5 август — Атоқли ёзувчи Ўткир Ҳошимов таваллуд топган куннинг 80 йиллиги
… Ўткир ака Ҳошимов билан кўплаб марта ҳамсафар, ҳамсуҳбат бўлганимни ёздим. Ҳар доим у кишининг катта адиб ва беғубор инсон сифатидаги ўзига хосликларини ихтиёр-беихтиёр кузатаман. Ва яна у кишининг ўзига хосликлари орасидан яна бошқа бир ўзига хосликни топгандай бўламан: Ўткир Ҳошимов ҳаётда қандай бўлса, асарларида ҳам шундай, асарларида муаллиф “мен”и қандай бўлса, ҳаётдаги инсон сифатида ҳам шундай экан.
Хуршид ДЎСТМУҲАММАД
МАШҲУРЛИКНИНГ БИР СИРИ
Китобхони йўқ асар эгаси ташлаб кетган ҳовлига ўхшайди
Ўткир Ҳошимов
Номлари келтирилган ва улар сафида қалам тебратган устозлар ижодига эҳтиром билдирган ҳолда ўз тенгқур авлод вакиллари орасида улоқ Ўткир Ҳошимовда кетгани эътироф этилса адолатдан бўлади деб ўйлайман. Ўткир аканинг қиссалари, ҳикоялари, ҳатто публицистик чиқишлари машҳурликда бугунги кунимиздаги мегаюлдуз хонандаларнинг “хит”ларидан кам бўлмаган!
Адабиётдаги мана шу ҳодисани, яъни ижодкорнинг машҳурлик феноменини ўрганишга кўпда эътибор қаратилмайди назаримда.
Ўзбекистон халқ ёзувчиси Ўткир Ҳошимовнинг матбуотда эълон қилинган кўплаб мақолалари, айниқса телеэкран орқали мунтазам намойиш этилган суҳбатлари ўз даврида қанчалар оммалашиб кетганини ҳозирда жадал ривожланиб бораётган оммавий коммуникация фани назарияси мезонларидан келиб чиқиб таҳлил қилинса Ўткир аканинг нафақат публицист, балки адиб сифатидаги феноменини очиб берувчи сирлар сари йўл топиш мумкин бўлади. Дарҳақиқат, бир қатор газета мақолалари ҳамда телесуҳбатлари билан миллионлаб кишиларнинг қалбига йўл топиш, бугина эмас, балки уларнинг жуда кўпчилик қисмидан акс садо олиш шунчаки жўн ёки тасодиф ҳодиса эмас.
Оммавий коммуникация масалалари билан шуғулланадиган мутахассислар оммавий ахборот воситаларини қуйидаги уч гуруҳга бўлиб тадқиқ этишмоқда: омма тафаккурини бошқарувчи, омма билан тенг мавқеда мулоқот ўрнатувчи ва оммага нисбатан пассив мавқени эгалловчи оммавий ахборот воситалари. Бундан чиқадиган хулоса шундан иборатки, эркин фуқаролик жамиятида иккинчи хил иш юритиш, яъни омма билан тенгма-тенг мавқеда мулоқот ўрнатиш кўпроқ қадрланади, эътироф этилади.
Таниқли адабиётшунос М.Бахтин жамиятнинг тўлақонли жамиятга айланишида мулоқотнинг аҳамиятини алоҳида таъкидлайди. Мулоқот тўхтаган жойда ҳамма нарса тугайди дейди у. Унинг фикрича, мулоқот чоғида икки томонлама жараён кечади, яъни тингловчи гапирувчига нисбатан фаол позицияга кўтарилади ва тингловчи гапирувчига айланади.
Ҳар иккала мисолнинг моҳияти битта – ўзбекона жайдари тил билан айтганда, одамларнинг қалбига йўл топиш, улар билан тенгма-тенг тиллашиш, уларнинг гап-сўзига қулоқ солиш. Ўткир Ҳошимов табиатан қалбларга йўл топа оладиган, одамларни гапиртира биладиган, бошқалар айтган, айтмоқчи бўлаётган дард-ҳасратига қулоқ соладиган одам. У кишининг адиб ва публицист, катта зиёли, маърифатли инсон сифатидаги ўзига хослиги, таъбир жоиз бўлса, устунлиги ҳам мана шунда!
Санаб ўтилган ўзига хосликлар бошқа ижодкорларда ҳам йўқ эмас-ку, деган даъво билдирилиши табиий. Тўғри, буни рад этиб бўлмайди, лекин Ўткир Ҳошимовнинг ўзига хосликларига қўшимча яна бир ўзига хослиги бор: у табиатидаги барча ўзига хосликларидан барча асарларида, хусусан бадиий асарларини яратишда ниҳоятда моҳирона фойдалана олади. Йўқ, атайин эмас, жуда табиий равишда фойдаланади. Энг оддий кишилар билан суҳбатда ҳам Ўткир ака ўзининг машҳур адиблигини, юқори мартабали арбоб эканлигини унутади, атайин эмас, йўқ, оддий ва тенгма-тенг суҳбат-мулоқот Устоз учун муқаддас лаҳзаларга айланади.
Ўткир ака билан республикада бормаган вилоятимиз қолмаган, шаҳар ва қишлоқларда, корхона ва муассасаларда бўлиб ўтган учрашувларда иштирок этганман. Ҳар сафар Ўткир акадаги самимиятнинг жозибадор қуввати яна ва яна мухлислари сафини кўпайтирганига гувоҳ бўлганман.
Ўткир Ҳошимовнинг бирон марта ўзига мурожаат этган одамга нисбатан эътиборсиз бўлганини кўрмадим. Зеро, ҳар бир мурожаат ортида тирик инсон, тирик инсон тақдири, қисмати, орзу-ҳаваси, ташвишлари бўлади. Адабиётшунослик фани атамалари билан ёндашадиган бўлсак, Ўткир Ҳошимовнинг инсон концепцияси моҳиятини ана шу ғоятда халқона, соф ўзбекона қадриятлар ташкил этади. Бежизга адибимиз “Илҳом нима?” деган саволга жавоб бераётиб, “Бўлажак асар қаҳрмонлари тирик одамга айланиб, “қисматимни тезроқ қоғозга тушир” деб талаб қилаётганга ўхшайди” дея ўз ижодий лабораториясига олиб киради. “Ёзувчилик ҳунарининг энг қийин жойи нима?” деган саволга берилган жавоб юқорида мен уқдиришга уринаётган адибнинг ўзига хослигини янада яққолроқ намоён этади.
– Асар қаҳрамонларига “жон ато этиш”, яъни уларни тирик инсонларга айлантириш. Шундагина китобдаги одамлар (“персонажлар” эмас, айнан одамлар. – Таъкид бизники. – Х.Д.) ўқувчининг яқин кишисига айланади. Китобхон унга қўшилиб ўйлайди, изтироб чекади, севади ёки нафратланади.
Инсонга бу қадар юксак меҳр-муҳаббатли муносабатни адиб қаламига мансуб барча асарларида кўриш мумкин. Синчковлик билан таҳлил қилинса, асарларнинг ифода оҳанги, сўз-ибора-жумла танлаш санъати, зиддиятли ҳолатдаги руҳий изтироблар тасвири, яхшини беҳад севиш, ёмонга аёвсиз нафрат туйғуси – шуларнинг барчасида Ўткир Ҳошимов инсон концепциясининг турли қирралари яққол кўзга ташланади.
Сермаҳсул ижодкорларга қўярда-қўймай қайси асарингиз ўзингизга кўпроқ ёқади, қабилидаги саволлар беришади. Шунга ўхшаш савол билан Ўткир акага ҳам мурожаат қилишган, янглишмасам, у киши ҳамиша барча асарларини фарзандлари мисоли бирдек кўришини айтган. Бизнинг авлод вакиллари эса катта адабиёт оламига кириб келишида Ўткир Ҳошимов ижодининг дастлабки паллаларида яратилган асарлар кўпроқ “хизмат” қилганини, йўл кўрсатганини гапиришади. “Чўл ҳавоси”, “Одамлар нима деркин?”, “Баҳор қайтмайди”, “Қалбингга қулоқ сол”… устоз адибни қалам тутишга ундаган сеҳрли куч ҳам одамларнинг қалбига қулоқ тутиш, одамларнинг ўзларини ўз қалбларига қулоқ тутишга даъват этиш, ундаш туйғуси бўлган десак янглишмасак керак. Ўтган асрнинг 60-йиллари учун бундай самимийлик, руҳий эркинлик адабиётимиз учун фавқулодда воқеа эди! Такрор айтаман – миллий бадиий тафаккурдаги бурилиш эди! Шу нуқтаи назардан ўша давр ўзбек шеъриятида Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи номлари билан боғлиқ юз берган янгиланишга қиёсан олинса, насримиздаги янгиланиш жараёнлари юқорида эсланган адибларимиз номлари билан боғлиқдир. Муҳими, ўша ўттиз-қирқ йил бурунги тарихий эврилишлар муаллифлари адабиётимизнинг кўркига кўрк бўлиб қўшилган кўплаб асарлар яратдилар. “Икки эшик ораси”, “Тушда кечган умрлар”, “Дунёнинг ишлари”, “Нур борки, соя бор” асарлари Ўткир Ҳошимовнинг эпик кўламдаги салоҳияти намуналарига айланди. “Дунёнинг ишлари”да ўзбекнинг муштипар, мушфиқ ва жафокаш ОНАсига тирик ҳайкал қўйилди. Унинг бирон новелласи – саҳнасини бефарқ ўқиб бўлмайди. Китобхон қавми борки, ушбу асар мутолаасига киришди дегунча ўз болалиги, гўдаклик хотирасига муҳрланган волидасини эслайди. Бу эслаш ҳар қандай бағри тош одамнинг ҳам кўнглини ҳалимлаштиради, уни эзгу туйғулар гирдобига тортади.
