21 октябр – Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган кун
Фожеа шундаки, бизнинг қизиқишларимиз ва ҳаётий интилишларимиз курашида сўз ҳайрати билан кўз ҳайрати ўрин алмашди.
ЮРТ ЧЕГАРАСИ ҚАЕРДАН БОШЛАНАДИ?
Иброҳим Азиз
Ўқи тугамайдиган милтиқ
«Чиғатой» қабристони. Абдулла Ориповни тупроққа топширдик. Ташқарига чиқдик. Йўлнинг нариги бетида, бекатдан тўрт одимча берироқда шишаванд ширинликлар дўкони қуёшда ярқ этиб кўзга ташланади. Пешонасига катта ҳарфларда «Вкусняшка» деб ёзиб қўйилган.
Бу жойлар – Эскишаҳар, пойтахтнинг энг кўҳна масканларидан. Қадим Тошкентнинг ўн икки дарвозасидан бири «Чиғатой дарвоза» шу ерда бўлган. Қассоблари, ошпазлари, нонвойлари азалдан машҳур. Ҳозир ҳам уйлар ўша-ўша, одамлар ўша-ўша. Ўтмиш билан бугун туташган бу манзилнинг қоқ ўртасида ўрисча пешлавҳанинг қаққайиб туриши жуда ғалати кўринади. Бошқа тилда ёзилганидан кўра ким учун мўлжаллаб ёзилгани мени кўпроқ ҳайрон қолдирди. Қиёфалари, турмуш тарзи, шеваларида тарих шуълалари жилваланиб турган маҳалла аҳли учун ширинлик дўконининг номи сув сатҳида қалқиб турган томчи мой каби «ўгай».
Бир умр она тилини шарафлаб ўтган шоир эса қирмизи ғиштли қабристон девори оша: «Она тилим, сен борсан, шаксиз, Булбул куйин шеърга соламан. Сен йўқолган кунинг шубҳасиз Мен ҳам тўти бўлиб қоламан», дея гўё ҳамон нидо қилмоқда…
Тарқалишдик. Ишхона томон йўл солдим. Кўчанинг чап қанотида бир тўйхона савлат тўкиб турибди: «Регистон». Қандай улуғвор ва дилтортар ном! Биргина сўз унга нечоғли файз бахш этган. Шу сўз туфайли у тантаналар ўтказиладиган рисоладаги бинога эмас, том остида осмонўпар минораларини яширган сирли хилқатга ўхшаб кўринади.
Кўприкдан ўтаман. Пастда ёқилғи қуйиш шохобчаси, қурилиши тугалланаётган уйлар. Бошимни кўтараман. Мана, арчалар ва тимсоҳдай узун, қоп-қора машиналар қуршовидаги бошқа бир тўйхона: «Версал». Қадимги француз қиролларининг қароргоҳи шундай аталган.
Эллик қадам юрар-юрмас, чап томонда зарҳал рангларга бўялган яна бир маҳобатли тўйхона: «Флоренция». Италия шаҳарларидан бирининг номи. Тилимизда қандай гўзал сўзлар бор, тарихий номлари мағрур жаранглайдиган қанчалаб қадимий манзилларимиз бор. Наҳотки бобомерос бу сўзларимиз тўйхоналаримиз пешонасига ярашмаса?.. Каттагина бир тўйхона пештоқида ўзбек сўзининг туриши ўзбек тилининг тарғиботи бўлади, чунки, бу сўзга бир кунда минглаб кўзлар тушади.
Ўртадаги кўприк Ўзбекистон билан Европани боғлаб тургандек гўё. Ажнабий номдаги икки тўйхона қанча майдонни эгаллаган бўлса, билингки, биз шунча қарич тупроғимизни бой берганмиз деган ўй ўтди хаёлимдан. Бироқ инсон қалбидаги, онгидаги чегараларнинг ўзгариши ҳудуд сарҳадларидаги ўзгаришлардан қўрқинчлироқ эмасми? Бу ўзгаришлар географик хариталарда кўринмайди, ахир.
Дилим хира бўлиб, «Флоренция»дан кўзимни олиб қочсам, нигоҳим йўлнинг нариги бетидаги супермаркетга тушди: «Orange» (инглизчада «Апелсин»).
Энди савол бериб кўринг, агар шу корхонага «Анор» деб ном қўйсак, харидор кирмай қўядими? Она тилимиздаги сўзлар тўйхонанинг нуфузини туширадими? Ёки эгаси қулинг ўргилсин тўйхонани қуриш учун шунчалик кўп маблағ сарфлаганки, бу пулларнинг қиймати олдида ўзбек тили камбағаллик қиладими?
«Аптека», «Fast Food», «Restaurant», «Мы открылись», «Welcome», «Салон красоты», «Ремонт обуви», «Вино-водка», «Ателье мод», «Ксерокопия» ва эшигига «Open» (инглизча «очиқ») деган ёзув илинган «Paynet»лар…
Нега? Нега қорнимиз очса, тепасига «Кафе» ёки «Банкентный зал» деб ёзилган дарвозадан тортинмай кирамиз? Нега сочимизни олдирмоқчи бўлсак, ойнасига ёпиштирилган «Парикмахерская» деган битикка парво ҳам қилмай остонадан бемалол ҳатлаймиз?
Нега шаҳарлар тугул ҳатто қишлоқларимизда ҳам бундай ёзувлар одатий манзарага айланди. Мисол йиғиш учун дафтар-қалам олиб ёки фотомухбирни шерик қилиб, муайян ҳудудни тафтиш қилиш шарт эмас. Деразани очиш, ташқарига икки қадам ташлашнинг ўзи кифоя.
