Оёғимга ўралашган ўша журнал варағидан эса менга маъюс Марсель Пруст қараб турибди. Парижнинг тор кўчаларидан биридаги каталакдек тор кулбада ярим ётган ҳолда ўзининг дурдона асарларини ёзаётган Пруст: «Вақтни йўқотманглар. Кейин топиш мушкул», – деяётгандек. Мен эса жаҳон адабиётининг нодир асарларини ахтарар эканман, талабалигимда йўқотилган вақтни қидираётганимни сезиб қоламан.
Мунаввара Ойматова
ИККИ МАҚОЛА
Мунаввара Ойматова 1970 йил 9 февралда Душанбе шаҳрида туғилган. 1990-1995 йилларда Хўжанд Давлат университети ўзбек филологиясида таҳсил олган. 1995-98 йиллар шу университет аспирантурасида ўқиб, 1999 йил «Ўзбек адабиётида фард жанри поэтикаси ва тарихи» буйича номзодлик ишини ёқлаган. Ҳозирда Хўжанд Давлат университети ўзбек филологияси факултетида «Румий ва ўзбек адабиёти» мавзусида докторлик ишини тайёрламоқда.
«Буғдой бошоғи» номли қисса билан «Табу» романи бир жилдда 2010 йил Хўжандда нашр этилган. «Мозаика» шеърий тўплами ҳам 2010 йили чоп қилинган.Анна Ахматова ва Иван Буниндан таржималар қилган.
ЙЎҚОТИЛГАН ВАҚТНИ ҚИДИРИБ
Мен унинг исмини билардим. Унинг беназир адиблигини эшитгандим. Аммо оғир қисмати ҳақида, ёзган асарлари ҳақида ҳеч нарса билмасдим. Иттифоқо, бозор-ўчар қилиш учун Панчшанбе бозори сари бордим. Иккинчи қаватнинг қатор магазинларини четлаб, ўзимга керакли буюмни олиш учун жадал кетаётиб, оёғимга нимадир илашганини сезиб оёқ остимга қарадим. Бир парча журнал варағи экан. Энгашиб олдим. Бу – исми мўъжиза каби бўлган Унинг ҳақдаги мақоланинг бир бўлаги эди. Мен Уни шундай танидим. Ҳолбуки, мақола муаллифи ҳам уни мен каби тасодифий таниган экан. У исми йигирманчи аср жаҳон адабиёти саҳифаларига олтин ҳарфлар билан ёзилган Марсель ПРУСТ эди.
У «Йўқотилган вақтни ахтариб» туркум романлари билан жаҳон романчилиги тарихида инқилоб ясаган адиб экан. Унинг исмини дорилфунун партасида эшитмаганим алам қилди. Талабалигим армонлари ёдимга тушди.
Бизнинг талабалигимиз ўқув дастурлари тез-тез ўзгариб турган бир даврга тўғри келди. Натижада, менинг курсдошларим жаҳон адабиётининг дурдона асарлари саналган рус адабиёти намуналари билан танишмасдан кетишди. Буюк Пушкин, Лермонтов, Толстой, Достоевский каби даҳолар исмини ҳатто эшитишмади. 20-аср бошлари рус адабиётидаги, том маънода, инқилобчилар Блок, Волошин, Бунин, Мандельштам, Ахматова, Цветаева, Пастернак, Мережковский, Шмелев, Набоковлар ҳақида билмаслигимизни гапирмаса ҳам бўлади.
Яқинда ўз талабалигим армонлари хуруж қилиб, дорилфунун ўқув дастурига рус адабиётини киритиш керак деган сўзни айтиб юбордим. Шунда эшитган жавобим қуйидагича бўлди: «Булар ўз адабиётини ўқиб олсин». Наҳотки, адабиётга ҳудуд ва чегара қўйиш мумкин бўлса?
Мен кўпдан Лотин Америкаси насри намуналарини ёзувчи Ўринбой УСМОНдан олиб ўқийман, таассуротларни ҳам унинг билан ўртоқлашаман. Чунки бу гўзал насрни бошқа ҳеч ким ўқишга-да қизиқмайди. Ҳолбуки, бугунги кунда бу наср жаҳон адабиётининг етакчи насри саналади.