Асарнинг иккинчи эътиборли жиҳати шундаки, ёзувчи одамларни ОНАга бўлган муносабатидан келиб чиқиб кимлигини, қандай инсонлигини кўрсатади. Қиссанинг учинчи йўналишини асар қаҳрамони “мен”идаги эволюция ташкил этади. Бу “мен” дунёни асосан она тимсоли орқали идрок этиб улғаяди, неки воқеа-ҳодиса бўлса она контексида қабул қилади ва шу контексдан келиб чиқиб уларнинг баҳосини беради. Дўст хиёнатига учраган қаҳрамоннинг изтиробга тушганини эслайлик. Вазият шу қадар оғирки, азбаройи осмондаги ой ҳам хоиндек, унинг нурлари ҳаромдек, юлдузлар хоинларча кўз қисаётгандек, шамол хоинона қиқирлаётгандек туюлади. Бир сўз билан айтганда, қаҳрамон учун дунё зимистон, унинг назарида бу ёруғ оламда яхшилик ё ёқимли нарсанинг ўзи қолмаган. Мана шундай депрессив ҳолатдан уни фақат она, фақат онадаги бағрикенглик, кечиримлилик халос этиши мумкин. Онадаги кечиримлилик, бағрикенглик ўғилнинг мушкулини осонлаштиради…
“Дунёнинг ишлари”да кашф қилинган Она образи Ўткир Ҳошимовнинг кейинги асарларида ҳам бошқа замон ва бошқа маконларда ўқувчининг кўз ўнгида гавдаланади. Чунончи, “Тушда кечган умрлар”даги Қурбоной хола кўп жиҳатдан қиссадаги Ойи образини мантақан давом эттиради. “Урушнинг сўнгги қурбони” ҳикоясидаги Умри онанинг мушфиқлиги, хокисорлиги ҳам бу икки асардаги онадаги фазилатлардан деярли фарқ қилмайди. Турли асарлардаги турли образларга бундай ёндашув тўғри ё нотўғрилиги буткул бошқа масала, лекин, бу ўринда гап бошқа ёқда: “Дунёнинг ишлари”да Онанинг қуйма образини яратишга муваффақ бўлган муаллиф энди бошқача онани тасаввурига сиғдиролмаслиги аниқ эди, бинобарин, башарти у онани бошқачароқ тасвирласа гўё ўша ОНАга хиёнат қилаётгандек, она тимсолига путур етказиб қўяёт-гандек аҳволга тушарди. У – адиб Ўткир Ҳошимовнинг онаси, ўзбекнинг онаси эди!..
“Тушда кечган умрлар” романидаги Ғаниев ҳам қуйма образлар сирасига киради. Инсон қиёфасидаги бу махлуқ (!) тасвирланган саҳифалар ёзувчи маҳоратининг зарварақларига айланган десак муболаға бўлмайди. Адиб гўё шу қадар манфур кимсани рўпарасига ўтқазиб қўйиб мусаввир сингари унинг портретини яратган. Яратганда ҳам тош ва муздан яралган бутун ички дунёсини барча товланишлари билан мукаммал ва бадастир “кўчирган”. Унинг одамларга қилаётган ғайриинсоний муносабати ўқувчини ҳайратга солади, ҳайратга сола туриб дунёга ҳушёрроқ назар билан қарашга ундайди. Полковник Ғаниев “Дунёнинг ишлари”даги Далавой налугчининг давоми. Улар бир тоифадаги одамнусхалар. Уларнинг қиёфасини тўлароқ кўрсатиш учун бошқа бўёқларнинг ҳожати йўқ, фақат ёзувчининг айтмай туриб айтиш услубини уқишга ҳаракат қилсак, ҳар қандай даврнинг ўз Далавойлари, Ғаниевлари бўлиши аёнлашади. Қурбоной холанинг “Ўзингиз тузукмисиз?” деган саволига Ғаниевнинг қайтарган заҳарханда жавоби ҳар қандай китобхон қалбини ларзага солади:
“Менми? – Комиссар кулди… – Хэх-хэх-хэх! Қачон ўласиз, демоқчимисан? Овора бўласан! Мен ўлмайман! Хэх!”
… Ўткир ака Ҳошимов билан кўплаб марта ҳамсафар, ҳамсуҳбат бўлганимни ёздим. Ҳар доим у кишининг катта адиб ва беғубор инсон сифатидаги ўзига хосликларини ихтиёр-беихтиёр кузатаман. Ва яна у кишининг ўзига хосликлари орасидан яна бошқа бир ўзига хосликни топгандай бўламан: Ўткир Ҳошимов ҳаётда қандай бўлса, асарларида ҳам шундай, асарларида муаллиф “мен”и қандай бўлса, ҳаётдаги инсон сифатида ҳам шундай экан. Яна бир ўзига хослик – Ўткир ака ўзгаларнинг қувончини ўзининг қувончидек қабул қилади, ўзгаларнинг дардидан ўзининг дардидек изтиробга тушади.
Ўткир Ҳошимовнинг шахсини, у киши яратган асарларни халқ қалбига яқинлаштирган, чинакам маънодаги халқчиллигини – ўзига хос гуманизмини таъминлаган жозиба ҳам мана шунда деб ўйлайман.
2010
Ўткир ҲОШИМОВ
ҚУЁШ ТАРОЗИСИ
Муроджон бугун тағин кеч қолди.
Насиба дераза рўпарасидаги пастак юмшоқ креслода ўтирар, оқшом тушиб қолган эди. Келин тушган уйнинг файзи бошқача бўлади. Деразалардаги нафис дарпардалар, оёқ остидаги чўғдек гиламлар, деворда оҳиста чиқиллаб турган каттакон осма соат, нақшинкор араби гарнитур – ҳаммаси бу хонадонда яқинда тўй бўлганидан дарак бериб турарди. Нариги уйда қайниси телевизорни бақиртириб футбол кўряпти. Ҳали қайнонаси эгачисиникига кетди. Умуман, уларнинг хонадони гавжум. Аммо Муроджон ёнида бўлмаганидан кейин Насиба бари бир ёлғиз…
Муроджон кейинги пайтда айниди. Авваллари ишдан чиқа солиб уйга югурарди. Йўқ, кейинчалик тез-тез кечи-кадиган, баъзан ярим кеча қилиб келадиган одат чиқарди. Тағин топган баҳонаси битта! Навбатчилик қилармиш. ўлар энди, ҳар куни битта одам навбатчилик қилаверса. «Навбатчилик баҳона, дийдор ғанимат» бўлмасин тағин.
Насиба девордаги соатга қаради. Тўққиздан ошибди. Ташқарида қоронғи қуюқлашиб борар, аллақаерда қурбақа қурилларди… Бир вақтлар Муроджон икковлари боғларда атайлаб кун ботишини кутиб ўтиришар, оқшом қуюқлашиб кетганидан кейин ўпишишарди.
Уларнинг танишуви ғалати бўлди. Насиба билим юртининг тўртинчи курсида ўқирди. Қишда шамоллаб қолди. Бир-икки кун парво қилмай ўқишга қатнаб юраверди. Аммо кечаси тўсатдан иситмаси кўтарилиб кетди. Дадаси билан ойиси қўрқиб кетишди. Қўшнининг машинасида касалхонага оборишди. Ўпкаси қаттиқ шамоллаган экан. Уни Мурод Воҳидович деган дўхтир даволади. Насиба илгариям бетоб бўлган, врачларга қаратганди. Аммо мана шу баланд бўйли, қотмадан келган врачнинг қўли баданига тегиши билан негадир қамчи еган отдек сесканиб кетди. Нариги каравотда ётган хотин унинг ҳолатини сезди. Пиқиллаб кулиб юборди. Дўхтир заҳаргина экан.
– Хотиржам бўлинг, кўзим учиб тургани йўқ, – деди қовоғини солиб. – Чуқур нафас олинг…
Насиба соғайиб чиқиб кетгунча ҳам Мурод Воҳидович билан тузук-қуруқ гаплашмади. Айниқса, унинг қош-кўзлари попукдек Марзия деган ҳамшира қиз билан очилиб-сочилиб гаплашиб турганини бир-икки кўрганидан кейин ўзини бутунлай беписанд тутадиган бўлди. Агар Дилфузанинг тўйида яна учрашиб қолишмаса, балки унутиб юборган бўлармиди…
Дилфуза Насибанинг жонажон ўртоғи. Шу қиз турмушга чиқадиган бўлди-ю, ЗАГСдан ўтиш маросимига Насиба ҳам борди. Тўғриси, дугонасининг бахтига жуда ҳаваси келди. Умрида бунақа тантанани кўрмаган эди. Қиз томон салкам йигирма киши бўлиб боришди. Куёв томондан ҳам анча йигитлар келди. ЗАГС мудираси келин-куёвни қутлаб, нутқ сўзлади. Куёв Дилфузага бриллиант сирға, олтин узук ҳадя қилганида ҳамма қарсак чалиб юборди. Насиба куёв томондан келган йигитлар орасида турган Мурод Воҳидовични ташқарига чиқишганидан кейингина кўрди. Доим халатда юргани учунми Насиба эътибор бермаган экан. Бу гал ярашиқли кийиниб олган, сочларини силлиқ тараган, галстук таққан Муроджон унинг кўзига чўғдек кўринди. Бош силкиб, салом берди. Муроджон шу ондаёқ унинг ёнига келди.
– Сиз келин томонмисиз? – деди унинг қўлини оҳиста сиқиб. Насиба индамай бош силкиди. – Мен куёв томонман. Демак, қуда эканмиз… – Муроджон кулиб қўйди.
Йўқ, у кўп ҳам заҳар эмас экан. Машинада шаҳар айланишганида ҳам, «Лаззат» кафесида ўтиришганида ҳам Насибанинг кўнглини овлашга ҳаракат қилди. Кафедан чиқишганида Муроджон жиндек коньяк ичиб олган эди. Ҳамма ҳамма билан, у Насиба билан.
– Яхшими? – деди Муроджон. Насиба тушунмади.
– Нима яхшими?
Муроджон келин-куёв томонга имо қилди.
– Шунақа дабдабалар ёқадими сизга?
– Албатта! – Насиба елкасини қисди. – Умрида бир марта бўладиган тўй…
– Менга ёқмайди. – Муроджон жилмайган кўйи илтимос қилди: – Кузатиб қўйсам майлими? Бари бир, ҳозир ҳамма тарқаб кетади.
Насиба индамади…
Улар тез-тез кўришиб турадиган бўлишди.
Бир куни икковлари далага чиқишди. Шунчаки айланиб келиш учун. Шаҳар четидаги хўжаликка қатнайдиган автобусга ўтиришди-ю, ҳалқа йўлдан ўтгандан кейин дуч келган бекатда тушиб қолишди. Ёз қуёши олис уфқда оловли бир туманлик ичига ботиб борарди, Муроджон қуёшга тикилганча, чуқур ўйга толган эди. Унинг шу ўтириши Насибага нима учундир ғамгин кўриниб кетди.
– Нимани ўйлаяпсиз? – деди унинг елкасига кафтини қўйиб.
– Ўйлаётганим йўқ. Орзу қиляпман, – деди Муроджон ботиб бораётган қуёшдан кўз узмай. – Тўйдан кейин иккаламиз денгиз бўйига борсак. Майли, қайси денгиз бўлса ҳам… Ой чиқиб турган бўлса. Иккаламиз қирғоқда шундоқ ўтириб, ойдинда товланиб турган денгизни томоша қилсак…
Насибанинг юраги қувончдан орзиқиб кетди. Ширин жилмайиб, унинг елкасига бош қўйди.
Кейинчалик у ўша – Муроджон айтган манзарани кўп ўйлайдиган бўлди. Умрида денгизни кўрмаган эди. Аммо энди шовуллаб турган денгиз кўз ўнгига аниқ келадиган бўлди. Ана, тип-тиниқ тўлин ой нурида денгиз ойнадек ярақлаб турибди. Тўлқинлар шовуллаб қирғоққа урилади. Даҳшатли гувуллаб сурон солади. Аммо у қўрқмайди. Унинг ёнида Муроджон бор. У Муроджоннинг кўксига бошини қўйиб ўтиради. Муроджоннинг юраги бир меъёрда гурс-гурс уради. Насибани аллалагандек бўлади.