Ҳолбуки, «Давлат тили тўғрисида»ги қонуннинг 20-моддасида «Лавҳалар, эълонлар, нархномалар ва бошқа кўргазмали ҳамда оғзаки ахборот матнлари давлат тилида расмийлаштирилади ва эълон қилинади ҳамда бошқа тилларда таржимаси берилиши мумкин» дея қатъий белгилаб қўйилган.
Филология фанлари доктори, профессор Низомиддин Маҳмудов ёзади: «Давлат тили масаласи мустақиллик тушунчасининг ўзак жиҳатларидан биридир. Шунинг учун ҳам Асосий қонунимиздаги «Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир» деган 4-модда «Давлат суверенитети» номли 1-боб таркибида берилган. Бу билан давлат тилининг давлат суверенитети атрибутларидан бири ҳисобланиши ифодаланган».
Демак, бу кичкина муаммо эмас. Давлат суверенитетини бузиш кичкина муаммо саналмайди. Қаттиқроқ айтганда, дўкон пешлавҳасига «Welcome» деб ажнабий сўзни муҳрлаш – қурол кўтариб мамлакат ҳудудига хавф солишдай гап. Мана, юрт чегараси қаердан бошланади! Аслида бундай ёзувлар янаям хатарли. Улар ўқи ҳеч тугамайдиган милтиққа ўхшайди, ҳар гал қараганингда сени яралайди. Ҳақиқий қуролдан одам ўлади, сафдагилар камаяди, лекин бунда аксинча – кўпаяди. Саводсиз, ўз миллатига, ватанига бегона кимсалар сони ортаверади. Бошқа тилларни билиш ва қадрлаш шубҳасиз юксак фазилатдир бироқ бу ўз она тилини четга суриб қўйиш ё унутиш эвазига бўлса, фазилат иллатга айланади.
Оқизганимиз дарё, санаганимиз томчи
Ҳозир компютер саводхонлиги одамнинг савиясини белгилаб берадиган омилга айланди. Компютерни билмайдиган ходимни яхши мутахассис дейиш қийин. Замонамиз ёшларининг 70 фоизи ўз қизиқиш ва севимли машғулотлари ҳақида сўз юритганда спорт, дўстлар билан суҳбатлашиш, маданий ҳордиқ чиқариш билан бир қаторда интернет мулоқотини айтади.
Бунинг нимаси ёмон? Ахир, сайёрамизнинг исталган нуқтасидаги истаган одамингиз билан истаган пайтда истаганча суҳбатлашиш имконияти бор. Ноутбук, планшет, мобил телефон, энди ҳатто қўл соати орқали ҳам хат-хабарни ўқиш, ёзиш ва жўнатиш мумкин.
Ўқишни-да, жўнатишни-да дўндирамиз. Лекин ёзишга келганда… тил қоидаларига риоя қилишни эп кўрмаймиз. Ўзим виртуал тармоқнинг доимий фойдаланувчиси – шу оловли ҳалқа ичидаги одамман. Тўғри, адабий тил билан интернет тили ўртасида тафовут бўлиши табиий, бироқ шу тафовутнинг кун сайин ортиб бораётгани кишини хавотирга солади.
«Интернетда ишлаш учун пул тўлаймиз. Вақт ва пулни иқтисод қилиш учун қисқартмалар, аббревиатуралардан фойдаланиш авж олди», – дейди Ўзбекистон миллий университети журналистика факултети доценти, сиёсий фанлар номзоди Шерзодхон Қудратхўжаев. Хўш, иккита ҳарфни ёки битта имловий белгини ёзишдан тежаб қолинган вақтнинг ҳисобини ким беради? Янги танишувлар, бекорчи гурунглар, сафсаталар оловида ёниб кул бўлаётган дақиқалар, соатлар олдида тўғри ҳарфнинг тугмасини босишга кетадиган биргина сония тарозига тош бўлдими? Оқизганимиз дарё, санаганимиз томчи. Билмаймизки, биз «тежаган» ўша секундлар эртага саводсиз фарзандлар бўлиб биздан қасос олади.
Айрим мисолларга юзланайлик.
«3iw 5dekan». Нимани тушундингиз? Бу – хорижга жўнаб кетаётган бир йигитнинг глобал тармоқдаги ёзишмаларидан парча. Тўғрироғи, самолётнинг қачон парвоз қилишини сўраган дўстларига жавоби: «Учиш 5 да экан».
Ёки қуйидаги ёзувга диққат қилинг: «9il 4opondaman». Тавба, буниси тағин нима дегани бўлди? Худди ребус ечаётгандай ҳис қиласиз ўзингизни. Иккиланманг, ҳозир сиз интернетга жойлаштирилган бир давра қизларнинг сурати остидаги изоҳни ўқидингиз: «Тўқ қизил чопонда – мен».
Интернет тизимидаги mail.ru, odnoklassniki, twitter, facebook каби сон-саноқсиз сайтлар ҳар куни юзлаб-минглаб ёшларни мулоқот ришталари билан боғлайди. Виртуал макондаги ёзишмалар чоғида юзлаб-минглаб қисқартма сўзлар, хатолар шамолдаги чанг мисоли у ёқдан бу ёққа ўтиб «жой алмашади», такрорланаверади. Натижада ижтимоий тармоқларнинг ижтимоий «қармоқлар»га, зиёли одамларнинг эса «зиёнли» одамларга айланиш хавфи пайдо бўлади.