Университет фақат ўрта мактаб учун ўқитувчи тайёрлайди деган маҳдуд тушунча ўқув дастурларинигина эмас, балки ўқитувчиларни ҳам четлаб ўтмаган. Натижа, ҳатто ўқитувчи китобхон эмас. Бугунги замонавий ўзбек насри ҳам тараққий этиб бораётир. Бунда шубҳасиз, жаҳон адабиётининг илғор тажрибалари самараси бор. Назаримда, адабиёт миллий заминда илдиз отиб, жаҳоний адабий фазода учмоғи керак. Қолаверса, ҳаётга, келажакка умид билан қараш керак. Балки бугунги кун талабалари орасидан Маркес бўлмаса-да, балки мундайроқ, Лорка бўлмаса ҳам, балки ундайроқ ёзувчи, шоирлар етишиб чиқар. Ҳар ҳолда Достоевский асарларини ўқиган инсон тийнатини тозариб боришининг ўзиёқ ёзувчи қалами қудратидан далолатдир. Шундай бўлгач, ҳеч йўқса, ботинни тарбият этувчи жаҳон адабиётининг ажиб намуналари билан талабани таништириш фойдадан холи бўлмас. Бугун Кафка нима сўроғини берган ўқитувчи, имоним комилки, эртага Қодирий нима дейиши муқаррар.
Бир пайтлар биз айтолмаган гапларни бугун дадил айтаётган талабага ҳавасим келди. Бу талаба Кафка каби буюк мусанниф ижодига қизиқдими, иншооллоҳ, Хўжандзаминда гуркираб ўсаётган ЁШЛИК куни келиб ўз СЎЗини айтади.
Оёғимга ўралашган ўша журнал варағидан эса менга маъюс Марсель Пруст қараб турибди. Парижнинг тор кўчаларидан биридаги каталакдек тор кулбада ярим ётган ҳолда ўзининг дурдона асарларини ёзаётган Пруст: «Вақтни йўқотманглар. Кейин топиш мушкул», – деяётгандек. Мен эса жаҳон адабиётининг нодир асарларини ахтарар эканман, талабалигимда йўқотилган вақтни қидираётганимни сезиб қоламан. Вақт эса Герман ГЕССЕнинг «Чўл бўриси» чўнтагидан минг бир қиёфасини кўрсатиб, билмадим, меними, ёки менга рус адабиёти дарсини ўтмаган ўқитувчиларними… мазах қилади…
2005
ШАФФОФЛИК МАНЗИЛИ
Бир яшил тозалик истаган кўнгилларга бағишланади.
Одамлар …шамолдек учиб юришади.
Антуан Сент-Экзюпери
Бир танишим хабар етказди: «Фалончи сизни ёмонлади». Устозимдан ўрганган усулимни қўлладим: «Майли-да». Аммо буни устозимдек юракдан айта олмадим. Чунки мен шогирд эдим. Кўнглим арзимас кимсанинг маломатидан озурда бўлди. Ягона рафиқим безабоним – сен ҳақингдаги «Кичкина шаҳзода» қиссасини олиб ўқий бошладим. Бу нечанчи мутолаа эканлигини Худо билади. Фақат мен яна сенинг шаффоф қалбингнинг мусаффо кенгликларида бир муддат қолгим келгани рост.
Кичкина шаҳзода, сен Гулинг билан аразлашиб қолганингда, бошқа сайёралар сайрини истаганингда Гулингдан-да беғубор яна бир Гул излаганмидинг? Нима топдинг? Фуқароси йўқ подшоҳ сенга қандай сабоқ берди? Ёки ўз шаънига қарсаклар талаб этган шуҳратпараст-чи? Сен мурғак бола қалбинг билан фуқаросиз подшоҳ нечоғлик ночор бандалигини ҳис этдинг. Қарсаклар илинжидаги шуҳратпараст тамагирлиги қанчалар ожизлигини тушундинг…
Сен бу сайёралар фуқаросидан юз ўгирдинг-да кетдинг. Ҳисоб-китобдан бошини кўтара олмаган манфаат бандаси ҳам сенга ёқмади. Кабинет бандаси – географ чол ҳам дидингга ўтирмади. Сен уларнинг кераксиз фаолиятида жонли ҳаётни кўрмадинг, бу ҳам сенга хуш келмади. Улардан-да кетдинг.
