Француз адиби Марсель Пруст ижоди йигирманчи аср француз романчилиги таназзулга учраган бир пайтда унинг тараққиёт жараёнида кескин ўзгаришларни белгилаб берди. Адиб асарлари асосан 1912-1922 йиллар оралиғида, яъни бутун Европани ларзага келтирган биринчи жаҳон уруши ва ундан кейинги ижтимоий-сиёсий оқибатлардан танг ҳолатга тушиб қолган Франция ҳаётининг муҳим босқичида яратилган бўлиб, ўша давр руҳини ўзида тўлиқ мужассам этади.

МУҲАММАДЖОН ХОЛБЕКОВ
ХХ АСР МОДЕРН АДАБИЁТИ МАНЗАРАЛАРИ

МАРСЕЛЬ ПРУСТ

Француз адиби Марсель Пруст ижоди йигирманчи аср француз романчилиги таназзулга учраган бир пайтда унинг тараққиёт жараёнида кескин ўзгаришларни белгилаб берди. Адиб асарлари асосан 1912-1922 йиллар оралиғида, яъни бутун Европани ларзага келтирган биринчи жаҳон уруши ва ундан кейинги ижтимоий-сиёсий оқибатлардан танг ҳолатга тушиб қолган Франция ҳаётининг муҳим босқичида яратилган бўлиб, ўша давр руҳини ўзида тўлиқ мужассам этади. Ёзувчининг кўп жилдли “Йўқотилган вақтни ахтариб” номли романлар туркуми XX аср адабиётида реализмга хос бўлган ижтимоий роман анъаналарига қарши турган модернизм руҳидаги “онг оқими” романига асос солди, десак муболаға бўлмайди.

Марсель Пруст (Marcel Proust, 1871-1922) Парижда, Сорбонна университети тиббиёт факультети профессори Адриан Пруст оиласида дунёга келди. Ўқимишли Жанна Вейль хоним фарзандларининг ақл-заковатли бўлиб улғайишида ҳам она, ҳам мураббия сифатида катта роль ўйнайди. Болалигидан касалманд ўсган, ўта таъсирланувчан ва нозик табиатли Марсель бутун умрини тўрт девор орасига ўтказди. Онасининг сай-ҳаракати туфайли савод чиқарди, кенг билим олишга муваффақ бўлди.

1882 йилда Марсель Пруст Кондорсе лицейига ўқишга киради, бироқ касаллиги туфайли дарсларга мунтазам қатнай олмайди, машғулотларни асосан уйда олишга мажбур бўлади. 1886 йил у ўзининг “Қуёш тутилиши” (L’Eclipsé) ва “Булутлар” (Les Nuages) деб номланган илк ҳикояларини ёзади. Лицейдаги таълимининг сўнгги йили Марсель фалсафа ўқитувчиси Альфонс Дарлю билан яқинлашади ва унинг таъсирида фалсафий асарларни мутолаа қила бошлайди. Айни пайтда унинг китоб жавонида Альфред де Мюссе, Анде де Виньи, Виктор Гюго, Шарль Бодлер сингари машҳур қаламкашлар китобларини учратишим мумкин эди. Ёш Марсель маърифатпарвар ва инсонпарвар адиблар Жан Расин, Лабрюйер, Сен-Симон ижодига ўзгача меҳр қўйганди, замондошларидан М. Баррес, Ж.Э. Ренан, П. Лоти, М. Метерлинк асарларини диққат билан ўқирди.

1889 йил Пруст бакалавр унвонини олиш учун битириш имтиҳонларини топширади, Корнел ва Расин ҳақида ёзган битирув малакавий иши мақтов ёрлиғига сазовор бўлади. Лицейда олган билими ва ушбу ютуғи уни адабиёт оламига чорлаган бўлса ажаб эмас. Лицейни тугатгач, Пруст Сорбонна университетининг ҳуқуқшунослик факультетига ўқишга киради, тез орада адабиёт аҳли, рассом ва журналистлар орасида танилади, адабий кечалар, ҳар хил ижодий кўргазмаларга қатнай бошлайди, айнан шу йилларда унинг бадиий ижодга бўлган мустақил қарашлари шаклланади.

Пруст университетда ўқиб юрган пайтида файласуф Анри Бергсон (Henri Bergson, 1859-1941)нинг “Онгнинг бевосита белгилари хусусида тажриба” (Essai sur les données immédiates de la conscience, 1889) деб номланган тадқиқотини диққат билан ўрганади. Бу асар бўлғуси ёзувчи дунёқарашига, дунёни ўзгача ҳис этишига катта таъсир кўрсатади. Кейинчалик Пруст ижодида Бергсоннинг асосий ғоялари, яъни вақт оқими тушунчаси, инсоннинг ички ҳиссиёти орқали англашиладиган ғайришуурийлик тушунчаси, инсон онгида беихтиёр юзага қалқиб чиқувчи ва ақл-идрок орқали англаб олинадиган ассоциация (тасаввур) ҳамда хотира (мушоҳада)нинг аҳамияти ўзига хос тарзда талқин этилади.

Университетни битиргач, нозик табиатли, доимо хаёллар оғушида бўлувчи паришонхотир Пруст бир қанча вақт мазмунсиз ва мақсадсиз умргузаронлик қилди. Зодагонлар даврасида ўтказилган дабдабали базм ва кечаларда “азиз меҳмон” бўлиб, айни пайтда “Фигаро” газетасида маданий-маиший ҳаётга бағишланган рукнни олиб борди. Янги таассуротларга эга бўлиш, янги танишлар орттириш мақсадида чет элга, жумладан Венеция, Голландия, Германияга саёҳат қилади, бироқ у ерда ҳам зодагонлар даврасидаги қайноқ ва жўшқин ҳаётга шўнғийди. Диққат-эътиборини санъатга қаратган Пруст ватанига қайтгач, Парижда ўтказиладиган ижодий кечалар, кўргазмалар, спектакль ва концертларга фаол қатнашади, энг муҳими, адабиёт аҳли орасида ҳақиқий санъат ихлосманди ва нозик дидли танқидчи сифатида танилади.

Ўша йиллари Парижда фаолият олиб борган адабий салонлардан учтаси, яъни бастакор Жорж Бизенинг рафиқаси мадам Женевьев Галеви, ёзувчи Анатоль Франс ижоди “мухлиса”си, шоира мадам де Кайаве ҳамда бадавлат хоним Мадлена Лемер салонлари Пруст ҳаётида муҳим рол ўйнади. Бу ерда у Ги де Мопассан, Оскар Уайльд, Анри Бергсон сингари машҳур ижодкорлар билан суҳбат қуради. 1892 йил мадам Женевьев Галеви салонида ёш ижодкорлар томонидан “Банкет” (“Banquet”) номли журнални ташкил этишади. Унда Пруст ҳам Роберт Дрейфус, Даниель Галеви, Анри Барбюс каби ёш қаламкашлар билан елкама-елка туриб фаолият кўрсатади. Тез орада катта муваффақиятга эришган журнал жамоаси уни модерн услубига, аниқроғи ўша пайтда майдонга чиққан модернизм йўналишига бурди. Журналда Шопенгауэрнинг фалсафий қарашлари, Ницше таълимоти, Россетти ва Суинберн ижоди хусусида мақолалар чоп этилар, Пруст эса китобхонлар диққатига сазовор бўлган бу йўналишдаги китобларга тақриз ёзиш билан машғул эди. Ушбу тақризларда унинг символизм каби турли-туман декаданс “мактаб”лар фаолиятига бефарқ қараши, уларга аҳамият бермаслиги ҳамда модернизм тамойиллари, модерн услубига бўлган ўзгача эътибори яққол кўриниб турарди.

1889 йил Орлеан шаҳри яқинида жойлашган ҳарбий қисмда бир йиллик кўнгилли хизмат Пруст дунёқарашларини кенгайтирди: ҳаётга бўлган муносабатини кескин ўзгартирмаган бўлса-да, ҳаётдаги ўз ўрнини топиш йўлида муҳим босқичга айланди.

1894 йил Пруст ўзининг тушкунлик, умидсизлик кайфиятдаги шеърларини нашр эттиради. Бу китобча адабиёт аҳлининг эътиборини қозонмаган бўлса-да, Пруст ижодкор дўстлари даврасида ҳаваскор шоир деган номга сазовор бўлади. Орадан икки йил ўтиб, у ўзининг новеллалардан иборат “Кўнгил хушлиги ва кунлар” (Les Plaisirs et les Jours, 1896) номли илк китобини нашр эттирди. Китобга муқаддимани Анатоль Франс ёзган эди. Унда, жумладан, шундай сатрлар бор: “Бу новеллаларда муаллифнинг ғам-андуҳи ўткир ақл, нозик дид ва ҳайратланарли даражада кузатувчанлиги билан уйғунлашиб, тушунарли, ўта ёқимли ва турфа ранглар ифодасида намоён бўлади”9.

Адабий танқидчиликда бирмунча обрўли бўлган романнавис Жан Лоррен эса дабдурустдан бу китобга салбий тақризини эълон қилади: у китобдаги нафақат ҳар бир новелла, балки унинг ҳар бир саҳифасига раддия билдириб, кескин танқид остига олганди. Бетакаллуф муомала Пруст ҳамиятига қаттиқ теккан эди: ёш ёзувчи сурбет танқидчини дуэльга чақиради. Дуэль 1897 йил Парижнинг жануби-ғарбий тумани – Мёдоне шаҳарчаси яқинида бўлиб ўтди. Пруст секунданти бўлган рассом Жан Беро томонларни муросага келтира олди: Лоррен қўпол ҳатти-ҳаракати ва ножўя сўзлари учун кечирим сўради. Прустнинг тантилиги тутиб, унинг узурини қабул қилади. Қизиғи шундаки, Лоррен бу воқеадан сўнг Прустни ва унинг ижодини қадрловчи мунаққидга, бир сўз билан айтганда, унинг дўстига айланди.

Аслида, “Кўнгил хушлиги ва кунлар” китоби – бу ўзига хос “портрет”, “этюд”, “хомаки” тасвирлар ҳамда “апил-тапил ёпилган” сюжетлардан иборат новеллалар мажмуаси эди. Уларнинг аксарияти олдин “Банкет” ва “Ревю бланш” журналларида эълон қилинганди. Таъкидлаш жоизки, китобга кирган новеллаларда булғуси романнависнинг кузатувчанлик, бадиий тафсилотларга мойиллик, табиатнинг гўзал манзараларига синчков нигоҳ билан қараш, инсон руҳий оламига чуқур кириб бориш каби хусусиятлари ҳам яққол намоён бўлади. Айни пайтда, француз зодагонлар ҳаётини тасвирлашда ёлғизлик мавзуси, бутун борлиқнинг мазмунсизлигини теран ҳис этиш оҳанглари аниқ-равшан сезилади. Масалан, “Виоланта” (Violante ou le mondain) новелласи қаҳрамони бор вужуди билан маънавий ва руҳий ҳаётини сермазмун ўтказишга интилади, бироқ бундай ҳаётни у зодагонлар даврасида топа олмаслигини англаб етади. Ўзини деразадан ташлаб юборган болакай ҳақидаги новеллада шахснинг беҳуда кун ўтказиш, жамиятга фойда келтириш мумкин бўлган фаолиятдан узоқлашиш мавзуси кўтарилади. Китобнинг номи антик давр файласуфи Гесиоднинг “Меҳнат ва кунлар” асарига муқояса қилиниши ва у билан қайсидир бир маънода баҳслашиши бежиз эмас албатта.

Тўплам мағзидаги “яшаб ўтгандан кўра, яшашни орзу қилгани яхшироқ” дегувчи ғоя унга кирган барча новеллаларда у ёки бу шаклда ўз ифодасини топган. Ёзувчининг “Йўқотилган вақтни ахтариб” номли туркум романларида кенгайтирилган ва чуқурлаштирилган кўпгина мавзулар: инсон онгида беихтиёр юзага қалқиб чиқувчи хотиралар, тасаввурлар (“Бальдасар Сильванд ўлими” новелласи), муҳаббатни юзаки ва сохта маънавий бойлик даражасига кўтариш мавзуси (“Виоланта” новелласи), жамиятда ўзини билимдон, дид-фаросатли деб ҳисобловчи, аристократик тартиб-одатларга кўр-кўрона эргашувчи худбин одам мавзуси (“Итальян комедияси парчалари”) ва бошқалар “Кўнгил хуши ва кунлар” китобидаёқ бошланганлигини кузатамиз.
Синчков ўқувчи Пруст новеллаларида зодагонлар ҳаётининг зохирий назокати, сиртдан қараганда, сермазмун ва тўлақонли, ичдан эса – бўм-бўш ва маъносиз ҳаётдан завқланганини дарров сезади. Бу ёзувчининг ортиқча бежиримли ва тумтароқ услубида акс этмасдан қолмади. Символизм руҳидаги мавҳум образлар ва услубнинг ғайритабиийлиги Пруст романининг тили, пухта ва изчил яратилган образлар силсиласидан анча узоқдир. Нима бўлганда ҳам, “Кўнгил хушлиги ва кунлар” китоби бадиий ижодда ўз йўлини топган адибнинг ҳақиқий истеъдодидан дарак беради.

Тобора ривож олиб бораётган оғир хасталикка йўлиққан Пруст учун бадиий ижод ўзига хос қаҳрамонлик эди. Адиб ҳаёти ва ижодига бағишланган бир қатор тадқиқотларда Прустнинг пўкак дарахт пўстлоғи билан қопланган хонада тунги бедорлик, кундузги беҳаловат, соғлигини бир маромда ушлаб туриш учун кучли таъсир қилувчи дори-дармонларни истеъмол қилиш, асабларни таранг этган беором ёлғизликдан иборат яшаш тарзи жамиятда ўзини ўта маданиятли, ўқимишли, билимдон, дид-фаросатли ҳисобловчи худбин одамнинг ғалати “тентакнамолиги” дея тушуниларди. Аслида, эса, бу оғир хасталикка учраган адибнинг бу тахлитда яшашини меҳнат орқали кўпроқ маънавий ва жисмоний куч-қувватини сақлаб қолишга бўлган интилиши тақозо этган.
Пруст ҳаёти давомида кўп жудоликларга учради: 1903 йилда отаси вафот этди, 1905 йил мушфиқ она ҳам ўғлининг бахтли онларини кўролмасдан оламдан кўз юмди. Ота-онадан Прустга катта мерос қолди, аммо у бойликнинг аксар қисмини касаллик билан олишувга сарфлашга мажбур эди. 1906 йилдан бошлаб астма хуружи уни узлатда ҳаёт кечиришга мажбур этди.

Шунга қарамасдан, Пруст роман яратиш ҳақидаги дастлабки режаларини тузади ва енгни шимариб ишга киришиб кетади. 1911 йилга келиб романнинг биринчи, хомаки шакли тайёр бўлди. У уч қисм (“Йўқотилган вақт”, “Гуллаган қизлар соясида” ва “Топилган вақт”)дан иборат бўлиб, икки ҳажмдор жилдга сиғдирилиши кўзда тутилганди. Трилогияга дастлаб “Ҳис-туйғуларнинг тўхташи” деб ном берилди. Кейинчалик улар “Йўқотилган вақтни ахтариб” (A la recherche du temps perdu) деган ном остида бутун бошли туркумга айланиб кетди. Сабот-матонат ва сабр-тоқат билан олишган йиллар бошланди: адиб бутун куч-ғайратини тўплаб меҳнат қилди. Бу билан Пруст нимжон соғлигига янада путур етказган бўлса-да, бироқ ўз ниятига етишди: 1913 йил бошида туркумнинг дастлабки уч жилдли варианти тайёр бўлди. Аммо туркумнинг “Сван томон сари” (Du Côté de chez Swann, 1913) деб номланган биринчи романини нашр қилиш осон кечмади. Романни “нозик табиатли ҳаваскор” қаламкаш ёзганлигини баҳона қилиб, “Нувель ревю Франсез” журнали бош муҳаррир, таниқли адиб Андре Жид уни босишдан бош тортди. Унга эргашган бошқа ноширлар ҳам турли сабаблар топиб, ўзларини четга олдилар. Йил охирида “Фаскель” ва “Галлимар” нашриётларидан ҳам рад жавоблари келди Ундан сўнг “Оллендорф” нашриётидан китобни чиқаролмаслик ҳақида расмий хат олинди. Бироқ Пруст булардан ранжимади, аксинча, эътибор бермасдан, уйқусиз тунларини романга сайқал бериш билан ўтказди. Қора кунлар ортидан, албатта ёруғ кунлар келади деганларидек, ношир ҳам топилди: “Грасс” нашриёти директори Бернар Грассе (Bernard Grasset, 1881-1955) қўлёзмани жиддий қисқартишни талаб қилган ҳолда, 1913 йил китобни муаллиф ҳисобидан нашр қилди. Роман муваффақият қозонмади, адабиёт аҳли ва танқидчилик уни совуққина кутиб олди.
Биринчи жаҳон урушининг бошланиши туркумга кирган кейинги романларнинг нашр қилинишини беш йил орқага сурди. Ношир Бернар Грассе бошқа ватандошлари каби фронтга жўнаб кетди. Кўпгина нашриётлар уруш даврида ёпилди. Бу оғир дамларда Пруст айрим ижодкорлар каби миллатчилик ғоялари ва шовинистик тарғиботга алданмади. Яқин дўст ва ҳаммаслак қаламкашларнинг уруш майдонларида жон бераётганларини эшитган ёзувчи руҳан эзилди, миллат бошига тушган фалокатдан қандай қилиб қутулишни, одамларга қандай ёрдам беришни билмай ўзини йўқотиб қўйди. Ҳа, тан олиш керак, Пруст урушга қарши ўз сўзини айтолмади. Айтолмасди ҳам. Қандай айтсин, ахир у доимо ўзини ижтимоий-сиёсий ҳаётдан четга олиб, иложи борича ундан қочиб яшарди. Эҳтимол, бетоблиги бунга сабаб бўлгандир.