Турмушга чиқаётган қизнинг орзусидек афсонавий нарса бўлмайди. Назарида, тўй ўтиши билан ўзга бир оламга кириб қоладигандек, худди бир сайёрадан бошқа сайёрага учиб кетаётгандек туюлади. Насибани ҳам шу олам асир этганди. Агар ўзи ойисига шипшитиб қўймаганида, Муроджон юборган совчилар дадасига ёқмаслиги тайин эди. Аввало, Муроджоннинг отаси йўқлиги қиз томонга унчалик маъқул келмади. Қолаверса, Насиба беш ўғил орасида ёлғиз эди. Дадаси қизига ўзгача меҳр қўйган. Кўп йиллардан буён адвокат бўлиб ишлайди. Топганини битта қизидан аярмиди? Куёв томоннинг қўли қисқароқ экан. Куёв бир ўзи ишласа, тағин укаси, синглиси бўлса… Насиба бунисини ҳам ўз зиммасига олди. Бир куни гап орасида Муроджоннинг кўнглини оғритмайдиган қилиб қистириб кетди:
– Дадамлар жуда қизиқлар-да, Муроджон ака. Сен ёлғиз қизимсан, дейдилар. Мендан орзу-ҳаваслари кўп эмиш. Эсингиздами, Дилфузанинг тўйи зўр бўлувди-а?
Муроджон уни юпатди:
– Кўнглингиз тўқ бўлсин. Уялтириб қўймайман.
Чиндан ҳам Насибанинг дадаси куёв томондан хурсанд бўлди. Насиба Дилфузага ҳавас қилган эди. Худди ўшандай машинада сайр қилишди, худди ўша «Лаззат» кафесига киришди. Чиқиб келишаётганида у Муроджоннинг қулоғига шипшиди.
– Яхшими?
– Нима? – деди Муроджон.
– Мана шунақа дабдабалар ёқадими сизга?
Муроджон жилмайиб, унинг белидан қучди.
– Қанақа бўларкан! – деди Насиба бармоғи билан пўписа қилиб.
Тўй ниҳоятда хушчақчақ ўтди. Муроджон билан бирга ишлайдиган Ислом ака деган пак-пакана одам бор экан. Шу киши тамадаликни айниқса боплади. Шунақа қизиқ гаплар айтдики, тўйга ўз-ўзидан файз қўниб, ҳамманинг қулфи дили очилиб кетди. Аммо Насиба ўзга оламга – сирли оламга кириб қолгани йўқ. Ҳаёт ўз йўлида давом этарди. Муроджон ҳар куни ишга отланади. Насиба нонушта тайёрлайди, қўлига дазмолланган рўмолча тутади, кейин қайниси билан қайнсинглиси мактабга кетади. Ундан кейин қайнонасининг чой-нонини тайёрлаб беради-да, ўзи ҳам ишга жўнайди. Кунлар худди муттасил айланаётган глобусга ўхшайди. Ҳар куни ўша манзара…
Энг ёмони бу эмас. Энг ёмони шуки, Муроджон айниди. Насиба буни дарров сезди. Тўйдан кейин икки ҳафта ўтмай, навбатчи эдим, деб кеч келди. Кейин ҳафтада икки мартадан «навбатчилик» қиладиган бўлди. Бора-бора кунора ярим кеча қилиб келадиган одат чиқарди. Насиба гапирса, тескари қарайди. «Ишим кўп, нима қилай?» – дейди. Аввалига Насиба тўй ташвишлари билан чарчагандир, деб ўйлаганди. Йўқ, бу ерда бир сир бор. Муроджон биринчи марта навбатчиликни баҳона қилгандаёқ Насибанинг кўз ўнгига қилпанглаб турган Марзия келган, юраги жизиллаб кетган эди. Кейин шубҳалари янаям кучайди. Бир куни қайнонасига секин гап очган эди, насиҳат эшитди: «Эркак киши тирикчилик деб юради-да, болам, юрагингизни кенг қилинг», – деб юпатди.
Тирикчилик эмиш. Нима етишмайди! Рўзғори бут бўлса, ҳамма нарса етарли бўлса, тағин нима керак? Йўқ, бошқа гап бор. У киши айшини қилиб юрадилар, Насиба шўппайиб уйда ўтиради. Мана ҳозир ҳам… Нима, ердан чиққанми?!
Унинг хўрлиги келди. Тағин денгиз эмиш. Ойдин кечалар эмиш!
У ўрнидан туриб кетди. Дераза олдига келди. Ташқари қоронғи бўлиб кетган, кўчадан ора-чора машиналар гувуллаб ўтиб қоларди. Нима қилсин? Уйига борсинми? Жуда яхши бўлади-да! Муроджон келсаки, уйда Насиба йўқ. Ҳа, зир югуриб қолмас экан-а! Ўшанда билади саёқ юриш қанақа бўлишини!
У беихтиёр тошойна рўпарасига келди. Ойнадан қийғоч қошлари чимирилган, сурма тортилган кўзларида эҳтирос яширинган тиниқ чеҳрали қиз қараб турарди. У ўзининг аксига ўзи бир зум тикилиб турди-да, сочини чаққон турмаклади. Қавиб тикилган нейлон халатини ечиб, атлас кўйлак кийди. Ҳозир айни вақти-да! Қайнонаси йўқ, биров йўлини тўсмайди. У айвонга ўтиб, ҳовлига тушди. Айвон пештоқидаги лампочка ёруғида ҳовлидаги атиргуллар сокин, хаёлий товланиб турарди.
У тез-тез юриб, дарвоза олдига келди. Бу хонадондан бир умрга чиқиб кетаётгандек, хўрсиниб эшикни очди. Ташқарига чиқди-ю, уйига боролмаслигини дафъатан тушунди. Йўқ, дадаси дарров сезади. Бемаҳалда борганидан тушунади. Тўй аниқ бўлганида, олдига ўтқазиб қўйиб, лўндагина қилиб тушунтирган эди. «Ўзинг хоҳлаб қиляпсан шу ишни, билиб қўй, тўйдан кейин майда-чуйда гапларни кўтариб келадиган бўлсанг, дилингни сиёҳ қилиб қўяман».
Ўша сўзлар қулоғи остида тағин жаранглагандек бўлди-ю, бир зум тўхтаб қолди. Лекин шу ондаёқ бошқа бир фикрдан кўнгли ёришиб кетди. Ишхонасига боради! Қани кўрсин-чи, қанақа навбатчилик қилаётган экан Мурод Воҳидович! Ким уни ҳар куни ярим кечагача олиб ўтирар экан. Бошлиқларими ёки анови кўк кўз Марзиями?
У дуч келган машинага қўлини кўтарди. Оппоқ «Жигули» анча нарига ўтиб тўхтади.
– Бешинчи касалхонага! – деди Насиба орқа ўриндиққа ўтириб.
Ўрта ёшлардаги киши бир зум иккиланиб турди-да, индамай йўлга тушди.
Насиба бунақа пайтда касалхонага кириш қийинлигини биларди. Йўл-йўлакай қоровулга нима баҳона қилишни ўйлаб борди. Лекин унинг омади чопдими, буёқдан қоровулхонага кириши билан у ёқдан «Тез ёрдам» машинаси чироғини лопиллатиб келиб қолди. Қоровул чол оқсоқланиб бориб панжарали дарвозани очгунча, Насиба лип этиб ичкарига кириб олди. Ҳатто кинолардаги сингари чаққонлик қилгани учун қувониб ҳам қўйди. Ана, ўша биринчи қават, терапия бўлими. У ойнабанд эшикни очиб, ёп-ёруғ айвонга кирди. Вестибюль кимсасиз, чекка-чеккадаги скамейкалар бўш эди. Насиба юраги гупиллаб урганча тўхтаб қолди. Ҳозир худди ўша Марзияга дуч келса нима бўлади?
У энди йўлак томон юрган эди, оқ халат кийган нотаниш қиз ичкаридан югуриб чиқди.
– Ким керак сизга? – деди қошини чимириб. – Ҳозир отбой бўлади.
– Навбатчи врачни чақиринг. – Насиба атайлаб Муроджоннинг отини айтмади.
Ҳамшира қиз унга бошдан-оёқ яна бир қараб чиқди-да, ичкари кириб кетди. Насиба харчанд бепар-во бўлишга уринмасин, яхши иш қилмаганини энди тушунди. Ўзидан-ўзи ижирғана бошлади. Нима кераги бор эди шу ёққа келиб? Муроджон нега келдинг деса, нимани баҳона қилади? Сизни соғиниб келдим, дейдими?
Йўлакдаги эшиклардан бири шарақлаб очилди. Насиба шу ёққа қараб пилдираб келаётган оқ халатли пакана кишини кўриб, эсанкираб қолди. Бу – уларнинг тўйида косагуллик қилган худди ўша Ислом ака эди.
У яқин келиб саломлашди.
– Ҳа, келин? – деди қандайдир қуруқ оҳангда. – Куёвни излаб кепсиз-да!
Насиба жуда ҳижолатли аҳволда қолди.
– Шундоқ ўтиб кетаётувдим, – деди овози зўрға чиқиб. – Муроджон акам, навбатчиман, дегандилар.
– Муроджон акангиз навбатчи эмас! – деди Ислом ака унинг гапини бўлиб.
Насиба ярқ этиб қаради.
– Кеча… – деди тутилиб.
– Кечаям дежур бўлганмас! – Ислом ака тағин унинг гапини кесди. Насибага бу одамнинг гапидан кўра, сўзлаш оҳанги оғир ботди.
– Кечирасиз, – деди киноя билан. – Бўлмаса сиз биларсиз қаёқда юришларини?
– Биламан! Хоҳласангиз, оборишим мумкин.
– Майли. Мен ҳам билиб қўйсам зарар қилмас.
– Ҳовлига чиқиб туринг. Мен ҳозир… – Ислом ака шундай деди-ю, ўзининг паканалиги учун ер айбдордек қарс-қурс юрганча, ичкари кириб кетди.
Насиба ҳовлига тушди. Қандайдир мавҳум ўйлардан кўнгли бўм-бўш бўлиб, секин-секин дарвоза томонга юра бошлади. Қизиқ, бу нимаси? Нега бу одам у билан бунақа гаплашади? Ўтқазиб қўйгани борми?
Унинг орқасидан келган машина ғийқиллаб тўхтади.
– Чиқинг, келин!
У Ислом аканинг овозини таниб, бурилиб қаради. Тўрт-беш қадам нарида сутранг тез ёрдам машинаси тўхтаган. Ислом ака автобус эшигини қия очиб, бошини чиқариб турарди. Насиба иккиланиб машинага чиқди. Шу ондаёқ димоғига дори ҳиди урилди. Машина ўртасига оқ чойшаб ёпилган йиғма каравот ўрнатилган экан. Насиба эшик олдидаги ихчам ўриндиққа ўтирди. Ислом ака машинанинг нариги биқинидаги ўриндиққа чўкди.
– Қаёққа борамиз ўзи? – деди Насиба унга тезгина қараб олиб.
– Ўзингиз айтдингиз-ку! Мурод Воҳидовичнинг олдига, – Ислом ака шофёр ўтирган кабина томонга энгаш-ди. – Кетдик.
