Ekzyuperining 1942 yilda yozilgan “Janubiy uchuvchi” kitobini bir kunda yuz bergan voqealar haqidagi reportaj deyish mumkin. Germaniyaning Frantsiyaga hujumi paytida Ekzyuperi boshlig’i Aliasdan nemislar qo’liga o’tgan Arras shahriga razvedkaga borib kelish haqida buyruq oladi. Bu parvozdan qaytishdan ko’ra qaytmaslik aniqroq edi. Va bu razvedka ma’lumotini ham hech kimga yuborib bo’lmasdi – yo’llar yopilgan, telefon aloqasi yo’q, bosh shtab ham qayoqqadir ko’chib ketgan – ma’lumot hech kimga kerak ems, topshiriqdan ma’no yo’q. Buni buyuruvchi ham bajaruvchi ham biladi.

Asar uchuvchining ana shu safarga borishi va qaytishidagi fikr-mulohazalaridan iborat. Nega mag’lubiyat aniq bo’lgan jangda buncha yosh jonlar qurbon bo’lyapti? Ularni kimlarnidir otib o’ldirishga va o’zlari ham o’lim sharobini ichishga nima majbur qilyapti? Harbiylik vijdonimi? Talvasami? Yo’q. Frantsiyaning, vatanning sha’ni, harakat qilmay turmaslik, tomoshabin bo’lmaslik! “Mag’lub bo’lganlar sukut saqlashi kerak. Xuddi bug’doy urug’i kabi. Urug’ yerga tushdimi – bu g’alaba degani. Vaqt o’tishi kerak xolos, bug’doy yetilganda g’alaba tantanasi bo’ladi”, deydi muallif va odamzodni xudbinlarcha tarqoqlikni tashlab fashizmdan xalos bo’lish uchun birlashishga chaqiradi.

“Kattalar uchun yozilgan bolalar kitobi”

“Kitobimni ermak uchun o’qishlarini xohlamayman” – Ekzyuperining bu so’zlari 1943 yilda yozilgan “Kichkina shahzoda” falsafiy ertak-rivoyati haqida.

Olti yoshli bolakay filni yutgan ilon suratini chizadi va kattalarga ko’rsatadi, ular buni shlyapaning surati deyishadi. So’ngra ilonnnig ichini chizadi, kattalar buni ham tushunishmaydi. U rassomlikdan voz kechadi va voyaga yetgach, uchuvchilikni tanlaydi. Keyin ham u o’zi aqlli deb bilgan odamlariga o’sha suratni ko’rsatganida shlyapa degan javob oladi. Bir kuni samolyotining motori buzilib, Sahroi kabirga qulab tushganida, tongda oltin sochli bolakay paydo bo’ladi va qo’zichoqning rasmini chizib berishni so’raydi. Unga qo’zichoqni chizib bergach, yoshligida hech kim tushunmagan o’sha suratini ko’rsatadi. Faqat shu bolakay, bu – filni yutgan ilon, deb javob beradi. Ma’lum bo’lishicha, Kichkina shahzoda bor yo’g’i uyday keladigan jimitday sayorasida yashar, yolg’izlikdan zerikib, do’st izlab boshqa sayyoralarga sayohatga chiqqan ekan. Kichkina shahzoda yettita sayyorada bo’ladi, insoniyat olamining sir-asrorlaridan hayratga tushib boraveradi.