Уруш тугаб, Европада омонатгина тинчлик ўрнатилгандан сўнг, Пруст ҳаётида туб ўзгаришлар рўй берди. “Нувель ревю Франсез” адибнинг иккинчи – “Гуллаган қизлар соясида” (A l’ombre des jeunes filles en fleurs) деб номланган романдан катта парчани босиб, журналнинг янги, урушдан кейинги фаолиятини бошлаб юборди. 1919 йилда эса, “Нувель ревю Франсез” журнали билан ҳамкорлик қилган “Галлимар” нашриёти романни тўлалигича чоп этди. Иккинчи роман муаллифга шуҳрат келтирди. У Гонкур мукофотига сазовор бўлди. Тез орада Пруст Франциянинг олий мукофоти – Фахрий легион (Légion d’Honneur) ордени билан тақдирланди. Беором, баҳаловат тунлар, тинимсиз, серғалва кунлар, не-не машаққатлар эвазига орзулар ушалгандек туюларди. Аммо танганинг иккинчи тарафи бор деганларидек, бахт ортидан бахтсизлик ҳам етиб келди: адиб соғлиги тобора ёмонлашиб борарди. У ётган тўшагидан деярли турмас, хос хонасидан камдан-кам ҳоллардагина чиқар, Франсуа Мориак, Жан Кокто, Жак Ривьер каби содиқ дўстлар даврасида онда-сонда кўнгилхушлик қиларди.