Сўз ҳайратидан кўз ҳайратига
Бурунги замонлар. Ер сатҳидан икки-уч тирсак баланд қилиб, айлана шаклида ясалган, қирмизи гилам тўшалган тошсупа. Бир ҳофиз қўшиқ айтаяпти, бошида дўппи, қўлида тор, ёнида созандалари. Микрофон йўқ, овоз кучайтиргич йўқ. Майдонда тумонат одам, ерга ўтириб олган, ҳамма тинглаяпти…
Ўша пайтлар бундай манзарага шаҳар, туман марказларида, қишлоқларда, оддий далаҳовлиларда гувоҳ бўлиш мумкин бўлган. Ҳеч ким бировни мажбурламаган ёки топшириқ асосида уюштирмаган. Одамларнинг ўзи талпиниб келган. Қизлар четроқда, дарахтлар соясида, болалар девор устига чиқиб, кексалар чорпояда ёнбошлаб ўтирган тасвирлар эски камера тасмаларидагина эмас, халқнинг хотирасида муҳрланиб қолган.
Бундай хос давраларда томоша кўрсатилмаган, дорбоз ёки сеҳргарлик ўйинлари намойиш этилмаган. Фақат соз янграган. Фақат сўз янграган. Одамлар ҳофиз тилидаги байтлар сеҳрига мафтун бўлган. Кўнгли шикасталар таскин истаса, ҳижрон соҳилидагиларни соғинч ташна қилса, омади кулганлар завқ тиласа, қаноти қайрилганлар умидини йўқотса, алданганлар ҳақиқат шуъласини изласа – создан топган, сўздан топган. Бошқа бари бекор.
Бугун телевизорни ёқинг. «Ёримдан айрилдим» деб қўшиқ айтаётган қиз қайчи тегиб, игна тегмаган кийимда, қошу кўзи билан нағма қилиб, сакрашдан бўш қолса жилмайгани-жилмайган. Бунинг нотўғрилигини биламиз. Профессор ёки академик бўлишимиз шарт эмас. Сўзнинг маъносига тушунамиз, тасвирда муштараклик йўқлигини ҳам биламиз. Лекин… барибир клипни охиригача кўрамиз. Ўша «жилвагар» хонандани тўйга айтамиз. Концерт берса, чипта олиб кирамиз. Агар тасодифан кўчада учратиб қолсак, ёнига бориб суратга тушамиз. Нега?
Демак, эстрадачи лўттибознинг нима деяётгани эмас, эгнига қай урфдаги либос кийгани, қаерда тургани, қилаётган қилиғи, қандай кулаётгани, қайси русумдаги автомашинадан тушиб келаётгани муҳим. Бошқача хулоса қилиш мумкин эмас. Ҳозир нимани айтишни эмас, нимани кўрсатишни билган одамнинг машҳур бўлиши осонроқ.
Фожеа шундаки, бизнинг қизиқишларимиз ва ҳаётий интилишларимиз курашида сўз ҳайрати билан кўз ҳайрати ўрин алмашди.
Одамлардан кўра динамитлар фаолроқ бўлган замонавий филмларнинг кўпи «бомба»га ўхшайди – портлаши кўзни қамаштирса-да, бирор тўлқини юракка кириб бормайди, таъсирлантирмайди. Чунки уларнинг аксариятида Сўз йўқ. Қаҳрамонларнинг бирор гапи эсингизда қолмайди.
Нега Раж Капурнинг филмларини кўрсак йиғлаймиз, куламиз? Ахир уларда бомба йўқ-ку, ҳеч нарса портламайди-ку? Жавоби оддий. Капур ижодига мансуб киноасарлардаги «бомба»лар – асил туйғуларга тўла юраклар, улар керакли нуқталарда сўзларга айланиб «портлайди».
Дунёнинг девори йўқ. Уммон ортидан эсаётган шамолларнинг қаноти узун, бизнинг дарахтларни ҳам қимирлатади, сарҳад билмайди. Диққат қилсак, ғарб санъати ва ўзбек киносига хос тенденцияларда ҳамоҳангликни кузатамиз. Тўғри, бизда фантастика жанрига камдан-кам қўл урилади. Бироқ моҳият бир хил – кўз ҳайрати.
Икки-уч қаватли қасрмонанд серҳашам уй, қуббадор пештоқлар, дуру ёқут қадалган пардалар, тилларанг тутқичли эшиклар, ҳайҳотдай ҳовли ва унинг қоқ марказида фаввора ёки бассейн, дарвозахонада эса қатор тизилган сўнгги русумдаги баҳайбат автомобиллар… Камераларимиз мана шу дабдаба ичидан қаҳрамон излайди. Сценарий ўша дабдабани кўрсатиш учун ёзилган.
Образ яратишда инсоннинг ички дунёси, нигоҳи, айтган сўзи ҳал қилувчи аҳамият касб этмай қолди. Шунинг учун ҳам филмларимизда ташқи кўриниши билан ажралиб турадиган, ғалати кийиниб юрадиган, бачкана ва кулгили қилиқлар қиладиган қаҳрамонлар ҳаддан ташқари кўп.
Буларнинг бари сўзсизликни яшириш учун ўйлаб топилган.
Яқинда телевизордан бир режиссёрнинг янги филм тақдимотидан сўнг берган интервюсини кўрсатишди.
– Бу қўшуни мани ўзимам ёқтириб қолдим. Нага десайиз, қўшуни анақаси… ҳалиги…
– Ғояси, – мухбир қиз нима назарда тутилаётганини илғаб, гапни тўлдирди.
– …Ҳа, ғояси ўзиммики. Мани юрагимдаги анақалар…
– Туйғулар, – журналист қиз бу сафар ҳам хонанданинг жонига оро кирди.
– …Ҳа, туйғулар анақа қилинган…
–
Ифодаланган, – яна журналист қўллаб юборди.
Сўз камбағаллиги
Кузатувларимиз давомида шунга шоҳид бўлдикки, бугунги оддий ўзбек талабасининг сўз бойлиги ўртача 200-300 та сўзни ташкил этар экан. Бу жуда аянчли кўрсаткич.