Andre Morua “kattalar uchun yozilgan bolalar kitobi”, deb baholagan ushbu asardagi har bir voqea, suhbat va ashyolar ramziy ma’noga ega. Halokatga uchrab sahroga qulab tushgan samolyot uchuvchisining yoniga Kichkina shahzodaning kelishi – odamlarga o’zlarining “ichidagi vatan”ni – bolaligini eslatish, Shahzodaning g’oyib bo’lishi – yuragida bolaligi o’lgan insonlarning fojeasini ko’rsatish, deyish mumkin. Kichkina shahzoda tashrif burgan har bir sayyora – inson botinining bir manzarasi: dastlabki sayyorada yashovchi qirol – kibru havo, xudbinlik ramzi, ikkinchi sayorada uchratgan odami – shuhratparastlik timsoli, uchinchi sayyoradagi odamda nafsu lazzatga o’chlikni ko’ramiz, to’rchinchi sayoradagi ishbilarmon – dunyo boyligiga hirsni ifodalasa, beshinchi sayyoradagi fonar yoquvchi – qalbga nur va ezgulik ham begona emasligini eslatadi, bir tomondan u Sizifga ham o’xshab ketadi, oltinchi sayyoradagi geograf esa faqat o’zinikini ma’qul deb bilguvchi aqlning timsoli. Sayohatining yettinchi manzili – Yerda Shahzoda uchratgan birinchi jonzot – donishmandlik va abadiy barhayotlik manbasini qo’riqlaydigan ilon, sehrli kuchlarning ramzi. Tulki ham ramz. U Kichkina shahzodaga insonlar o’rtasidagi munosabatlarning, inson qalbining sirlarini ochadi. Tulkining suhbatlari orqali Ekzyuperi o’z qarashlarini ifoda etadi: “Biror narsaning mohiyatiga faqat uni sevsanggina yetishing mumkin. Nimanidir o’rganish, anglash uchun odamlarga vaqt yetmaydi. Ular do’kondan tayyor narsalarni olishadi. Do’konlarda esa do’st sotilmaydi, shu uchun endi odamlarning do’sti yo’q”. Ertakdagi asosiy ramzlardan biri – Kichkina shahzoda o’z sayorasida o’stirgan Atirgul. Unda go’zal, ammo ozorli tikanlari bilan azob berguvchi, nozu firoqli, mag’rur muhabbatni ko’ramiz. Tulki ishqning mohiyati haqida gapiradi: “Ishq bizni nafaqat o’zga mavjudotlar bilan bog’laydi, balki tegramizdagi dunyoni chuqurroq anglashimizga yordam beradi, hayotimizni go’zallik bilan bezaydi. Faqat yurak ko’ra oladi. Asosiy narsani, mohiyatni ko’zing bilan ko’ra olmaysan”. Ishq sabog’i Kichkina shahzodada o’z uyiga qaytish istagini kuchaytiradi, Atirgulning ham, sayyorasining ham taqdiri uchun mas’ulligini chuqur his qiladi.

Ekzyuperining ushbu asari va yuqorida tilga olingan romanlarida – bolalik, uy, quduq, ilon, chashma, “barhayotlik suvi” kabi boshqa ramzlar ham talaygina. Ular Sharq adabiyotidagi timsollar, hatto so’fiyona ramzlar bilan ma’no-mohiyatiga ko’ra shunchalik yaqinki, bu alohida tadqiqotni talab qiladi.

Ekzyuperi zamondoshlari qalbidagi, turmush tarzidagi qusurlarni Kichkina shahzoda orqali ochib beradi. Shahzoda o’zi borgan sayyoralardagi odamlarning hayotga, bir-birlariga befarqligini tushunmaydi. Ekzyuperi esa yana va yana iztirob chekadi: “Men insoniylikdan butunlay mosuvo avlodimdan yuragimda og’riq va qayg’u bor”. Shuning uchun ham ushbu shoirona ertak hayot sahrosida yolg’izlanib qolgan odamning faryodiga o’xshaydi. Kitobning butun mohiyatini esa – “o’zingizdagi bolalikni asrab-avaylang” degan so’zlarga jo qilish mumkin.

Odamning ichidagi “Istehkom”

Ekzyuperi umrining so’nggi sakkiz yilini eng katta ijodiy ishi – “Istehkom” asarini yozishga sarflaydi. Ayrim manbalarda qayd etilishicha, adib “Istehkom”ni yozib tugatgach, endi qolgan barcha asarlarimni yo’q qilib yuborsa ham bo’ladi, degan ekan.