Машғулоти ароқ ичиш бўлган пиёниста ҳам сенга ожиз кўринди. Аммо фонус ёқувчи фаолиятида сен бир маъно кўрдинг. Бу маъно фонуслар чароғонлиги эмасмиди? Ҳар нечук бу сайёралар барибир сен излаган нарсани сенга ҳадя этмади.
Сен улардан воз кечиб заминга кетдинг. Сен Саҳройи Кабир кенгликларида илк бор ҳайвонот оламига дуч келдинг. Сен шунчалар зариф эдингки, ҳатто ҳайвонлар билан ҳам тиллаша олдинг. Улар сенга одамлар ҳақида бошланғич маълумотни берди. «Одамлар орасида ҳам ўзингни ёлғиз сезаверасан», – суҳбатдошинг Илоннинг бу хулосаси сени ажаблантирган бўлса, не ажаб. Аммо сен «ҳар қандай йўл одамзот ҳузурига элтади», – дединг-да, одамзот ҳузурига чопдинг. Хайрият, сен қалби ўзингники каби шаффоф ҳарир парда ичидаги инсонга дуч келдинг. Бу қалб ҳам бир вақтлар ўз қалби шаффофлигига зилол булоқ топа олмай, шаффоф оламини бегона нигоҳлардан яшириб, ўзининг беғубор оламини эъзозлаб асрар эди.
У ҳар неки мавжудликнинг мазмуни шаклда эмас, моҳиятда деб билгани боис, ўзи чизган расмлари билан катталарга кулгу бўлганди. Бугун эса сен у чизган расмлар болаларча софлик олами эканлигини эътироф этар экансан, у бир зумга ўшал софлик оламига сайр қилди. Сен у чизган расмлар сийратини кўролдинг. Бола бўлиб эмас, файласуф бўлиб. «Фақат кўнгил кўзигина очиқ, энг асосий нарсани кўз илғамайди, у сийратда, ботинда».
Сенинг бу мушоҳаданг нақадар ўринли. Нақадар рост. Сен ўзинг ҳам «кўнгил кўзи билан излаш лозим» деган сўзингга амал қиласан. Гулзор тўла гуллар сени қувонтирмайди. Сен излаган нарсангни бу гуллардан ҳам топа олмаслигингни биласан.
Сенинг кўнгил кўзи ҳақидаги қарашларинг Мавлоно Румийнинг «Кўзни юмгил, кўзга айлансин кўнгил» сатрини ёдимга келтирар экан, қўрқиб кетаман. Кўнгил кўзга айланса, барча инсонлар бир—бирининг ботинини худди учинчи кўз билан кўргандек кўриб турсалар яшаш қанча оғир бўларди. Ахир ҳамманинг ботини, кичкина шаҳзодам, сеники каби шаффоф ҳудуд эмас-да.
Аллоҳ кўнгил кўзи очиқларни саноқли қилиб яратган. Бу кўнгил кўзи очиқлар сенга ўхшаб ўзга сайёрадан келиб қолган сайёҳга ўхшайди бизнинг орамизда. Лекин биз уларнинг шаффофлигини ўз ботинимиз чиркинлари билан ифлослантирган бўлсак керак. Чунки ундайлар орамизда тобора камайиб бормоқда.
Кўнгил кўзи…У билан … «излаган нарсани бир дона гулдан, бир қултум сувдан топиш мумкин». Аммо бирон кимса бугун сендек самимий қалби билан эзгу нарса излаяптими?
Кичкина шаҳзодам! Ўз қобиғига ўралиб олган, илинжи курси бўлган кимсанинг ботинига боққанмисан? Унда не бор? Кўришга арзийдими? Буюклик дардига мубтало шахслар қалби ичидаги оламга назар ташла-чи?
Ўз зирҳи ичида яшаётган, янгиликни истамаган кимсалар ботини нени зуҳур этади? Таънаю маломатни ўзига қурол қилиб
яшаётган мансабпараст ўзига юқори томон йўл очаётганда унинг моҳиятида нима акс этар экан? Шундай саволлар ичра қолар эканман, донишманд дўстинг Илоннинг мулоҳазаси менга ўринли кўринди. Бундай кимсалар орасида «…одамлар орасида ўзингни ёлғиз сезаверасан». Ў, бу ёлғизлик!