Ўтмишга назар солайлик. Ҳазрат Навоий замонида темирчи-ю маҳсидўзгача юзлаб байтларни ёд билгани ҳақида манбаларда ёзилган. Яъни, халқда рисоладаги одам шундай бўлиши керак деган умумий маънавий даража бўлган. Зебуннисо-ю Нодирабегим даврида ҳам аҳолининг энг қуйи қатламига мансуб кишиларнинг тили гулдек ранг-баранг сўзлар билан бой бўлганини ўқиганмиз.
Яқин тарихимизни эсга олайлик. Биз ёшлар бува-бувиларимизнинг мингга яқин мақолни ёд билганларига, юзга яқин матал, эртак ва қиссаларни гўзал қилиб сўзлаб берганларига гувоҳ бўлганмиз.
Энди бир ўйлаб кўринг, маънавий хазинаси бор-йўғи 200 тагина сўздан иборат бўлган йигит (қиз) эртага ота (она) бўлса, унинг фарзандлари, табиийки, ўзидан камроқ, тахминан 100 та атрофида сўз билан фаол мулоқотда бўлади. Фарзандининг фарзанди эса янада камроқ…
Фожеа шундаки, бу «доира» борган сайин торайиб бораверади…
Бекатда автобус кутиб тургандим. Кўча юзидаги мактабдан ўқитувчи опа бир гуруҳ бошланғич синф ўқувчиларини етаклаб чиқди. «Болалар! “Остановка”дан четга чиқманглар. Қўлларингизни маҳкам ушлаб олинглар. “Обед” пайти йўллар “пробка” бўлади, эҳтиёт бўлиш керак», – дея уқтирар эди ўқитувчи. Шу пайт жингалаксоч бир қизча сўраб қолди: «Устоз, “пробка” нима дегани?». Анча вақт нима деб жавоб беришни билмай турган муаллима тусмолланиб: «Ҳалиги… йўлда машиналар кў-ў-ўп бўлса “пробка” дейилади», – деди.
Мана, нега укаларимиз, сингилларимиз ўз фикрини танглайи кўтарилган тилда равон ифода қилиб беролмайди! Мана, нега еттинчи-саккизинчи синфда ўқийдиган бола ҳатто диктант ёзишда нўноқ!
Умуман, биз тўхталиб ўтган муаммоларнинг сабаблари хусусида хулоса қилсак, булар:
– телевидениедаги, хусусий каналлардаги кўрсатувларда фақат ёш-ёш эстрада ва кино «юлдуз»ларининг эфирга олиб чиқилиши (уларнинг шевада гапириши ва бундан андиша қилмаслиги);
– ТВ, радио ва кўча рекламаларида ғализ жумлалар, чет тилидан нотўғри таржима қилинган беўхшов ибораларнинг кўплиги;
– оилада маънавий муҳитнинг ғариблиги;
– китоб ўқиш «унутилган» машғулотга айланаётгани…
Нима қилмоқ керак?
Бу – ўқитувчининг вазифаси-ку! Йўқ, бу – ота-онанинг вазифаси! Ахир бу – матбуотнинг вазифаси-ку!.. деяверсак тилимиз шу гирдобда ғарқ бўлади. Аслида бу ҳар биримизнинг вазифамиз. Маънавий соғайиш осон кечмайди. Лоқайдлик вируси битта одамни эмас, бутун миллатни бемор қилади. Нажот ҳар лаҳзада ҳушёрлик ва ҳамжиҳатликда.
* * *
Бир қўшнимиз яқинда уммон ортига бориб келди. Ўғли оиласи билан ўша ерда яшайди. Кўчада кўришиб қолдик, сафар таассуротларини сўрадим. Айтган гаплари ҳалиям қулоғим остида жаранглаб турибди:
«Булутларни тешган бинолар, хушманзара соҳиллар, сершовқин кўчалар, дарё-дарё одамлар… Буларнинг баридан уч кунда зерикдим. Юрагимга ҳеч нима сиғмай қолди. Нега, биласанми? Набираларим ўша ердаги мактаб, боғчаларга боришади. Ўртоқлари билан, онаси ва бир-бирови билан ҳам инглизча гаплашишади. Мен эркалаб-суйсам, савол берсам, тушунишмайди. Сиқилиб кетаман, ташқари чиқаман. Йўлакларда сайр қилиб юрган, дарахт буталаётган ўзим тенги кишиларни кўриб, улар билан гаплашгим келади. Лекин…
Қани энди тол тагига терилган сўриларда ёнбошлаб ётган оғайниларим, қўшниларим олдига қочиб борсам дейман.
Ўшанда бир нарсани ҳис қилдим, укам. Сен тилингга тушунадиган одамларсиз ҳеч ким эмас экансан. Тасаввур қил: Ўзбекистондасан, манзиллар ва манзаралар ўша-ўша, лекин одамлар бошқа тилда сўзлашади. Сенга бирор нима татийдими?
Билиб қўй, одамнинг одамлиги тил билан экан. Ватан деганда кўз олдингга ундай жойлар келади, бундай жойлар келади деймиз. Аслида ватан дегани бу она тилинг экан».
21 OKTYABR – O‘ZBEK TILIGA DAVLAT TILI MAQOMI BERILGAN KUN
Fojea shundaki, bizning qiziqishlarimiz va hayotiy intilishlarimiz kurashida so‘z hayrati bilan ko‘z hayrati o‘rin almashdi.
YURT ChЕGARASI QAYERDAN BOSHLANADI?
Ibrohim Aziz
Ibrohim Aziz (Saidov) 1990 yil 6 aprelda Navoiy viloyati Qiziltepa shahrida tug‘ilgan. O‘zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakulteti magistraturasini tamomlagan. Adabiy maqolalardan iborat “Muhabbat gulxani” nomli kitobi nashr etilgan. Onore de Balzak, Stefan Sveyg, Jon Golsuorsi, Alfons Dode hikoyalarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Ayni vaqtda «Ma’naviy hayot» jurnali maxsus muxbiri.