XX asr insoniyatning boshiga juda ko’p falokatlarni, sinovlarni soldi: jahon urushlari va umumbashariy ziddiyatlar, dahshatli kasalliklar hamda ijtimoiy-madaniy muvozanatni izdan chiqarib yuborgan keskin o’zgarishlar. Insonning ongli mavjudot sifatidagi mohiyatiga, tabiat tomonidan ato etilgan oliy a’moliga putur yetdi. Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi mashinasifat odam ongli odamning o’rnini egallash uchun keldi. Yolg’izlik oldidagi ojizlik, zavolga yuz tutayotgan dunyo ostonasidagi qo’rquv, o’z-o’zidan va jamiyatdan begonalashuv XX asr odamining fojeasiga aylandi. Eng asosiysi, qalbdagi Xudo yo’qoldi, qalb Ekzyuperi asarlarida bot-bot takrorlanadigan sahroga aylandi. Yozuvchi odamzodni ana shu fojeiy va ayanchli holdan xalos etishga harakat qiladi. Ekzyuperi buning uchun zamonni yoki jamiyatni emas, balki insonning o’zini, uning qalbini o’zgartirishni najot yo’li deb biladi. “Istehkom” asarini ana shu yo’ldagi izlanishlarining hosilasi deyish mumkin.

Olam va odam, shaxsning komillikka erishuvidagi mushkul muammolar haqida fikr yuritar ekan, Sent-Ekzyuperi bu ko’hna mavzularni hech kimnikiga o’xshamagan, o’ziga xos yondashuvlar va yangicha qarashlar bilan boyitadi. “Men inson nomukammalligini qabul qilaman, lekin men insonning mukammalligiga talabgorman”. Navoiyning “Kamol et kasbim” deya boshlanuvchi qit’asiga hamohang bu so’zlarni Ekzyuperining “Istehkom”ini tutib turgan “ustun” deyish mumkin. Tayinki, mukammallik o’z-o’zidan yuz beradigan hodisa emas. Yozuvchi intilishni harakatga keltiruvchi kuchni tashqaridan izlamaslikka chorlaydi. Timsollar tilga kiradi: “Bu quduq shunchalar chuqur ediki, uning tubiga faqat bittagina yulduz sig’ardi. Quduq devorlarini qoplagan kir qotib tosh bo’lib qoldi. Va uning ichidagi yulduz so’ndi. Yulduzning o’limi karvonni yo’ldagi dushman pistirmasidan avval halok qilishi mumkin”. Insonning asl mohiyati uning ichida, qalbida. Shu bois ham mukammalik yulduzi eng avvalo qalbda porlashi kerak. Bunda qalb insonning emas, aslida inson o’z qalbining in’ikosi degan fikr yetakchi o’ringa olib chiqiladi.

Ekzyuperi Xudo insonning qalbida, inson o’z qalbini taftish qilish va poklash sari mashaqqatli intilish orqali o’z ichidagi Xudoni kashf qiladi, deydi. Bunda yo’lboshlovchi yo ma’naviy pir rahnamoligisiz maqsadga erishib bo’lmaydi, degan g’oyani oldinga suradi. Shu bois ham, “Istehkom” xalqini cho’lu biyobonlar aro Haq sari yetaklab ketayotgan donishmand hukmdor tilidan bayon etiladi. Kitobxon ko’z o’ngida hukmdorning hayot lavhalari: uning xalqi, bolaligi, oilasidagi quvonch va g’amlari, yolg’izlik azoblari, harbiy yurishlardagi mardonaligi birma-bir o’tadi. Lekin asarda yagona syujet yo’q. Alohida-alohida voqealar, rivoyatlar, xotiralar, hikmatlardan iborat ushbu kitob Haqqa yetishish, komillik sari yo’l g’oyasiga qurilgan yaxlit bir asar.