Нима бўлганда ҳам, Пруст ўз қобиғига ўралиб қолмади. Ўзида ажал билан курашишга куч-шижоат борлигини кўрсатишга астойдил ҳаракат қилди. Дардга ён бермасдан ишлади, қўли остидан қораланган қоғоз ортидан қоғоз чиқди, роман ортидан роман дунё юзини кўрди.
1920 йил туркумнинг яна бир асари “Германтлар томонида” (Le Côté de Guermantes) романининг биринчи қисми; 1921 йил иккинчи қисми, шунингдек, “Содом ва Гоморра” (Sodome et Gomorrhe, 1922) романининг биринчи жилди нашрдан чиқди. Туркумдаги романлар сони борган сари кенгайиб борар, унга янги номдаги “Асира” (La Prisonnière, 1925) ва “Қочоқ қиз” (Albertine disparue, 1927) деб номланган жилдлар қўшилди. Ёзувчи босмахонада терилган матнни ўқиб, хатоларни тузатишда мусаҳҳиҳ каби таҳрир қилар, ўзгартиришлар киритаркан, қўлёзмага қайта ишлов бериб, аксар ҳолларда матнни икки баробар ошириб юборарди. 1918 йилда “Йўқотилган вақтни ахтариб” туркумини ёзиб битирдим деб ҳисобласа-да, Пруст кунни тунга улаб, тиним билмасдан ишлади, ҳаётининг охирги дамларигача туркумдаги романлар матнига тузатишлар киритиш билан машғул бўлди.
1922 йил ноябрь ойининг ёмғирли кунларида Прустнинг аҳволи янада оғирлашади. Унга зотилжам касаллиги ташхисини ҳам қўшиб қўядилар. Кўрилган муолажалар наф бермайди. Ҳаётдан тўйиб баҳра ололмаган, унинг қувончларидан бағри тўлмаган, ёлғиз ўзи бу дунёда қолиб кетган адиб 1922 йилнинг 18 ноябрида дунёдан кўз юмади. Дафн маросимига йиғилган кам сонли содиқ дўстлари уни охирги йўлга кузатиб қўядилар. Бугун Парижга ташриф буюрган сайёҳлар машҳур кишилар дафн этилган Пер-Лашез қабристонига боргудек бўлишса, Марсель Прустнинг қора мармар тош қўйилган камтарона қабрини зиёрат қилишлари мумкин.
Ёзувчидан кейин унинг китоблари қолади, деб бежиз айтишмаган. Пруст вафотидан сўнг, унинг китоблари навбатма-навбат дунё юзини кўрди. Туркумнинг сўнгги романи саналмиш “Топилган вақт” (Le Temps retrouvé) 1927 йилда босилиб чиқди. Мунаққидлар Прустнинг нашр қилинмаган асарлари “Топилган вақт” романи билан чекланиб қолмаганлигини аниқлашди. 1950 йил Пруст қаламига мансуб, 1909 йилда ёзилган “Сент-Бёвга қарши” (Contre Sainte-Beuve) мақоласининг қўлёзмаси, 1952 йил тугалланмай қолган “Жан Сантейль” (Jean Santeuil) қиссаси, 1953 йил адибнинг онасига ёзган мактублари (Marcel Proust. Correspondance avec sa mère) ҳам топилди.
Хуллас, 1950 йилларда Пруст қаламига мансуб барча асарларнинг чоп этилиши адиб ижодининг номаълум жиҳатларини аниқлашга кенг имкон яратди. Масалан, аслида, “Кунгил хушлиги ва кунлар” 1895 йилда ёзилган бўлса, “Сван томон сари” романига адиб фақат 1909 йилда қўл урганлиги маълум бўлди. Ўтган 14 йил мобайнида Пруст томонидан “Фигаро” журналида фақат бир нечта мақолалар ҳамда Рёскин ижодидан қилган икки асар таржимаси эълон қилинган, холос. Адиб 1899 йилда ёзган мактубларининг бирида: “Анча вақтдан бери катта асар устида ишлаяпман, лекин ҳали уни тугатолганим йўқ”10, дея маълумот беради. Ушбу асар устида у 1906 йилгача ишлайди. Айни пайтда “Жан Сантейль” қиссаси учун материал ҳам йиғади. Юқорида қайд этилган асар Пруст маънавий, қолаверса, руҳий изланишлари тарихига айланиши лозим эди. Аммо бу асар ёзувчи истаганидек чиқмади. Ундан қаноат ҳосил қилмагач, Пруст қўлёзмани йўқ қилиб ташлайди: “Мен қилган меҳнат самарасиз бўлди, асар кўнглимдагидек чиқмади”11, деб ёзади у 1906 йилда.
“Жан Сантейль” қиссаси яратилиш вақти “Сван томон сари” романи яратилишдан олдин бўлган қисқа босқичга тўғри келади. Унинг қўлёзмаси Пруст архивидан кейинчалик топилди. Бошида мунаққидлар бу қўлёзмани муаллифнинг барчага таниш асарларининг турли қисмлари, хомаки ёзувлари, режалари, ишланмаган қораламалари деб ўйлаган эди. Нашрга тайёрланаётган пайтда “Жан Сантейль” қиссасининг биринчи қисми муаллиф қўлёзмасида мавжуд бўлиб, қолганлари шу мавзу атрофида бирлаштирилди ва хронологик тартибда жойлаштирилди. Таъкидлаш лозимки, бу асар, “Кўнгли хушлиги ва кунлар”га қараганда, анча пухта ёзилган эди. Қиссага яхши ишлов берилмаганлиги ва пала-партиш тузилганлиги, такрорлар кўплигига қарамасдан, унинг устида муаллиф кўп меҳнат қилгани сезилиб туради. Бу асарда Пруст ўзини ёрқин психологик портрет яратгувчи чуқур таҳлил устаси сифатида кўрсата олди. Буни биз бош қаҳрамон образининг тасвирида ҳам кўришимиз мумкин. Муаллиф “Жан Сантейль” ҳақида: “Эҳтимол, бу романдан каттароқ ёки ундан кичикроқ ҳам бўлиши мумкин, бу – ҳаётимнинг асл моҳияти, ҳеч бир аралашма ва қўшимчасиз… Бу китоб ёзилган эмас, балки йиғилган”12, деб ёзади.
Дарҳақиқат, “Жан Сантейль” кўлёзмасида ҳикоя ва хроника, портрет ва табиат манзаралари, ҳикматли сўзлару диалоглар бир-бири билан қоришиб кетган. Буларнинг ҳаммаси “Йўқотилган вақтни ахтариб” туркумида якдил маънавий-ахлоқий ва бадиий концепция негизида бир-бирига чамбарчас боғланган ва бетакрор кўринишда кўз ўнгимизда намоён бўлади. “Жан Сантейль” қиссаси – “Кунгил хушлиги ва кунлар” ҳамда “Сван томон сари” асарлари орасидаги зарур бўғиндир. Буни доимо ёдда тутишимиз лозим, негаки усиз адибнинг XX аср бошидаги ҳаёти ва ижоди, ижодий камоли, дунёқараши ва ҳаётий маслакларининг шаклланиши ҳақида фикр юрита олмаймиз. Айнан шу даврда Пруст қарашларида роман сюжети ва композицияси, бадиий образ борасидаги асосий тушунчаси шаклланган эди.
“Жан Сантейль” қиссасида Пруст нафақат одамлар ва нарсалар, шаҳар ёки табиат манзаралари, бино ва иншоотларнинг ички ва ташқи безаги, жиҳозланган кўринишини тасвирлайди, балки уларни субъектив тарзда қайта англашга интилади, ўз онгининг туб моҳияти ва мазмуни қилиб кўрсатишга ҳаракат қилади. Асар қаҳрамони кўп жиҳатдан муаллифнинг фикрларини ифода этади, аммо унинг психологик портретида ёқимсиз, кишининг ғашини келтирувчи қирралари ҳам мавжуд: у ўтакетган худбин, шуҳратпараст ва сурбет одам қиёфасида намоён бўлади. “Йўқотилган вақтни ахтариб” туркуми бош қаҳрамони Марсельга хос бўлган хислат – ҳиссиётга берилувчанлик, нозик дид, ғамхўрлик ва зийрак нигоҳ – Жан Сантейльда йўқ ва бўлиши ҳам амри маҳол. Прустнинг тугалланмаган ушбу кўлёзмасидаги кўпгина мавзу ва оҳангларни вақт ўтиб, унинг асосий асарларида учратишимиз мумкин. Туркумга кирган романларнинг кўп қаҳрамонлари “Жан Сантейль”да илк бор кўриниш беради; масалан, “йўқотилган вақтни ахтаришда” муҳим аҳамият касб этган мусаввир образи шулар сирасидандир.
1907 йил Пруст ўзининг кўп баҳсларга сабаб бўлган “Сент-Бёвга қарши” эссесини ёзишга киришади13. Бу мақола аста-секин XIX аср француз адиби, умрининг аксар қисмини “Инсон комедияси” (La Comédie humaine, 1830-1848) туркумини яратишга бағишланган Оноре де Бальзак (Honoré de Balzac, 1799–1850) ҳаёти ва ижодини ёритувчи тадқиқотга айлана боради. Бу мақола номаълум сабабларга кўра охирига етказилмасдан қолиб кетган. Эҳтимол у “Йўқотилган вақтни ахтариб” туркуми режасидаги якуний асар бўлгандир. Бальзакка тасаннолар ўқиб, унинг романларидан завқ ва илҳом олганлигига қарамасдан, Пруст ўзини янги давр “Инсон комедияси” яратувчиси сифатида кўрсатишга, Бальзакдан фарқини намоён қилишга ҳаракат қилди. Персонаж психологиясини унинг “фуқаролик ҳолати” билан бирлаштиргани учун Бальзак бошига таъна-маломат тошини ёғдираркан, Пруст ўзини мураккаб вазиятга қўяди, яъни Бальзак наздидаги психологик портретнинг маънавий, ақлий, қолаверса, ижтимоий жиҳатдан аниқ чизилганлигини тушунмаганлигини ошкор этади.
1900 йилларда олиб борилган ёзишмалар, энг муҳими, ушбу мақола Бальзак яратган туркум тамойилларига нисбатан Прустнинг режалари, ўйлаб қўйган тахмин ва фаразлари баҳсталаб эканлигини яққол ифодалайди. Пруст ўз туркумида алоҳида дунёни яратишга интилади: унда сон-саноқсиз қаҳрамонлар яшайди, аммо улар турғун ҳолатда эмас, балки 20-25 йил ичида маълум эволюцион (улғайиш, ўсиш, ҳаётий тажриба тўплаш, қарашларини ўзгартириш, ҳаёт шодликларидан баҳраманд бўлиш, айни пайтда мусибат ва бахтсизликларни бошидан кечириш, ҳаёт синовларига бардош бериш ва ҳоказо) ўзгаришларни бошидан кечиради. Хуллас, алоҳида яратилган дунёда ҳам бир жойда тўхтаб қолинмайди. Аммо асосий ғоя, ҳаётни тасвирлаш услуби Пруст асарларини реализм тамойилларига асосланган ижтимоий роман доирасидан чиқариб юборади.
“Йўқотилган вақтни ахтариб” туркумининг ўзига хослиги шундаки, унда, биринчи навбатда, романнинг асрлар мобайнида қўлланилиб келинаётган, одатий бўлиб қолган сюжет тушунчаси тубдан қайта кўриб чиқилиб, қайта англаб олинади. Ҳикоя қилиш қаҳрамон номидан хотиралар шаклида олиб борилади, унинг образи эса муаллиф шахси билан чамбарчас боғланган: Марсель-ҳикоячи ҳаёти айни пайтда ёзувчи Марсель Прустнинг ҳаётига ўхшайди. У гўзал табиат қўйнида жойлашган қадим Комбре шаҳрида ўтган болалиги, оила қўйнидаги тинч ва осуда ҳаёти, қариндош ва дўстлари, энг муҳими, нозик дид соҳиби, насл-насаби аслзодаларга тегишли Сван ҳақида ҳикоя қилади (“Сван томон сари”). Сван ҳаёти туркумга кирган барча романлардан ўтади. Болакай ўсмирга айланади, эс-ҳушини йўқотиб Сван эркатой қизи Жильбертага кўнгил қўяди; кейинчалик муҳаббат ришталари бирданига узилади; унинг ўрнига Баальбек курортида дам олиш онлари ва у ерда соҳибжамол Альбертина билан танишишдан олинган таассуротлар келади; айнан Альбертина Марсельнинг иккинчи муҳаббатига айланади (“Гуллаган қизлар соясида”). Марсель ёшлигиданоқ “сара” жамиятга тенг ҳуқуқли аъзо сифатида қабул қилинади: герцог Германтский, барон Шарлюс, княгиня Пармская каби зодагонлар уни ўз уйида азиз меҳмондек кутиб олишади. Пруст романлари (“Германтлар томонида”, “Содом ва Гоморра”)даги барча қаҳрамонларнинг Париж аристократлар даврасида жонли прототиплари бўлган. Марсель қалбини эгаллаган соф ва беғубор туйғу: Альбертинага бўлган беқарор, қийноққа солувчи, зиддиятларга тўла муҳаббати ушбу икки жилдда кўз ўнгимизда очилади ва “Асира” ҳамда “Қочоқ қиз” романларида ўз интиҳосини топади. Ниҳоят, “Топилган вақт” романида қаҳрамон, ҳис-туйғулар гирдобидан, дил ва юрак изтиробидан қутулиб, бесаранжом, беҳаловат ҳаётдан тинч ва осуда ҳаётга қайтади, ҳаётдаги юксак бурчи – ижодий фаолият эканлигини тушуниб етади ва ёзувчилик меҳнатида таскин топади. Айнан адабиётда унинг этик ва эстетик дунёқарашлари шаклланади, уларга мувофиқ тарзда бадиий ижод Марсель учун ҳақиқий, тўлақонли ҳаётга айланади.
Шундай қилиб, қаҳрамон тақдири бир вақтнинг ўзида ёзувчининг ижодий изланишлар йўлини такрорлайди. Аммо сюжетни шу алпозда талқин қилиш бамисоли юзаки ёндошгандек туюлади. Назаримизда, асарнинг туб моҳиятини акс эттирмайди. Пруст ўз олдига “туйғуларни тарбияловчи” ёки умуман “тарбия” романини яратиш мақсадини қўймаган. Адиб яшаш учун кураш, ҳаётий тажриба орттириш натижасида қаҳрамоннинг феъл-атвори, дунёқараши, иродаси, инсоний хислатлари шаклланиш жараёнини кўрсатмоқчи эмас, асло! Ёзувчи романдан, сўзнинг том маъносида, ҳаётий воқеа ва ҳодисларни олиб ташлайди, яъни роман объектив воқеликда содир бўлиши мумкин ихтилофлар, фикрлар тўқнашуви, низоли ҳолатлар, муҳим тарихий воқеалар, муайян ғоя ва дунёқарашларнинг ҳаёт-мамот кураши, ижтимоий зиддиятлар – умуман жамиятда инсонни шахс (индивидуум) сифатида шакллантирувчи омиллардан холи. Хуллас, туркумга кирувчи романларда шу ва шунга ўхшаш омилларга ўрин йўқ; аксинча, улар ўрнини ички кечинма, субъектив фикр-мулоҳаза, онг қаърида яширинган ассоциация ва таассуротлар каби тафсилотлар эгаллайди. Бош қаҳрамон Марсельнинг кўз ўнгимизда тета-поя ёшидан то етуклик, ҳақиқий камолот ёшигача намоён бўлган ҳаёти оилавий муносабат, зодагонлар даврасидаги қабул маросимлари, базму жамшид ва турли учрашув, денгиз соҳили ёки табиат қўйнига саёҳат, санъат асарларидан олинган таассурот ва ниҳоят, бир неча ишқий саргузаштгача олиб борилади, тўғриси, айнан шу воқеалардан иборат. Туркумда ушбу эпизодларнинг муайян макон ва замонда изчиллик билан, бирин-кетин ривожланиш қоидасига риоя қилинмаган, негаки асосан мемуар (хотиранома) асарга хос бўлган шаклдан Марсель ҳаётидаги қувончли ёки қайғули воқеа-ҳодисалар ҳақида эмас, балки унинг ички кечинмаларини имкон қадар тўлароқ баён қилиш учун фойдаланилган, десак муболаға бўлмайди. Ҳақиқатдан ҳам, ҳикоя қилиш мавзуга тааллуқли бўлмаган ёки бевосита унга боғлиқ бўлган чекинишлар билан доимо бўлинаверади. Масалан, Сван ва унинг суюқли аёли Одетта ўртасидаги муҳаббат тарихи Марсельнинг отаси ва иккинчи даражали персонаж, жаноб Норпуа ўртасидаги “сермазмун ва бемаврид суҳбат” саҳнаси билан вобаста олиб борилади; Марсельнинг Жильберта ҳузурига буюрган биргина ташрифи саҳнаси ҳажман унинг қизи Жильберта ҳаёти ҳақидаги ҳикоядан анча кўпроқ жой эгаллайди. Ёзувчи биринчи ёки орқа планда ҳаракат қилувчи асосий ёҳуд иккинчи даражали персонажларнинг таассурот, руҳий кечинма, ички ҳис-туйғуларидан иборат нақшинкор мато тўқиётганга ўхшайди. Ва бу кенг майдон бўйлаб ёйилган суратга бош қаҳрамон қалбида кечаётган жараёнлар ҳам уйғун тарзда, худди сўзанага тилло ранг ипдек тўқиб қўйилади.
Пруст тасвирининг асосий объекти – дунёни субъектив тарзда идрок қилувчи “онг оқими”дир. Ёзувчи инсон томонидан дунёни янгича, бевосита ҳис этишни қўмсайди, ушбу ўткинчи, ёлғон дунёга ижтимоий муносабатлар туширган “муҳр”дан ҳалос этишга интилади. Ва бу шаффоф сувдек тиник, субҳидам ҳавосидек беғубор янгича қарашни у “йўқотилган вақтни ахтариш”да, авваламбор, ёш бола, кейинчалик ўсмир йигит руҳиятида топади. Ёзувчи наздида, шу ёшдаги одамларда табиатни, жамиятни, бир қарашда аҳамиятсиз бўлиб кўринган воқеа-ҳодисларни ички ҳис-туйғу орқали идрок қилиш юксак ғоя ва фикрлар билан булғанмаган, турли “ғамхўр таъсир ва таважжуҳ”лардан айнимаган: ёш болаларнинг дунёга боқишларидек тоза ва тиниқ кўринади. Пруст учун инсон руҳини бойитувчи, унга мазмун бағишловчи тоғдек юксак ҳис-туйғу айнан шундадир.
“Сван томон сари” романининг биринчи фаслида, “онг оқими” бадиий услуби шоду-ҳуррамлик ато этувчи, умид-ишончга тўла натижаларга олиб келади. “Йўқотилган вақт”ни эсларкан, Пруст болалик деган ёрқин оламнинг кичкина қувонч ва шодликлари (гуллаган дўлана дарахти гўзаллиги, онасининг меҳрга тўла бўсаси, қушлар сайраши, майсалар майинлиги, отасининг қўлларига кўтариб ҳавога учириши ва ҳоказо)да улкан поэзияни топади, илҳомланади, шеърият қанотларида осмону фалакка парвоз қилади. Туркумда “Сван томон сари” сайр қилиш Жильбертага бўлган болаларча романтик муҳаббат, Комбре шаҳарининг қадим черков гумбазлари, эски боғи ва қадрдон уй манзаралари ҳақида хотиралар билан ассоциация орқали фикран боғланади.
Ушбу мураккаб ҳиссиётлар ва интуитив равишда идрок қилинган оламни тасвирлаш учун Пруст бир-бири билан ўзига хос тарзда уйғунлашган икки услубдан фойдаланади: биринчидан – реал дунёни “ўз ичига” қабул қилиш, одамларни, табиатни, нарсаларни индивидуал психологик тасаввурлар категориясига ўтказиш; иккинчидан – эслаш, хотирага келтириш, бу ўринда ассоциациялар қатори ўтмиш ва ҳозирги даврларни бир-бирига чамбарчас боғлайди. Натижада улкан макон ва замонда ушбу даврларнинг бир-биридан узилишига барҳам берилади, улар яхлит бир ВАҚТдек кўз ўнгимизда гавдаланади. Шу тариқа чексизликка ғарқ бўлиб кетган асрлар, ўтиб кетган вақт тасаввури ўз-ўзидан ечим топади. Масалан, Марсель ўзининг нотаниш гўзал аёли ҳақида ўсмирлик хаёлларини якшанба кунлари Комбре боғида мириқиб ўқиган китобларидаги гўзал манзаралардан ахтаради: “Бошимни кўтариб кўз ўнгимда очилган қалам ожизлик қилувчи манзарага қараганимда, китобда кенг майдон бўйлаб ёйилаётган гўзал дунё менинг фикримга жо бўлиб, эҳтиросли таъсир кўрсатарди”. Шу боис келажакда албатта севиладиган нотаниш гўзал аёлнинг шарпага ўхшаш қиёфаси Пруст тасаввурида бинафша гулларга бурканган қиёфада намоён бўлади. Аслида, бинафша ранг Пруст асарларида муҳим аҳамият касб этади. Кейинчалик китобдан олинган таассуротларга атроф муҳитни: хиёбонни соя-салқин роҳат маконга айлантирган каштан дарахтлар, ёзда кўм-кўк манзарали жаннатга ўхшовчи сўлим боғдан эсаётган хушбўй сабо, дарахтлар орасидан кўзга ташланиб турувчи минорадаги соатнинг бонг уриши ва бу овознинг атрофга таралиши ҳам кўшилади.
Марсель Комбредаги ўз уйида ёзувчи Поль Бурже (Paul Bourget, 1852-1935)нинг психологик романлари тароватига маҳлиё бўлиб, уларни ўқиркан, Жильберта ҳам Поль Бурже билан бирга қадимги қаср ва қалъаларни томоша қилганини билиб олади ва шу заҳотиёқ ушбу аёл ҳақида хаёллар қаҳрамон психологиясида готика услубида қурилган черковлар, тоқу равоқ ва қасрлар ҳақида тасаввурлар ҳамда нотаниш Жильбертанинг хушоҳанг исми билан уйғунлашиб кетади. “Ўрта аср жомеъ черковлари, Иль-де-Франс тепаликлари ва Нормандия текисликлари дилга солган таассурот ҳамда тасаввурларнинг жозибадорлиги хаёлимдаги мадемуазель Жильберта Сван образи билан фикран қўшилиб кетарди: уни бошқа паричеҳра қизлар орасида таниб, севиб қолиш қолган эди”.
Шундай қилиб, қаҳрамонни ўраб олган табиат ҳам, ўқиган китоби ҳам объектив борлигини, реал мавжудлигини йўқотиб, Марсельнинг ҳиссиёт ва кечинмалари уйғунлигига қўшилгандек гўё; улар фақат психологик маънога эга, чунки улар қаҳрамон қалбида муҳаббатни уйғотдилар. Шу билан бирга ёшлик чоғларида ўқиган китоб ҳақидаги хотиралар Марсель ҳаёлида Комбреда яшаган вақтни ҳам жонлантиради: ўша даврни эсига солиб, ўтиб кетган йилларга қарамай, “йўқотилган вақтни” қайтаргандек бўлади гўё.
Пруст бу ўткинчи ва ёлғон дунёдир, унда объектив воқелик ҳақида фақат нисбий ва субъектив тасаввур ҳосил қилишимиз мумкин, деб таъкидлайди. “Курраи заминда жамики мавжуд туйғу ва кечинмаларни биз бир дунёда ҳис қиламиз ва бошимиздан кечирамиз, бироқ фикрлаш, тушунча ҳосил қилиш, ўз ўзлигимизни англаш бошқа дунёда кечади; биз бу икки дунё ўртасида кўприк ташлай оламиз, туташтирувчи нуқталарни ҳам топа оламиз, бироқ улар ўртасида беўлчов масофани тўлдиришга ожизмиз” (“Германтлар томонида”). Бу нимани билдиради? Пруст фикрича, субъект ва объект ўртасида ошиб бўлмас ғов-тўсиқдек БИЛИШ жараёни турибди, шу боисдан ҳам ҳис-туйғулар олами ва фикр юргизиш, тажриба орқали идроқ қилиш, ақл билан иш тутиш олами – бир-бирига бегона демакдир. Инсон дунёни эмас, балки ўзининг дунёсини идрок қилишини тушуниб етгани боис, Пруст нуқтаи назарида, мазкур тасаввурда ҳеч қандай реал ва ўзгармас объектив мазмун бўлиши мумкин эмас: ҳаммаси ўткинчидир. Замонлар ўтиб кетади, одамлар ҳам ўтиб, фанога ғарқ бўлиб кетишади. Шунинг учун Пруст ижодида инсон образи беқарор ва ўзгарувчан. Ахир Прустнинг дунёни ҳис этиш концепциясига кўра, инсон ҳақида ҳосил қилинган ҳар бир тасаввур субъект томонидан билиб олинаётган объектив ҳақиқатнинг бир бўлаги эмас, балки ушбу субъект ички оламининг бир заррачасидир, холос.
Пруст наздида ҳеч қандай бир бутун яхлит, метиндек мустаҳкам, барқарор ва ўзгармас характернинг ўзи бўлиши мумкин эмас; одам томонидан бир одат ва хислатни йўқотиш ва уларни бошқасига алмаштириш ўзининг “Мен” – руҳий марказини йўқотиши, шахснинг ўлими билан тенгдир. Тўғри, бу ўлимдан сўнг шахс яна ҳаётга қайтади, лекин бу сафар бошқа “Мен” қиёфасида.
Одат кишининг иккинчи табиати, деганларидек, одатларга боғланиб қолиш – бу, Пруст фикрича, “кўз очиб юмгунча ўтадиган ҳар бир лаҳзада биздан шахсиятимизнинг бир парчасини юлиб олувчи, ҳар бир сонияда ҳаётимизга совуқ ва бадбашара тумшуғини суқувчи, қадам-бақадам яқинлашиб келувчи ўлимга қарши пинҳоний, жисман сезиб, қўл билан ушлаб, онг билан ҳис этиб қўриш мумкин бўлган шаклдан бошқа ҳеч нарса эмас”.
Ёзувчи учун ҳам, бош қаҳрамон Марсель учун ҳам болалик хотиралар домига тушган жаноб Сванни бўлғуси турмуш ўртоғи Одеттага муҳаббатидан сархуш бўлган Сван билан, ёки бедаво касалликка учраб, руҳан тукунликка тушмай тенгсиз кураш олиб бораётган Сван билан асло таққослаб бўлмайди. Шу тариқа Пруст инсоннинг яхлит реалистик характерини яратишдан, инсон характерининг тадрижий ривожи ва диалектикасини кузатишдан воз кечади. Аксига олиб, яратилажак инсон характери ўрнига бирин-кетин завол топиб фанога ғарқ бўлган, давомчисида ўзи ҳақида ҳеч қандай из қолдирмовчи турли-туман ва ранг-баранг “Мен” руҳий марказларни қалаштириб ташлайди. “Бошқа одамлар, ўзларининг ижобий хислати ва камчиликлари билан биз учун қандайдир бир ноаниқ ва тушунарсиз, бир жойда қотиб қолган нарса эмас… бироқ улар сояга ўхшагувчидир, бу сояга биз киролмаймиз, уни тўғридан-тўғри англаб ололмаймиз… бу сояни биз гоҳ нафрат, гоҳ муҳаббат ёритган тарздагина ҳақиқатга менгзаб тассавур қила оламиз”, деб ёзади Пруст. Бундан келиб чиқадики, дунёни ҳам, одамларни ҳам уларнинг объектив моҳиятида, объектив мавжудлигида билиб бўлмайди, чунки одам идрок қилганини, тушуниб етганини ўз онгига субъектив тарзда “ўтказа” билади. Бошқача қилиб айтганда, Пруст шахс (индивидуум)ни маънан ва руҳан бойитувчи қобилият, яъни дунёни субъектив тарзда идрок қилишни ҳақиқий қадрият даражасигача кўтаради.
“Йўқотилган вақтни ахтариб” туркумида Пруст ташқи дунёни ўз қаҳрамони идроки, дунёни ҳис этиши нуқтаи назаридан изчил тасвирлашга ҳаракат қилади. Бу ғоя дунё ҳақида реал воқеа-ҳодисларнинг кетма-кет содир бўлишида ёки макон ва замоннинг ўзаро муносабатида, бир-бирига чамбарчас боғланганлигида эмас, балки ассоциациялар туфайли хотира қаъридан юзага қалқиб чиқувчи субъектив ҳолатларни тартиб билан эслаш орқали ҳикоя қиладиган романларнинг композицион тузилишини бадиий тафсилотигача белгилаб беради. Объектив дунё ва одамлар роман саҳифаларида ижтимоий муносабатлар орқали бир-бирига боғланган тарзда эмас, балки инсон онгига шахсий, индивидуал ҳис-туйғуси кўринишида “кира оладиган” қисм, парча, ҳатто зарраларгача тарқоқ ҳолатда намоён бўлади.
Аксар француз тадқиқотчилар Пруст ижодига рус адиби Лев Толстой таъсири хусусида масалани кўндаланг қўйишади. Шубҳасиз, Толстойнинг психологик таҳлил услубини Пруст диққат билан ўрганган, унинг кўп жиҳатларини ўзлаштириб олган дейишимиз мумкин. Масалан, инсон психологияси билан боғлиқ тамойиллар: ички монолог, ўзи ўзини таҳлил қилишга мойиллик, ғайришуурийлик (онг ости)ка ўтиш ҳаракатларини ҳам ўзлаштиргани ва ўз асарларида татбиқ қилганини кузатамиз. Пруст наздида, реал дунёни, объектив борлиқни шахс (индивидуум)нинг психологик жараёнларини чуқур таҳлил қилиш орқали тушуниб етиш, англаш мумкин. Толстойда эса, қаҳрамоннинг руҳий олами, ҳиссиёти ва тафаккури – ўз ичига курраи заминдаги барча нарсаларни қамраб олган реал дунёнинг бир қисмидир холос. Пруст ижодида Толстойнинг психологик таҳлил услубидан фойдаланишнинг қарама-қарши хусусиятлари мазкур зиддиятликдан келиб чиққан: бу услуб француз ёзувчи ижодида кўп ҳолларда ўзининг аксига айланади, десак янглишмаган бўламиз.
Масалан, Прустнинг “ўзини ўзи эслаш” услубини Толстой қаламига мансуб “Иван Ильич ўлими” қиссасида ҳам учратиш мумкин. Ушбу икки ҳолда ҳам қаҳрамон онаси пиширган ширин овқатлар таъми, деразадан кўринган манзара, уй хоналарининг кўплиги, шифтларнинг баландлиги, энагасининг ҳиди ва шу каби ассоциациялар орқали хотиралар оғушига чўмаркан, болалик йилларини кўз олдига келтиради, қолаверса, уларга бутунлай “шўнғиб” кетади. Бироқ бу ерда, яъни Прустда ҳам, Толстойда ҳам ушбу услубдан фойдаланиш тарзи ўртасида катта, принципиал фарқ мавжуд. Масалан, Пруст қаҳрамонининг беғам-беташвиш болаликка хаёлан қайтишига эътибор берайлик: “Нақадар тотли дамлар… Ширин туйғу… шу заҳотиёқ мени ҳаёт икир-чикирларига, унинг ёлғон ва беқарорлигига бепарволарча қарашга ундади, ҳаётдаги мусибат ва кулфатлар менга қаттиқ тегмаслик, четлаб ўтиб, озор етказмаслик ҳиссини туғдирди… ҳаёт бир зумда ўтиб кетиши, Худо бизга уни ўлчаб берганлиги аҳамиятсиз бўлиб кўринди… Қалбимни қандайдир бир мазмунга тўлдирди”.
Шундай қилиб, яшаб ўтилган йиллар, яъни болалик чоғидаги Марсельни, аниқроғи, кичкина болакай Марсельни етук ёшдаги, ҳаётий тажриба орттирган эркак қиёфасидаги Марсельдан ажратиб турувчи “омил”лар инсон руҳияти (психика)дан ассоциациялар туфайли хотирада, онгда вужудга келадиган ҳис-туйғулар, кечинмалар, хаёлий тасаввурлар ёрдамида “ювиб” ташлангандек туюлади. Толстойнинг “Иван Ильич ўлими” қиссасида эса, ушбу услуб мутлақо тескари маъно касб этади: “Иван Ильич бугун татиб кўришга таклиф этилган қора олхўрини эслаганмикин… Йўқ. У болалигидаги хом ва бурушган қора олхўри донасини эсларди, унинг нордон таъмини эслаш билан бирга ўша вақтдаги энага, акаси, ўйинчоқлар каби бир қатор хотиралар пайдо бўларди. “Бу ҳақда эслашни ҳожати йўқ… Қайта оғритади”, – ўз-ўзини юпатиб, Иван Ильич ҳозирги кунга қайтар эди”14.

Шундай қилиб, бир қатор ассоциациялар туфайли вужудга келган болалик ҳақида хотиралар янги куч билан Иван Ильичга ўтиб кетган йилларни қайтариб бўлмаслигини, қувноқ ва хушчақчақ болалигидаги Ваня ҳамда қариган, касалманд ва хориган чол Иван Ильич ўртасидаги худди катта ва тубсиз жарликдек фарқни ҳис этиб кўришга имкон беради. Йўқотилган вақтни орқага қайтириб бўлмайди – Толстой асарида тасвирланган қора олхўри билан эпизоднинг психологик мазмуни шундан иборат. Пруст эса, ўтиб кетган ва унутилган таассуротни бир лаҳзага бўлса ҳам қайтаришга, қайта эслатишга ҳаракат қилади; вақт оқимида инсон эволюциясини кўрсатиш мақсадида бу ҳолатни муҳрлаб қўяди. Анри Бергсоннинг идеализм тамойилларига асосланган фалсафасига қатъий риоя қилган адибга Толстойнинг реализм руҳидаги услубидан фойдаланиш мутлақо бошқа натижаларга олиб келди, десак ўринли бўлади.