O‘qi tugamaydigan miltiq
«Chig‘atoy» qabristoni. Abdulla Oripovni tuproqqa topshirdik. Tashqariga chiqdik. Yo‘lning narigi betida, bekatdan to‘rt odimcha beriroqda shishavand shirinliklar do‘koni quyoshda yarq etib ko‘zga tashlanadi. Peshonasiga katta harflarda «Vkusnyashka» deb yozib qo‘yilgan.
Bu joylar – Eskishahar, poytaxtning eng ko‘hna maskanlaridan. Qadim Toshkentning o‘n ikki darvozasidan biri «Chig‘atoy darvoza» shu yerda bo‘lgan. Qassoblari, oshpazlari, nonvoylari azaldan mashhur. Hozir ham uylar o‘sha-o‘sha, odamlar o‘sha-o‘sha. O‘tmish bilan bugun tutashgan bu manzilning qoq o‘rtasida o‘rischa peshlavhaning qaqqayib turishi juda g‘alati ko‘rinadi. Boshqa tilda yozilganidan ko‘ra kim uchun mo‘ljallab yozilgani meni ko‘proq hayron qoldirdi. Qiyofalari, turmush tarzi, shevalarida tarix shu’lalari jilvalanib turgan mahalla ahli uchun shirinlik do‘konining nomi suv sathida qalqib turgan tomchi moy kabi «o‘gay».
Bir umr ona tilini sharaflab o‘tgan shoir esa qirmizi g‘ishtli qabriston devori osha: «Ona tilim, sen borsan, shaksiz, Bulbul kuyin she’rga solaman. Sen yo‘qolgan kuning shubhasiz Men ham to‘ti bo‘lib qolaman», deya go‘yo hamon nido qilmoqda…
Tarqalishdik. Ishxona tomon yo‘l soldim. Ko‘chaning chap qanotida bir to‘yxona savlat to‘kib turibdi: «Registon». Qanday ulug‘vor va diltortar nom! Birgina so‘z unga nechog‘li fayz baxsh etgan. Shu so‘z tufayli u tantanalar o‘tkaziladigan risoladagi binoga emas, tom ostida osmono‘par minoralarini yashirgan sirli xilqatga o‘xshab ko‘rinadi.
Ko‘prikdan o‘taman. Pastda yoqilg‘i quyish shoxobchasi, qurilishi tugallanayotgan uylar. Boshimni ko‘taraman. Mana, archalar va timsohday uzun, qop-qora mashinalar qurshovidagi boshqa bir to‘yxona: «Versal». Qadimgi fransuz qirollarining qarorgohi shunday atalgan.
Ellik qadam yurar-yurmas, chap tomonda zarhal ranglarga bo‘yalgan yana bir mahobatli to‘yxona: «Florensiya». Italiya shaharlaridan birining nomi. Tilimizda qanday go‘zal so‘zlar bor, tarixiy nomlari mag‘rur jaranglaydigan qanchalab qadimiy manzillarimiz bor. Nahotki bobomeros bu so‘zlarimiz to‘yxonalarimiz peshonasiga yarashmasa?.. Kattagina bir to‘yxona peshtoqida o‘zbek so‘zining turishi o‘zbek tilining targ‘iboti bo‘ladi, chunki, bu so‘zga bir kunda minglab ko‘zlar tushadi.
O‘rtadagi ko‘prik O‘zbekiston bilan Yevropani bog‘lab turgandek go‘yo. Ajnabiy nomdagi ikki to‘yxona qancha maydonni egallagan bo‘lsa, bilingki, biz shuncha qarich tuprog‘imizni boy berganmiz degan o‘y o‘tdi xayolimdan. Biroq inson qalbidagi, ongidagi chegaralarning o‘zgarishi hudud sarhadlaridagi o‘zgarishlardan qo‘rqinchliroq emasmi? Bu o‘zgarishlar geografik xaritalarda ko‘rinmaydi, axir.
Dilim xira bo‘lib, «Florensiya»dan ko‘zimni olib qochsam, nigohim yo‘lning narigi betidagi supermarketga tushdi: «Orange» (inglizchada «Apelsin»).
Endi savol berib ko‘ring, agar shu korxonaga «Anor» deb nom qo‘ysak, xaridor kirmay qo‘yadimi? Ona tilimizdagi so‘zlar to‘yxonaning nufuzini tushiradimi? Yoki egasi quling o‘rgilsin to‘yxonani qurish uchun shunchalik ko‘p mablag‘ sarflaganki, bu pullarning qiymati oldida o‘zbek tili kambag‘allik qiladimi?
«Apteka», «Fast Food», «Restaurant», «Mы otkrыlis», «Welcome», «Salon krasotы», «Remont obuvi», «Vino-vodka», «Atelye mod», «Kserokopiya» va eshigiga «Open» (inglizcha «ochiq») degan yozuv ilingan «Paynet»lar…
Nega? Nega qornimiz ochsa, tepasiga «Kafe» yoki «Bankentnыy zal» deb yozilgan darvozadan tortinmay kiramiz? Nega sochimizni oldirmoqchi bo‘lsak, oynasiga yopishtirilgan «Parikmaxerskaya» degan bitikka parvo ham qilmay ostonadan bemalol hatlaymiz?
Nega shaharlar tugul hatto qishloqlarimizda ham bunday yozuvlar odatiy manzaraga aylandi. Misol yig‘ish uchun daftar-qalam olib yoki fotomuxbirni sherik qilib, muayyan hududni taftish qilish shart emas. Derazani ochish, tashqariga ikki qadam tashlashning o‘zi kifoya.
