Бу дунёи дунни қаранг – Ойбек сўз билан, Навоийнинг сиймоси билан юзлаб, балки минглаб одамларнинг руҳини ва ўзини ўлимдан асраб қолган бўлса, унинг ўзини маҳв этиш учун ҳам сўзни, сўз бўлганда ҳам мунофиқона сўзни қўлладилар. Аммо бундай сўзнинг умри қисқалигига гувоҳ бўлдик…
3630 КУН:
ЗУЛМАТ ИЧИДАГИ НУР
Иброҳим АЗИЗ
Мустабид тузум қатағонининг урушдан кейинги тўлқини… Қарағандадан Магадангача охири кўринмайдиган қамоқхоналарни изғирин шамоллар увиллаганча айланиб юрибди. Қалбида илму маърифат ёғдуси чақнаганлар, руҳи эрксиз яшай олмайдиганлар, иймонли, виждонли, юраги буюрганини тилига чиқармай туролмайдиганлар ва ҳалол, бегуноҳ одамлардан иборат миллион-миллион аристонлар муздай бараклардаги устма-уст сўриларда ўғри-каззобларга қўшилиб интиҳоси йўқ соатларни, кунлар ва ойларни, йилларни санаб ётишибди. Ҳилвираган йўл-йўл либосларидаги рақамлар, суврати одам, сийрати ҳайвон соқчиларнинг зулми ва ҳақоратлари уларни инсон эканликларини унутишга ундайди.
…Эй худованди карим, яратиқларинг ичра энг мукаррами инсон эмасмиди ахир, танимизни яратиб унга руҳ бердинг – наҳотки руҳ учун жазолансак, ақл ва қалб бердинг – наҳотки шу учун хорлик ва забунликка мустаҳиқ бўлсак, миллат қилдинг – тил ва ватан бердинг ва дилимизга уларга муҳаббат солдинг – наҳотки шу учун одам одамга душман, хасдай беқадру бешон бўлса? Ўзинг нажот бер…
Бу аламли илтижо ҳар тун юмуқ кўзлар ичига қамалган нурдай порлайди. Чунки кўзларда ёш қуриган, тил эса боғланган.
Шундай тунларнинг бирида барак эшигидан Ойбекни етаклаганча Навоий кириб келди. Навоийнинг беш юз йиллик тафовут ила айтган сўзларини Ойбек изоҳлай бошлади. Хаёл овозига қулоқ тутаман.
…Мен сизларга нон олиб келолмадим, аммо қалбингизга умид таомини олиб келдим, мен сизларнинг қўл-оёғингиздаги кишанларни парчалай олмайман – ҳолбуки улар сурат – аммо дилингизга ўралган умидсизлик ва забунликнинг тиканли симларидан халос қиладиган сўз олиб келдим. Ҳар қазонинг аввали ва интиҳоси бор. Сиз халқсиз, миллатсиз, буюк ҳикматлар ва заковат хазинасининг соҳибларисиз, нажот руҳингизда, руҳингиз синмаса, қул бўлмаса бас, адолат, албатта ғолиб бўлғуси, бу зулм дарвозалари ортида сизни вужудга келтирган халқ яшамоқда, ота-она, ёр ва фарзандларингиз, ватанингиз мавжуд. Ва улар сизни кутмоқда, улар сизнинг номингиз билан нафас олади, тушларида кўради. Сиз унут бўлиб кетганингиз йўқ, ичингиздаги қўрқувни енгинг, мен ҳам зулм ва сотқинликлар, залолат ва ёлғонлар, фитна ва қатллар қўрғонини ташлаб кетдим, сиз ҳам бу ваҳшат қўрғонидан албатта кетасиз, мен сизга келдим, сизлар билан биргаман…
Навоийнинг сўзлари уларнинг қалбига шу тарзда қуйилгандир эҳтимол. Дарҳақиқат, Навоий улар билан қолди, кўнгилларига умид чироғини ёқиб қолди.
Орадан кўп фурсат ўтмади. Ойбекнинг «Навоий» романи юзлаб маҳбуслар руҳига қайта ҳаёт бағишлади…
* * *
Ойбек уй-музейи директори Ойнур опа Тошмуҳаммедова «Навоий» романининг бундан 72 йил муқаддам чоп этилган нусхасини кўрсатди, уни 50 йил аввал Қишлоқ хўжалиги институтининг Абдураҳмон Раҳимов деган домласи совға қилган бўлиб, бир мактуб ҳам битган экан:
«…Бу китоб биз, каторжанлар (сургундагилар – И.С.) учун ниҳоятда мўътабар китобдир.
Китоб инсоният дунёсининг энг улуғ кишиси, генийси, буюк мутафаккир мавлоно Алишер Навоий ҳақида ёзилган; ҳозирги замондаги қалам эгалари бундан ошириб ёзолмасдилар ва коинотда шул тахлитда ёзиши мумкин эди бир улуғ инсон. У ҳам бўлса Навоийнинг ўзи. Ўзгаларни(нг) қўлидан келмайди. Буни фақат Ойбек эплади.
Қўлингиздаги муқоваси тўрт-беш маротаба янгиланган, эски, чирик китоб кўп кишиларни ўлим чангалидан олиб қолган. Шоир эмасман-да, бу билан муболаға қилиб юборганга ўхшаб қолдим. Аслида эса ҳеч қандай муболағасиз, айни бир ҳақиқатни ёзаяпман.