Сен яна она сайёрангга қайтмоққа азм қилдинг. Чиройли тулкичалари, донишманд илонлари, кўнгли нозик гуллари бор замин ҳам афтидан сенга манзур бўлмади. Чунки сен учратган ягона инсон ҳам қутича ичидаги қўзичоқни кўролмади. Сенинг ўз Гулинг учун масъулиятинг моҳиятини тушуна олмади. Энг муҳими, сенинг ботинингни англаб етмади. Сен заминда атиги бир йил бўлдинг. Сен бу ерда кўпроқ қолишни истамадинг. Чунки сен пок олам эдинг. Сен ўзингни одамлар орасида ёлғиз сезгандан, ўз сайёрангда дунё моҳиятини ўзингча англаб яшашни афзал билдинг. Сенинг ўз Гулинг бор эди. Ҳар куни бир неча марта мағрибига ботадиган Қуёшинг, сайёранг бор эди.
Сен кетдинг. Аммо кўнгилларга бир ёруғлик солиб кетдинг. Ортингдан қараб қолар эканман, митти юлдузга айланган сайёрангни соатлаб томоша қиламан. Такаббур зотнинг маломат тўнига бурканган ғазабини мен иши фақат ҳисоб-китоб бўлган ҳиссиз банда сайёраси томон итқитаман. Ва устоз ҳамиша осонгина айтадиган сўзни қувонч билан такрорлайман: «Майли-да». Кўнглим енгил бир сурур ичра чароғон бўлади. Осмонлар кўнглимга киради. Бу сенинг пок қалбинг саховатидан. Бунинг учун сенга ташаккур!
Сендан кейин мен илдиз ҳақида ўйлайман. Балки одамлар ўзакка етиб бориш учун илдизни изларлар. Балки улар кўнгилга айланиши мумкин бўлган кўзни изларлар. Балки улар маломатлар шамоли билан маст учиб юришар. Балки улар бир-бировларининг моҳиятини англаш учун шамол бўлиб юришар… Аммо сен учиб кетдинг, митти шаҳзодам. Одамзот кўнглига боқишни истамадинг. Ё бу кўнгилдаги фисқу фасод, фаҳшлардан қўрқдингми, шаҳзодам?!
Бугун мен сени, кўнгил кўзи очиқ – дўстни соғинаман, митти шаҳзодам!
Сенга борар йўлларни излайман.
Йўл эса… «Ҳар қандай йўл одамзот ҳузурига элтади!» «Одамлар шамолдек учиб юришади, илдизи йўқ уларнинг…»
2003
Munavvara Oymatova
IKKI MAQOLA
Munavvara Oymatova 1970 yil 9 fevralda Dushanbe shahrida tug’ilgan. 1990-1995 yillarda Xo’jand Davlat universiteti o’zbek filologiyasida tahsil olgan. 1995-98 yillar shu universitet aspiranturasida o’qib, 1999 yil «O’zbek adabiyotida fard janri poetikasi va tarixi» buyicha nomzodlik ishini yoqlagan. Hozirda Xo’jand Davlat universiteti o’zbek filologiyasi fakultetida «Rumiy va o’zbek adabiyoti» mavzusida doktorlik ishini tayyorlamoqda.
«Bug’doy boshog’i» nomli qissa bilan «Tabu» romani bir jildda 2010 yil Xo’jandda nashr etilgan. «Mozaika» she’riy to’plami ham 2010 yili chop qilingan.Anna Axmatova va Ivan Bunindan tarjimalar qilgan.
YO’QOTILGAN VAQTNI QIDIRIB
Men uning ismini bilardim. Uning benazir adibligini eshitgandim. Ammo og’ir qismati haqida, yozgan asarlari haqida hech narsa bilmasdim. Ittifoqo, bozor-o’char qilish uchun Panchshanbe bozori sari bordim. Ikkinchi qavatning qator magazinlarini chetlab, o’zimga kerakli buyumni olish uchun jadal ketayotib, oyog’imga nimadir ilashganini sezib oyoq ostimga qaradim. Bir parcha jurnal varag’i ekan. Engashib oldim. Bu – ismi mo»jiza kabi bo’lgan Uning haqdagi maqolaning bir bo’lagi edi. Men Uni shunday tanidim. Holbuki, maqola muallifi ham uni men kabi tasodifiy tanigan ekan. U ismi yigirmanchi asr jahon adabiyoti sahifalariga oltin harflar bilan yozilgan Marsel` PRUST edi.