Holbuki, «Davlat tili to‘g‘risida»gi qonunning 20-moddasida «Lavhalar, e’lonlar, narxnomalar va boshqa ko‘rgazmali hamda og‘zaki axborot matnlari davlat tilida rasmiylashtiriladi va e’lon qilinadi hamda boshqa tillarda tarjimasi berilishi mumkin» deya qat’iy belgilab qo‘yilgan.
Filologiya fanlari doktori, professor Nizomiddin Mahmudov yozadi: «Davlat tili masalasi mustaqillik tushunchasining o‘zak jihatlaridan biridir. Shuning uchun ham Asosiy qonunimizdagi “O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir” degan 4-modda “Davlat suvereniteti” nomli 1-bob tarkibida berilgan. Bu bilan davlat tilining davlat suvereniteti atributlaridan biri hisoblanishi ifodalangan».
Demak, bu kichkina muammo emas. Davlat suverenitetini buzish kichkina muammo sanalmaydi. Qattiqroq aytganda, do‘kon peshlavhasiga «Welcome» deb ajnabiy so‘zni muhrlash – qurol ko‘tarib mamlakat hududiga xavf solishday gap. Mana, yurt chegarasi qayerdan boshlanadi! Aslida bunday yozuvlar yanayam xatarli. Ular o‘qi hech tugamaydigan miltiqqa o‘xshaydi, har gal qaraganingda seni yaralaydi. Haqiqiy quroldan odam o‘ladi, safdagilar kamayadi, lekin bunda aksincha – ko‘payadi. Savodsiz, o‘z millatiga, vataniga begona kimsalar soni ortaveradi. Boshqa tillarni bilish va qadrlash shubhasiz yuksak fazilatdir biroq bu o‘z ona tilini chetga surib qo‘yish yo unutish evaziga bo‘lsa, fazilat illatga aylanadi.
Oqizganimiz daryo, sanaganimiz tomchi
Hozir kompyuter savodxonligi odamning saviyasini belgilab beradigan omilga aylandi. Kompyuterni bilmaydigan xodimni yaxshi mutaxassis deyish qiyin. Zamonamiz yoshlarining 70 foizi o‘z qiziqish va sevimli mashg‘ulotlari haqida so‘z yuritganda sport, do‘stlar bilan suhbatlashish, madaniy hordiq chiqarish bilan bir qatorda internet muloqotini aytadi.
Buning nimasi yomon? Axir, sayyoramizning istalgan nuqtasidagi istagan odamingiz bilan istagan paytda istagancha suhbatlashish imkoniyati bor. Noutbuk, planshet, mobil telefon, endi hatto qo‘l soati orqali ham xat-xabarni o‘qish, yozish va jo‘natish mumkin.
O‘qishni-da, jo‘natishni-da do‘ndiramiz. Lekin yozishga kelganda… til qoidalariga rioya qilishni ep ko‘rmaymiz. O‘zim virtual tarmoqning doimiy foydalanuvchisi – shu olovli halqa ichidagi odamman. To‘g‘ri, adabiy til bilan internet tili o‘rtasida tafovut bo‘lishi tabiiy, biroq shu tafovutning kun sayin ortib borayotgani kishini xavotirga soladi.
«Internetda ishlash uchun pul to‘laymiz. Vaqt va pulni iqtisod qilish uchun qisqartmalar, abbreviaturalardan foydalanish avj oldi», – deydi O‘zbekiston milliy universiteti jurnalistika fakulteti dotsenti, siyosiy fanlar nomzodi Sherzodxon Qudratxo‘jayev. Xo‘sh, ikkita harfni yoki bitta imloviy belgini yozishdan tejab qolingan vaqtning hisobini kim beradi? Yangi tanishuvlar, bekorchi gurunglar, safsatalar olovida yonib kul bo‘layotgan daqiqalar, soatlar oldida to‘g‘ri harfning tugmasini bosishga ketadigan birgina soniya taroziga tosh bo‘ldimi? Oqizganimiz daryo, sanaganimiz tomchi. Bilmaymizki, biz «tejagan» o‘sha sekundlar ertaga savodsiz farzandlar bo‘lib bizdan qasos oladi.
Ayrim misollarga yuzlanaylik.
«3iw 5dekan». Nimani tushundingiz? Bu – xorijga jo‘nab ketayotgan bir yigitning global tarmoqdagi yozishmalaridan parcha. To‘g‘rirog‘i, samolyotning qachon parvoz qilishini so‘ragan do‘stlariga javobi: «Uchish 5 da ekan».
Yoki quyidagi yozuvga diqqat qiling: «9il 4opondaman». Tavba, bunisi tag‘in nima degani bo‘ldi? Xuddi rebus yechayotganday his qilasiz o‘zingizni. Ikkilanmang, hozir siz internetga joylashtirilgan bir davra qizlarning surati ostidagi izohni o‘qidingiz: «To‘q qizil choponda – men».
Internet tizimidagi mail.ru, odnoklassniki, twitter, facebook kabi son-sanoqsiz saytlar har kuni yuzlab-minglab yoshlarni muloqot rishtalari bilan bog‘laydi. Virtual makondagi yozishmalar chog‘ida yuzlab-minglab qisqartma so‘zlar, xatolar shamoldagi chang misoli u yoqdan bu yoqqa o‘tib «joy almashadi», takrorlanaveradi. Natijada ijtimoiy tarmoqlarning ijtimoiy «qarmoqlar»ga, ziyoli odamlarning esa «ziyonli» odamlarga aylanish xavfi paydo bo‘ladi.