Ҳурматли ўқувчи! Сиз ёзувчи Александр Солженицинни(нг) «Иван Денисовичнинг бир куни» деган повестини ўқигансиз. Унда ёзувчи бир куннигина ёзган, холос. Лекин қўлингиздаги китоб шунақанги кунларнинг 3630 тасини пўлат чидам билан ўтказди. Иван Денисовични(нг) фақат биргина лагердаги куни тасвирланган. Китоб эса ундан анча ёмон лагерларни(нг) кўпида бўлди, уни бутун азоб-уқубатлари, қийноқ, оч-яланғочликлари, хўрлашлари, уни инсон (деб) эмас, қўлларидаги овчарка итларидан минг марта паст кўришлари… – ҳаммасини ўз кўзи билан кўрди. Ул ердаги ҳар бир лагер бошлиғи «Мен совет ҳукуматиман» деб истаганича, айниқса, текин ароқ ичиб олиб, хоҳлаган номаъқулчилигини қилганларини, боқувда қутуриб ётган овчаркаларни бегуноҳ, зўрға оёғини судраб кетаётган маҳбуслар устига қўйиб юбориб, ҳатто баъзан ит бормаганда, мажбур қилиб қоптиришлари, соқчилар бир-бирлари билан кимни(нг) ити кучли ўйнашиб, итни қўйиб юбориб, кўкраги билан жим кетаётган маҳбусларни орқасидан уриб йиқитишлари… Бир бурда нонга оч маҳбусларни бир неча марталаб пешонаси ерга теккунча таъзим қилдиришлари, мабодо салом бермаса, роса сўкиш, уриш, хўрлаш, қамашлари… – шуларни(нг) ҳаммасини кўрди.
«Иван Денисовичнинг бир куни» китобидан маълумким, бараклар жуда катта, унда юзлаб ҳар хил миллат кишилари ётади. Ҳамма бараклар тунда қулфлаб қўйилади. Ҳар хил одам бор. Шунинг учун ҳамма нарсани бекитиб юриш керак. Хусусан, нонни. Китоб ўқиш, уни ўзи билан олиб юриш қатъий ман этилган. Келадирган ва юбориладирган хатлар албатта текширувдан ўтади.
Ҳар бир барак кунига албатта тинтувдан ўтади. Шунда назоратчилар қўлига нима тушса, олиб ўртага ташлайдилар. Айниқса, тахта чорпояни(нг) иккинчи қаватидан улоқтирилган нарсалар чил-чил бўлиб кетади. Этап вақтларида ҳам адабиёт олиб юриш ман этилганди (тўғри, кейинги йилларда рухсат этилди). Этап вақтида жуда синчиклаб тинтилади, ҳатто нина, тўғноғичлар ҳам совуқ қурол ҳисобланади. Бинобарин, дарҳол олиниб, буюм эгаси, шубҳасиз, жазоланади. Қалам-қоғоз, матбуотлар тортиб олиниб, четга отиб юборилар эди… Бас, шул зикр этилган тинтувларни(нг) ҳаммасидан 3630 кун мобайнида сабр-матонат билан, баъзан нон бўлса, нон ичида… китоб сақланиб, баъзан қўлга тушса, ялиниб, ёлвориб, бирор яхши нарса бериб… сақлаб келинди. Оч қолдик, калтак едик, хўрландик, сўкиш эшитдик, ўнлаб Навоий мухлислари бориб, назоратчи, бошлиқларга ялиндик, «Навоий»ни қайтиб олдик.
Бизлар нонни азиз тутгувчиларданмиз. Бинобарин, ҳамма вақт нонимиз бўлди, лекин бўлмаганда оч қолдик, тиз чўкмадик, сабабсиз қийнаганларида ҳатто ялинмадик, мардонавор тик туриб, ўртоғимизни сақладик, сотмадик, мағрур бардош бердик… Лекин «Навоий» учун уялмадик.
Ҳурматли ўқувчи сабабини сўрар. Албатта, бесабаб ҳеч нарса бўлмайди…
Маълумки, маҳбусларни(нг) кўпчилиги урушдан қайтиб ёки қайтмай қамоққа олинган, ёш, ҳали ҳаёт нима эканини билмай, 18 ёшида аскарга бориб, ул ерда қуршовда ёки бошқа сабабли, масалан, оғир ярадор бўлиб… асирга тушган, ул ерда роса фашистлар қўлида эзилган, хор бўлган, сўнгра ажратиб олинган, унда ҳам ҳаёт кўрмаган йигитлар эдилар. Бундай йигитлар учун, айниқса, азоб-уқубат ичида «Навоий»ни ўқиш, зулматдан туриб қуёш нурини кўриш… Шимолнинг зулматли қаттиқ қишидан бирдан уч-тўрт соат ичида самолётда бирданига қуёш нурини аямай тўкиб турган, ҳамма ерларда гуллар очилиб, уни(нг) анбар ҳидлари ҳар ёнга сочилиб турган, булбуллар сайраб, ариқларда зилол сувлар шарқираб оқиб турган гўзал Тошкент диёрига келиб қолгандек, ғариб кўнгиллари бироз бўлса-да, шу зулматдан чеккага, она ватанга, ўсиб-унган ўлкага ва хусусан адабиётга, унинг шу қадар пок қалбли мутафаккири Навоийга интилар эди.