U «Yo’qotilgan vaqtni axtarib» turkum romanlari bilan jahon romanchiligi tarixida inqilob yasagan adib ekan. Uning ismini dorilfunun partasida eshitmaganim alam qildi. Talabaligim armonlari yodimga tushdi.
Bizning talabaligimiz o’quv dasturlari tez-tez o’zgarib turgan bir davrga to’g’ri keldi. Natijada, mening kursdoshlarim jahon adabiyotining durdona asarlari sanalgan rusadabiyoti namunalari bilan tanishmasdan ketishdi. Buyuk Pushkin, Lermontov, Tolstoy, Dostoevskiy kabi daholar ismini hatto eshitishmadi. 20-asr boshlari rus adabiyotidagi,tom ma’noda, inqilobchilar Blok, Voloshin, Bunin, Mandel`shtam, Axmatova, Svetaeva, Pasternak, Merejkovskiy, Shmelev, Nabokovlar haqida bilmasligimizni gapirmasa ham bo’ladi.
Yaqinda o’z talabaligim armonlari xuruj qilib, dorilfunun o’quv dasturiga rus adabiyotini kiritish kerak degan so’zni aytib yubordim. Shunda eshitgan javobim quyidagicha bo’ldi: «Bular o’z adabiyotini o’qib olsin». Nahotki, adabiyotga hudud va chegara qo’yish mumkin bo’lsa?
Men ko’pdan Lotin Amerikasi nasri namunalarini yozuvchi O’rinboy USMONdan olib o’qiyman, taassurotlarni ham uning bilan o’rtoqlashaman. Chunki bu go’zal nasrni boshqa hech kim o’qishga-da qiziqmaydi. Holbuki, bugungi kunda bu nasr jahon adabiyotining yetakchi nasri sanaladi.
Universitet faqat o’rta maktab uchun o’qituvchi tayyorlaydi degan mahdud tushuncha o’quv dasturlarinigina emas, balki o’qituvchilarni ham chetlab o’tmagan. Natija, hatto o’qituvchi kitobxon emas. Bugungi zamonaviy o’zbek nasri ham taraqqiy etib borayotir. Bunda shubhasiz, jahon adabiyotining ilg’or tajribalari samarasi bor. Nazarimda, adabiyot milliy zaminda ildiz otib, jahoniy adabiy fazoda uchmog’i kerak. Qolaversa, hayotga, kelajakka umid bilan qarash kerak. Balki bugungi kun talabalari orasidan Markes bo’lmasa-da, balki mundayroq, Lorka bo’lmasa ham, balki undayroq yozuvchi, shoirlar yetishib chiqar. Har holda Dostoevskiy asarlarini o’qigan inson tiynatini tozarib borishining o’ziyoq yozuvchi qalami qudratidan dalolatdir. Shunday bo’lgach, hech yo’qsa, botinni tarbiyat etuvchi jahon adabiyotining ajib namunalari bilan talabani tanishtirish foydadan xoli bo’lmas. Bugun Kafka nima so’rog’ini bergan o’qituvchi, imonim komilki, ertaga Qodiriy nima deyishi muqarrar.
Bir paytlar biz aytolmagan gaplarni bugun dadil aytayotgan talabaga havasim keldi. Bu talaba Kafka kabi buyuk musannif ijodiga qiziqdimi, inshoolloh, Xo’jandzaminda gurkirab o’sayotgan YOSHLIK kuni kelib o’z SO’Zini aytadi.
Oyog’imga o’ralashgan o’sha jurnal varag’idan esa menga ma’yus Marsel` PRUST qarab turibdi. Parijning tor ko’chalaridan biridagi katalakdek tor kulbada yarim yotgan holda o’zining durdona asarlarini yozayotgan Prust: «Vaqtni yo’qotmanglar. Keyin topish mushkul», – deyayotgandek. Men esa jahon adabiyotining nodir asarlarini axtarar ekanman, talabaligimda yo’qotilgan vaqtni qidirayotganimni sezib qolaman. Vaqt esa German GESSEning «Cho’l bo’risi» cho’ntagidan ming bir qiyofasini ko’rsatib, bilmadim, menimi, yoki menga rus adabiyoti darsini o’tmagan o’qituvchilarnimi… mazax qiladi…
2005
SHAFFOFLIK MANZILI
Bir yashil tozalik istagan ko’ngillarga bag’ishlanadi.