Толстой учун ҳам, Пруст учун ҳам инсоннинг психологик (маънавий, руҳий, ахлоқий) ривожланиши, унинг беқарорлиги, ҳафсаласи, таъби, авзои ҳолатининг ўзгариб туриши, хуш кўрган (таом, кийим, машғулот, ранг, вақт, қараш, одам ва ҳоказо) ва хуш кўрмаган (таом, кийим, машғулот, ранг, вақт, қараш, одам ва ҳоказо) нарсалар алмашинуви жуда катта аҳамиятга эга. Аммо Толстой ижодида ўзгарувчан, субутсиз, мувозанат сақлай олмайдиган одам барибир ўз образининг яхлитлигини сақлаб қолади. Пруст ижодида эса, образнинг ички яхлитлиги йўқ, одам бир-бирини инкор этувчи бир нечта “Мен”лардан иборат. Шу боисдан ҳам образ парчаланиб, бир-бирига тўғри келмовчи элементларга бўлиниб кетади; Толстойнинг реализм тамойилларига асосланган психологик таҳлил услуби пировард натижада Пруст ижодида реализмга қарама-қарши, аниқроғи, нореалистик услубга айланади.

Таъкидлаш лозимки, Пруст инсон ҳатти-ҳаракат, ҳис-туйғу, майл-истаклари пайдо бўлишида сабаб ва оқибат алоқадорлигини инкор этмайди. Аксинча, психологик ҳолатларнинг таҳлилида у юзага қалқиб чиққан қатор ассоциациялар орқали у ёки бу жўшқин интилиш, кайфият, руҳий ҳолатнинг ўзгариш сабабларини мантиқий равишда аниқлайди. Бироқ ушбу ассоциациялар, одатда, бир-бирига уланган муайян ғоялардек эмас, балки айнан шу пайтда кўнгилда кечаётган ҳис-туйғу, англаб бўлмас тарзда пайдо бўлувчи хоҳиш-истакни идрок қилиш орқали хотирадаги мураккаб, баъзида тушунарсиз тасвирларга айланади. Пруст психологик жараёнлар, руҳий ҳолатлар учун нафақат рационал, яъни ақл-идрокка асосланган, балки унинг нуқтаи назаридан ғайришуурийликда, ички ҳис-туйғуларда чуқур илдизларни топишга ҳаракат қилади.

Шу билан бирга Пруст ҳеч қандай вазиятда ҳам “маҳмадоналик” қилмайди, ўзини ҳеч қачон “донишманд” қилиб кўрсатишга уринмайди, “фалсафий само”га интилмайди, ўзини сирли ва тушунарсиз қиёфага солмайди. Қаҳрамоннинг ички оламини, айни пайтдаги руҳий ҳолатини табиий инстинктлар, иррационал, яъни ақлдан ташқари, мантиқан билиб бўлмайдиган майл-истакларнинг тартибсизлиги, чалкашлиги ҳолатида тавсифламайди. Билъакс, инсон психологиясига ўтиб, у инсоннинг ички олами, руҳияти қанчалик мураккаб ва серқирра эканлигини кўрсатишга ҳаракат қилади. Масалан, Сваннинг енгил табиат, суюқоёқ, аммо хушфеъл ва хушсуҳбат аёл Одеттага бўлган муҳаббати юқоридаги фикрларни тўлиқ тасдиқлайди. Одеттани эъзозлаган, бу аёл сиймосида ўзига яқин одамни кўрган Сван ахир оқибат унга уйланади. Пруст ушбу меҳр-садоқат, яқинлик туйғусини Сваннинг табиати, феъл-атворининг ўзига хослиги, бошқалардан кескин фарқ қилиши билан изоҳлайди. Тўғри, Сван қалбини эгаллаган муҳаббатнинг “аҳмоқона тарихи” одоб-ахлоқ меъёрларидан ташқари, ношоён “сўз”лар билан, бир ёқлама ва юзаки тушунтирилиши мумкин эди, аммо Пруст романида гўзаллик шайдоси, юксак маданиятли, боадаб, нозик дид соҳибининг ҳаётдан кўнгли совиши, умидлари рўёбга чиқмаслиги тарихидек очилади. Ёзувчи ўз қаҳрамонини ҳаётда рўй бериши мумкин нохуш, ўткинчи ва оқибатсиз вазиятлардан доимо қутқаради; унинг ички оламини, руҳий ҳолатини нозик, ҳар қандай вазиятда ҳам одоб-ахлоқни сақловчи майл-истаклардан тўқилганлигини кўрсатади. Масалан, Сван учун Одеттанинг бевафолиги ҳақидаги гумонини айтиши, бу ҳақда унга савол бериши ақл бовар қилмайдиган нарса: Сван буни ўзига эп кўрмайди. Ҳаттоки кундек ёруғ, сувдек тиниқ далил-исботлар ҳам Сванни ишонтира олмайди, чунки улар айнан “кундек ёруғ, сувдек тиниқ ва қўпол” бўлганлиги учун ҳам асоссиздир.

Пруст ўзининг романлари туркумида Сваннинг Одеттага, маркиз Робер де Сен-Лунинг олифта сатанг аёл Рахильга, Марсельнинг – соҳибжамол Жильберта, герцогиня Германтская, мадемуазель Стермария, ва ниҳоят, мафтункор Альбертинага бўлган муҳаббатнинг пайдо бўлиши ва сўниши мавзусига кўп марта қайтади. Бу борада Стендаль ва Флобер ижоди Прустга катта таъсир кўрсатгани шубҳасиз.

Аммо Стендаль асарларига тақлид қилиш, улардан таъсирланиш билан бир қаторда “муҳаббат ўзгарувчанлиги” мавзуси Прустнинг психологик таҳлилида аёлга бўлган муносабати ўзига хос тарзда талқин қилинади. Пруст асарларида севикли аёл образи доим иккита, яъни тасаввурдаги, хаёлдаги идеал аёл ва ўткинчи, бир пайдо бўлиб, ном-нишонсиз йўқ бўлиб кетувчи тимсоллар қиёфасида намоён бўлади. Гўёки муҳаббат объектдан алоҳида мавжуд бўлаётгандек туюлади. Масалан, маркиз Робер де Сен-Лунинг Рахильга бўлган муҳаббатига Рахильнинг ғаразли ниятлари ҳам, ҳақоратомуз қўполликлари ҳам, ҳаттоки унинг сон-саноқсиз ишқий алоқалари ҳақидаги хабарлар ҳам заррача таъсир этмайди. Аксинча, уни янада мустаҳкамлайди. Сабаби шундаки, Робер тасодифий ассоциация таъсирида севикли аёл ҳақидаги тасаввурларини Рахилга ўтказади ва Рахильнинг жамики мавжуд ижобий ва салбий хислатларию, ҳатти-ҳаракатларини ушбу хаёлий тасаввур орқали идрок қилади.

Пруст, севикли аёл ҳақидаги юксак орзу ва унинг шахси ўртасидаги кескин фарққа эътибор қаратаркан, муҳаббатда ҳақиқий маънавий ёҳуд руҳан яқинлик ва бир-бирини сўзсиз тушуниш асло мумкин эмаслиги ҳақида хулоса чиқаради. Ёзувчи бу хулосани туркумнинг учта романини қамраб олувчи Марсель ва Альбертина ўртасидаги ишқий муносабат мисолида тафсилотларигача тасвирлаб беради. Адиб бир инсонни бошқа инсон томонидан идрок қилиб бўлмаслиги хусусида фикри чуқур пессимизм билан суғорилган бўлиб, унданда умидсиз, релятивизм, яъни воқеликни объектив равишда билиш мумкин эмаслик руҳидаги хулосаларга олиб келади: “бошқалар томонидан бизнинг одат ва ҳатти-ҳаракатларимиз хусусидаги фикр ёки образ улар ҳақидаги ўзимизнинг тасаввурларимиздан фарқ қилмайди; гўё қоғозга туширилган оқ-қора шаклдек, қаердаким қора чизиққа бўш майдон, оқ жойларга эса – тушунарсиз эгри-бугри чизиқлар мос келади. Қолаверса, шаклда кўринмай қолган чизиқлар, эҳтимол, биз ўзимизда раъй-андиша қилиб кўраётган такаббурона хислатларимиз бўлиши мумкин, ва аксинча бизга қўшимча хислатлар бўлиб кўринаётгани инсонийлигимизнинг ўзимиз ҳеч қачон фаҳмлай ололмайдиган қисмини ташкил этиши мумкин”.

Назаримизда, ушбу теран фикр орқали Пруст инсоннинг ўзи ва бошқалар хусусида объектив равишда фикр юргизиш, муайян қарорга келиш ва тўғри хулоса чиқариш қобилиятини инкор этади. Одамлар қалбининг ҳатти-ҳаракатлари, руҳий хислат ва фазилатларини баҳолашда реалистик, ҳаётий, ижтимоий мезонлардан тап тортмай воз кечиши натижасида нозик психоанализ устаси бўлган Пруст инсоннинг зулмат босган онг ости, қалбининг чуқур қатламларидан юзага қалқиб чиққан ҳис-туйғулари ва майл-истаклари, эзгуликка ёки ёвузликка йўғрилган ниятларини очиб бериш ва ҳар томонлама таҳлил қилиш соҳасида ўзининг ожизлигини тан олишга мажбур бўлади. Инсоннинг ақлий, руҳий, қолаверса, маънавий дунёсига нисбатан агностицизм, яъни объектив дунёни ва унинг қонуниятларини билиш мумкинлигини инкор этувчи фалсафа руҳидаги муносабат икки Жаҳон уруши оралиғида вужудга келган модернизм тамойилларига асосланган психологик роман учун хос эди.
Аммо Пруст романларида тасвирланаётган воқеа-ҳодисларнинг объектив мантиғи ушбу романларни мутолаа қилган ўқувчини ҳар қандай меъёр-мезонларни рад этувчи хулосаларга олиб келмайди. Сван, Робер де Сен-Лу ёки Марсельларнинг умидсизликка тушишлари, ишончлари оқланмаслиги, оқибатда алданганликлари мавҳум шароитда, реал воқеликдан узоқ бўлган вазиятда эмас, балки “Германтлар томонида”, “Содом ва Гоморра”да, хушманзаралари курорт ва аристократлар даврасида юз беради. Ахир ҳаёт синовларида суяги қотган, унинг аччиқ-чучугини тотиб кўрган Марсель ёки Сван бутун ҳаёти давомида айнан шундай шароитда яшайди. Умидвор Марсель бундай муҳитда нафис дид, нозик ҳис-туйғулар, маънавий гўзаллик ва беғаразликни топиш илинжида яшайди. Унинг тасаввурида оддий ҳаёт икир-чикирларидан, кундалик ташвишларидан сўнг айнан шу муҳитда бошпана топиш мумкиндек туюлади. Насл-насаби, жамиятдаги мавқеи, ақл ва маданияти даражаси бўйича тенг аристократлардан Марсель маънавий мадад, олижаноблик, ҳамфикрлик, руҳан бирлашувни кутади. Бироқ Марсельнинг хаёллари пучга айланади: мартаба ва унвонлар, юксак мавқе ва бойлик, тубанлашиб кетган қалбларнинг сохталиги ва пасткашлиги, қизиқиш ва интилишларнинг ҳеч нарсага арзимаслиги фисқ-фужур ҳамда нодонликни ва ниҳоят, бағри тошлик, қабиҳлик ва ахлоқий бузуқликни хаспўшлаб туради.
Пруст нафақат энг нозик, қалбнинг қаърида яширинган руҳий кечинмаларни тасвирлаш, балки мохир ҳажвчи, нуқсонлар ва иллатларни фош этишда қалами ўткир ёзувчи бўлганлигига ишонч ҳосил қилиш учун “Содом ва Гоморра” романининг “Жаноб Шарлюс аристократлар даврасида” номли биринчи бобини ўқишнинг ўзи кифоя. Асардаги барча қаҳрамонлар ўзлари эгаллаган ижтимоий мавқе жиҳатидан аниқ ва тушунарли тасвирланган. Ҳақиқий юксак ҳис-туйғулар завол топишига инсон табиати эмас, балки “нозик таъб соҳибларининг сермулозамат ва сулукатли жамият” муҳити айбдор деган хулосага китобхоннинг ўзи келади, чунки бундай муҳитда на ҳақиқий меҳр-муҳаббат, на самимий дўстлик, на садоқат бўлиши мумкин. Ич-ичига сингиб кетган сунъий муносабат ва юзаки расм-русумлар, нимаики қилса ҳам барибир жазосиз қолиш ҳисси, қолаверса, авжига чиққан ахлоқсизлик ва маънавий инқироз Шарлюс, Вердюрен, Одетта ва Албертиналар жамиятини, уларнинг инсонийлик қиёфасини таниб бўлмас даражагача ўзгартириб юборади. Шу тариқа, Пруст, ижтимоий зиддиятларга тил теккизмай, аммо инсон психологияси ва кундалик турмуш тарзини ҳаққоний тасвирлашга интиларкан, имкон қадар жамиятнинг тепасида турган, ўзларини “дунё хўжалари” деб билганларнинг ғайриинсоний қиёфасини, одамгарчиликдан йироқ муомаласини, маънавий-ахлоқий жиҳатдан бузилиб кетганликларини аёвсиз фош этади, аниқ ва ифодали тасвирлаб беради.

Жўшқин воқеалар, яшин тезлигида ўзгариб турувчи саҳналар, нафасни ростлаб олишга вақт қолдирмайдиган қалтис ва хатарли саргузаштларга бой ҳикояларнинг камлиги, психологик таҳлилнинг ўзига хос ёпиқ доира ҳосил қилиши, муаллифлик нуқтаи назар доимо ўз қобиғига ўралашиб қолишига қарамасдан, Пруст романлари маълум даражада ижтимоий танқидга йўғрилганлигини кузатамиз. 1890-1900 йиллар француз аристократияси доираларида ўша давр Франция, қолаверса, бутун Европа ҳаётидаги ижтимоий зиддиятлар ўзига хос тарзда акс этган. Аристократлар жамиятидаги мазмунсиз, қуруқ сафсата ва ёлғон-яшиқ гаплардан иборат суҳбатларда юқори табақа вакилларининг маънавий-ахлоқий қиёфаси ёрқин гавдалантирилади, энг муҳими, аристократлар сулоласини “беадаб ва маданияти паст буржуазия” билан якка ҳукмронлик қилувчи синфни ташкил этишга уринаётгани ижтимоий жараёнлар воситасида тасвирланади.

Бу ерда Пруст снобизми, яъни аристократия жамиятидаги тартиб-қоидаларга кўр-кўрона эргашувчи, ўзини олий даражада маданиятли, билимдон, нозик дид ва мислсиз фаросат эгаси деб ҳисоблаган худбин одамнинг хулқ-авторини тасвирлашдаги маҳорати ҳақида тўхталиб ўтиш лозим. Француз жамиятининг юқори табақаси, аристократия ҳаёти, аниқроғи, ҳашаматли салонларда зеб-зийнатга бурканган аёл ва олифтанамо эркакларнинг кундалик ҳаётидан завқ олиш Пруст ижод доирасидан чиқиб кетарди, агар унинг романларида ўзига хос ҳазил-мутойиба, заҳарханда киноялар бўлмаганида. Бир қарашда жиддий оҳангли, ҳаттоки бир чимдим иззат-икромли киноя орқали муаллиф инсон хулқ-атворининг заиф, сунъий, диққат билан кузатганда, кулгили ва қабиҳ бўлиб кўринувчи хислат, ҳеч нарсага арзимайдиган фазилатларини тасвирлайди. Баён қилишнинг мазкур, яъни ташқаридан қараганда, қонун-қоидаларга сўзсиз амал қилувчи, гоҳида тантанавор, гоҳида кулгили, шунга қарамасдан истеҳзоли, аёвсиз фош этувчи услуби зодагонлар доирасида ҳозиру нозир, ўзини дунёда ҳамма нарсага қодир, қўлини чўзса, осмондаги юлдузларни узиб олишга ҳам қурби этади деб ҳисобловчи “шахс”нинг аслида, беадаб ва нодонлиги, андиша ва уят нималигини билмаслиги, кишилик жамиятида меъёр тариқасида қабул қилинган одоб-ахлоқ қоидаларидан мутлақо бехабарлиги, ботиний маҳмадоналиги ва ушбу иззатталаб “шахс”нинг ҳатти-ҳаракати, феъл-атвори, юриш-туриши, қолаверса, маънавий қиёфасининг сохталиги, сунъий савлат-салобати ўртасидаги ҳатлаб ўтиб бўлмас жарлик, ер билан осмонча фарқни аниқ ва ифодали тарзда кўрсатиб беради.

Масалан, Баальбекка ташриф буюрган Марсель эски қадрдон танишлари ва курортда дам олаётган янги одамлар ўртасида ҳайратомуз ўхшашликни сезиб қолади: “Мен… мсье Легранден, Сванлар оиласининг дарбони (исми эсимда йўқ) ва Сван хоним билан бақамти келиш насиб этди; улардан биринчиси кафедаги официантга, иккинчиси – келгинди нотаниш кимсага…, учинчиси эса – чўмилиш хона эгасига айланди. Тушуниб бўлмас сеҳр-жоду туфайли, ташқи кўриниши, юз-бети тузилиши ва феъл-атвори, қолаверса, ақлий қобилиятининг баъзи бир хусусиятлари худди магнитнинг тортиш кучига ўхшаб, бир-бирига тортилади, ич-ичга сингиб, ўзаро уйғунлашиб кетади. Буни фавқулодда вазият деб бўлмайди. Ҳаётда бундай вазиятлар гоҳ-гоҳида учраб туради. Гўё табиатнинг ўзи эскидан таниш бўлган одамни янги қиёфа, аниқроғи, янги аъзоий-танада, унчалик ҳам шикаст етказмай, таниб бўлмас даражада ўзгартирмай мужассам этгандек. Кафе официантига айланган Легранден ўзининг қадди-қоматини, ён томондан қараганда, қирра бурнини, ҳаттоки иягидаги чиройли чуқурчасини ҳам бешикаст сақлаб қолди; эркакшода аёлга айланган Сван хоним нафақат ўзининг бетакрор чеҳрасини, балки манқаланиб, “р” ва “л” товушларини французларча талаффуз қилиш одатини ҳеч қаёққа йўқотмади”.