Бу ёш, ғариб, эзилган, хўрланган, ҳаёт ҳақидаги маълумоти жуда саёз бўлган йигитлар 25 йил ўтиришларини эсласалар… ҳамма нарсадан, шу жумладан, азиз нондан ҳам воз кечар эдилар. Худди шул вақтда улар «Навоий»дан мадад олишар, яна яшашга кўникишар, яна сабр қилишар, яна чидашар эди. Бинобарин, Ойбекни(нг) китоби шу қадар яхши ёзилганким, у инсонларни жонни, ватанни, уни(нг) одамларинигина эмас, ноёб асарлари ва Навоийдек улуғ инсонни, тилини, асарини сақлашга ундаган…
Бул зулматда ҳам асар одамга маънавий куч-қувват, сабр-матонат, чидам… берди. Туб маъноси билан қоп-қора кўзларни ўлимдан олиб қолди…».
Мактуб остида шундай ёзув бор: «Карлаг (Караганда). 45-1955 й. келган».
Бу мактубни бор ҳолича ўқувчилар эътиборига ҳавола қилдик. Тарихни таҳрир қилиб бўлмаганидек, юрак қони билан битилган ёзувларга ҳам ўзгартириш киритиш қийин.
Бир китоб қисмати тимсолида Навоий бобомиз озодлик кунларига қадар ўша шўро зулмгоҳида, тақдир саволларига жавоб тополмай, азоб ва қийноқ исканжасидаги авлодлари ёнида бирга бўлиб, яна Ойбек хонадонига қайтиб келганлар.
* * *
Ойбек-чи?.. Бутун халқни «халқ душмани»га айлантириш пайида бўлган, ўша охири кўринмайдиган қамоқхоналар атрофида оч ажал янглиғ увиллаб юрган шўро мафкурасининг изғирин шамоллари Ўзбекистонда ҳам халқим деганларнинг бошида чарх уриб юрарди. Михаил Булгаковнинг «Итюрак» романидаги Шариковнинг клонлашган ака-укачалари катта овчига миллат фахри бўлган истеъдодларни овлаб бериш билан машғул эдилар. Улар «Навоий» романигача ҳам Ойбекка кўз олайтириб юрганларини адибнинг ўзи ҳам билар эди. Саид Аҳмад 1996 йили «Шуъла» мақоласида шундай ёзади:
«Минг тўққиз юз ўттиз саккизинчи йилнинг авжи баҳор пайти эди…
Ойбек бундан саккиз ой олдин Ёзувчилар уюшмасидан ўчирилган.
Ботуни Самарқандда ҳибсга олишди. У бир неча йилдан бери қамоқда ётибди. Санжар Сиддиқни Қибрайдаги дам олиш уйидан, Қурбон Берегин билан Анқабойни ёзувчиларнинг IV пленуми президиумидан ижод аҳлининг кўзи олдида қўлларига кишан солиб олиб кетишди. Ўша пленумда Ойбек билан Ҳамид Олимжон уюшмадан ўчирилди. Шу жойнинг ўзида аъзолик ҳужжатлари тортиб олинди.
Киоскалар олдида одам кўп. Газеталар ҳар куни «халқ душманлари» тўғрисида қулоч-қулоч мақолалар босиб чиқаради.
Фитрат, Чўлпон, Кодирий, Ғози Юнус, Элбек, Усмон Носирларни фош қилувчи мақолаларнинг кети узилмайди. Улар бу хил ҳужумлардан қамалганларидан кейин ҳам қутулишмади.
Ойбек тунука бозорининг даранг-дурунгига парво қилмай, мук тушганича газета ўқияпти. Мақолалардан ўз номини ахтаради. Хайрият, бу гал номи йўқ экан».
Нега инсон комиллик сари интилиш ўрнига разолат ботқоғига қадам ташлайди; жоҳиллик ва зулмга қандай барҳам бериш мумкин; одамзодни кин, ҳасад, мутеликдан халос қиладиган йўл борми; халқни бирлаштирадиган, ғурурини кўтарадиган, унга ўз эрки, ор-номуси йўлида жасорат бахш этадиган йўл борми? Назаримда, Ойбек ушбу саволлар билан ўзи меҳр қўйган, пири комил деб билган, ижоди ҳақида кўпдан буён тадқиқотлар олиб бораётган Навоий ҳазратларининг даргоҳига бош уриб боради. Адабиётшунос олим Наим Каримов «Ойбек чўққиси» мақоласида адибнинг таржимаи ҳолидаги шу сўзларни келтиради:
«Ўз халқимнинг тақдири ҳақида ўйлаб юриб, менда янги-янги темалар туғилди. Болалигимдан асарларини севиб ўқиганим ўзбек халқининг улуғ классик шоири Алишер Навоий ҳақида асар ёзишни кўпдан бери орзу қилардим».