Шундагина Насиба шофёр кабинасининг деворида туйнукча борлигини кўрди.
Машина бир силкинди-ю, шиддат билан юриб кетди.
У рўпарасидаги Ислом акага шубҳаланиб қараб қўйди. Ислом ака ўриндиқ ёнидаги тутқични ушлаганча, кўзини лўқ қилиб ўтирар, шифтдаги чироқнинг хира ёруғида юзидаги ифодани пайқаш қийин эди. Насиба беихтиёр кўзини олиб қочди. Деразадан ташқарига қаради. Машина чироқлар маржони ловиллаб ётган кўчадан елиб борарди. Анча юришди. Ислом ака ҳамон миқ этмай ўтирар, Насиба унинг ўзига тикилиб боратёганини билар, шунинг учун атайлаб кўчадан кўз узмасди. Бир маҳал шаҳар чеккасига чиқиб кетишаётганини кўрди-ю,хавотирга тушиб қолди. Ана, Қўйлиқ бозорининг дарвозаси. Нарёғи далалар… Ана, қоп-қоронғи дала йўлига бурилишди. Насиба, юраги гурсиллаб урганча, ўрнидан туриб кетди.
– Менга қаранг, қаёққа кетяпмиз ўзи? – деди таҳдид билан. – Тўхтатинг!
Хира чироқ ёруғида Ислом ака кинояли кулиб қўйгандек бўлди.
– Мана, етдик… Ҳозир.
Машина ғийқиллаб тормоз берди. Насиба эшик тутқичини силтаб очиб юборди. Шу ондаёқ ичкарига тўзон ёпирилиб кирди. Ерга сакраб тушди-ю, туфлиси тўпиғигача тупроққа ботиб кетди. Ислом ака эшикдан бошини чиқариб, қоронғи бўшлиққа қараб қичқирди:
– Машинани бир соатдан кейин юбораман!
Машина орқаси билан тисарилиб, бора-бора катта йўлга бурилди.
Насиба қоп-қоронғи зулматда, тупроқ кўчанинг қоқ ўртасида гаранг бўлганича туриб қолди. Ваҳима ичи-да атрофга аланглади-ю, йигирма қадамча наридаги чироққа кўзи тушди. Ёнғоқ шоҳига каттакон лампочка илиб қўйилган, унинг атрофида парвоналар муттасил айланарди. Шундагина у йўлнинг ўша томонида девори чала тикланган яккам-дуккам уйлар борлигини пайқади. Улар қоронғида қандайдир сирли, ваҳимали туюлар-ди. Насиба лампочка остида аллакимнинг шарпасини кўрди. Бошига қийиқчани чамбарак қилиб боғлаб олган, майкачан одам бир қўлида ғишт қолипни ушлаганча шу томонга қараб турарди. У бир зум тикилиб турди-да, қичқириб юборди:
– Наси!
Насиба эрининг товушини таний олмади. Бу товушда ҳам ҳайрат, ҳам қўрқувга ўхшаш оҳанг бор эди.
Муроджон қолипни ерга улоқтирганча шу томонга югурди. Ўн қадамча югургандан кейин қаттиқ ҳатлади. Насиба ўртада ариқ борлигини энди идрок этди.
Муроджон югуриб келиб, қўлини олға чўзди. Чамаси, Насибанинг елкасидан қучмоқчи бўлди-ю, қўли лойлиги учун тегмади. Насиба эрини ҳеч қачон бунақа аҳволда кўрмаган эди. Қизил қийиқча билан бошини боғлаб олган, эски майкали, почаси қайтарилган шими лой, яланг оёқларида балчиқ қотиб қолган эди.
– Тинчликми? – деди Муроджон унинг кўзига тики-либ. Кейин анча хотиржам овозда сўради: – Ким опкелди? Ислом аками?
Насиба ҳамон ҳайкалдек қотиб турар, рўпарасидаги мана шу одам, лойга беланган мана шу киши эри эканига – Муроджон акаси эканига ҳечам ишонгиси келмасди.
Муроджон унинг кўнглида кечаётган гапларни пайқади.
– Юринг, – деди қандайдир сокин овозда. – Машина бир соатдан кейин келса битириб қўяй. Лойим қотиб қолади.
У Насибани эргаштириб ариқ устига ўрнатилган тах-та «якка чўп»дан олиб ўтди. Насиба шуурсиз бир тарз-да ёнғоқ тагига келди. Дарахт шохига илинган лампочка атрофида катта-кичик парвоналар ҳамон муттасил айланарди. Майдонча кафтдек теп-текис бўлиб кетган, нарироқда қуриган ғиштлар девор қилиб тахлаб қўйилган. Қатор-қатор қилиб қуйилган хом ғиштлар чироқ ёруғида совуқ ялтираб турарди.
– Оз қолди. – Муроджон бир чеккада турган уюмдан кафти билан қолипга қум сепди. Кейин уста доиракашлардек қолипни айлантириб-айлантириб тўкди. Тез-тез юрганча берироқдаги гумбаздек лой олдига келди. Чўнқайиб ўтириб олди-да, лойдан зувала ясаб, қолипга урди. Қолипдан отилиб чиққан лой парчалари майкасига, пешонасига сачраганига парво қилмади. Ортиқча лойни сидириб ташлади-да, қолипни даст кўтарди. Икки елкасининг бўйни билан туташган ерида чуқурча пайдо бўлиб, яланг оёқ товонлари билан ерни гурс-гурс урганча югургилаб борди-да, қолипни бояги ғиштлар сафига элтди. Пақ этган товуш эшитилди. У қолипни кўтарган эди, Ғиштлар сафига яна тўрттаси қўшилди.
Насибанинг тили энди калимага келди:
– Тузук, бунақа ҳунарингиз ҳам бор экан.
Муроджон қолипни қумга қорар экан, шу томонга қараб жилмайиб қўйди:
– Йигит кишига қирқ ҳунар ҳам оз… – Шундай деди-ю, яна чўнқайиб, лой зувала қила бошлади.
Насиба майдонча ўртасида ҳамон қаққайиб тураркан, бирдан ҳаммасини тушунди. У ҳали эрини кўргандаёқ ниманидир пайқагандай бўлганди… Энди ҳаммасининг тагига етди. Муроджон нима учун ўзгариб қолганини ҳам, нега ҳар куни «навбатчи» бўлишини, нима учун ярим кечада бурнидан тортса йиқилгудек бўлиб бориши-ни, ҳаммасини тушунди. Нима учун Ислом ака ўзига бундай муомала қилганини, нима учун бу ерга олиб келиб, бир оғиз сўз айтмай ташлаб кетганини… – Бу билан нима демоқчи эканлигини – ҳаммасини!
«Мана, келинпошша! Эрингнинг аҳволини кўриб қўй! Сени деб, сенинг орзу-ҳавасларинг деб эринг шу ҳунарни қиляпти». Йўқ, Ислом ака буни айтгани йўқ. Аммо…
Қандоқ уят! Қандоқ шармандалик! Хўш, бўлмаса нима қилсин? Ўғирлик қилсинми? Арзимас маош билан шохона тўй қилган одам нима қилсин?
Орзу-ҳавас эмиш! Умрида бир марта бўладиган тўй эмиш!
Насиба боши ғувуллаб бораётганини, кўнгли беҳузур бўлиб кетаётганини ҳис этар, қулоғи остида ҳамон қолипнинг ора-чора ерга пақ-пақ урилгани эшитилиб турарди. Гўё ер юзида шундан бошқа садо йўқдек, шундан бошқа оҳанг қуриб қолгандек.
У оёқларини судрагудек бўлиб борди-да, ёнғоқнинг ғадир-будур танасига суянди. Шунда шамол турдими ё ўзининг шуури тиниқлашдими, ёнғоқ шохларининг шо-вуллаши эшитила бошлади. У кўзларини юмди. Негадир тасаввурида яна ўша денгиз шовуллаши жонланди. Ўша ойдин кеча, ўша денгиз, ўша тўлқинлар… Соҳилда Муроджон билан ўтиришибди.
Насиба сесканиб кўзини очди. Йўқ энди улар денгиз бўйига боришмайди. Ойдин кечада соҳилда ўтиришмайди. Мабодо, боришганида ҳам, беадад денгиз сатҳида ой нури ярақлаб турганида ҳам энди бу бошқа денгиз бўлади. Ой ҳам бошқа бўлади. Тўлқинлар ҳам, ҳатто Мурод акаси ҳам. Энди унинг юраги бир текис гурсиллаб уриб, Насибани аллаламайди.
Улар анча нарсага эга бўлишди. Тўй қилишди, ота-онаси хоҳлаганича, Насиба истаганча орзу-ҳавас кўришди. Ҳаммасини таомилдагидек, «қарс-бадабанг» қилишди. Ҳаммасини! Қизиқ устида бир нарсани унутиб қолдиришди. Қуёшнинг ўлчови бўладими! Нурнинг вазни-чи? Бахтнинг тарозиси-чи?
Денгиз эмиш. Ойдин кечалар эмиш?! Ана, лойга қўшилиб қолипга тушяпти. Қанча кўп тушса, қарзи шунча камаяди!
Насибанинг кўзларидан тирқираб ёш чиқиб кетди. У ёнғоқнинг ғадир-будур танасига юзини босганча, ўкраб юборди.
Бир маҳал Муроджон лойли кафти билан унинг сочини силай бошлади.
– Наси! Нима бўлди сизга, Наси? – деди овози титраб. Насиба кескин бурилди-ю, эрининг лой ёпишган, зах анқиб турган елкасига бошини ташлаганча, унсиз йиғлар эди.
1979
5 avgust — Yozuvchi O’tkir Hoshimov tavallud topgan kunning 80 yilligi
… O’tkir aka Hoshimov bilan ko’plab marta hamsafar, hamsuhbat bo’lganimni yozdim. Har doim u kishining katta adib va beg’ubor inson sifatidagi o’ziga xosliklarini ixtiyor-beixtiyor kuzataman. Va yana u kishining o’ziga xosliklari orasidan yana boshqa bir o’ziga xoslikni topganday bo’laman: O’tkir Hoshimov hayotda qanday bo’lsa, asarlarida ham shunday, asarlarida muallif “men”i qanday bo’lsa, hayotdagi inson sifatida ham shunday ekan. Yana bir o’ziga xoslik – O’tkir aka o’zgalarning quvonchini o’zining quvonchidek qabul qiladi, o’zgalarning dardidan o’zining dardidek iztirobga tushadi.