Odamlar …shamoldek uchib yurishadi.
Antuan Sent-Ekzyuperi
Bir tanishim xabar yetkazdi: «Falonchi sizni yomonladi». Ustozimdan o’rgangan usulimni qo’lladim: «Mayli-da». Ammo buni ustozimdek yurakdan ayta olmadim. Chunki men shogird edim. Ko’nglim arzimas kimsaning malomatidan ozurda bo’ldi. Yagona rafiqim bezabonim – sen haqingdagi «Kichkina shahzoda» qissasini olib o’qiy boshladim. Bu nechanchi mutolaa ekanligini Xudo biladi. Faqat men yana sening shaffof qalbingning musaffo kengliklarida bir muddat qolgim kelgani rost.
Kichkina shahzoda, sen Guling bilan arazlashib qolganingda, boshqa sayyoralar sayrini istaganingda Gulingdan-da beg’ubor yana bir Gul izlaganmiding? Nima topding? Fuqarosi yo’q podshoh senga qanday saboq berdi? Yoki o’z sha’niga qarsaklar talab etgan shuhratparast-chi? Sen murg’ak bola qalbing bilan fuqarosiz podshoh nechog’lik nochor bandaligini his etding. Qarsaklar ilinjidagi shuhratparast tamagirligi qanchalar ojizligini tushunding…
Sen bu sayyoralar fuqarosidan yuz o’girding-da ketding. Hisob-kitobdan boshini ko’tara olmagan manfaat bandasi ham senga yoqmadi. Kabinet bandasi – geograf chol ham didingga o’tirmadi. Sen ularning keraksiz faoliyatida jonli hayotni ko’rmading, bu ham senga xush kelmadi. Ulardan-da ketding.
Mashg’uloti aroq ichish bo’lgan piyonista ham senga ojiz ko’rindi. Ammo fonus yoquvchi faoliyatida sen bir ma’no ko’rding. Bu ma’no fonuslar charog’onligi emasmidi? Har nechuk bu sayyoralar baribir sen izlagan narsani senga hadya etmadi.
Sen ulardan voz kechib zaminga ketding. Sen Sahroyi Kabir kengliklarida ilk bor hayvonot olamiga duch kelding. Sen shunchalar zarif edingki, hatto hayvonlar bilan ham tillasha olding. Ular senga odamlar haqida boshlang’ich ma’lumotni berdi. «Odamlar orasida ham o’zingni yolg’iz sezaverasan», – suhbatdoshing Ilonning bu xulosasi seni ajablantirgan bo’lsa, ne ajab. Ammo sen «har qanday yo’l odamzot huzuriga eltadi», – deding-da, odamzot huzuriga chopding. Xayriyat, sen qalbi o’zingniki kabi shaffof harir parda ichidagi insonga duch kelding. Bu qalb ham bir vaqtlar o’z qalbi shaffofligiga zilol buloq topa olmay, shaffof olamini begona nigohlardan yashirib, o’zining beg’ubor olamini e’zozlab asrar edi.
U har neki mavjudlikning mazmuni shaklda emas, mohiyatda deb bilgani bois, o’zi chizgan rasmlari bilan kattalarga kulgu bo’lgandi. Bugun esa sen u chizgan rasmlar bolalarcha soflik olami ekanligini e’tirof etar ekansan, u bir zumga o’shal soflik olamiga sayr qildi. Sen u chizgan rasmlar siyratini ko’rolding. Bola bo’lib emas, faylasuf bo’lib. «Faqat ko’ngil ko’zigina ochiq, eng asosiy narsani ko’z ilg’amaydi, u siyratda, botinda».
Sening bu mushohadang naqadar o’rinli. Naqadar rost. Sen o’zing ham «ko’ngil ko’zi bilan izlash lozim» degan so’zingga amal qilasan. Gulzor to’la gullar seni quvontirmaydi. Sen izlagan narsangni bu gullardan ham topa olmasligingni bilasan.Sening ko’ngil ko’zi haqidagi qarashlaring Mavlono Rumiyning «Ko’zni yumgil, ko’zga aylansin ko’ngil» satrini yodimga keltirar ekan, qo’rqib ketaman. Ko’ngil ko’zga aylansa, barcha insonlar bir—birining botinini xuddi uchinchi ko’z bilan ko’rgandek ko’rib tursalar yashash qancha og’ir bo’lardi. Axir hammaning botini, kichkina shahzodam, seniki kabi shaffof hudud emas-da.