Озод Шарафиддинов эса «Миллатни уйғотган адиб» мақоласида Ойбекнинг мақсадини шундай изоҳлайди:
«Ойбек нафақат санъаткор сифатида, балки мутафаккир олим сифатида ҳам ўзбеклар тарихининг ички оқимларига чуқур нигоҳ ташлайди, бу тарих ҳудудий жиҳатдан ҳам, хронологик жиҳатдан ҳам ўзбеклар тарихи тарқоқдек, парчаланиб кетгандек кўринса-да, аслида бир халқнинг тарихи бўлганини кўрсатади, бу бўлакларнинг мантиқан боғлаб турадиган ришталарини топади. Албатта, буни у ошкора тарзда, яққол кўриниб турадиган шаклда қилган эмас, у шароитда бундай қилишнинг имкони ҳам йўқ эди, ўз миллатини улуғлаш, унинг ижобий сифатларини мадҳ этиш бутун дунёда ижобий ҳодиса деб қаралса-да, шўро мамлакатида бу миллатчилик деб ҳисобланар ва бу йўлга кирган ҳар қандай фикрловчи одам даҳшатли таъқиблар хавфига ва ҳатто жисмонан фаол ҳаётдан четлаштириш хавфига ҳам рўпара келар эди. Шунинг учун миллатни уйғотишга, миллий онгни ўстиришга, халқнинг ўз-ўзини танишига йўналтирилган ҳаракатлар кўп ҳолларда эзоп тилида, рамзий шаклларда олиб бориларди».
Ойбек Навоий билан дардлашади, ҳасратлашади, одам ва олам ноқислиги ҳақидаги дарду ҳасратларини тўкиб солади – 1942 йилда роман тугалланади, 1944 йилда нашрдан чиқади. Кўп ўтмай қатағон салтанатининг Ойбекка кўз олайтириб юрган эски ва янги, катта ва кичик югурдаклари адибнинг юраги бўлмиш «Навоий»га чанг соладилар. Яна Саид Аҳмаднинг «Шуъла»сига назар ташлаймиз:
«Собиқ Ўзбекистон компартиясининг биринчи котиби Ниёзов партиянинг 1952 йил феврал пленумида қилган докладининг асосий қисмида Ойбекни шу пайтгача нимаики ёзган бўлса, ҳаммасини миллатчилик руҳида ёзган, феодал тузумни қўмсаган, тарихий жараённи марксистик нуқтаи назардан таҳлил қилмаган деб айблади.
Унинг бу докладидан илҳомланган олим Абдуғани Мирзаев ўша йилнинг 7 декабрида «Коммунист Таджикистана» газетасида «Тарихий воқеаларни бузиб кўрсатишга қарши» деган катта бир мақола бостирди.
Мақолада Ойбекка шундай айблар қўйилган эди:
«Навоий ижодига марксистик нуқтаи назардан ёндашмагани жиддий идеологик хатоларга олиб келган. Бу ҳол буржуа миллатчиларининг бир вақтларда Ойбекка ўтказган таъсири шу кунларгача сақланиб келаётганидан дарак беради». Ўша давр нуқтаи назаридан қараганда бу мақола Ойбекни қамоққа олиш учун асос бўла оларди. Қодирий, Чўлпон ва Фитратлар айнан шу айб билан қамалган эдилар».
Воқеаларнинг давомини Озод Шарафиддинов шундай ҳикоя қилади:
«Мақоладан кейин ғийбат ва бўҳтон қозони жўш уриб қайнай кетди – Ойбекнинг бошига қора булутлар ёғилди, академияда, Ёзувчилар уюшмасида, яна бошқа баъзи ташкилотларда муҳокама устига муҳокамалар бўлди – кечагина лауреат, зўр истеъдод сифатида шуҳрат қанотида учиб юрган Ойбек бир зумда лойга қориб ташланди, сиёсий айбдор қилиб қўйилди. Бу эса қамоққа ва сургунга олиб борадиган йўл эди. Хуллас, Ойбек жуда оғир касалга учраб, йиқилиб қолади ва шу йиқилганича умрининг охиригача ўзига келолмайди. Унинг тили дудуқланиб, қўли қалам тутишга ярамай қолади. Бу мудҳиш воқеанинг илҳомчилари ва ташкилотчиларини Ойбекнинг рафиқаси Зарифа опа «Менинг Ойбегим» китобида батафсил ёритиб берган».
Бу дунёи дунни қаранг – Ойбек сўз билан, Навоийнинг сиймоси билан юзлаб, балки минглаб одамларнинг руҳини ва ўзини ўлимдан асраб қолган бўлса, унинг ўзини маҳв этиш учун ҳам сўзни, сўз бўлганда ҳам мунофиқона сўзни қўлладилар. Аммо бундай сўзнинг умри қисқалигига гувоҳ бўлдик.
Бугун Ойбек ҳам тирик, Навоий ҳам тирик. Улар инсон қалбининг ўлимга бормаслиги учун, покланиши учун, меҳру мурувват, адолат ва ҳақиқат тантанаси учун юракларимиз эшигини қоқиб туришибди. Юрагимизни очсак кифоя.