Xurshid DO’STMUHAMMAD
MASHHURLIKNING BIR SIRI
Kitobxoni yo’q asar egasi tashlab ketgan hovliga o’xshaydi
O’tkir Hoshimov
Yigirmanchi asrning 60-yillarida zamonaviy o’zbek nasri xiyoboniga bahoriy ayyomlar kirib keldi. Unga qadar ham katta adiblik maktabi qad rostlab turgan edi, bu maktabning yalovbardorlari zalvorli povest` va romanlarini peshma-pesh chop etishayotgan, “kitobxo’r” shinavandalar oltmish minglab “tiraj”larni ko’rdim demasdi. Juda ko’plab odamlarning xayoliyu ko’nglida “Adabiyot – shu!” degan tushuncha aqidaga aylanib ketgandi. Birdan povest` qabilida yozilganu, lekin janri “qissa” deb ko’rsatilgan asarlar paydo bo’ldi. Bu ikki atamani qiyosan tahlil qilganlar, unisi boshqa-bunisi boshqa yoki ikkovi egizak degan tezislarni ilgari surib doktorlik dissertatsiyalar ham yozildi. Ilmiy bahs-munozaralar o’z yo’liga, lekin, nazarimda, 60-yillar qissalari adabiyotimizga bamisoli bahorning mayin, yoqimli havosini olib keldi. Butun bir milliy adabiyotda yangi yo’nalishni boshlab berish hammaga ham nasib etavermaydi. Muayyan ijodkordagi favqulodda yangicha tafakkur piravordida butun xalq badiiy tafakkurida o’zgarish yasaydi, badiiy didini yangilaydi, buning natijasida kitobxonlarning nafaqat adabiyotga, shu bilan birga hayotga, odamlarga bo’lgan qarashlarida favqulodda o’zgarishlar yuz beradi. O’lmas Umarbekov, Uchqun Nazarov, Shukur Xolmirzaev, O’tkir Hoshimovning nomlari o’sha davr o’zbek nasrini yangilovchilari sifatida tarixdan o’rin oldi.
Nomlari keltirilgan va ular safida qalam tebratgan ustozlar ijodiga ehtirom bildirgan holda o’z tengqur avlod vakillari orasida uloq O’tkir Hoshimovda ketgani e’tirof etilsa adolatdan bo’ladi deb o’ylayman. O’tkir akaning qissalari, hikoyalari, hatto publitsistik chiqishlari mashhurlikda bugungi kunimizdagi megayulduz xonandalarning “xit”laridan kam bo’lmagan!
Adabiyotdagi mana shu hodisani, ya’ni ijodkorning mashhurlik fenomenini o’rganishga ko’pda e’tibor qaratilmaydi nazarimda.
O’zbekiston xalq yozuvchisi O’tkir Hoshimovning matbuotda e’lon qilingan ko’plab maqolalari, ayniqsa teleekran orqali muntazam namoyish etilgan suhbatlari o’z davrida qanchalar ommalashib ketganini hozirda jadal rivojlanib borayotgan ommaviy kommunikatsiya fani nazariyasi mezonlaridan kelib chiqib tahlil qilinsa O’tkir akaning nafaqat publitsist, balki adib sifatidagi fenomenini ochib beruvchi sirlar sari yo’l topish mumkin bo’ladi. Darhaqiqat, bir qator gazeta maqolalari hamda telesuhbatlari bilan millionlab kishilarning qalbiga yo’l topish, bugina emas, balki ularning juda ko’pchilik qismidan aks sado olish shunchaki jo’n yoki tasodif hodisa
emas.
Ommaviy kommunikatsiya masalalari bilan shug’ullanadigan mutaxassislar ommaviy axborot vositalarini quyidagi uch guruhga bo’lib tadqiq etishmoqda: omma tafakkurini boshqaruvchi, omma bilan teng mavqeda muloqot o’rnatuvchi va ommaga nisbatan passiv mavqeni egallovchi ommaviy axborot vositalari. Bundan chiqadigan xulosa shundan iboratki, erkin fuqarolik jamiyatida ikkinchi xil ish yuritish, ya’ni omma bilan tengma-teng mavqeda muloqot o’rnatish ko’proq qadrlanadi, e’tirof etiladi.
Taniqli adabiyotshunos M.Baxtin jamiyatning to’laqonli jamiyatga aylanishida muloqotning ahamiyatini alohida ta’kidlaydi. Muloqot to’xtagan joyda hamma narsa tugaydi deydi u. Uning fikricha, muloqot chog’ida ikki tomonlama jarayon kechadi, ya’ni tinglovchi gapiruvchiga nisbatan faol pozitsiyaga ko’tariladi va tinglovchi gapiruvchiga aylanadi.
Har ikkala misolning mohiyati bitta – o’zbekona jaydari til bilan aytganda, odamlarning qalbiga yo’l topish, ular bilan tengma-teng tillashish, ularning gap-so’ziga quloq solish. O’tkir Hoshimov tabiatan qalblarga yo’l topa oladigan, odamlarni gapirtira biladigan, boshqalar aytgan, aytmoqchi bo’layotgan dard-hasratiga quloq soladigan odam. U kishining adib va publitsist, katta ziyoli, ma’rifatli inson sifatidagi o’ziga xosligi, ta’bir joiz bo’lsa, ustunligi ham mana shunda!
Sanab o’tilgan o’ziga xosliklar boshqa ijodkorlarda ham yo’q emas-ku, degan da’vo bildirilishi tabiiy. To’g’ri, buni rad etib bo’lmaydi, lekin O’tkir Hoshimovning o’ziga xosliklariga qo’shimcha yana bir o’ziga xosligi bor: u tabiatidagi barcha o’ziga xosliklaridan barcha asarlarida, xususan badiiy asarlarini yaratishda nihoyatda mohirona foydalana oladi. Yo’q, atayin emas, juda tabiiy ravishda foydalanadi. Eng oddiy kishilar bilan suhbatda ham O’tkir aka o’zining mashhur adibligini, yuqori martabali arbob ekanligini unutadi, atayin emas, yo’q, oddiy va tengma-teng suhbat-muloqot Ustoz uchun muqaddas lahzalarga aylanadi.
O’tkir aka bilan respublikada bormagan viloyatimiz qolmagan, shahar va qishloqlarda, korxona va muassasalarda bo’lib o’tgan uchrashuvlarda ishtirok etganman. Har safar O’tkir akadagi samimiyatning jozibador quvvati yana va yana muxlislari safini ko’paytirganiga guvoh bo’lganman.
O’tkir Hoshimovning biron marta o’ziga murojaat etgan odamga nisbatan e’tiborsiz bo’lganini ko’rmadim. Zero, har bir murojaat ortida tirik inson, tirik inson taqdiri, qismati, orzu-havasi, tashvishlari bo’ladi. Adabiyotshunoslik fani atamalari bilan yondashadigan bo’lsak, O’tkir Hoshimovning inson kontseptsiyasi mohiyatini ana shu g’oyatda xalqona, sof o’zbekona qadriyatlar tashkil etadi. Bejizga adibimiz “Ilhom nima?” degan savolga javob berayotib, “Bo’lajak asar qahrmonlari tirik odamga aylanib, “qismatimni tezroq qog’ozga tushir” deb talab qilayotganga o’xshaydi” deya o’z ijodiy laboratoriyasiga olib kiradi. “Yozuvchilik hunarining eng qiyin joyi nima?” degan savolga berilgan javob yuqorida men uqdirishga urinayotgan adibning o’ziga xosligini yanada yaqqolroq namoyon etadi.
– Asar qahramonlariga “jon ato etish”, ya’ni ularni tirik insonlarga aylantirish. Shundagina kitobdagi odamlar (“personajlar” emas, aynan odamlar. – Ta’kid bizniki. – X.D.) o’quvchining yaqin kishisiga aylanadi. Kitobxon unga qo’shilib o’ylaydi, iztirob chekadi, sevadi yoki nafratlanadi.
Insonga bu qadar yuksak mehr-muhabbatli munosabatni adib qalamiga mansub barcha asarlarida ko’rish mumkin. Sinchkovlik bilan tahlil qilinsa, asarlarning ifoda ohangi, so’z-ibora-jumla tanlash san’ati, ziddiyatli holatdagi ruhiy iztiroblar tasviri, yaxshini behad sevish, yomonga ayovsiz nafrat tuyg’usi – shularning barchasida O’tkir Hoshimov inson kontseptsiyasining turli qirralari yaqqol ko’zga tashlanadi.
Sermahsul ijodkorlarga qo’yarda-qo’ymay qaysi asaringiz o’zingizga ko’proq yoqadi, qabilidagi savollar berishadi. Shunga o’xshash savol bilan O’tkir akaga ham murojaat qilishgan, yanglishmasam, u kishi hamisha barcha asarlarini farzandlari misoli birdek ko’rishini aytgan. Bizning avlod vakillari esa katta adabiyot olamiga kirib kelishida O’tkir Hoshimov ijodining dastlabki pallalarida yaratilgan asarlar ko’proq “xizmat” qilganini, yo’l ko’rsatganini gapirishadi. “Cho’l havosi”, “Odamlar nima derkin?”, “Bahor qaytmaydi”, “Qalbingga quloq sol”… ustoz adibni qalam tutishga undagan sehrli kuch ham odamlarning qalbiga quloq tutish, odamlarning o’zlarini o’z qalblariga quloq tutishga da’vat etish, undash tuyg’usi bo’lgan desak yanglishmasak kerak. O’tgan asrning 60-yillari uchun bunday samimiylik, ruhiy erkinlik adabiyotimiz uchun favqulodda voqea edi! Takror aytaman – milliy badiiy tafakkurdagi burilish edi! Shu nuqtai nazardan o’sha davr o’zbek she’riyatida Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi nomlari bilan bog’liq yuz bergan yangilanishga qiyosan olinsa, nasrimizdagi yangilanish jarayonlari yuqorida eslangan adiblarimiz nomlari bilan bog’liqdir. Muhimi, o’sha o’ttiz-qirq yil burungi tarixiy evrilishlar mualliflari adabiyotimizning ko’rkiga ko’rk bo’lib qo’shilgan ko’plab asarlar yaratdilar. “Ikki eshik orasi”, “Tushda kechgan umrlar”, “Dunyoning ishlari”, “Nur borki, soya bor” asarlari O’tkir Hoshimovning epik ko’lamdagi salohiyati namunalariga aylandi. “Dunyoning ishlari”da o’zbekning mushtipar, mushfiq va jafokash ONAsiga tirik haykal qo’yildi. Uning biron novellasi – sahnasini befarq o’qib bo’lmaydi. Kitobxon qavmi borki, ushbu asar mutolaasiga kirishdi deguncha o’z bolaligi, go’daklik xotirasiga muhrlangan volidasini eslaydi. Bu eslash har qanday bag’ri tosh odamning ham ko’nglini halimlashtiradi, uni ezgu tuyg’ular girdobiga tortadi.