Alloh ko’ngil ko’zi ochiqlarni sanoqli qilib yaratgan. Bu ko’ngil ko’zi ochiqlar senga o’xshab o’zga sayyoradan kelib qolgan sayyohga o’xshaydi bizning oramizda. Lekin biz ularning shaffofligini o’z botinimiz chirkinlari bilan ifloslantirgan bo’lsak kerak. Chunki undaylar oramizda tobora kamayib bormoqda.
Ko’ngil ko’zi…U bilan … «izlagan narsani bir dona guldan, bir qultum suvdan topish mumkin». Ammo biron kimsa bugun sendek samimiy qalbi bilan ezgu narsa izlayaptimi?
Kichkina shahzodam! O’z qobig’iga o’ralib olgan, ilinji kursi bo’lgan kimsaning botiniga boqqanmisan? Unda ne bor? Ko’rishga arziydimi? Buyuklik dardiga mubtalo shaxslar qalbi ichidagi olamga nazar tashla-chi?
O’z zirhi ichida yashayotgan, yangilikni istamagan kimsalar botini neni zuhur etadi? Ta’nayu malomatni o’ziga qurol qilibyashayotgan mansabparast o’ziga yuqori tomon yo’l ochayotganda uning mohiyatida nima aks etar ekan? Shunday savollar ichra qolar ekanman, donishmand do’sting Ilonning mulohazasi menga o’rinli ko’rindi. Bunday kimsalar orasida «…odamlar orasida o’zingni yolg’iz sezaverasan». O’, bu yolg’izlik!
Sen yana ona sayyorangga qaytmoqqa azm qilding. Chiroyli tulkichalari, donishmand ilonlari, ko’ngli nozik gullari bor zamin ham aftidan senga manzur bo’lmadi. Chunki sen uchratgan yagona inson ham quticha ichidagi qo’zichoqni ko’rolmadi. Sening o’z Guling uchun mas’uliyating mohiyatini tushuna olmadi. Eng muhimi, sening botiningni anglab yetmadi. Sen zaminda atigi bir yil bo’lding. Sen bu yerda ko’proq qolishni istamading. Chunki sen pok olam eding. Sen o’zingni odamlar orasida yolg’iz sezgandan, o’z sayyorangda dunyo mohiyatini o’zingcha anglab yashashni afzal bilding. Sening o’z Guling bor edi. Har kuni bir necha marta mag’ribiga botadigan Quyoshing, sayyorang bor edi.
Sen ketding. Ammo ko’ngillarga bir yorug’lik solib ketding. Ortingdan qarab qolar ekanman, mitti yulduzga aylangan sayyorangni soatlab tomosha qilaman. Takabbur zotning malomat to’niga burkangan g’azabini men ishi faqat hisob-kitob bo’lgan hissiz banda sayyorasi tomon itqitaman. Va ustoz hamisha osongina aytadigan so’zni quvonch bilan takrorlayman: «Mayli-da». Ko’nglim yengil bir surur ichra charog’on bo’ladi. Osmonlar ko’nglimga kiradi. Bu sening pok qalbing saxovatidan. Buning uchun senga tashakkur!
Sendan keyin men ildiz haqida o’ylayman. Balki odamlar o’zakka yetib borish uchun ildizni izlarlar. Balki ular ko’ngilga aylanishi mumkin bo’lgan ko’zni izlarlar. Balki ular malomatlar shamoli bilan mast uchib yurishar. Balki ular bir-birovlarining mohiyatini anglash uchun shamol bo’lib yurishar… Ammo sen uchib ketding, mitti shahzodam. Odamzot ko’ngliga boqishni istamading. YO bu ko’ngildagi fisqu fasod, fahshlardan qo’rqdingmi, shahzodam?! Bugun men seni, ko’ngil ko’zi ochiq – do’stni sog’inaman, mitti shahzodam!Senga borar yo’llarni izlayman.
Yo’l esa… «Har qanday yo’l odamzot huzuriga eltadi!» «Odamlar shamoldek uchib yurishadi, ildizi yo’q ularning…»
2003
Antuan de Sent-Ekzyuperi. Kichkina shahzoda by Khurshid Davron on Scribd