Bu dunyoi dunni qarang – Oybek so‘z bilan, Navoiyning siymosi bilan yuzlab, balki minglab odamlarning ruhini va o‘zini o‘limdan asrab qolgan bo‘lsa, uning o‘zini mahv etish uchun ham so‘zni, so‘z bo‘lganda ham munofiqona so‘zni qo‘lladilar. Ammo bunday so‘zning umri qisqaligiga guvoh bo‘ldik…
3630 KUN:
ZULMAT ICHIDAGI NUR
Ibrohim AZIZ
Ibrohim Aziz (Saidov) 1990 yil 6 aprelda Navoiy viloyati Qiziltepa shahrida tug‘ilgan. O‘zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakulteti magistraturasini tamomlagan. Adabiy maqolalardan iborat “Muhabbat gulxani” nomli kitobi nashr etilgan. Onore de Balzak, Stefan Sveyg, Jon Golsuorsi, Alfons Dode hikoyalarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Ayni vaqtda «Ma’naviy hayot» jurnali maxsus muxbiri.
Mustabid tuzum qatag‘onining urushdan keyingi to‘lqini… Qarag‘andadan Magadangacha oxiri ko‘rinmaydigan qamoqxonalarni izg‘irin shamollar uvillagancha aylanib yuribdi. Qalbida ilmu ma’rifat yog‘dusi chaqnaganlar, ruhi erksiz yashay olmaydiganlar, iymonli, vijdonli, yuragi buyurganini tiliga chiqarmay turolmaydiganlar va halol, begunoh odamlardan iborat million-million aristonlar muzday baraklardagi ustma-ust so‘rilarda o‘g‘ri-kazzoblarga qo‘shilib intihosi yo‘q soatlarni, kunlar va oylarni, yillarni sanab yotishibdi. Hilviragan yo‘l-yo‘l liboslaridagi raqamlar, suvrati odam, siyrati hayvon soqchilarning zulmi va haqoratlari ularni inson ekanliklarini unutishga undaydi.
…Ey xudovandi karim, yaratiqlaring ichra eng mukarrami inson emasmidi axir, tanimizni yaratib unga ruh berding – nahotki ruh uchun jazolansak, aql va qalb berding – nahotki shu uchun xorlik va zabunlikka mustahiq bo‘lsak, millat qilding – til va vatan berding va dilimizga ularga muhabbat solding – nahotki shu uchun odam odamga dushman, xasday beqadru beshon bo‘lsa? O‘zing najot ber…
Bu alamli iltijo har tun yumuq ko‘zlar ichiga qamalgan nurday porlaydi. Chunki ko‘zlarda yosh qurigan, til esa bog‘langan.
Shunday tunlarning birida barak eshigidan Oybekni yetaklagancha Navoiy kirib keldi. Navoiyning besh yuz yillik tafovut ila aytgan so‘zlarini Oybek izohlay boshladi. Xayol ovoziga quloq tutaman.
…Men sizlarga non olib kelolmadim, ammo qalbingizga umid taomini olib keldim, men sizlarning qo‘l-oyog‘ingizdagi kishanlarni parchalay olmayman – holbuki ular surat – ammo dilingizga o‘ralgan umidsizlik va zabunlikning tikanli simlaridan xalos qiladigan so‘z olib keldim. Har qazoning avvali va intihosi bor. Siz xalqsiz, millatsiz, buyuk hikmatlar va zakovat xazinasining sohiblarisiz, najot ruhingizda, ruhingiz sinmasa, qul bo‘lmasa bas, adolat, albatta g‘olib bo‘lg‘usi, bu zulm darvozalari ortida sizni vujudga keltirgan xalq yashamoqda, ota-ona, yor va farzandlaringiz, vataningiz mavjud. Va ular sizni kutmoqda, ular sizning nomingiz bilan nafas oladi, tushlarida ko‘radi. Siz unut bo‘lib ketganingiz yo‘q, ichingizdagi qo‘rquvni yenging, men ham zulm va sotqinliklar, zalolat va yolg‘onlar, fitna va qatllar qo‘rg‘onini tashlab ketdim, siz ham bu vahshat qo‘rg‘onidan albatta ketasiz, men sizga keldim, sizlar bilan birgaman…
Navoiyning so‘zlari ularning qalbiga shu tarzda quyilgandir ehtimol. Darhaqiqat, Navoiy ular bilan qoldi, ko‘ngillariga umid chirog‘ini yoqib qoldi.
Oradan ko‘p fursat o‘tmadi. Oybekning «Navoiy» romani yuzlab mahbuslar ruhiga qayta hayot bag‘ishladi…
* * *
Oybek uy-muzeyi direktori Oynur opa Toshmuhammedova «Navoiy» romanining bundan 72 yil muqaddam chop etilgan nusxasini ko‘rsatdi, uni 50 yil avval Qishloq xo‘jaligi institutining Abdurahmon Rahimov degan domlasi sovg‘a qilgan bo‘lib, bir maktub ham bitgan ekan:
«…Bu kitob biz, katorjanlar (surgundagilar – I.S.) uchun nihoyatda mo‘tabar kitobdir.
Kitob insoniyat dunyosining eng ulug‘ kishisi, geniysi, buyuk mutafakkir mavlono Alisher Navoiy haqida yozilgan; hozirgi zamondagi qalam egalari bundan oshirib yozolmasdilar va koinotda shul taxlitda yozishi mumkin edi bir ulug‘ inson. U ham bo‘lsa Navoiyning o‘zi. O‘zgalarni(ng) qo‘lidan kelmaydi. Buni faqat Oybek epladi.
Qo‘lingizdagi muqovasi to‘rt-besh marotaba yangilangan, eski, chirik kitob ko‘p kishilarni o‘lim changalidan olib qolgan. Shoir emasman-da, bu bilan mubolag‘a qilib yuborganga o‘xshab qoldim. Aslida esa hech qanday mubolag‘asiz, ayni bir haqiqatni yozayapman.