Asarning ikkinchi e’tiborli jihati shundaki, yozuvchi odamlarni ONAga bo’lgan munosabatidan kelib chiqib kimligini, qanday insonligini ko’rsatadi. Qissaning uchinchi yo’nalishini asar qahramoni “men”idagi evolyutsiya tashkil etadi. Bu “men” dunyoni asosan ona timsoli orqali idrok etib ulg’ayadi, neki voqea-hodisa bo’lsa ona konteksida qabul qiladi va shu konteksdan kelib chiqib ularning bahosini beradi. Do’st xiyonatiga uchragan qahramonning iztirobga tushganini eslaylik. Vaziyat shu qadar og’irki, azbaroyi osmondagi oy ham xoindek, uning nurlari haromdek, yulduzlar xoinlarcha ko’z qisayotgandek, shamol xoinona qiqirlayotgandek tuyuladi. Bir so’z bilan aytganda, qahramon uchun dunyo zimiston, uning nazarida bu yorug’ olamda yaxshilik yo yoqimli narsaning o’zi qolmagan. Mana shunday depressiv holatdan uni faqat ona, faqat onadagi bag’rikenglik, kechirimlilik xalos etishi mumkin. Onadagi kechirimlilik, bag’rikenglik o’g’ilning mushkulini osonlashtiradi…
“Dunyoning ishlari”da kashf qilingan Ona obrazi O’tkir Hoshimovning keyingi asarlarida ham boshqa zamon va boshqa makonlarda o’quvchining ko’z o’ngida gavdalanadi. Chunonchi, “Tushda kechgan umrlar”dagi Qurbonoy xola ko’p jihatdan qissadagi Oyi obrazini mantaqan davom ettiradi. “Urushning so’nggi qurboni” hikoyasidagi Umri onaning mushfiqligi, xokisorligi ham bu ikki asardagi onadagi fazilatlardan deyarli farq qilmaydi. Turli asarlardagi turli obrazlarga bunday yondashuv to’g’ri yo noto’g’riligi butkul boshqa masala, lekin, bu o’rinda gap boshqa yoqda: “Dunyoning ishlari”da Onaning quyma obrazini yaratishga muvaffaq bo’lgan muallif endi boshqacha onani tasavvuriga sig’dirolmasligi aniq edi, binobarin, basharti u onani boshqacharoq tasvirlasa go’yo o’sha ONAga xiyonat qilayotgandek, ona timsoliga putur yetkazib qo’yayot-gandek ahvolga tushardi. U – adib O’tkir Hoshimovning onasi, o’zbekning onasi edi!..
“Tushda kechgan umrlar” romanidagi G’aniev ham quyma obrazlar sirasiga kiradi. Inson qiyofasidagi bu maxluq (!) tasvirlangan sahifalar yozuvchi mahoratining zarvaraqlariga aylangan desak mubolag’a bo’lmaydi. Adib go’yo shu qadar manfur kimsani ro’parasiga o’tqazib qo’yib musavvir singari uning portretini yaratgan. Yaratganda ham tosh va muzdan yaralgan butun ichki dunyosini barcha tovlanishlari bilan mukammal va badastir “ko’chirgan”. Uning odamlarga qilayotgan g’ayriinsoniy munosabati o’quvchini hayratga soladi, hayratga sola turib dunyoga hushyorroq nazar bilan qarashga undaydi. Polkovnik G’aniev “Dunyoning ishlari”dagi Dalavoy nalugchining davomi. Ular bir toifadagi odamnusxalar. Ularning qiyofasini to’laroq ko’rsatish uchun boshqa bo’yoqlarning hojati yo’q, faqat yozuvchining aytmay turib aytish uslubini uqishga harakat qilsak, har qanday davrning o’z Dalavoylari, G’anievlari bo’lishi ayonlashadi. Qurbonoy xolaning “O’zingiz tuzukmisiz?” degan savoliga G’anievning qaytargan zaharxanda javobi har qanday kitobxon qalbini larzaga soladi:
“Menmi? – Komissar kuldi… – Xex-xex-xex! Qachon o’lasiz, demoqchimisan? Ovora bo’lasan! Men o’lmayman! Xex!”
… O’tkir aka Hoshimov bilan ko’plab marta hamsafar, hamsuhbat bo’lganimni yozdim. Har doim u kishining katta adib va beg’ubor inson sifatidagi o’ziga xosliklarini ixtiyor-beixtiyor kuzataman. Va yana u kishining o’ziga xosliklari orasidan yana boshqa bir o’ziga xoslikni topganday bo’laman: O’tkir Hoshimov hayotda qanday bo’lsa, asarlarida ham shunday, asarlarida muallif “men”i qanday bo’lsa, hayotdagi inson sifatida ham shunday ekan. Yana bir o’ziga xoslik – O’tkir aka o’zgalarning quvonchini o’zining quvonchidek qabul qiladi, o’zgalarning dardidan o’zining dardidek iztirobga tushadi.
O’tkir Hoshimovning shaxsini, u kishi yaratgan asarlarni xalq qalbiga yaqinlashtirgan, chinakam ma’nodagi xalqchilligini – o’ziga xos gumanizmini ta’minlagan joziba ham mana shunda deb o’ylayman.
2010
O’tkir HOSHIMOV
QUYOSH TAROZISI
Murodjon bugun tag’in kech qoldi.
Nasiba deraza ro’parasidagi pastak yumshoq kresloda o’tirar, oqshom tushib qolgan edi. Kelin tushgan uyning fayzi boshqacha bo’ladi. Derazalardagi nafis darpardalar, oyoq ostidagi cho’g’dek gilamlar, devorda ohista chiqillab turgan kattakon osma soat, naqshinkor arabi garnitur – hammasi bu xonadonda yaqinda to’y bo’lganidan darak berib turardi. Narigi uyda qaynisi televizorni baqirtirib futbol ko’ryapti. Hali qaynonasi egachisinikiga ketdi. Umuman, ularning xonadoni gavjum. Ammo Murodjon yonida bo’lmaganidan keyin Nasiba bari bir yolg’iz…
Murodjon keyingi paytda aynidi. Avvallari ishdan chiqa solib uyga yugurardi. Yo’q, keyinchalik tez-tez kechi-kadigan, ba’zan yarim kecha qilib keladigan odat chiqardi. Tag’in topgan bahonasi bitta! Navbatchilik qilarmish. o’lar endi, har kuni bitta odam navbatchilik qilaversa. «Navbatchilik bahona, diydor g’animat» bo’lmasin tag’in.
Nasiba devordagi soatga qaradi. To’qqizdan oshibdi. Tashqarida qorong’i quyuqlashib borar, allaqaerda qurbaqa qurillardi… Bir vaqtlar Murodjon ikkovlari bog’larda ataylab kun botishini kutib o’tirishar, oqshom quyuqlashib ketganidan keyin o’pishishardi.
Ularning tanishuvi g’alati bo’ldi. Nasiba bilim yurtining to’rtinchi kursida o’qirdi. Qishda shamollab qoldi. Bir-ikki kun parvo qilmay o’qishga qatnab yuraverdi. Ammo kechasi to’satdan isitmasi ko’tarilib ketdi. Dadasi bilan oyisi qo’rqib ketishdi. Qo’shnining mashinasida kasalxonaga oborishdi. O’pkasi qattiq shamollagan ekan. Uni Murod Vohidovich degan do’xtir davoladi. Nasiba ilgariyam betob bo’lgan, vrachlarga qaratgandi. Ammo mana shu baland bo’yli, qotmadan kelgan vrachning qo’li badaniga tegishi bilan negadir qamchi yegan otdek seskanib ketdi. Narigi karavotda yotgan xotin uning holatini sezdi. Piqillab kulib yubordi. Do’xtir zahargina ekan.
– Xotirjam bo’ling, ko’zim uchib turgani yo’q, – dedi qovog’ini solib. – Chuqur nafas oling…
Nasiba sog’ayib chiqib ketguncha ham Murod Vohidovich bilan tuzuk-quruq gaplashmadi. Ayniqsa, uning qosh-ko’zlari popukdek Marziya degan hamshira qiz bilan ochilib-sochilib gaplashib turganini bir-ikki ko’rganidan keyin o’zini butunlay bepisand tutadigan bo’ldi. Agar Dilfuzaning to’yida yana uchrashib qolishmasa, balki unutib yuborgan bo’larmidi…
Dilfuza Nasibaning jonajon o’rtog’i. Shu qiz turmushga chiqadigan bo’ldi-yu, ZAGSdan o’tish marosimiga Nasiba ham bordi. To’g’risi, dugonasining baxtiga juda havasi keldi. Umrida bunaqa tantanani ko’rmagan edi. Qiz tomon salkam yigirma kishi bo’lib borishdi. Kuyov tomondan ham ancha yigitlar keldi. ZAGS mudirasi kelin-kuyovni qutlab, nutq so’zladi. Kuyov Dilfuzaga brilliant sirg’a, oltin uzuk hadya qilganida hamma qarsak chalib yubordi. Nasiba kuyov tomondan kelgan yigitlar orasida turgan Murod Vohidovichni tashqariga chiqishganidan keyingina ko’rdi. Doim xalatda yurgani uchunmi Nasiba e’tibor bermagan ekan. Bu gal yarashiqli kiyinib olgan, sochlarini silliq taragan, galstuk taqqan Murodjon uning ko’ziga cho’g’dek ko’rindi. Bosh silkib, salom berdi. Murodjon shu ondayoq uning yoniga keldi.
– Siz kelin tomonmisiz? – dedi uning qo’lini ohista siqib. Nasiba indamay bosh silkidi. – Men kuyov tomonman. Demak, quda ekanmiz… – Murodjon kulib qo’ydi.
Yo’q, u ko’p ham zahar emas ekan. Mashinada shahar aylanishganida ham, «Lazzat» kafesida o’tirishganida ham Nasibaning ko’nglini ovlashga harakat qildi. Kafedan chiqishganida Murodjon jindek kon`yak ichib olgan edi. Hamma hamma bilan, u Nasiba bilan.
– Yaxshimi? – dedi Murodjon. Nasiba tushunmadi.
– Nima yaxshimi?
Murodjon kelin-kuyov tomonga imo qildi.
– Shunaqa dabdabalar yoqadimi sizga?
– Albatta! – Nasiba yelkasini qisdi. – Umrida bir marta bo’ladigan to’y…
– Menga yoqmaydi. – Murodjon jilmaygan ko’yi iltimos qildi: – Kuzatib qo’ysam maylimi? Bari bir, hozir hamma tarqab ketadi.
Nasiba indamadi…
Ular tez-tez ko’rishib turadigan bo’lishdi.
Bir kuni ikkovlari dalaga chiqishdi. Shunchaki aylanib kelish uchun. Shahar chetidagi xo’jalikka qatnaydigan avtobusga o’tirishdi-yu, halqa yo’ldan o’tgandan keyin duch kelgan bekatda tushib qolishdi. Yoz quyoshi olis ufqda olovli bir tumanlik ichiga botib borardi, Murodjon quyoshga tikilgancha, chuqur o’yga tolgan edi. Uning shu o’tirishi Nasibaga nima uchundir g’amgin ko’rinib ketdi.
– Nimani o’ylayapsiz? – dedi uning yelkasiga kaftini qo’yib.
– O’ylayotganim yo’q. Orzu qilyapman, – dedi Murodjon botib borayotgan quyoshdan ko’z uzmay. – To’ydan keyin ikkalamiz dengiz bo’yiga borsak. Mayli, qaysi dengiz bo’lsa ham… Oy chiqib turgan bo’lsa. Ikkalamiz qirg’oqda shundoq o’tirib, oydinda tovlanib turgan dengizni tomosha qilsak…
Nasibaning yuragi quvonchdan orziqib ketdi. Shirin jilmayib, uning yelkasiga bosh qo’ydi.