So‘z hayratidan ko‘z hayratiga
Burungi zamonlar. Yer sathidan ikki-uch tirsak baland qilib, aylana shaklida yasalgan, qirmizi gilam to‘shalgan toshsupa. Bir hofiz qo‘shiq aytayapti, boshida do‘ppi, qo‘lida tor, yonida sozandalari. Mikrofon yo‘q, ovoz kuchaytirgich yo‘q. Maydonda tumonat odam, yerga o‘tirib olgan, hamma tinglayapti…
O‘sha paytlar bunday manzaraga shahar, tuman markazlarida, qishloqlarda, oddiy dalahovlilarda guvoh bo‘lish mumkin bo‘lgan. Hech kim birovni majburlamagan yoki topshiriq asosida uyushtirmagan. Odamlarning o‘zi talpinib kelgan. Qizlar chetroqda, daraxtlar soyasida, bolalar devor ustiga chiqib, keksalar chorpoyada yonboshlab o‘tirgan tasvirlar eski kamera tasmalaridagina emas, xalqning xotirasida muhrlanib qolgan.
Bunday xos davralarda tomosha ko‘rsatilmagan, dorboz yoki sehrgarlik o‘yinlari namoyish etilmagan. Faqat soz yangragan. Faqat so‘z yangragan. Odamlar hofiz tilidagi baytlar sehriga maftun bo‘lgan. Ko‘ngli shikastalar taskin istasa, hijron sohilidagilarni sog‘inch tashna qilsa, omadi kulganlar zavq tilasa, qanoti qayrilganlar umidini yo‘qotsa, aldanganlar haqiqat shu’lasini izlasa – sozdan topgan, so‘zdan topgan. Boshqa bari bekor.
Bugun televizorni yoqing. «Yorimdan ayrildim» deb qo‘shiq aytayotgan qiz qaychi tegib, igna tegmagan kiyimda, qoshu ko‘zi bilan nag‘ma qilib, sakrashdan bo‘sh qolsa jilmaygani-jilmaygan. Buning noto‘g‘riligini bilamiz. Professor yoki akademik bo‘lishimiz shart emas. So‘zning ma’nosiga tushunamiz, tasvirda mushtaraklik yo‘qligini ham bilamiz. Lekin… baribir klipni oxirigacha ko‘ramiz. O‘sha «jilvagar» xonandani to‘yga aytamiz. Konsert bersa, chipta olib kiramiz. Agar tasodifan ko‘chada uchratib qolsak, yoniga borib suratga tushamiz. Nega?
Demak, estradachi lo‘ttibozning nima deyayotgani emas, egniga qay urfdagi libos kiygani, qayerda turgani, qilayotgan qilig‘i, qanday kulayotgani, qaysi rusumdagi avtomashinadan tushib kelayotgani muhim. Boshqacha xulosa qilish mumkin emas. Hozir nimani aytishni emas, nimani ko‘rsatishni bilgan odamning mashhur bo‘lishi osonroq.
Fojea shundaki, bizning qiziqishlarimiz va hayotiy intilishlarimiz kurashida so‘z hayrati bilan ko‘z hayrati o‘rin almashdi.
Odamlardan ko‘ra dinamitlar faolroq bo‘lgan zamonaviy filmlarning ko‘pi «bomba»ga o‘xshaydi – portlashi ko‘zni qamashtirsa-da, biror to‘lqini yurakka kirib bormaydi, ta’sirlantirmaydi. Chunki ularning aksariyatida So‘z yo‘q. Qahramonlarning biror gapi esingizda qolmaydi.
Nega Raj Kapurning filmlarini ko‘rsak yig‘laymiz, kulamiz? Axir ularda bomba yo‘q-ku, hech narsa portlamaydi-ku? Javobi oddiy. Kapur ijodiga mansub kinoasarlardagi «bomba»lar – asil tuyg‘ularga to‘la yuraklar, ular kerakli nuqtalarda so‘zlarga aylanib «portlaydi».
Dunyoning devori yo‘q. Ummon ortidan esayotgan shamollarning qanoti uzun, bizning daraxtlarni ham qimirlatadi, sarhad bilmaydi. Diqqat qilsak, g‘arb san’ati va o‘zbek kinosiga xos tendensiyalarda hamohanglikni kuzatamiz. To‘g‘ri, bizda fantastika janriga kamdan-kam qo‘l uriladi. Biroq mohiyat bir xil – ko‘z hayrati.
Ikki-uch qavatli qasrmonand serhasham uy, qubbador peshtoqlar, duru yoqut qadalgan pardalar, tillarang tutqichli eshiklar, hayhotday hovli va uning qoq markazida favvora yoki basseyn, darvozaxonada esa qator tizilgan so‘nggi rusumdagi bahaybat avtomobillar… Kameralarimiz mana shu dabdaba ichidan qahramon izlaydi. Ssenariy o‘sha dabdabani ko‘rsatish uchun yozilgan.
Obraz yaratishda insonning ichki dunyosi, nigohi, aytgan so‘zi hal qiluvchi ahamiyat kasb etmay qoldi. Shuning uchun ham filmlarimizda tashqi ko‘rinishi bilan ajralib turadigan, g‘alati kiyinib yuradigan, bachkana va kulgili qiliqlar qiladigan qahramonlar haddan tashqari ko‘p.
Bularning bari so‘zsizlikni yashirish uchun o‘ylab topilgan.
Yaqinda televizordan bir rejissyorning yangi film taqdimotidan so‘ng bergan intervyusini ko‘rsatishdi.
– Bu qo‘shuni mani o‘zimam yoqtirib qoldim. Naga desayiz, qo‘shuni anaqasi… haligi…
– G‘oyasi, – muxbir qiz nima nazarda tutilayotganini ilg‘ab, gapni to‘ldirdi.
– …Ha, g‘oyasi o‘zimmiki. Mani yuragimdagi anaqalar…
– Tuyg‘ular, – jurnalist qiz bu safar ham xonandaning joniga oro kirdi.