Hurmatli o‘quvchi! Siz yozuvchi Aleksandr Soljenitsinni(ng) «Ivan Denisovichning bir kuni» degan povestini o‘qigansiz. Unda yozuvchi bir kunnigina yozgan, xolos. Lekin qo‘lingizdagi kitob shunaqangi kunlarning 3630 tasini po‘lat chidam bilan o‘tkazdi. Ivan Denisovichni(ng) faqat birgina lagerdagi kuni tasvirlangan. Kitob esa undan ancha yomon lagerlarni(ng) ko‘pida bo‘ldi, uni butun azob-uqubatlari, qiynoq, och-yalang‘ochliklari, xo‘rlashlari, uni inson (deb) emas, qo‘llaridagi ovcharka itlaridan ming marta past ko‘rishlari… – hammasini o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi. Ul yerdagi har bir lager boshlig‘i «Men sovet hukumatiman» deb istaganicha, ayniqsa, tekin aroq ichib olib, xohlagan noma’qulchiligini qilganlarini, boquvda quturib yotgan ovcharkalarni begunoh, zo‘rg‘a oyog‘ini sudrab ketayotgan mahbuslar ustiga qo‘yib yuborib, hatto ba’zan it bormaganda, majbur qilib qoptirishlari, soqchilar bir-birlari bilan kimni(ng) iti kuchli o‘ynashib, itni qo‘yib yuborib, ko‘kragi bilan jim ketayotgan mahbuslarni orqasidan urib yiqitishlari… Bir burda nonga och mahbuslarni bir necha martalab peshonasi yerga tekkuncha ta’zim qildirishlari, mabodo salom bermasa, rosa so‘kish, urish, xo‘rlash, qamashlari… – shularni(ng) hammasini ko‘rdi.
«Ivan Denisovichning bir kuni» kitobidan ma’lumkim, baraklar juda katta, unda yuzlab har xil millat kishilari yotadi. Hamma baraklar tunda qulflab qo‘yiladi. Har xil odam bor. Shuning uchun hamma narsani bekitib yurish kerak. Xususan, nonni. Kitob o‘qish, uni o‘zi bilan olib yurish qat’iy man etilgan. Keladirgan va yuboriladirgan xatlar albatta tekshiruvdan o‘tadi.
Har bir barak kuniga albatta tintuvdan o‘tadi. Shunda nazoratchilar qo‘liga nima tushsa, olib o‘rtaga tashlaydilar. Ayniqsa, taxta chorpoyani(ng) ikkinchi qavatidan uloqtirilgan narsalar chil-chil bo‘lib ketadi. Etap vaqtlarida ham adabiyot olib yurish man etilgandi (to‘g‘ri, keyingi yillarda ruxsat etildi). Etap vaqtida juda sinchiklab tintiladi, hatto nina, to‘g‘nog‘ichlar ham sovuq qurol hisoblanadi. Binobarin, darhol olinib, buyum egasi, shubhasiz, jazolanadi. Qalam-qog‘oz, matbuotlar tortib olinib, chetga otib yuborilar edi… Bas, shul zikr etilgan tintuvlarni(ng) hammasidan 3630 kun mobaynida sabr-matonat bilan, ba’zan non bo‘lsa, non ichida… kitob saqlanib, ba’zan qo‘lga tushsa, yalinib, yolvorib, biror yaxshi narsa berib… saqlab kelindi. Och qoldik, kaltak yedik, xo‘rlandik, so‘kish eshitdik, o‘nlab Navoiy muxlislari borib, nazoratchi, boshliqlarga yalindik, «Navoiy»ni qaytib oldik.
Bizlar nonni aziz tutguvchilardanmiz. Binobarin, hamma vaqt nonimiz bo‘ldi, lekin bo‘lmaganda och qoldik, tiz cho‘kmadik, sababsiz qiynaganlarida hatto yalinmadik, mardonavor tik turib, o‘rtog‘imizni saqladik, sotmadik, mag‘rur bardosh berdik… Lekin «Navoiy» uchun uyalmadik.
Hurmatli o‘quvchi sababini so‘rar. Albatta, besabab hech narsa bo‘lmaydi…
Ma’lumki, mahbuslarni(ng) ko‘pchiligi urushdan qaytib yoki qaytmay qamoqqa olingan, yosh, hali hayot nima ekanini bilmay, 18 yoshida askarga borib, ul yerda qurshovda yoki boshqa sababli, masalan, og‘ir yarador bo‘lib… asirga tushgan, ul yerda rosa fashistlar qo‘lida ezilgan, xor bo‘lgan, so‘ngra ajratib olingan, unda ham hayot ko‘rmagan yigitlar edilar. Bunday yigitlar uchun, ayniqsa, azob-uqubat ichida «Navoiy»ni o‘qish, zulmatdan turib quyosh nurini ko‘rish… Shimolning zulmatli qattiq qishidan birdan uch-to‘rt soat ichida samolyotda birdaniga quyosh nurini ayamay to‘kib turgan, hamma yerlarda gullar ochilib, uni(ng) anbar hidlari har yonga sochilib turgan, bulbullar sayrab, ariqlarda zilol suvlar sharqirab oqib turgan go‘zal Toshkent diyoriga kelib qolgandek, g‘arib ko‘ngillari biroz bo‘lsa-da, shu zulmatdan chekkaga, ona vatanga, o‘sib-ungan o‘lkaga va xususan adabiyotga, uning shu qadar pok qalbli mutafakkiri Navoiyga intilar edi.