Аристократларча ноз-ишвали, сатанг ва серқилик Одетта Сван, кўпроқ хушомадгўй малайга ўхшаган кеккайма ва ёқимсиз Легранденларнинг қабиҳлиги, бемаънилиги натижасида пайдо бўлувчи ярим чин, ярим ҳазил таассурот муаллифнинг умумий кузатуви нақадар мўлжалга бехато урганидан, қанчалик ифодали ва ишончли тасвирланганидан дарак беради. Одамнинг ташқи қиёфаси ва ички тузилиши ўртасида ўзвий боғликлик хусусидаги ўткир фикри, ўринли муқоясаси туфайли Пруст, ўзининг совуққон кузатувчи, бетараф мунаққид, қолаверса, одил ҳакам позияциясини сақлаб, ушбу фикрни гўё йўл-йўлакай қистириб кетгани ҳолда суяк-суякдан ўтиб кетгувчи илон заҳридек аччиқ, ер ёрилиб, ерга киргизиб юборгудек таассурот қолдиради.
Аммо бу Прустнинг ўз қаҳрамонлари устидан кулиш, уларни хунук ва бадбуруш қиёфада кўрсатиш, қиёфасидан кинояли сўз, истеҳзо ёрдамида “намунали хулқ-атвор, ибратомуз тарбия ва нафис ҳис-туйғулар” ниқобини олиб ташлаш услубининг энг ифодали, энг кучли таъсир кўрсатувчи қуроли эмас. Пруст томонидан аксар ҳолларда қўлланиладиган ўз қаҳрамонларини машҳур драматург Жан Расин трагедияларида ёки ўрта аср қаҳрамонлик достонларидаги образлар билан қиёсий-типологик аснода таҳлил қилиш таг-томири қадимий француз аристократлар авлодидан келиб чиқишидан мағрурланаётган худбинлар, зоти алмисоқдан бери давом этиб келаётган алмоий-алжоий вайсовчи зодагонлар мавқеини, жамиятдаги ўрнини беҳад пасайтиради.

Пруст қўллаётган истеҳзо, ҳазил-мутойиба турфа рангларга бурканган; кинояли аччиқ гап уни ҳеч қачон тарк этмайди, деб айтиш мумкин. Кўзи княгиня Германтскаянинг қип-қизил бурнига тушганида, муаллиф гўзаллик хусусидаги олдинги фикрларидан воз кечади, гўзаллик ва нафис дид хусусидаги олдинги имон-эътиқоди тамомила барбод бўлиши ҳақида сўзлайди, қаҳрамонларига бўлган истеҳзоли муносабати романтизм руҳи билан суғорилган мажозий ибора, аллегория, масхараомуз гап, тагида кўп маъно яширинган сўздек янграйди. Муаллиф ҳикоясида княгиня Германтская кўнгли юмшоқ, хушфеъл аёл образида гавдаланаркан, Леония хола “дам олаётгани” устидан беозоргина жилмайиб қўяди, негаки Леония хола атрофдагиларга ухлай олмаётгани ҳақида гапирса-да, аслида, тинч-ҳаловат уйқу оғушида сузади. Бу Прустнинг ширинсўзли, кинояли кулишларини ифода этади. Муаллиф кекса хизматкор аёл Франсуазанинг одатлари, қисқа ва лўнда сўкиниши, айтмоқчи бўлганини ифодалаш тарзи, атрофдагиларнинг ҳатти-ҳаракатлари ҳақида ҳикоя қилганида ундаги бу истеҳзони пайқаб олиш қийин эмас. Айни пайтда Прустнинг гоҳида истеҳзо, гоҳида ҳазил-мутойибага йўғрилган оҳанги Франсуазанинг соддаларча чуқур маъноли фикр-мулоҳазаларида ҳар доим ақл, ҳаётий тажриба, қолаверса, донишмандлик яширинганлигини алоҳида таъкидлайди.

Аристократия жамиятида қабул қилинган тартиб-қоидаларга кўр-кўрона эргашувчи, ўзини олий даражада маданиятли, билимдон, нозик дид соҳиби ва мислсиз фаросат эгаси деб ҳисоблаган худбин одам ҳақида гапираркан, Пруст чин юракдан кулади, уларни аёвсиз танқид қилади. Масалан, Вердюрен оиласининг аъзолари ҳақиқий зодагонларга ўхшаб гапиришлари, уларнинг ҳатти-ҳаракатларига тақлид қилишларини мазах қилади, барон Шарлюс ҳаёти ҳақида гапирганида эса, заҳарханда сўзлардан ўзини тия олмайди.

Прустнинг айнан ушбу истеҳзоли муносабати эҳтироссиз, вазмин ва объектив баён ниқоби остига яширинган танқидий назарини, чуқур психологизмини тўлиқлигича ифода этади, деб таъкидлаш мумкин. Баъзида, камдан-кам ҳолларда бу аччиқ истеҳзо ва мулойимгина айтилган ҳазил хаспўшлаб турувчи парданинг кўтарилишига олиб келади ва Прустга тўғридан-тўғри зарба беришга имкон яратади. Масалан, Пруст холисона, объектив равишда Баальбек курортида дам олаётган ва соғлигини тиклаётган одамлар ташкил этган жамият ҳаётини, уларнинг кундалик турмушини зарда ва нафрат, гўё ям-яшил далани қовжираган чўлган айлантирган оловдек куйдирувчи сўзлар билан тасвирлайди: мовий денгиз соҳилларига келган бу одамлар Парижда одатланиб қолган худбинларча турмуш тарзидан, ҳатто ўзларига олтин ва маржон берсалар ҳам, чиқишни асло хоҳламайдилар. Гўёки улар учун ўзгартириб ва бузиб бўлмас одатга айланган ва кўникиб кетилган ҳаёт тарзидан, эски ва қадрдон таниш-билишлар доирасидан бошқа ҳеч нарса йўқдек туюлади; ҳаттоки денгиз мавжлари, қумли соҳиллар, қирғоқлардаги дарахтлар, қолаверса, бутун борлиқни қамраб олган табиат гўзалликлари улар учун бегона ва тажовузкор бўлиб кўринади. Курорт меҳмонхонасида улар нонушта, тушлик ва кечки овқат тановул қилганларида, “меҳмонхона улкан сеҳрли аквариумни эслатар эди, шаффоф ойна ортида эса Баальбекнинг ишчи ва денгизчилардан иборат қамбағал оилалари тўпланиб, муҳташам аквариум ичида башанг кийинган, зеб-зийнатга бурканган одамларнинг дабдабали турмушини, ғара-шара еб-ичишлари, рақс тушиш ва сайр қилишларини кўзларини катта-катта очиб, гўё эс-ҳушидан айрилган одамлардек кузатишади. Улар учун бу ҳаёт гўё ноёб, камдан-кам учрайдиган балиқлардек, алланечук, тушунарсиз, сирли эди”. Манзарани тўлдириш учун Пруст: “Муҳим ижтимоий масала: ушбу нодир, камёб жониворларнинг базму жамшидларини мўрт шишадан ясалган ойна қачонгача ҳимоя қиларкан, умуман, ўз ичида соғ-омон сақлаб қолармикан. Бир кунмас бир кун қоронғуликдан, зимдан очкўзлик билан, хирс ва нафсини зўрға тийиб пойлаб турувчи нотаниш ва номаълум одамлар келиб, уларни аквариумдан тутиб, еб қўймасмикан”, деб қўшиб қўяди.
Таъкидлаш лозимки, бу тасвирда Прустнинг маъқулловчи сўзларини топа олмаймиз, у на манзур кўради, на ижобий баҳо беради: ўзининг башорати юзасидан на қайғуради, на ҳадиксирайди. Бироқ кейинги жумласида ўзи собитқадамлик билан эгаллаган позициясини икки хил тушунишга йўл бермовчи оҳангда баён этади: “Шу орада эса, бир жойда қотиб, зимистонда турган оломон ичида, эҳтимол, қандайдир бир ёзувчи, одамлар ва балиқларни ўрганувчи ҳаваскор-тадқиқотчи турган бўлиши мумкин. У кемшик ялмоғиз кампирлар, баҳайбат махлуқларнинг кавшанишларини кузатаркан, аквариум ойнасининг икки томонида турган одамларни ҳар хил, бир-бирига етти ёт бегона турларга ажратганидан мамнун бўлиб, адашмаганидан ўзига ўзи тасалли берар эди”.

Бир ҳисобда, одамлар ва ҳайвонларнинг хилма-хил турларини кузатган ва ўрганган мутахассис сифатида гавдаланаётган Прустнинг муаллифлик позицияси, ўзининг машҳур “Инсон комедияси”да хилма-хил ва ранг-баранг ижтимоий қатламлардан келиб чиққан “жондор”лар таснифини тузган, “инсон қалби овчиси ва табиби” ҳисобланмиш Оноре де Бальзак эгаллаган позициясига озми-кўпми ўхшаб кетади. Аммо бундай таққослаш оддий заҳматкашлар ҳаёти, орзу-умидларини яхши билган ҳамда уларни юксак қадрлаган Бальзак баҳоси ҳамда зодагонларни “ноёб инжу ва нодир олмос”, авом халқни эса – “номаълум зот”, деб ҳисоблаган Пруст баҳоси ўртасидаги кескин фарқни намоён қилади.

Аслини олганда, Пруст оддий халқни билмаган ва тушунмаган, у фақат хизматкорларнигина яхши билган, уларнинг турмуш тарзини, кундалик ҳаётини синчковлик билан кузатган ва ўрганган. Тан олиш керак, Пруст бундай одамларни икки тоифага бўларкан, бир томондан, итоаткорона бўйин эгувчи, қўзичоқлардек сукут сақловчи, иккинчи томондан эса – халқ орасидан чиққан, эркин, аммо ҳеч қандай ҳуқуққа эга бўлмаган қуйи табақага мансуб одамларни кўрган. Энг муҳими, мазкур икки тоифани бир-биридан ажратиб, уларни турли қиёфада тушунишга йўл қўймайди. Масалан, иккинчи тоифадаги одамларда табиатан соғлом фикрни, собитқадамликни, мустаҳкам ирода, куч-шижоат ва олижанобликни кўрса, биринчи тоифа одамларда лаганбардорликни – хўжайин (бой) ва малай қул (хизматчи) ўртасида айнан ўхшашликни кўришга ҳаракат қилади, бироқ униси ҳам, буниси хам кимгадир бўйин эгиб хизмат қилади. Шу боис, итоатгўй хизматкор, қарол ва официант психологик портрети, маънавий ва ақлий қиёфаси Пруст романларида аристократлар табақасига мансуб кишининг психологик портрети, маънавий ва ақлий қиёфасидан кўпинча фарқ қилмайди. Пруст оддий, кўзга ташланмайдиган, қолаверса, назар-эътибордан четда турувчи одамларда кўрган маданият, дид-фаросат ва тарбиянинг етишмаслиги олий табақа (сарой аъёнлари ва дворян)га мансуб кишиларда қўпол, хунук ва кечириб бўлмас даражада намоён бўлади. Гарчи, Пруст кекса хизматкор аёл Франсуазанинг саводсизлиги, ўқиш ва ёзишдаги хатоларини француз халқининг дунёқараши, дунёни ҳис этиш ва тушуниш анъаналари билан боғлаган бўлса, герцог Германтскийнинг нодонлиги, ақлий ва ахлоқий қолоқлигини, аристократларнинг дунёқарашлари торлиги, тўнглиги, кўпол ҳатти-ҳаракати ва муомаласи, ўзи ўзидан мағрурланиши, иззатталаблиги, заиф нафсонияти, худбинлиги билан изоҳлашга ҳаракат қилади.

Ёзувчи Германт ва Шарлюслар ҳаётига, Содом ва Гоморранинг зулмат қоплаган дунёсига чуқур кириб боргани сари, муаллифга ушбу сохта ва юзаки бўлиб кўринган қалтис ҳамда хатарли дунёда, айш-ишрат ва шаҳвоний хирсга берилган муҳитда “йўқотилган вақт”нинг сонияларини, соғлом ақлнинг зиғирдай доначаларини ахтариш, биллурдек шаффоф осмонда тиниқ сув томчисида, одам оёғи босмаган табиат қўйнида дунёни кўриш, идроқ қилиш ҳолати мураккаблашиб боради. Шунинг учун Пруст туркумининг охирги романларда сунъийлик, ортиқча бежамдорлик, ғайриоддийлик, оҳанг ва ранглар уйғунлигининг номувофиқлиги кўзга ташланади: бу ерда соғлом ақлга зид, носоғлом шаҳвоний мавзуларга ҳаддан ташқари эътибор берилганликни пайқаб олиш қийин эмас. “Содом ва Гоморра” романининг иккинчи қисмида герцог Германтскийнинг серҳашам уйидаги қабул маросимини ва кейинги шоҳона базмни мохирона тасвирлаш бошқа боблардан алоҳида ажралиб туради, чунки жанобларга хос хулқ-атвор, қуруқ олифтагарчилик, худбинлик, зодагонларнинг беҳаловат ва бефойда ҳаёти, саробга айланаётган орзу-умидлари, “сара жамият”нинг маънавий қашшоқлиги, охир-оқибат, тушкунликка йўлиқиши ва завол топиши муаллиф томонидан, чаён нишидек аччиқ ва дудама ханжардек ўткир сўзлар воситасида заҳарханда жилмайиш билан фош этилади. Романнинг ўзаги бўлган иккинчиқисмида, қолаверса, биринчи қисмидаги фасл ва боблар мазмуни ўзини ўзи такрорлаган муаллифнинг кузатувларига, психологик таҳлилига бирон бир янги жиҳатларни олиб кирмайди. Шундай бўлса ҳам, янгилик деб муҳим бир жиҳатни, у ҳам бўлса пессимизмнинг кучайиб бориши, роман саҳифаларида содир бўлаётган воқеа ва ҳодисаларга муаллифнинг бепарволиги, борган сари умидсизлик исканжасига йўлиқишини кўрсатиш мумкин. Ахлоқи бузуқ, маънавияти паст, баднафс ва хирсини қондириш балосига мубтало бўлган, тубанлашиб кетган қаҳрамонларнинг ҳис-туйғулари ва интилишларини ипидан игнасигача таҳлил қиларкан, ёзувчи бора-бора киноя қилишни, истеҳзоли нигоҳ орқали қарашни, мазах ила жилмайишни бас қилади, унинг муносабати адолат тарозисида ўлчаб кўрилгандей холисона, лоқайд, ҳаққоний бўлиб боради. Алҳосил, муаллиф ахлоқсизлик ва разолатга тушган, шаҳвоний хирсга берилган скрипкачи Морельнинг қабоҳат ва ярамас ҳатти-ҳаракатларини “туғма инстинкт ёҳуд феъл-атворининг зиддиятлари” билан изоҳлайди ва унинг гуноҳидан кечади. Бу етмагандек, адиб қабиҳ ва аблаҳ Шарлюснинг ҳис-туйғулари, ички кечинмаларини реал ҳаётдаги севган ва севилган кишининг ҳис-туйғулари, ички кечинмалари, қолаверса, қайғу-ҳасрат ва шодлик-қувончларига яқинлаштириш, бир-бири билан қиёслаш жоиз деб билади, бунга уриниб ҳам кўради. Кишида нафрат уйғотишдан бошқа ҳеч нарсага ярамайдиган, қилиқлари ва гаплари ёқимсиз Шарлюс кутилмаганда бирдан инсон қиёфасига киради, унга инсонларга хос бўлган ижобий хислат ва фазилатлар асло ёт тушунча эмаслиги аён бўлади, муаллиф буни инкор этмайди, Шарлюс ўзгача меҳр-муҳаббат билан Бальзак асарларини мутолаа қилишга киришади. Бу ерда Пруст адолат тарозиси паллаларида эзгулик ва ёвузликни ўлчаш қобилиятини, аниқроғи, яхшилик ва ёмонлик мезонини йўқотади. Муаллифнинг “Содом ва Гоморра” романидаги қаҳрамонларга нисбатан асар бошида намоён бўлган нафратланиш ҳисси табиий ва ғайритабиий ҳолларда бир хил бўлган инсон табиати аввалбошдан ёвузликка йўғрилганлиги, инсон кўзини очганидан, нафас олишидан ахлоқсизлиги, эс-ҳуши фақат хирс ва нафсни қондиришга қаратилганлиги, ишрат ва шаҳватпарастлигини ортиқча ҳаяжонсиз, вазмин оҳангда, ёрқин рангларда, майда тафсилотларигача қайд этишга интилиб боради.