Qizig’i shundaki, kitobning asosiy qismi ham Ekzyuperi tomonidan 1941-1944 yillar davomida bo’lak-bo’lak holda diktofonga aytib borilgan, so’ngra mashinistka ularni qog’ozga tushirgan. “Istehkom”ni rus tiliga tarjima qilgan M.Kojevnikova asarning ma’lum qismini Ekzyuperi alohida varoqlarga yozib, bir jomadonga tashlab qo’yaverganini, u dunyodan o’tgach, Elen ismli sevgan ayoli (xotini emas) qo’lyozmalarga tartib berib kitob holiga keltirganini aytadi. Uning e’tirof etishicha, Ekzyuperi Saygonga uchib borayotganda samolyoti sahroga qulab tushadi va u bir necha kun ochlik va tashnalikda sudralib boradi, so’ngra hushidan ketadi. Ana shunda, sahroda ilohiy bir narsa, sirli nimadir yuz bergan – Ekzyuperi hayot va o’lim chegarasini ko’rgan, qalb ko’zi ochilgan, dunyoga boshqa nazar bilan qaray boshlagan. “Istehkom” shundan so’ng yozila boshlagan.

Shu o’rinda Ekzyuperining, payg’ambarlikni da’vo qilmagan holda, “Men xabarchiman” degan so’zlari yodga tushadi. Uning xabari – ana shu “Istehkom” asari deb aytish mumkin. Ekzyuperi har bir insonning qalbi – istehkom, qal’a, ibodatgoh, Xudoning uyi deb ta’kidlashdan charchamaydi. Ana shu uyni har nafasda tiklab, mustahkamlab, poklab borishga chorlaydi. Odamzodning bu dunyodagi vazifasi ham, hayotdan maqsadi ham, izlayotgan haqiqati ham ana shu, deb uqtiradi. Nekbinlik ruhi bilan sug’orilgan bu asarda Sharq adabiyoti bilan mushtarak g’oyalar, sifatlar bisyor. “Mahobhorat”, “Avesto”, “Ming bir kecha”, “Kalila va Dimna”, “Qutadg’u bilig” kabi madaniy yodgorliklarda ushbu ezgu falsafaning yorqin ifodasini ko’rishimiz mumkin. Ekzyuperi so’fiylik yo’li, so’fiyona g’oyalar bilan qanchalik tanish bo’lgani bizga qorong’u, ammo ramziy tilda so’zlashi, juda ko’p sinovlarga dosh berib komillik sari borish haqidagi qarashlari Rumiy, Attor, Jomiy, Navoiy g’oyalariga hamohang ekanligini ham e’tirof etish lozim.

Ezgulik, e’tiqod va burch, mehr, rahm-shavqat, insonparvarlik, poklik va halollik, mardlik va oliyjanoblik kabi odamiy fazilatlar tanqisligi sezilayotgan, shuning oqibatida dunyoning turli puchmoqlarida Odam Ato farzandlari bir-biriga tig’ o’qtalayotgan ayni zamonda “Istehkom” kabi asarlar ularning qalbini shifolashga, ma’naviy tanazzuldan asrashga xizmat qilishi shubhasiz.

Maqola muallifi haqida

Ibrohim Saidov 1990 yil 6 aprelda Navoiy viloyatining Qiziltepa shahrida tug’ilgan. O’zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakulteti magistraturasini tamomlagan. 2008 yilda adabiy maqolalardan iborat “Muhabbat gulxani” nomli kitobi nashr etilgan. Onore de Balzak, Stefan Sveyg, Jon Golsuorsi, Alfons Dode hikoyalarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

M: “Ma’naviy hayot” jurnali, № 4, 2015

АНТУАН ДЕ СЕНТ-ЭКЗЮПЕРИНИНГ «КИЧКИНА ШАҲЗОДА» АСАРИНИ МУТОЛАА ҚИЛИНГ

Antuan de Sent-Ekzyuperi. Kichkina shahzoda. Qissa