– …Ha, tuyg‘ular anaqa qilingan…
–
Ifodalangan, – yana jurnalist qo‘llab yubordi.
So‘z kambag‘alligi
Kuzatuvlarimiz davomida shunga shohid bo‘ldikki, bugungi oddiy o‘zbek talabasining so‘z boyligi o‘rtacha 200-300 ta so‘zni tashkil etar ekan. Bu juda ayanchli ko‘rsatkich.
O‘tmishga nazar solaylik. Hazrat Navoiy zamonida temirchi-yu mahsido‘zgacha yuzlab baytlarni yod bilgani haqida manbalarda yozilgan. Ya’ni, xalqda risoladagi odam shunday bo‘lishi kerak degan umumiy ma’naviy daraja bo‘lgan. Zebunniso-yu Nodirabegim davrida ham aholining eng quyi qatlamiga mansub kishilarning tili guldek rang-barang so‘zlar bilan boy bo‘lganini o‘qiganmiz.
Yaqin tariximizni esga olaylik. Biz yoshlar buva-buvilarimizning mingga yaqin maqolni yod bilganlariga, yuzga yaqin matal, ertak va qissalarni go‘zal qilib so‘zlab berganlariga guvoh bo‘lganmiz.
Endi bir o‘ylab ko‘ring, ma’naviy xazinasi bor-yo‘g‘i 200 tagina so‘zdan iborat bo‘lgan yigit (qiz) ertaga ota (ona) bo‘lsa, uning farzandlari, tabiiyki, o‘zidan kamroq, taxminan 100 ta atrofida so‘z bilan faol muloqotda bo‘ladi. Farzandining farzandi esa yanada kamroq…
Fojea shundaki, bu «doira» borgan sayin torayib boraveradi…
Bekatda avtobus kutib turgandim. Ko‘cha yuzidagi maktabdan o‘qituvchi opa bir guruh boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini yetaklab chiqdi. «Bolalar! “Ostanovka”dan chetga chiqmanglar. Qo‘llaringizni mahkam ushlab olinglar. “Obed” payti yo‘llar “probka” bo‘ladi, ehtiyot bo‘lish kerak», – deya uqtirar edi o‘qituvchi. Shu payt jingalaksoch bir qizcha so‘rab qoldi: «Ustoz, “probka” nima degani?». Ancha vaqt nima deb javob berishni bilmay turgan muallima tusmollanib: «Haligi… yo‘lda mashinalar ko‘-o‘-o‘p bo‘lsa “probka” deyiladi», – dedi.
Mana, nega ukalarimiz, singillarimiz o‘z fikrini tanglayi ko‘tarilgan tilda ravon ifoda qilib berolmaydi! Mana, nega yettinchi-sakkizinchi sinfda o‘qiydigan bola hatto diktant yozishda no‘noq!
Umuman, biz to‘xtalib o‘tgan muammolarning sabablari xususida xulosa qilsak, bular:
– televideniyedagi, xususiy kanallardagi ko‘rsatuvlarda faqat yosh-yosh estrada va kino «yulduz»larining efirga olib chiqilishi (ularning shevada gapirishi va bundan andisha qilmasligi);
– TV, radio va ko‘cha reklamalarida g‘aliz jumlalar, chet tilidan noto‘g‘ri tarjima qilingan beo‘xshov iboralarning ko‘pligi;
– oilada ma’naviy muhitning g‘aribligi;
– kitob o‘qish «unutilgan» mashg‘ulotga aylanayotgani…
Nima qilmoq kerak?
Bu – o‘qituvchining vazifasi-ku! Yo‘q, bu – ota-onaning vazifasi! Axir bu – matbuotning vazifasi-ku!.. deyaversak tilimiz shu girdobda g‘arq bo‘ladi. Aslida bu har birimizning vazifamiz. Ma’naviy sog‘ayish oson kechmaydi. Loqaydlik virusi bitta odamni emas, butun millatni bemor qiladi. Najot har lahzada hushyorlik va hamjihatlikda.
* * *
Bir qo‘shnimiz yaqinda ummon ortiga borib keldi. O‘g‘li oilasi bilan o‘sha yerda yashaydi. Ko‘chada ko‘rishib qoldik, safar taassurotlarini so‘radim. Aytgan gaplari haliyam qulog‘im ostida jaranglab turibdi:
«Bulutlarni teshgan binolar, xushmanzara sohillar, sershovqin ko‘chalar, daryo-daryo odamlar… Bularning baridan uch kunda zerikdim. Yuragimga hech nima sig‘may qoldi. Nega, bilasanmi? Nabiralarim o‘sha yerdagi maktab, bog‘chalarga borishadi. O‘rtoqlari bilan, onasi va bir-birovi bilan ham inglizcha gaplashishadi. Men erkalab-suysam, savol bersam, tushunishmaydi. Siqilib ketaman, tashqari chiqaman. Yo‘laklarda sayr qilib yurgan, daraxt butalayotgan o‘zim tengi kishilarni ko‘rib, ular bilan gaplashgim keladi. Lekin…
Qani endi tol tagiga terilgan so‘rilarda yonboshlab yotgan og‘aynilarim, qo‘shnilarim oldiga qochib borsam deyman.
O‘shanda bir narsani his qildim, ukam. Sen tilingga tushunadigan odamlarsiz hech kim emas ekansan. Tasavvur qil: O‘zbekistondasan, manzillar va manzaralar o‘sha-o‘sha, lekin odamlar boshqa tilda so‘zlashadi. Senga biror nima tatiydimi?
Bilib qo‘y, odamning odamligi til bilan ekan. Vatan deganda ko‘z oldingga unday joylar keladi, bunday joylar keladi deymiz. Aslida vatan degani bu ona tiling ekan».