Дарвоқе, муаллиф “Содом ва Гоморра” романидан эътиборан, туркумнинг сўнгги романларида бош қаҳрамон (Марсель)нинг олижаноб фазилатлари, эзгу ният ва нозик ҳис-туйғулари билан бир вақтда унинг тубан ҳаракатлари ва феъл-атворининг бузилиб кетишини совуққонлик билан қайд этиб боради, синчков таҳлил қилади. Ахлоқий покизалик, беғуборлик, шунингдек, бадахлоқлик, разилликка нисбатан эътиборсизлик, юксак ҳис-туйғу ва муҳаббат – буларнинг ҳаммаси, наинки, Робер де Сен-Лу, балки Марсель қалбини чулғаб олганлиги асарда сезилиб туради. Марсельнинг Жильбертага бўлган муҳаббатига қараганда, Альбертинага бўлган олижаноб ва беғубор ҳис-туйғулари оддийроқ ва тушунарлидир. Альбертина, қалбини эгаллаб олган ҳис-туйғуга дош беролмай, бор вужуди билан Марсельни севиб қолади, бироқ бадбинлик ботқоғига тушиб қолган Марсель, ўзининг айш-ишратга мойиллиги, бебурдлиги, бадахлоқлиги туфайли парипайкар Альбертинадан кўнгли совийди. Бундай чигал вазиятда муаллиф Альбертинани ҳам, Жильбертани ҳам шоирона тасвирлаш, ижобий хислатларини бўрттириб кўрсатиш, бир сўз билан айтганда, идеаллаштиришдан ўзга чора тополмайди.
Пруст туркумининг сўнгги романларида маънавий-ахлоқий қадриятларга эътиборсизлик, инсонийликка қарши йўғрилган ғоялар салбий таъсирини кўрсатмай қолмайди. Аслида, туркумнинг илк романларида Пруст жон-жаҳди билан бу ғояларга қарши чиққан, “йўқотилган вақтда” соф ва беғубор ҳис-туйғуларни, олижанобликка йўғрилган мурувватни, ҳақиқий инсонийликни ахтарган эди. Шу боис ҳам Марсель ва Альбертиналарнинг муҳаббат тарихи ўқувчида юракни эзувчи, қалбни тилка-пора қиладиган оғир таассурот қолдиради. Негаки бу ерда муҳаббатдек юксак ҳис-туйғу хаёлий, ёлғон ва сохта, реал ҳаётдан йироқлиги хусусида олдинги мавзуларнинг такрорланиши билан бир қаторда, Марсель ва Альбертиналар ўртасидаги муносабатлар ҳам жозибадорлигини, тароватини йўқотади, аксига олиб рашк, ёлғон ва ишончсизлик туфайли ўта шафқатсиз бир-бирини қийнаш, чидаб бўлмас даражада азоблашга айланади15.

Туркумнинг сўнгги – “Асира” ва “Қочоқ қиз” романлари ўқувчини охирги қисм – “Топилган вақт” романига бевосита рўбару қилади. Бу ерда муаллиф дилда сир сақлаган, ҳеч кимга, ҳеч қачон айтилмаган фикри, яъни фанога ғарқ бўлувчи, худди осмондаги булутлар каби тарқалиб кетаётган, тўхтовсиз оқиб бораётган “йўқотилган вақт” ортидан қувиш, изма-из таъқиб этиш, унга бир қадам бўлса-да, яқинлашиш орқали инсон топадиган ягона қадрият ҳақидаги фикрлари билан ўртоқлашади. Пруст наздида, бу ягона қадрият – санъат ва ижодий жараён бўлиб кўринади.

Таъкидлаш лозимки, Прустнинг “Йўқотилган вақтни ахтариб” романлар туркуми негизини адабиёт ва санъат мавзуси ташкил этади. Бор вужуди билан адабиётга берилиш, ҳаёт маъносини ижодда кўриш, ижодий фаолият билан яшаш мавзуси Пруст яратган романлар туркумининг бошидан охиригача ўтади, бир-бирини чамбарчас боғлаб, ўзига хос яхлит бир тизимга келтиради. Романларда ёрқин тасвирланган мусаввир Эльстир, бастакор Вентейль, ёзувчи Бергот каби персонажларнинг ижодини, улар яратган асарларини таҳлил қилишда Пруст ўз бадиий ва эстетик қарашларини мужассамлантиради, десак муболаға бўлмайди. Айни пайтда, француз адабиётшунос ва файласуфлари адиб ижодида Эльстир ва Огюст Ренуар, Вентейль ва Клод Дебюсси, Бергот ва Анри Бергсон ўртасида тўғридан-тўғри ўхшашлик мавжудлиги хусусидаги фикрни илгари суришади. Бизнингча, муҳими бунда эмас, балки Пруст ўз тасаввуридаги санъат ихлосмандлари, мохир ижодкор ва уларнинг асарларини таҳлил қиларкан, шу тариқа ўзининг бадиий ижод концепциясини ҳам ифодалайди.

Санъатда рассомнинг, ижодкорнинг ўз субъектив мушоҳадаси, ҳис-туйғу ва таассуротларини бевосита акс эттиришга қаратилган импрессионизм услубида яратилган асарларни Пруст оппоқ қоғоздаги бадиий макон ва замонда реал ҳаётни тасвирлаш орқали ўтмишдаги ижодкорлар акс эттиролмаган янги, дилни очувчи сержилва ранглар, хуш оҳанглар, гўзал манзара ва сермазмун саҳналар намоён бўлганлиги учун ҳам юксак қадрлашни эътироф этади. Мўйқалам устаси Эльстир чизган расмларда Пруст “дастлабки кўришдан ҳосил бўлгувчи тасаввурни ташкил этадиган оптик янглашув, аниқроғи саробга мос тарзда” оний таассуротни қайта тиклашга бўлган интилишни алоҳида таъкидлайди. Эльстир расмларини таърифлашда Пруст ўзи ҳар куни кўраётган, улардан баҳра олаётган турфа ранглар, кўнгилга илиқлик киритувчи табиат гўзалликлари: ёмғирдан кейинги камалакни, шамолдан сўнги тоза ҳавони, баҳорнинг очилишини, ёзнинг жазирамасини, кузнинг ноз-неъматларини, қишнинг қаҳратон совуғига ҳавола қилади. Табиат қўйнида, шаҳар кўчаларида, денгиз соҳилида, ўрмон салқинида манзара ёки портретларни чизишни маъқул кўрган Эльстир ижодини Пруст “символизм ҳийла-найранг”ларига қарама-қарши қўяркан, шу тариқа мусаввир “ўз ихтиёри билан таассурот ва тасаввур манбаларига қайтишини” намоён қилиши ўзига ҳос аҳамият касб этади, дея изоҳлайди.

Пруст романлари саҳифаларида табиат манзараларининг шундай тасвирларини учратиш мумкинки, қайсиким муаллиф ўз қаҳрамони Эльстирнинг ижодий тамойилларига эргашади, унга тақлид қилади, десак янглишмаган бўламиз. Баальбек денгиз тўлқинлари, қирғоқ бўйидаги сервиқор қоялар, қумтепа манзараларини тасвирлашда муаллиф турфа ранглардан фойдаланади, гоҳида кўргани ва тасвирлаганини ўзининг севимли мусаввирлари чизган расмлар билан очиқдан-очиқ солиштиради: “Олисдаги уфқда кема кўринарди, унинг ранги узоқ-узоқларга чўзилган мовий денгиздек эди, гўё импрессионизм услубидаги расмда ўзи ҳам айнан шу материалдан ясалгандек туюларди… Баъзан, Уистлер услубига ўхшаб, осмон ва денгизнинг бир хил кўкимтир ранггига нимпушти ранг ҳам қўшиларди…”

Айни пайтда, бастакор Вентейль сонатасидан олинган хушоҳанг мусиқий парча, Сван қалбида умрбод қолдирган бетакрор таассуротларини таърифловчи гўзал саҳифаларни берилиб ўқирканмиз, ўзимиз ҳам беихтиёр тўлқинланиб кетамиз, жумлалар Сваннинг руҳий ҳолатини шунчалик тўлиқ ифода этадики, баайни моддий тус олгандек, сезиларли мужассам бўлгандек туюлади назаримизда.

Аммо санъатнинг барча турлари учун умумий бўлган, Пруст фикрича, санъатни ҳаётдан устун қўювчи жиҳат – бу ҳар қандай ҳаётий таассуротни ижод орқали бадиий асарга айлантириш жараёнидир. Фақат ижод, ижодий меҳнат дунёга, ҳаётдаги воқеа-ҳодиса, моддий ва руҳий нарсалар туб моҳиятига чуқур сингиб боришга, қолаверса, йўқотилган ҳис-туйғу ва кечинмаларни жонлантиришга, хотирага келтиришга қодирдир. Пруст таъкидлашича, бир лаҳзага бўлса ҳам бизни замон ва макондан ташқарига қўювчи, объектив борлиқдан устун турувчи таассуротга қайтариш, такроран қалбга солиш инсонга ҳақиқий завқ бахш этади. Бироқ беихтиёр ҳиссий ассоциация асосида ҳаётда рўй берувчи таассуротнинг қайтарилиши ўткинчи, фонийдир. Агар бу он муҳрлаб қўйилса, таассурот учун ўзига хос руҳий эквивалент, яъни санъат асари яратилса, ушбу таассурот боқий қолиши мумкин.

Шундай қилиб, Прустнинг эстетик назарияси санъатни кенг маънода, реалликдан ажратишга, реал ҳаётга боғламасликка, тор маънода эса – ижтимоий ҳаётга боғламай, объектив воқеликдан муайян макон ва замонга тааллуқсиз субъектив ҳиссиётлар дунёсига шўнғиб кетишга даъват этади, “ижодий жараёнда ҳаётни тиклаш, эсга солиш” йўли орқали уни интуитив англаш ва аслидай тасвирлашдан узоқлаштиришга чорлайди.
Мазкур “субъектив” дастурга қатъий риоя қилиш, уни бадиий ижодга татбиқ этиш объектив дунёни билиш ва акс эттиришнинг ўзига хос шакли сифатида намоён бўлувчи санъатни, пировардида, бошдан охиригача барбод бўлишга олиб келишини пайқаб олиш қийин эмас. Аммо Пруст мохир ёзувчи ва нигоҳи ўткир психолог сифатида кўпинча ўзи қўйган талабларни бажармайди, шунинг учун ҳам унинг “онг оқими” услубида ёзилган романлари бадиий-эстетик аҳамиятга эгадир. Пруст хотиралари долзарб ижтимоий мавзуларга йўғрилганлигини кузатамиз, уларда ўша давр нишоналари, қолаверса, ўзи яшаган зодагонлар доирасидаги муҳитнинг белгиларини кўриш мумкин. Кўп ҳолларда “онг оқими” Пруст романларида гўё иккига ажралгандек – у гоҳ тасвир объектига, гоҳ реал воқеликнинг образларини ўзгача талқин этиш усулига айланади. Ёзувчи қаҳрамонлари қалбида кечаётган ҳис-туйғу ва руҳий кечинмалар, четдан қараганда, ҳаётдаги одамшавандалик, маданият ва одоб ниқобида намоён бўлувчи шафқатсизлик, ўта тартибсизлик, ножўя ҳатти-ҳаракатлар, маънавий ва ахлоқий тубанликка етакловчи омиллар билан тўқнашганда охир-оқибат янги асрнинг манфаатпарастлигини, маънавий қашшоқлиги, ақлий заифлиги ва қўполлигини қабул қилолмаган француз интеллигенцияси “йўқотилган авлод”ининг маънавий ва руҳий ёлғизлигини кўрсатади. Нима бўлганда ҳам, алоҳида олинган шахс (индивидуум)нинг маънавий-ахлоқий, руҳий, қолаверса, ақлий фаолият соҳасини ижтимоий ҳаёт, объектив воқелик билан мутаносиблаштира олмаслик, ўртадаги нисбатни аниқлай билмаслик, пировардида, шахсни энг юксак қадрият, дунёдаги моддий ва маънавий бойликнинг негизини ташкил этувчи асосий манба деб эълон қилиш Прустни танқидий реализм тамойилларидан узоқлаштиради.

Прустнинг бадиий нияти, яъни “онг оқими” романлар туркумининг ўзига хослиги шундаки, муаллифдан ушбу ниятни изчил ва аниқ амалга ошириш учун сюжет ва композиция, образ ва образлилик, бадиий нутқ ва услубга оид янги шаклларни кашф этишни ва татбиқ қилишни тақозо этган. 1914 йил бошида, “Сван томон сари” романи дунё юзини кўргач Пруст Жак Ривьерга йўллаган мактубида: “…Йўқ, агар менинг интеллектуал кучимга ишончим, ўз ҳаётий маслакларим бўлмаганида, мен фақат эслашни, хотиралар оғушида юришни хоҳлаганимда… касалманд бўла туриб, ёзишни, ижод қилишни зиммамга олмаган бўлардим. Бироқ мен тафаккур, муайян ғоя ёки фикр тадрижий ривожланишини мавҳум образлар ёки мавҳум тушунчалар орқали таҳлил қилишни эмас, балки тафаккур, ғоя, фикрни жонли қилиб кўрсатишни, уни яшашга мажбурлашни хоҳлаган эдим”, деб ёзган16.
“Йўқотилган вақтни ахтариб” романлар туркумининг тузилиши муаллифнинг янги композицион усул, сюжет қурилиши, диалог ва ички монолог орқали серқирра, қатламлари кўп инсон онгини англашга интилганлигидан далолат беради. Романлар туркуми, чексиз бадиий макон ва замонда ёйилганлигига қарамасдан, сюжет ва композиция жиҳатидан аниқ кўринади, уларнинг муаяйн тартибда жойлашганлигини кузатамиз. “Топилган вақт” романининг сўнгги саҳифалари “Сван томон сари” романининг илк саҳифалари, айниқса, ўтмишни чуқур ҳис-туйғулар орқали эслаш эпизодига таяниши бежиз эмас, албатта. Бироқ тан олиш керакки, Прустнинг бадиий тафсилотларга бўлган ўзагача меҳри, баъзида меъёрдан чиқиб кетган ҳолда, ҳажман номутаносибликка, ўз ўрнида ёки бемаврид қўшиб қўйилганликка олиб келади, шу каби жузъий камчиликларга қарамасдан, “йўқотилган вақтни ахтариш” ички мавзуси бутун туркум бўйлаб пухта ўйлаб чиқилган режа асосида ривожланади ва мантиқий ечимига етказилади. Шу билан бирга, теран психологизмга йўғрилган “вақт оқими” билан бир қаторда, муаллиф тасвирланаётган аристократлар дунёсининг умумий манзарасини кўздан қочирмайди. Пировардида, аристократларча эстетизм, нозик дид, гўзалликка шайдолик, дунёни субъектив ҳис этиш, умуман олганда, юқори жамиятнинг ҳаёт тарзи маълум тадрижий ривожланиш жараёнидан ўтади: дунёқарашлар яқинлиги, манфаатлар умумийлиги аниқланган ҳолда ўзаро боғловчи ғоя ва мафкура топилиб, буржуазия ва заминдорлар “сара жамияти” бирлашади. Улкан асарнинг бирмунча чўзилганлигига қарамасдан, ҳар бир қаҳрамоннинг сюжет чизиғи узлуксиз кузатиб борилади. Эътиборга молик яна бир жиҳати шундаки, “Сван томон сари” романининг дастлабки қирқ саҳифасида туркумнинг деярли барча персонажлари кўриниш беради, кейинчалик, роман ривожлангани сари, улардан бирортаси ҳам назардан қочирилмайди.

Пруст ўзи романлар туркуми композиясига, туркумга кирган ҳар бир алоҳида олинган романнинг изчил тартибда тузилиши, мустаҳкам ички структурасига эга бўлишига катта аҳамият берган. Дарвоқе, Жак Ривьерга йўллаган мактубида адиб: “Менинг китобим ўзига хос конструкция (une construction) касб этишини англаган ўқувчимни ниҳоят кашф этдим”17, деган эди. Парча, қисм, саҳна, боб, фасл, умуман олганда романлар ўртасидаги ўзаро нисбат, ўзвий алоқадорлик, бир-бирини тақозо этиши муаллифни услуб сайқали, нутқ равонлиги, изчил баён, мантиқий сюжетдан кам бўлмаган даражада ташвишлантиради. Орадан олти йил ўтиб, Пруст “конструкция” атамасини яна қўллайди: “Модомики бу конструкция бўлгани учун унда очиқ жойлар, пайвандланган устун, тирговуч, зинапоялар бор; иккала қават ёки икки устун орасида мен манзара, саҳна ва кўринишларни батафсил тасвирлашим мумкин”18. Сюжетда воқеалар ривожланиш йўлини кўрсатувчи, аниқроқ қилиб айтганда, унинг негизини ташкил этувчи ушбу ранг-баранг манзара, саҳна ва кўринишлар Пруст учун муҳим воқеа, исботлашни талаб этмовчи факт, тарихий ёки ижтимоий ҳодисаларни кўрсатиш учун ўзига хос фон, яъни муайян замон ва макон сифатида жуда ҳам зарур, чунки буларсиз туркумдаги романларнинг чуқур психологизмга йўғрилганлиги ёки ҳар бир романнинг психологик чизиғи таваккал олиб борилгани, аниқроғи, асоссиз бўлиб кўринарди; яъни психологик таҳлилни тўғри, бу йўл ўзини ўзи тўлиқ оқлаган, деб бўлмайди.
Дарҳақиқат, француз адабий анъаналари учун Пруст услуби мутлақо янги ҳодиса касб этган бўлса ажаб эмас. Пруст услуби XX аср формализм, яъни шаклни мазмундан, назарияни амалиётдан ажратишга интилувчи йўналиш руҳидаги адабиётда олиб борилувчи сўз ўйини, мавҳум тимсол ва маъюсона кайфиятдан, “донишмандона” сафсаталар, бежамдор ва тумтароқли лирик чекинишлардан йироқ. Бор руҳий ва жисмоний кучни олувчи ижоддан бир пас кўлини бўшатиб, шоирона қилиб айтганда, қаламини сиёҳдонга солиб, кўзини қоғоздан узаркан, 1919 йилнинг қаҳратон қишида Пруст “Флобер услуби хусусида” номли мақоласи билан чиқади. Сабаби, ўша йиллар таниқли мунаққид Антуан де Робернинг ҳар қандай адабий меъёрни, бадиий-эстетик тамойилларни бузувчи, адабиёт аҳли ғашини келтирувчи “Флобер ёмон ёзган” номли мақоласи юзасидан шиддатли ва муросасиз баҳс-мунозара кўтарилган эди.