Keyinchalik u o’sha – Murodjon aytgan manzarani ko’p o’ylaydigan bo’ldi. Umrida dengizni ko’rmagan edi. Ammo endi shovullab turgan dengiz ko’z o’ngiga aniq keladigan bo’ldi. Ana, tip-tiniq to’lin oy nurida dengiz oynadek yaraqlab turibdi. To’lqinlar shovullab qirg’oqqa uriladi. Dahshatli guvullab suron soladi. Ammo u qo’rqmaydi. Uning yonida Murodjon bor. U Murodjonning ko’ksiga boshini qo’yib o’tiradi. Murodjonning yuragi bir me’yorda gurs-gurs uradi. Nasibani allalagandek bo’ladi.
Turmushga chiqayotgan qizning orzusidek afsonaviy narsa bo’lmaydi. Nazarida, to’y o’tishi bilan o’zga bir olamga kirib qoladigandek, xuddi bir sayyoradan boshqa sayyoraga uchib ketayotgandek tuyuladi. Nasibani ham shu olam asir etgandi. Agar o’zi oyisiga shipshitib qo’ymaganida, Murodjon yuborgan sovchilar dadasiga yoqmasligi tayin edi. Avvalo, Murodjonning otasi yo’qligi qiz tomonga unchalik ma’qul kelmadi. Qolaversa, Nasiba besh o’g’il orasida yolg’iz edi. Dadasi qiziga o’zgacha mehr qo’ygan. Ko’p yillardan buyon advokat bo’lib ishlaydi. Topganini bitta qizidan ayarmidi? Kuyov tomonning qo’li qisqaroq ekan. Kuyov bir o’zi ishlasa, tag’in ukasi, singlisi bo’lsa… Nasiba bunisini ham o’z zimmasiga oldi. Bir kuni gap orasida Murodjonning ko’nglini og’ritmaydigan qilib qistirib ketdi:
– Dadamlar juda qiziqlar-da, Murodjon aka. Sen yolg’iz qizimsan, deydilar. Mendan orzu-havaslari ko’p emish. Esingizdami, Dilfuzaning to’yi zo’r bo’luvdi-a?
Murodjon uni yupatdi:
– Ko’nglingiz to’q bo’lsin. Uyaltirib qo’ymayman.
Chindan ham Nasibaning dadasi kuyov tomondan xursand bo’ldi. Nasiba Dilfuzaga havas qilgan edi. Xuddi o’shanday mashinada sayr qilishdi, xuddi o’sha «Lazzat» kafesiga kirishdi. Chiqib kelishayotganida u Murodjonning qulog’iga shipshidi.
– Yaxshimi?
– Nima? – dedi Murodjon.
– Mana shunaqa dabdabalar yoqadimi sizga?
Murodjon jilmayib, uning belidan quchdi.
– Qanaqa bo’larkan! – dedi Nasiba barmog’i bilan po’pisa qilib.
To’y nihoyatda xushchaqchaq o’tdi. Murodjon bilan birga ishlaydigan Islom aka degan pak-pakana odam bor ekan. Shu kishi tamadalikni ayniqsa bopladi. Shunaqa qiziq gaplar aytdiki, to’yga o’z-o’zidan fayz qo’nib, hammaning qulfi dili ochilib ketdi. Ammo Nasiba o’zga olamga – sirli olamga kirib qolgani yo’q. Hayot o’z yo’lida davom etardi. Murodjon har kuni ishga otlanadi. Nasiba nonushta tayyorlaydi, qo’liga dazmollangan ro’molcha tutadi, keyin qaynisi bilan qaynsinglisi maktabga ketadi. Undan keyin qaynonasining choy-nonini tayyorlab beradi-da, o’zi ham ishga jo’naydi. Kunlar xuddi muttasil aylanayotgan globusga o’xshaydi. Har kuni o’sha manzara…
Eng yomoni bu emas. Eng yomoni shuki, Murodjon aynidi. Nasiba buni darrov sezdi. To’ydan keyin ikki hafta o’tmay, navbatchi edim, deb kech keldi. Keyin haftada ikki martadan «navbatchilik» qiladigan bo’ldi. Bora-bora kunora yarim kecha qilib keladigan odat chiqardi. Nasiba gapirsa, teskari qaraydi. «Ishim ko’p, nima qilay?» – deydi. Avvaliga Nasiba to’y tashvishlari bilan charchagandir, deb o’ylagandi. Yo’q, bu yerda bir sir bor. Murodjon birinchi marta navbatchilikni bahona qilgandayoq Nasibaning ko’z o’ngiga qilpanglab turgan Marziya kelgan, yuragi jizillab ketgan edi. Keyin shubhalari yanayam kuchaydi. Bir kuni qaynonasiga sekin gap ochgan edi, nasihat eshitdi: «Erkak kishi tirikchilik deb yuradi-da, bolam, yuragingizni keng qiling», – deb yupatdi.
Tirikchilik emish. Nima yetishmaydi! Ro’zg’ori but bo’lsa, hamma narsa yetarli bo’lsa, tag’in nima kerak? Yo’q, boshqa gap bor. U kishi ayshini qilib yuradilar, Nasiba sho’ppayib uyda o’tiradi. Mana hozir ham… Nima, yerdan chiqqanmi?!
Uning xo’rligi keldi. Tag’in dengiz emish. Oydin kechalar emish!
U o’rnidan turib ketdi. Deraza oldiga keldi. Tashqari qorong’i bo’lib ketgan, ko’chadan ora-chora mashinalar guvullab o’tib qolardi. Nima qilsin? Uyiga borsinmi? Juda yaxshi bo’ladi-da! Murodjon kelsaki, uyda Nasiba yo’q. Ha, zir yugurib qolmas ekan-a! O’shanda biladi sayoq yurish qanaqa bo’lishini!
U beixtiyor toshoyna ro’parasiga keldi. Oynadan qiyg’och qoshlari chimirilgan, surma tortilgan ko’zlarida ehtiros yashiringan tiniq chehrali qiz qarab turardi. U o’zining aksiga o’zi bir zum tikilib turdi-da, sochini chaqqon turmakladi. Qavib tikilgan neylon xalatini yechib, atlas ko’ylak kiydi. Hozir ayni vaqti-da! Qaynonasi yo’q, birov yo’lini to’smaydi. U ayvonga o’tib, hovliga tushdi. Ayvon peshtoqidagi lampochka yorug’ida hovlidagi atirgullar sokin, xayoliy tovlanib turardi.
U tez-tez yurib, darvoza oldiga keldi. Bu xonadondan bir umrga chiqib ketayotgandek, xo’rsinib eshikni ochdi. Tashqariga chiqdi-yu, uyiga borolmasligini daf’atan tushundi. Yo’q, dadasi darrov sezadi. Bemahalda borganidan tushunadi. To’y aniq bo’lganida, oldiga o’tqazib qo’yib, lo’ndagina qilib tushuntirgan edi. «O’zing xohlab qilyapsan shu ishni, bilib qo’y, to’ydan keyin mayda-chuyda gaplarni ko’tarib keladigan bo’lsang, dilingni siyoh qilib qo’yaman».
O’sha so’zlar qulog’i ostida tag’in jaranglagandek bo’ldi-yu, bir zum to’xtab qoldi. Lekin shu ondayoq boshqa bir fikrdan ko’ngli yorishib ketdi. Ishxonasiga boradi! Qani ko’rsin-chi, qanaqa navbatchilik qilayotgan ekan Murod Vohidovich! Kim uni har kuni yarim kechagacha olib o’tirar ekan. Boshliqlarimi yoki anovi ko’k ko’z Marziyami?
U duch kelgan mashinaga qo’lini ko’tardi. Oppoq «Jiguli» ancha nariga o’tib to’xtadi.
– Beshinchi kasalxonaga! – dedi Nasiba orqa o’rindiqqa o’tirib.
O’rta yoshlardagi kishi bir zum ikkilanib turdi-da, indamay yo’lga tushdi.
Nasiba bunaqa paytda kasalxonaga kirish qiyinligini bilardi. Yo’l-yo’lakay qorovulga nima bahona qilishni o’ylab bordi. Lekin uning omadi chopdimi, buyoqdan qorovulxonaga kirishi bilan u yoqdan «Tez yordam» mashinasi chirog’ini lopillatib kelib qoldi. Qorovul chol oqsoqlanib borib panjarali darvozani ochguncha, Nasiba lip etib ichkariga kirib oldi. Hatto kinolardagi singari chaqqonlik qilgani uchun quvonib ham qo’ydi. Ana, o’sha birinchi qavat, terapiya bo’limi. U oynaband eshikni ochib, yop-yorug’ ayvonga kirdi. Vestibyul` kimsasiz, chekka-chekkadagi skameykalar bo’sh edi. Nasiba yuragi gupillab urgancha to’xtab qoldi. Hozir xuddi o’sha Marziyaga duch kelsa nima bo’ladi?
U endi yo’lak tomon yurgan edi, oq xalat kiygan notanish qiz ichkaridan yugurib chiqdi.
– Kim kerak sizga? – dedi qoshini chimirib. – Hozir otboy bo’ladi.
– Navbatchi vrachni chaqiring. – Nasiba ataylab Murodjonning otini aytmadi.
Hamshira qiz unga boshdan-oyoq yana bir qarab chiqdi-da, ichkari kirib ketdi. Nasiba xarchand bepar-vo bo’lishga urinmasin, yaxshi ish qilmaganini endi tushundi. O’zidan-o’zi ijirg’ana boshladi. Nima keragi bor edi shu yoqqa kelib? Murodjon nega kelding desa, nimani bahona qiladi? Sizni sog’inib keldim, deydimi?
Yo’lakdagi eshiklardan biri sharaqlab ochildi. Nasiba shu yoqqa qarab pildirab kelayotgan oq xalatli pakana kishini ko’rib, esankirab qoldi. Bu – ularning to’yida kosagullik qilgan xuddi o’sha Islom aka edi.
U yaqin kelib salomlashdi.
– Ha, kelin? – dedi qandaydir quruq ohangda. – Kuyovni izlab kepsiz-da!
Nasiba juda hijolatli ahvolda qoldi.
– Shundoq o’tib ketayotuvdim, – dedi ovozi zo’rg’a chiqib. – Murodjon akam, navbatchiman, degandilar.
– Murodjon akangiz navbatchi emas! – dedi Islom aka uning gapini bo’lib.
Nasiba yarq etib qaradi.
– Kecha… – dedi tutilib.
– Kechayam dejur bo’lganmas! – Islom aka tag’in uning gapini kesdi. Nasibaga bu odamning gapidan ko’ra, so’zlash ohangi og’ir botdi.
– Kechirasiz, – dedi kinoya bilan. – Bo’lmasa siz bilarsiz qayoqda yurishlarini?
– Bilaman! Xohlasangiz, oborishim mumkin.
– Mayli. Men ham bilib qo’ysam zarar qilmas.
– Hovliga chiqib turing. Men hozir… – Islom aka shunday dedi-yu, o’zining pakanaligi uchun yer aybdordek qars-qurs yurgancha, ichkari kirib ketdi.