Bu yosh, g‘arib, ezilgan, xo‘rlangan, hayot haqidagi ma’lumoti juda sayoz bo‘lgan yigitlar 25 yil o‘tirishlarini eslasalar… hamma narsadan, shu jumladan, aziz nondan ham voz kechar edilar. Xuddi shul vaqtda ular «Navoiy»dan madad olishar, yana yashashga ko‘nikishar, yana sabr qilishar, yana chidashar edi. Binobarin, Oybekni(ng) kitobi shu qadar yaxshi yozilgankim, u insonlarni jonni, vatanni, uni(ng) odamlarinigina emas, noyob asarlari va Navoiydek ulug‘ insonni, tilini, asarini saqlashga undagan…
Bul zulmatda ham asar odamga ma’naviy kuch-quvvat, sabr-matonat, chidam… berdi. Tub ma’nosi bilan qop-qora ko‘zlarni o‘limdan olib qoldi…».
Maktub ostida shunday yozuv bor: «Karlag (Karaganda). 45-1955 y. kelgan».
Bu maktubni bor holicha o‘quvchilar e’tiboriga havola qildik. Tarixni tahrir qilib bo‘lmaganidek, yurak qoni bilan bitilgan yozuvlarga ham o‘zgartirish kiritish qiyin.
Bir kitob qismati timsolida Navoiy bobomiz ozodlik kunlariga qadar o‘sha sho‘ro zulmgohida, taqdir savollariga javob topolmay, azob va qiynoq iskanjasidagi avlodlari yonida birga bo‘lib, yana Oybek xonadoniga qaytib kelganlar.
* * *
Oybek-chi?.. Butun xalqni «xalq dushmani»ga aylantirish payida bo‘lgan, o‘sha oxiri ko‘rinmaydigan qamoqxonalar atrofida och ajal yanglig‘ uvillab yurgan sho‘ro mafkurasining izg‘irin shamollari O‘zbekistonda ham xalqim deganlarning boshida charx urib yurardi. Mixail Bulgakovning «Ityurak» romanidagi Sharikovning klonlashgan aka-ukachalari katta ovchiga millat faxri bo‘lgan iste’dodlarni ovlab berish bilan mashg‘ul edilar. Ular «Navoiy» romanigacha ham Oybekka ko‘z olaytirib yurganlarini adibning o‘zi ham bilar edi. Said Ahmad 1996 yili «Shu’la» maqolasida shunday yozadi:
«Ming to‘qqiz yuz o‘ttiz sakkizinchi yilning avji bahor payti edi…
Oybek bundan sakkiz oy oldin Yozuvchilar uyushmasidan o‘chirilgan.
Botuni Samarqandda hibsga olishdi. U bir necha yildan beri qamoqda yotibdi. Sanjar Siddiqni Qibraydagi dam olish uyidan, Qurbon Beregin bilan Anqaboyni yozuvchilarning IV plenumi prezidiumidan ijod ahlining ko‘zi oldida qo‘llariga kishan solib olib ketishdi. O‘sha plenumda Oybek bilan Hamid Olimjon uyushmadan o‘chirildi. Shu joyning o‘zida a’zolik hujjatlari tortib olindi.
Kioskalar oldida odam ko‘p. Gazetalar har kuni «xalq dushmanlari» to‘g‘risida quloch-quloch maqolalar bosib chiqaradi.
Fitrat, Cho‘lpon, Kodiriy, G‘ozi Yunus, Elbek, Usmon Nosirlarni fosh qiluvchi maqolalarning keti uzilmaydi. Ular bu xil hujumlardan qamalganlaridan keyin ham qutulishmadi.
Oybek tunuka bozorining darang-durungiga parvo qilmay, muk tushganicha gazeta o‘qiyapti. Maqolalardan o‘z nomini axtaradi. Xayriyat, bu gal nomi yo‘q ekan».
Nega inson komillik sari intilish o‘rniga razolat botqog‘iga qadam tashlaydi; johillik va zulmga qanday barham berish mumkin; odamzodni kin, hasad, mutelikdan xalos qiladigan yo‘l bormi; xalqni birlashtiradigan, g‘ururini ko‘taradigan, unga o‘z erki, or-nomusi yo‘lida jasorat baxsh etadigan yo‘l bormi? Nazarimda, Oybek ushbu savollar bilan o‘zi mehr qo‘ygan, piri komil deb bilgan, ijodi haqida ko‘pdan buyon tadqiqotlar olib borayotgan Navoiy hazratlarining dargohiga bosh urib boradi. Adabiyotshunos olim Naim Karimov «Oybek cho‘qqisi» maqolasida adibning tarjimai holidagi shu so‘zlarni keltiradi:
«O‘z xalqimning taqdiri haqida o‘ylab yurib, menda yangi-yangi temalar tug‘ildi. Bolaligimdan asarlarini sevib o‘qiganim o‘zbek xalqining ulug‘ klassik shoiri Alisher Navoiy haqida asar yozishni ko‘pdan beri orzu qilardim».