Пруст ўз мақоласида “буюк адиблар устидан ҳукм чиқариш, улар ижодининг фақат ташқи кўринишга қараб баҳо бериш, адабий меросини чуқур ўрганмасдан фикр юргизиш, энг муҳими, уларни асоссиз айблашга йўл қўйиб бўлмайди”, деб ёзади. Флобернинг ўзига хос хусусиятга эга ижодини, ҳеч ким билан адаштириб бўлмайдиган бадиий тасвир услубини юксак қадрлаган Пруст уни жон-жаҳди билан ҳимоя қилади: “дунёга файласуфона қараган Иммануил Кант категориялари билиш назариясини қандай янгилаган бўлса, Флобернинг услуб борасидаги новаторлиги нарсаларни кўра билишимизни деярли шундай янгилади”19.

Ёзувчининг бадиий услуби, бир оз матн чўзилувчанлиги ва ғализлигига қарамасдан, умуман олганда рационализм, яъни тафаккурни ҳиссий тажрибадан ажратиб қўядиган ва ақлни билишнинг бирдан-бир манбаи деб ҳисобловчи бадиий-эстетик оқим тамойилларига асосланади. Пруст ҳеч қачон импрессионистларга ўхшаб, “сўзлар билан ўйнаш, сўзларни чиройли шаклга солиш”га интилмайди, жумланинг вазни, бир маромда янграши ва мусиқий оҳангдорлиги унинг учун иккинчи планда туради. Прустнинг периоди, яъни бўлаклари грамматик, лексик ва интонацион жиҳатдан ўзаро боғланган мураккаб синтактик конструкцияси, алоҳида олинган шахс (индивидуум) томонидан табиатни, атроф-муҳитни идроқ қилиш, ундаги ўзгаришларни теран англаш, шунингдек, психологик кузатиш, таърифлаш ва изоҳлаб бериш жиҳатидан майда тафсилотларигача тасвирлашда муҳим аҳамият касб этади. Ёзувчи интуиция, ички ҳис-туйғу ва руҳий кечинмалар, онг қаъридан юзага қалқиб чиқувчи ассоциациялар, хотиралар оқимини; бир сўз билан айтганда, муаллиф ақл-идроки орқали теран англанган ва муайян тартибга солинган “онг оқимини” тил воситасида аслидай, қандай бўлса шундай тасвирламоқчи бўлади.

Пруст жумласи тузилишининг мураккаблиги, ҳар бир жумлада ички “қавс”ларнинг кўплиги, алоҳида олинган гапнинг кўп қатламлардан иборатлилиги, дунёни идрок қилиш, ҳис этиш ва тушунишни яхлит ҳолда ифодалаб берувчи чекинишлар ва энг муҳими, дастлаб англамаган ҳолда идрок қилаётган, “ўзлаштираётган”, кейинчалик эса тўлиқ англаётган, ўзлаштирилган бадиий тафаккур йўлини аниқ ифодалаб берувчи лирик чекинишлар айнан шу сабабдан пайдо бўлади.

Пруст периоди эргашган қўшма гап ва боғланган қўшма гап тизимидан иборат бўлиб, нафақат бир онда ўтиб кетувчи ички кечинмани, балки атроф муҳит, манзара, шароитни ҳам битта тугал маъно касб этувчи жумлага сиғдириш, бир сўз билан айтганда, инсонни бир вақтнинг ўзида сиртидан ва ичидан унгагина хос бўлган қиёфада тасвирлашга хизмат қилади, десак янглишмаган бўламиз. Ўқувчи, одатда периоднинг охирига келиб, унда яширинган маънавий-руҳий умумлашмани ўзи учун очади, тушунишга, тегишли хулоса чиқаришга ҳаракат қилади.

Бадиий матндаги жумланинг ўзига хос хусусиятларидан бири – унда феъллар кўпчиликни ташкил қилганлигидадир. Ёзувчи, биринчи навбатда, онг, хотира, таассурот, фикр ҳаракатини таърифлашга, имкон қадар тушунарли қилиб ифодалашга интилади. Унинг узундан узун периодлари ўзига хос тугунни ечишга йўналтирилади, бунда воқеа-ҳодисалар эмас, балки бир-бирига чамбарчас боғланган, бир-бирини тақозо этувчи, тўхтовсиз ўзгариб турувчи руҳий ҳолат, психологик вазиятлар тугунни сўтувчи ип ролини бажаради, десак тўғрироқ бўлади.

Пруст ўз жумлаларини тугун марказига мавҳум вазиятни жойлаштириб, уни майда тафсилот, реал факт ёки мисоллар қобиғига ўраб ташлаган ҳолда тузади. Фикримизни тасдиқлаш учун “Содом ва Гоморра” романидан олинган ўзига хос маъно касб этувчи тўхташ ва қавсларга бўлинган периодни келтириб ўтамиз:
“Но если жизнь [заставляя Котара напускать на себя – (если не у Вердюренов – <где он оставался – в силу того влияния, котрое прошедшие минуты оказывают на нас, когда мы оказываемся в привычной среде – почти таким же как прежде> – то во всяком случае в кругу своих клиентов, на службе, в больнице, в медицинской академии) – внешний облик холодности пренебрежения и суровости, которые ещё усиливались, когда он сыпал свои каламбуры перед своими почтительными учениками] вырыла подлинную пропасть между старыми теперешним Котаром, то у Саньетта, наоборот, прежние недостатки всё углублялись по мере того, как он пытался избавиться от них”20.

Кўриб турганимиздек, период мураккаб синтактик конструкцияни ташкил этади, қолаверса, уни грамматик таҳлил қилиш ҳам, шунингдек, бу тузилишида ўзбек тилига адекват таржима қилиш ҳам анча мушкул. Гап нима ҳақида кетаётганини тушуниш ҳам катта қийинчилик туғдиради. Жумлани бир нечта қисқа гапларга бўлинган ҳолда текширганимиз маъқул, назаримизда.

Жумлани ўқиганимизда, муаллиф унда Котар ва Саньетта ҳаётидан олинган қандайдир бир факт, воқеани баён этаётгани ҳақида маълумот оламиз. Аслида, эса, ҳикоя қилиш тизимининг ўзи йўқ. Эргаш гаплар Саньеттанинг олдинги иллатлари янада хунуклашиб кетиши ҳақида қисқагина эслатиб ўтишга қаратилган бош гапнинг асосий маъносини ифода этмаяпти. Асосий диққат бир-бирига уланиб кетган эргаш гапларда ифодаланган Котарнинг ички эволюцияси таърифига қаратилган. Ёзувчи, энг аввало, жумланинг асосий маъноси, ўзагини ташкил этувчи умумий психологик вазият (мазмунида одатдаги ҳаёт тарзига, таниш шароитга тушиб қолган одам ўзи ўрганиб, одатига айланган ассоциациялар туфайли, ўтмишда қандай бўлган бўлса, яна шундай бўлиб қолиши ҳақидаги ҳолат)ни период марказига жойлаштириш мақсадида, Котар ҳақидаги алоҳида факт ва кузатувлар моддий ниқобидан қутулаётганга ўхшайди.

Жумланинг шу тарзда тузилиши нафақат XIX аср француз психологик романига, балки Декарт ва Маърифат давридан ривожланиб келаётган рационалистик прозага хос бўлган таҳлилий конструкцияга ҳам тўғри келмайди. Олдинги анъаналарга риоя қилувчи романнавис, сабаб ва оқибат ўзвий алоқадорлигини назарда тутган ҳолда, умумийликдан хусусийликка ёки хусусийликдан умумийликка мантиқан тўғри келувчи фикр-мулоҳазалар қаторини тузиб чиқади. Умумий фикри тўғрилигини исботлаганидан кейин у мисол тариқасида Котарнинг хулқ-атвори, муомаласи, жамоат жойда ўзини тутишини келтиради ёки, аксинча, Котарнинг хулқ-атвори, муомаласи, жамоат жойда ўзини тутишини ҳаёт тақозо этганлиги, янада аниқроқ қилиб айтганда, руҳий ҳолатнинг муайян меъёрларини тақозо этган ҳаётий зарурат билан изоҳлаб беради. Пировардида Пруст шу ҳақда сўз юритади, аммо одамнинг хулқ-атвори, муомаласи, жамоат жойда ўзини тутишини моддий ва маънавий омиллар юкидан халос этишга ҳаракат қилиб, у ўз қўли билан ёзаётган период конструкциясида ҳам психологик умумлашмани ҳақиқий, айни паллада содир бўлувчи воқелик, муайян реал шароитдан алоҳида ажратиб олишга интилади.

А.В. Луначарский таъбири билан айтганда, фақат “Прустнинг лойқа сув, хира кўзгу, булутли осмондек ноаниқ, асалдек қуюқ ва хушбўй, булбул сайрашидек хушовоз ва ёқимли услуби”21 қаҳрамоннинг мазмунсиз, ҳеч нарсага арзимайдиган ҳаёти ҳақидаги узундан узоқ ҳикояда ўзига хос маъно ва қизиқишни кучайтириши мумкин. Шу билан бирга, сўз ўйини, аниқроғи сўз сеҳри, унинг таровати китобхонларга аниқ ва тушунарли бўлган XVIII асрдан бошлаб тадрижий ривожланиб келувчи француз реализм адабиётига хос адабий услубдан узоқлашишни англатар эди. Пруст услубининг мураккаблиги ва залворлиги унинг ижоди реализм тамойилларга қарши қаратилганлигидан дарак беради.

Пруст яратган бадиий образ ҳар доим бир-бирини тўлдирган ва чуқурлаштирган турфа ранг таассуротлар асосида қурилади. Кўп ҳолларда шундай бўладики, ҳатто образ унга тўғридан-тўғри тааллуқли бўлмаган таассурот билан тўлдирилади, устига устак ровий онгида тасодифан пайдо бўлган ассоциация туфайли бир бўлиб қўшилиб кетади. Пруст яратган бадиий образни ташқи предмет туфайли юзага қалқиб чиққан ассоциация, ички ҳис-туйғунинг кенг макон ва замон бўйлаб ривожланиши, деб таърифлаш мумкин. Пруст яратган бадиий образ ҳеч қачон ўзига хос тимсол, рамзий ёки мажозий маъно сифатида намоён бўлмайди. Масалан, Пруст Комбредаги черков минорасини тасвирлаганида, у минорани эмас, балки ушбу минорани маълум даражада шахсий, субъектив мушоҳада орқали кўрганини ифодалайди, десак тўғрироқ бўлади. Аммо Марсельда ушбу қадим ва чиройли бинонинг ташқи кўриниши билан боғлиқ пайдо бўлувчи ассоциациялар асло рамзий эмас, бинони реал воқеликдан холи қилиб кўрсатмайди.

Шу билан бирга Пруст мавҳум ғоя ва тушунчаларни тавсифлашда меъёрни сақлайди, ҳар бир сўз икки хил маънода тушунилишига йўл қўймайди. Масалан, бастакор Вентейль сонатасининг мусиқий парчаси туфайли вужудга келган ҳис-туйғуни ифодаларкан, Пруст мусиқий товушни мужассамлантириш, унга моддий тус беришга ҳаракат қилиб ранг, ҳажм, сезишни ифодаловчи ҳар хил эпитетлардан фойдаланади, ушбу оҳангнинг муаттар ҳиди ва енгил қадам ташлаши ҳақида сўзлайди.

Пруст персонажларининг тили ҳам қаҳрамонларнинг психологиясини очишда катта аҳамиятга эга. Муаллиф учун улар нима ҳақида сўзлашаётгани эмас, балки қай йўсинда сўзлашаётгани, яъни уларнинг фикр ва мулоҳазалари эмас, балки руҳий ҳолати муҳимроқ. Прустда муайян ғоя, фикр ёки мулоҳазани ифодалаш тарзи инсоннинг ички оламини ўша-ўша ғоя, фикр ёки мулоҳазадан ҳам чуқурроқ очиб беради.

Адиб табиатнинг гўзал ва бетакрор манзараларини шоирона тасвирлайди, табиатни идрок қилиш – “дунёни очиш”га ўхшайди, десак муболаға бўлмайди. Сервиқор тоғлар, ям-яшил дашту биёбонлар, қалин ўрмонлар, сокин дарё ва тепаликлар, уфқгача чўзилган денгиз ва қирғоқлар, шаҳар ва қишлоқлардаги қадим бино ва кўчаларни қуёшнинг ёритиши ёҳуд ойдин кечаларда шаҳар таниб бўлмас даражада ўзгариб кетишини тасвирлашда Прустнинг тасаввурида қўққисдан юзага қалқиб чиқувчи ассоциациялар ҳеч қачон йўқ жойда, гўё атайлаб пайдо бўлмайди. Пруст маҳоратидаги реалистик жиҳатларнинг кучли томонларини реал дунёни ўзига хос шакл ва турфа рангларда кўришнинг тиниқ ҳамда янгилиги ҳосил қилади. Бу ерда адиб, шоирона муқояса, сержило ранг ва хушбўй ҳид таровати нозиклигига қарамасдан, кўп ҳолларда очиқ кўнгил, ҳаёт шодликларидан баҳри-дили очилган мусаввир қиёфасида намоён бўлади. Кўм-кўк осмондаги оппоқ булутлар ва уфқгача мавжланиб ётган мовий денгиз фонида гуркураб ўсаётган олма дарахтларидан ўзгача завқ олганини адиб куйдагича таърифлайди: “Ушбу жўш уриб турувчи гўзаллик кўнглимни юмшатиб, кўзимга ёш олдирарди, чунки нафис санъатнинг қай бир таассуротигача бормасин, у табиий эканлиги сезилиб туради, ушбу олма дарахтлари, гўё Франциянинг бепоён далаларида меҳнат қилган деҳқонлардек, очиқ майдонда ўсиб, дилни хушнуд этади. Кейин қуёш нурлари ёмғир томчиларига айланди: қиялама ёққан шаррос ёмғир уфқни тўсиб, олмаларни кўкимтир тўр билан ўраб олгандек туюларди. Бироқ жала ва муздек совуқ шамолда қолган олмалар гўллаётган пуштиранг гўзал келинчаклардек баланд бўй чўзиб турар эди”.

Дарҳақиқат, гуркираб яшнаётган табиатнинг (айниқса, “Содом ва Гоморра” романи саҳифаларида) гўзалликларига алоҳида урғу бериш Пруст санъат концепциясининг негизини ташкил қилади. Бу концепция қанчалик зиддиятли бўлмасин, адибнинг шахсий нуқтаи назарига, услубига ва дунёқарашига кўп вазиятларда мос келмасин, барибир табиий гўзалликни куйлаш, табиатдан илҳомланиш Пруст учун яшаш демакдир. Юқорида келтирилган парча – кўз ўнгимизда лирик шоир қиёфасида намоён бўлган Прустнинг ижодий парвози, десак муболаға бўлмайди. Айнан табиат гўзалликларига бағишланган сўзларда Прустнинг руҳий кўтаринкилик, дунёга умид билаш қараш, келажакка ишониш руҳияти сезилиб туради; табиат ўзининг абадий яшаш учун кураши ва ҳаётга қайтиши билан гўзалдир. Юқоридаги парчада гуллаган олма дарахтларини захматкаш деҳқонлар билан шоирона ўхшатиш тасодифий ҳол эмас албатта, – кўз ўнгимизда Альбер Камю, Жан-Поль Сартр, Анри Барбюс ва бошқа ёзувчилар каби инсоннинг ички дунёсини очиш учун қўлай шаклни ахтарган Ромен Роллан яратган образлар силсиласи пайдо бўлади. Насрий ва бир вақтнинг ўзида назм шаклида ёзилган мазкур парчада реал дунёдан завқ олаётган, ундан илҳомланаётган мусаввир ўз қалбида гўзалликнинг акс садосини ҳис этади, ундан таажжубланади.

Кунлар ўтган сари куч-қувватдан қолаётганлигига қарамасдан, бор вужуди билан яшашга интилган Пруст вафотидан сал олдин: “Дарахтлар, сизлар менга бошқа ҳеч нарса айтолмайсизлар…”, деб ёзади22. Табиат инсоннинг ички дунёсидаги кўп жиҳатларни очиб беришини ўз вақтида пайқаган ва ушбу жиҳатларни ўз ижодида акс эттиришга интилган адиблар сирасига Прустни ҳам бемалол киритишимиз мумкин.
“Нувель ревю Франсез” журналининг 1923 йил январь сонида яқиндагина вафот этган Марсель Пруст хотирасига бағишлаб мухлислардан келган “Олтмишта ёқлов сўзи” босилиб чиққач, “Йўқотилган вақтни ахтариб” деб номланган улкан асар муаллифининг шуҳрати бутун жаҳонга ёйилди. Адиб ҳаёти ва ижодига бағишланган илмий ишларни бирма-бир санаб ўтиш анча вақтни талаб этади. Улар орасида Клод Мориак, Эмиль Анрио, Андре Моруа, Ролан Барт, Андре Жермен, Шарль Брюнон, В.В. Набоков, С.Г. Бочаров, М.К. Мамардашвили, М.В. Толмачёв каби ёзувчи ва мунаққидларнинг кенг эътироф қилинган тадқиқотларини тилга олиш мумкин. Бу тадқиқотларда адибнинг XX аср модернизм адабиёти яловбардори, модернистик проза анъаналарининг асосчиси сифатидаги жаҳоншумул шуҳрати атрофлича тадқиқ қилинган.