Nasiba hovliga tushdi. Qandaydir mavhum o’ylardan ko’ngli bo’m-bo’sh bo’lib, sekin-sekin darvoza tomonga yura boshladi. Qiziq, bu nimasi? Nega bu odam u bilan bunaqa gaplashadi? O’tqazib qo’ygani bormi?
Uning orqasidan kelgan mashina g’iyqillab to’xtadi.
– Chiqing, kelin!
U Islom akaning ovozini tanib, burilib qaradi. To’rt-besh qadam narida sutrang tez yordam mashinasi to’xtagan. Islom aka avtobus eshigini qiya ochib, boshini chiqarib turardi. Nasiba ikkilanib mashinaga chiqdi. Shu ondayoq dimog’iga dori hidi urildi. Mashina o’rtasiga oq choyshab yopilgan yig’ma karavot o’rnatilgan ekan. Nasiba eshik oldidagi ixcham o’rindiqqa o’tirdi. Islom aka mashinaning narigi biqinidagi o’rindiqqa cho’kdi.
– Qayoqqa boramiz o’zi? – dedi Nasiba unga tezgina qarab olib.
– O’zingiz aytdingiz-ku! Murod Vohidovichning oldiga, – Islom aka shofyor o’tirgan kabina tomonga engash-di. – Ketdik.
Shundagina Nasiba shofyor kabinasining devorida tuynukcha borligini ko’rdi.
Mashina bir silkindi-yu, shiddat bilan yurib ketdi.
U ro’parasidagi Islom akaga shubhalanib qarab qo’ydi. Islom aka o’rindiq yonidagi tutqichni ushlagancha, ko’zini lo’q qilib o’tirar, shiftdagi chiroqning xira yorug’ida yuzidagi ifodani payqash qiyin edi. Nasiba beixtiyor ko’zini olib qochdi. Derazadan tashqariga qaradi. Mashina chiroqlar marjoni lovillab yotgan ko’chadan yelib borardi. Ancha yurishdi. Islom aka hamon miq etmay o’tirar, Nasiba uning o’ziga tikilib boratyoganini bilar, shuning uchun ataylab ko’chadan ko’z uzmasdi. Bir mahal shahar chekkasiga chiqib ketishayotganini ko’rdi-yu,xavotirga tushib qoldi. Ana, Qo’yliq bozorining darvozasi. Naryog’i dalalar… Ana, qop-qorong’i dala yo’liga burilishdi. Nasiba, yuragi gursillab urgancha, o’rnidan turib ketdi.
– Menga qarang, qayoqqa ketyapmiz o’zi? – dedi tahdid bilan. – To’xtating!
Xira chiroq yorug’ida Islom aka kinoyali kulib qo’ygandek bo’ldi.
– Mana, yetdik… Hozir.
Mashina g’iyqillab tormoz berdi. Nasiba eshik tutqichini siltab ochib yubordi. Shu ondayoq ichkariga to’zon yopirilib kirdi. Yerga sakrab tushdi-yu, tuflisi to’pig’igacha tuproqqa botib ketdi. Islom aka eshikdan boshini chiqarib, qorong’i bo’shliqqa qarab qichqirdi:
– Mashinani bir soatdan keyin yuboraman!
Mashina orqasi bilan tisarilib, bora-bora katta yo’lga burildi.
Nasiba qop-qorong’i zulmatda, tuproq ko’chaning qoq o’rtasida garang bo’lganicha turib qoldi. Vahima ichi-da atrofga alangladi-yu, yigirma qadamcha naridagi chiroqqa ko’zi tushdi. Yong’oq shohiga kattakon lampochka ilib qo’yilgan, uning atrofida parvonalar muttasil aylanardi. Shundagina u yo’lning o’sha tomonida devori chala tiklangan yakkam-dukkam uylar borligini payqadi. Ular qorong’ida qandaydir sirli, vahimali tuyular-di. Nasiba lampochka ostida allakimning sharpasini ko’rdi. Boshiga qiyiqchani chambarak qilib bog’lab olgan, maykachan odam bir qo’lida g’isht qolipni ushlagancha shu tomonga qarab turardi. U bir zum tikilib turdi-da, qichqirib yubordi:
– Nasi!
Nasiba erining tovushini taniy olmadi. Bu tovushda ham hayrat, ham qo’rquvga o’xshash ohang bor edi.
Murodjon qolipni yerga uloqtirgancha shu tomonga yugurdi. O’n qadamcha yugurgandan keyin qattiq hatladi. Nasiba o’rtada ariq borligini endi idrok etdi.
Murodjon yugurib kelib, qo’lini olg’a cho’zdi. Chamasi, Nasibaning yelkasidan quchmoqchi bo’ldi-yu, qo’li loyligi uchun tegmadi. Nasiba erini hech qachon bunaqa ahvolda ko’rmagan edi. Qizil
qiyiqcha bilan boshini bog’lab olgan, eski maykali, pochasi qaytarilgan shimi loy, yalang oyoqlarida balchiq qotib qolgan edi.
– Tinchlikmi? – dedi Murodjon uning ko’ziga tiki-lib. Keyin ancha xotirjam ovozda so’radi: – Kim opkeldi? Islom akami?
Nasiba hamon haykaldek qotib turar, ro’parasidagi mana shu odam, loyga belangan mana shu kishi eri ekaniga – Murodjon akasi ekaniga hecham ishongisi kelmasdi.
Murodjon uning ko’nglida kechayotgan gaplarni payqadi.
– Yuring, – dedi qandaydir sokin ovozda. – Mashina bir soatdan keyin kelsa bitirib qo’yay. Loyim qotib qoladi.
U Nasibani ergashtirib ariq ustiga o’rnatilgan tax-ta «yakka cho’p»dan olib o’tdi. Nasiba shuursiz bir tarz-da yong’oq tagiga keldi. Daraxt shoxiga ilingan lampochka atrofida katta-kichik parvonalar hamon muttasil aylanardi. Maydoncha kaftdek tep-tekis bo’lib ketgan, nariroqda qurigan g’ishtlar devor qilib taxlab qo’yilgan. Qator-qator qilib quyilgan xom g’ishtlar chiroq yorug’ida sovuq yaltirab turardi.
– Oz qoldi. – Murodjon bir chekkada turgan uyumdan kafti bilan qolipga qum sepdi. Keyin usta doirakashlardek qolipni aylantirib-aylantirib to’kdi. Tez-tez yurgancha beriroqdagi gumbazdek loy oldiga keldi. Cho’nqayib o’tirib oldi-da, loydan zuvala yasab, qolipga urdi. Qolipdan otilib chiqqan loy parchalari maykasiga, peshonasiga sachraganiga parvo qilmadi. Ortiqcha loyni sidirib tashladi-da, qolipni dast ko’tardi. Ikki yelkasining bo’yni bilan tutashgan yerida chuqurcha paydo bo’lib, yalang oyoq tovonlari bilan yerni gurs-gurs urgancha yugurgilab bordi-da, qolipni boyagi g’ishtlar safiga eltdi. Paq etgan tovush eshitildi. U qolipni ko’targan edi, G’ishtlar safiga yana to’rttasi qo’shildi.
Nasibaning tili endi kalimaga keldi:
– Tuzuk, bunaqa hunaringiz ham bor ekan.
Murodjon qolipni qumga qorar ekan, shu tomonga qarab jilmayib qo’ydi:
– Yigit kishiga qirq hunar ham oz… – Shunday dedi-yu, yana cho’nqayib, loy zuvala qila boshladi.
Nasiba maydoncha o’rtasida hamon qaqqayib turarkan, birdan hammasini tushundi. U hali erini ko’rgandayoq nimanidir payqaganday bo’lgandi… Endi hammasining tagiga yetdi. Murodjon nima uchun o’zgarib qolganini ham, nega har kuni «navbatchi» bo’lishini, nima uchun yarim kechada burnidan tortsa yiqilgudek bo’lib borishi-ni, hammasini tushundi. Nima uchun Islom aka o’ziga bunday muomala qilganini, nima uchun bu yerga olib kelib, bir og’iz so’z aytmay tashlab ketganini… – Bu bilan nima demoqchi ekanligini – hammasini!
«Mana, kelinposhsha! Eringning ahvolini ko’rib qo’y! Seni deb, sening orzu-havaslaring deb ering shu hunarni qilyapti». Yo’q, Islom aka buni aytgani yo’q. Ammo…
Qandoq uyat! Qandoq sharmandalik! Xo’sh, bo’lmasa nima qilsin? O’g’irlik qilsinmi? Arzimas maosh bilan shoxona to’y qilgan odam nima qilsin?
Orzu-havas emish! Umrida bir marta bo’ladigan to’y emish!
Nasiba boshi g’uvullab borayotganini, ko’ngli behuzur bo’lib ketayotganini his etar, qulog’i ostida hamon qolipning ora-chora yerga paq-paq urilgani eshitilib turardi. Go’yo yer yuzida shundan boshqa sado yo’qdek, shundan boshqa ohang qurib qolgandek.
U oyoqlarini sudragudek bo’lib bordi-da, yong’oqning g’adir-budur tanasiga suyandi. Shunda shamol turdimi yo o’zining shuuri tiniqlashdimi, yong’oq shoxlarining sho-vullashi eshitila boshladi. U ko’zlarini yumdi. Negadir tasavvurida yana o’sha dengiz shovullashi jonlandi. O’sha oydin kecha, o’sha dengiz, o’sha to’lqinlar… Sohilda Murodjon bilan o’tirishibdi.
Nasiba seskanib ko’zini ochdi. Yo’q endi ular dengiz bo’yiga borishmaydi. Oydin kechada sohilda o’tirishmaydi. Mabodo, borishganida ham, beadad dengiz sathida oy nuri yaraqlab turganida ham endi bu boshqa dengiz bo’ladi. Oy ham boshqa bo’ladi. To’lqinlar ham, hatto Murod akasi ham. Endi uning yuragi bir tekis gursillab urib, Nasibani allalamaydi.
Ular ancha narsaga ega bo’lishdi. To’y qilishdi, ota-onasi xohlaganicha, Nasiba istagancha orzu-havas ko’rishdi. Hammasini taomildagidek, «qars-badabang» qilishdi. Hammasini! Qiziq ustida bir narsani unutib qoldirishdi. Quyoshning o’lchovi bo’ladimi! Nurning vazni-chi? Baxtning tarozisi-chi?
Dengiz emish. Oydin kechalar emish?! Ana, loyga qo’shilib qolipga tushyapti. Qancha ko’p tushsa, qarzi shuncha kamayadi!
Nasibaning ko’zlaridan tirqirab yosh chiqib ketdi. U yong’oqning g’adir-budur tanasiga yuzini bosgancha, o’krab yubordi.
Bir mahal Murodjon loyli kafti bilan uning sochini silay boshladi.
– Nasi! Nima bo’ldi sizga, Nasi? – dedi ovozi titrab. Nasiba keskin burildi-yu, erining loy yopishgan, zax anqib turgan yelkasiga boshini tashlagancha, unsiz yig’lar edi.
1979