Ozod Sharafiddinov esa «Millatni uyg‘otgan adib» maqolasida Oybekning maqsadini shunday izohlaydi:
«Oybek nafaqat san’atkor sifatida, balki mutafakkir olim sifatida ham o‘zbeklar tarixining ichki oqimlariga chuqur nigoh tashlaydi, bu tarix hududiy jihatdan ham, xronologik jihatdan ham o‘zbeklar tarixi tarqoqdek, parchalanib ketgandek ko‘rinsa-da, aslida bir xalqning tarixi bo‘lganini ko‘rsatadi, bu bo‘laklarning mantiqan bog‘lab turadigan rishtalarini topadi. Albatta, buni u oshkora tarzda, yaqqol ko‘rinib turadigan shaklda qilgan emas, u sharoitda bunday qilishning imkoni ham yo‘q edi, o‘z millatini ulug‘lash, uning ijobiy sifatlarini madh etish butun dunyoda ijobiy hodisa deb qaralsa-da, sho‘ro mamlakatida bu millatchilik deb hisoblanar va bu yo‘lga kirgan har qanday fikrlovchi odam dahshatli ta’qiblar xavfiga va hatto jismonan faol hayotdan chetlashtirish xavfiga ham ro‘para kelar edi. Shuning uchun millatni uyg‘otishga, milliy ongni o‘stirishga, xalqning o‘z-o‘zini tanishiga yo‘naltirilgan harakatlar ko‘p hollarda ezop tilida, ramziy shakllarda olib borilardi».
Oybek Navoiy bilan dardlashadi, hasratlashadi, odam va olam noqisligi haqidagi dardu hasratlarini to‘kib soladi – 1942 yilda roman tugallanadi, 1944 yilda nashrdan chiqadi. Ko‘p o‘tmay qatag‘on saltanatining Oybekka ko‘z olaytirib yurgan eski va yangi, katta va kichik yugurdaklari adibning yuragi bo‘lmish «Navoiy»ga chang soladilar. Yana Said Ahmadning «Shu’la»siga nazar tashlaymiz:
«Sobiq O‘zbekiston kompartiyasining birinchi kotibi Niyozov partiyaning 1952 yil fevral plenumida qilgan dokladining asosiy qismida Oybekni shu paytgacha nimaiki yozgan bo‘lsa, hammasini millatchilik ruhida yozgan, feodal tuzumni qo‘msagan, tarixiy jarayonni marksistik nuqtai nazardan tahlil qilmagan deb aybladi.
Uning bu dokladidan ilhomlangan olim Abdug‘ani Mirzayev o‘sha yilning 7 dekabrida «Kommunist Tadjikistana» gazetasida «Tarixiy voqealarni buzib ko‘rsatishga qarshi» degan katta bir maqola bostirdi.
Maqolada Oybekka shunday ayblar qo‘yilgan edi:
«Navoiy ijodiga marksistik nuqtai nazardan yondashmagani jiddiy ideologik xatolarga olib kelgan. Bu hol burjua millatchilarining bir vaqtlarda Oybekka o‘tkazgan ta’siri shu kunlargacha saqlanib kelayotganidan darak beradi». O‘sha davr nuqtai nazaridan qaraganda bu maqola Oybekni qamoqqa olish uchun asos bo‘la olardi. Qodiriy, Cho‘lpon va Fitratlar aynan shu ayb bilan qamalgan edilar».
Voqealarning davomini Ozod Sharafiddinov shunday hikoya qiladi:
«Maqoladan keyin g‘iybat va bo‘hton qozoni jo‘sh urib qaynay ketdi – Oybekning boshiga qora bulutlar yog‘ildi, akademiyada, Yozuvchilar uyushmasida, yana boshqa ba’zi tashkilotlarda muhokama ustiga muhokamalar bo‘ldi – kechagina laureat, zo‘r iste’dod sifatida shuhrat qanotida uchib yurgan Oybek bir zumda loyga qorib tashlandi, siyosiy aybdor qilib qo‘yildi. Bu esa qamoqqa va surgunga olib boradigan yo‘l edi. Xullas, Oybek juda og‘ir kasalga uchrab, yiqilib qoladi va shu yiqilganicha umrining oxirigacha o‘ziga kelolmaydi. Uning tili duduqlanib, qo‘li qalam tutishga yaramay qoladi. Bu mudhish voqeaning ilhomchilari va tashkilotchilarini Oybekning rafiqasi Zarifa opa «Mening Oybegim» kitobida batafsil yoritib bergan».
Bu dunyoi dunni qarang – Oybek so‘z bilan, Navoiyning siymosi bilan yuzlab, balki minglab odamlarning ruhini va o‘zini o‘limdan asrab qolgan bo‘lsa, uning o‘zini mahv etish uchun ham so‘zni, so‘z bo‘lganda ham munofiqona so‘zni qo‘lladilar. Ammo bunday so‘zning umri qisqaligiga guvoh bo‘ldik.
Bugun Oybek ham tirik, Navoiy ham tirik. Ular inson qalbining o‘limga bormasligi uchun, poklanishi uchun, mehru muruvvat, adolat va haqiqat tantanasi uchun yuraklarimiz eshigini qoqib turishibdi. Yuragimizni ochsak kifoya.