Ваҳоланки, айрим чет эллик адабиётшунослар француз модернизм солномасини Прустдан эмас, балки Андре Жид (André Gide, 1869-1951) нинг “Қалбаки пул ясовчилар” (Les faux-monnayeurs, 1925) романидан бошланган дейишга одатланган. Бу қанчалик тўғри ёки нотўғрилиги аниқлашга ўринмаймиз, фақат айтиб ўтмоқчимизки, бу концепцияда ҳам “Йўқотилган вақтни ахтариб” романи Камю ижодигача бўлган йўлда, қолаверса, модернизм адабиёти тараққий этишида муҳим босқич бўлиб қолаверади23. Алҳосил, 1950 йилларда экзистенциализм тарафдор (Жан-Поль Сартр, Альбер Камю, Симона де Бувуар) ларини майдондан сиқиб чиқарган “янги роман” мактаби намояндалари Ален Роб-Грийе, Натали Саррот ва Мишель Бютор ҳеч иккиланмасдан Марсель Прустни ўзларига устоз деб билганлар.

Таъкидлаш жоизки, Прустнинг “онг оқими” бадиий услуби нафақат француз, балки XX аср Ғарбий Европа адабиётида психологик роман жанри ривожига катта таъсир кўрсатганлиги шубҳасиз. Адибнинг инсон руҳияти, ҳис-туйғу ва ички кечинмалар дунёсини теран тасвирлаши вақт ўтиб, реализм тарафдорлари бўлмиш Стефан Цвейг, Франсуа Мориак, Альберто Моравия каби қаламкашлар томонидан чуқур ўзлаштирибгина қолмасдан, балки улар ижодида ўзига хос кўринишда намоён бўлди. Шунга қарамасдан, Пруст издошлари, хусусан, “янги роман” мактаби ёзувчилари унинг услубига тақлид қилишаркан, бугунги кун одами образида Пруст қаҳрамонларининг маънавий-руҳий қиёфасини ва уларнинг дунёга бўлган муносабатини тасвирлаб хатога йўл қўйишмоқда. Синчков разм солсак, замонавий одамнинг мураккаб маънавий дунёсини рангсиз ва нурсиз қилиб кўрсатганликларини, инсоннинг мураккаб ва серқирра феъл-атвори, ҳатти-ҳаракати, юксак идеалга интилишларини, дунёни ҳис этиш ва тушунишини жузъий ва аҳамиятсиз фикр-мулоҳаза, субъектив мушоҳадалари билан алмаштирганликларини пайқаб олиш қийин эмас. Шу тариқа бугунги кун қаҳрамони ўз даврининг тарихий аниқлигини, муайян даврда яшаганлигини батафсил англашидан фориғ бўлгандек туюлади. Бу муҳим жиҳат Прустнинг ўзига хос дунёни ҳис этишида, унга ўз муносабатини билдиришида, қолаверса, дунёқарашида юксак баҳоланган ва қадрланган. Энг муҳими, ўз даврининг тарихий аниқлигини, муайян даврда яшаганлигини чуқур тушуниш, шунга қараб ўз ҳаётий маслакларини, ҳаётдаги йўлини танлаб олиб, ундан оғмасдан охиригача босиб ўтиш жараёнини Пруст “йўқотилган вақт”нинг аниқ аломатларига эга етти романдан иборат туркумида турли кўринишларда тасвирлаган бўлса ажаб эмас.

————————-
9 Марсель Пруст. Утехи и дни / Предисл. А. Франса. Пер. с фр. Е. Тараховской и Г. Орловской. — СПб. — М.: Летний сад, 1999. — с. 5.
10 Marcel Proust. Correspondance générale. vol. VI, Paris, Plon, 1936. p. 224.
11 Ibid. — p. 261.
12 Қаранг: Cattaui G. Proust après 30 ans // “Critique”, 1954, № 82. p. 199.
13 Қаранг: “Marcel Proust contre Sainte-Beuve, suivi de Nouveaux Mélanges”. Préf. de B. de Fallois, 1954.
14 Толстой Л.Н. Полн. собр. соч. Том 26. – М., 1936, с. 108.
15 Пруст туркумининг, айниқса, ушбу қисмлари адабиётшунослар, жумладан, Ж. Натан томонидан батафсил таъриф-тавсиф қилиниб, кўкларга кўтарилиши диққатга сазовор [Қаранг: J. Nathan Histoire de la littérature con temporain. Paris, 1954].
16 Қаранг: Proust М. Correspondance / Texté etabli, préf. et annoté par Philip Kolb. Paris: Plon, 1970. — Т. 1. – p. 111.
17 Proust М. Correspondance / Texte établi, préf. et annoté par Philip Kolb. Paris: Plon, 1970. — Т. 1. – p. 114.
18 Proust М. Correspondance / Texté etabli, préf. et annoté par Philip Kolb. Paris: Plon, 1970. — Т. 114. – p. 114.
19 M. Proust. A propos du “style” de Flaubert // “Nouvelle Revue Française”, vol. XIV, 1920. p. 72.
20 Пруст М. Содом и Гоморра. — М.: Художественная литература, 1987. с. 97.
21 Луначарский А.В. Марсель Пруст // Предисл. к кн.: Пруст М. В поисках за утраченным временем. В сторону Свана. – Л.: Гослитиздат, 1934. — Т. 1. С. V-XII.
22 A. Vaillant. Le Temps de Proust retrouvé // “Preuves”, № 58б 1955.
23 G. Brée and M. Guitton. An Age of Fiction. The French Novel from Gide to Camus. N. Brunswick – New Gersey, 1957; G. Cattaui. Proust après 30 ans // “Critique”, 1957, № 91.

Таниқли адабиётшунос олим Муҳаммаджон Холбеков 1950 йилда туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университетининг роман-герман филологияси факультетида таҳсил олган. 1982 йили француз бадиий адабиётининг ўзбек тилига таржима қилиниши тажрибалари мавзуида номзодлик, 1991 йили эса ўзбек-француз адабий алоқалари мавзуида докторлик илмий ишини ҳимоя қилган. Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори. Жиззах давлат педагогика институти инглиз тили ва адабиёти кафедраси мудири. Икки монография («Ўзбек мумтоз адабиёти француз маданиятида», «Француз адабиёти Ўзбекистонда».), 200 дан ортиқ мақола, кўплаб таржималар муаллифи. Олимнинг мақолалари чет эл матбуотида, шунингдек, «Тафаккур», «Жаҳон адабиёти», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» каби журналларда ва газеталарда мунтазам чоп этилади.

Taniqli adabiyotshunos olim Muhammadjon Xolbekov 1950 yilda tug’ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetining roman-german filologiyasi fakul`tetida tahsil olgan. 1982 yili frantsuz badiiy adabiyotining o’zbek tiliga tarjima qilinishi tajribalari mavzuida nomzodlik, 1991 yili esa o’zbek-frantsuz adabiy aloqalari mavzuida doktorlik ilmiy ishini himoya qilgan. Samarqand davlat chet tillar instituti professori. Jizzax davlat pedagogika instituti ingliz tili va adabiyoti kafedrasi mudiri. Ikki monografiya («O’zbek mumtoz adabiyoti frantsuz madaniyatida», «Frantsuz adabiyoti O’zbekistonda».), 200 dan ortiq maqola, ko’plab tarjimalar muallifi. Olimning maqolalari chet el matbuotida, shuningdek, «Tafakkur», «Jahon adabiyoti», «Sharq yulduzi», «O’zbek tili va adabiyoti» kabi jurnallarda va gazetalarda muntazam chop etiladi.

Fransuz adibi Marsel Prust ijodi yigirmanchi asr fransuz romanchiligi tanazzulga uchragan bir paytda uning taraqqiyot jarayonida keskin o‘zgarishlarni belgilab berdi. Adib asarlari asosan 1912-1922 yillar oralig‘ida, ya’ni butun Yevropani larzaga keltirgan birinchi jahon urushi va undan keyingi ijtimoiy-siyosiy oqibatlardan tang holatga tushib qolgan Fransiya hayotining muhim bosqichida yaratilgan bo‘lib, o‘sha davr ruhini o‘zida to‘liq mujassam etadi.

MUHAMMADJON XOLBEKOV
XX ASR MODERN ADABIYOTI MANZARALARI

MARSEL  PRUST

    Frantsuz adibi Marsel` Prust ijodi yigirmanchi asr frantsuz romanchiligi tanazzulga uchragan bir paytda uning taraqqiyot jarayonida keskin o’zgarishlarni belgilab berdi. Adib asarlari asosan 1912-1922 yillar oralig’ida, ya’ni butun Yevropani larzaga keltirgan birinchi jahon urushi va undan keyingi ijtimoiy-siyosiy oqibatlardan tang holatga tushib qolgan Frantsiya hayotining muhim bosqichida yaratilgan bo’lib, o’sha davr ruhini o’zida to’liq mujassam etadi. Yozuvchining ko’p jildli “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” nomli romanlar turkumi XX asr adabiyotida realizmga xos bo’lgan ijtimoiy roman an’analariga qarshi turgan modernizm ruhidagi “ong oqimi” romaniga asos soldi, desak mubolag’a bo’lmaydi.

Marsel` Prust (Marcel Proust, 1871-1922) Parijda, Sorbonna universiteti tibbiyot fakul`teti professori Adrian Prust oilasida dunyoga keldi. O’qimishli Janna Veyl` xonim farzandlarining aql-zakovatli bo’lib ulg’ayishida ham ona, ham murabbiya sifatida katta rol` o’ynaydi. Bolaligidan kasalmand o’sgan, o’ta ta’sirlanuvchan va nozik tabiatli Marsel` butun umrini to’rt devor orasiga o’tkazdi. Onasining say-harakati tufayli savod chiqardi, keng bilim olishga muvaffaq bo’ldi.

1882 yilda Marsel` Prust Kondorse litseyiga o’qishga kiradi, biroq kasalligi tufayli darslarga muntazam qatnay olmaydi, mashg’ulotlarni asosan uyda olishga majbur bo’ladi. 1886 yil u o’zining “Quyosh tutilishi” (L’Eclipse) va “Bulutlar” (Les Nuages) deb nomlangan ilk hikoyalarini yozadi. Litseydagi ta’limining so’nggi yili Marsel` falsafa o’qituvchisi Al`fons Darlyu bilan yaqinlashadi va uning ta’sirida falsafiy asarlarni mutolaa qila boshlaydi. Ayni paytda uning kitob javonida Al`fred de Myusse, Ande de Vin`i, Viktor Gyugo, Sharl` Bodler singari mashhur qalamkashlar kitoblarini uchratishim mumkin edi. Yosh Marsel` ma’rifatparvar va insonparvar adiblar Jan Rasin, Labryuyer, Sen-Simon ijodiga o’zgacha mehr qo’ygandi, zamondoshlaridan M. Barres, J.E. Renan, P. Loti, M. Meterlink asarlarini diqqat bilan o’qirdi.

1889 yil Prust bakalavr unvonini olish uchun bitirish imtihonlarini topshiradi, Kornel va Rasin haqida yozgan bitiruv malakaviy ishi maqtov yorlig’iga sazovor bo’ladi. Litseyda olgan bilimi va ushbu yutug’i uni adabiyot olamiga chorlagan bo’lsa ajab emas. Litseyni tugatgach, Prust Sorbonna universitetining huquqshunoslik fakul`tetiga o’qishga kiradi, tez orada adabiyot ahli, rassom va jurnalistlar orasida taniladi, adabiy kechalar, har xil ijodiy ko’rgazmalarga qatnay boshlaydi, aynan shu yillarda uning badiiy ijodga bo’lgan mustaqil qarashlari shakllanadi.

Prust universitetda o’qib yurgan paytida faylasuf Anri Bergson (Henri Bergson, 1859-1941)ning “Ongning bevosita belgilari xususida tajriba” (Essai sur les donnees immediates de la conscience, 1889) deb nomlangan tadqiqotini diqqat bilan o’rganadi. Bu asar bo’lg’usi yozuvchi dunyoqarashiga, dunyoni o’zgacha his etishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Keyinchalik Prust ijodida Bergsonning asosiy g’oyalari, ya’ni vaqt oqimi tushunchasi, insonning ichki hissiyoti orqali anglashiladigan g’ayrishuuriylik tushunchasi, inson ongida beixtiyor yuzaga qalqib chiquvchi va aql-idrok orqali anglab olinadigan assotsiatsiya (tasavvur) hamda xotira (mushohada)ning ahamiyati o’ziga xos tarzda talqin etiladi.

Universitetni bitirgach, nozik tabiatli, doimo xayollar og’ushida bo’luvchi parishonxotir Prust bir qancha vaqt mazmunsiz va maqsadsiz umrguzaronlik qildi. Zodagonlar davrasida o’tkazilgan dabdabali bazm va kechalarda “aziz mehmon” bo’lib, ayni paytda “Figaro” gazetasida madaniy-maishiy hayotga bag’ishlangan ruknni olib bordi. Yangi taassurotlarga ega bo’lish, yangi tanishlar orttirish maqsadida chet elga, jumladan Venetsiya, Gollandiya, Germaniyaga sayohat qiladi, biroq u yerda ham zodagonlar davrasidagi qaynoq va jo’shqin hayotga sho’ng’iydi. Diqqat-e’tiborini san’atga qaratgan Prust vataniga qaytgach, Parijda o’tkaziladigan ijodiy kechalar, ko’rgazmalar, spektakl` va kontsertlarga faol qatnashadi, eng muhimi, adabiyot ahli orasida haqiqiy san’at ixlosmandi va nozik didli tanqidchi sifatida taniladi.

O’sha yillari Parijda faoliyat olib borgan adabiy salonlardan uchtasi, ya’ni bastakor Jorj Bizening rafiqasi madam Jenev`ev Galevi, yozuvchi Anatol` Frans ijodi “muxlisa”si, shoira madam de Kayave hamda badavlat xonim Madlena Lemer salonlari Prust hayotida muhim rol o’ynadi. Bu yerda u Gi de Mopassan, Oskar Uayl`d, Anri Bergson singari mashhur ijodkorlar bilan suhbat quradi. 1892 yil madam Jenev`ev Galevi salonida yosh ijodkorlar tomonidan “Banket” (“Banquet”) nomli jurnalni tashkil etishadi. Unda Prust ham Robert Dreyfus, Daniel` Galevi, Anri Barbyus kabi yosh qalamkashlar bilan yelkama-yelka turib faoliyat ko’rsatadi. Tez orada katta muvaffaqiyatga erishgan jurnal jamoasi uni modern uslubiga, aniqrog’i o’sha paytda maydonga chiqqan modernizm yo’nalishiga burdi. Jurnalda Shopengauerning falsafiy qarashlari, Nitsshe ta’limoti, Rossetti va Suinbern ijodi xususida maqolalar chop etilar, Prust esa kitobxonlar diqqatiga sazovor bo’lgan bu yo’nalishdagi kitoblarga taqriz yozish bilan mashg’ul edi. Ushbu taqrizlarda uning simvolizm kabi turli-tuman dekadans “maktab”lar faoliyatiga befarq qarashi, ularga ahamiyat bermasligi hamda modernizm tamoyillari, modern uslubiga bo’lgan o’zgacha e’tibori yaqqol ko’rinib turardi.

1889 yil Orlean shahri yaqinida joylashgan harbiy qismda bir yillik ko’ngilli xizmat Prust dunyoqarashlarini kengaytirdi: hayotga bo’lgan munosabatini keskin o’zgartirmagan bo’lsa-da, hayotdagi o’z o’rnini topish yo’lida muhim bosqichga aylandi.

1894 yil Prust o’zining tushkunlik, umidsizlik kayfiyatdagi she’rlarini nashr ettiradi. Bu kitobcha adabiyot ahlining e’tiborini qozonmagan bo’lsa-da, Prust ijodkor do’stlari davrasida havaskor shoir degan nomga sazovor bo’ladi. Oradan ikki yil o’tib, u o’zining novellalardan iborat “Ko’ngil xushligi va kunlar” (Les Plaisirs et les Jours, 1896) nomli ilk kitobini nashr ettirdi. Kitobga muqaddimani Anatol` Frans yozgan edi. Unda, jumladan, shunday satrlar bor: “Bu novellalarda muallifning g’am-anduhi o’tkir aql, nozik did va hayratlanarli darajada kuzatuvchanligi bilan uyg’unlashib, tushunarli, o’ta yoqimli va turfa ranglar ifodasida namoyon bo’ladi”9.

Adabiy tanqidchilikda birmuncha obro’li bo’lgan romannavis Jan Lorren esa dabdurustdan bu kitobga salbiy taqrizini e’lon qiladi: u kitobdagi nafaqat har bir novella, balki uning har bir sahifasiga raddiya bildirib, keskin tanqid ostiga olgandi. Betakalluf muomala Prust hamiyatiga qattiq tekkan edi: yosh yozuvchi surbet tanqidchini duel`ga chaqiradi. Duel` 1897 yil Parijning janubi-g’arbiy tumani – Myodone shaharchasi yaqinida bo’lib o’tdi. Prust sekundanti bo’lgan rassom Jan Bero tomonlarni murosaga keltira oldi: Lorren qo’pol hatti-harakati va nojo’ya so’zlari uchun kechirim so’radi. Prustning tantiligi tutib, uning uzurini qabul qiladi. Qizig’i shundaki, Lorren bu voqeadan so’ng Prustni va uning ijodini qadrlovchi munaqqidga, bir so’z bilan aytganda, uning do’stiga aylandi.

Aslida, “Ko’ngil xushligi va kunlar” kitobi – bu o’ziga xos “portret”, “etyud”, “xomaki” tasvirlar hamda “apil-tapil yopilgan” syujetlardan iborat novellalar majmuasi edi. Ularning aksariyati oldin “Banket” va “Revyu blansh” jurnallarida e’lon qilingandi. Ta’kidlash joizki, kitobga kirgan novellalarda bulg’usi romannavisning kuzatuvchanlik, badiiy tafsilotlarga moyillik, tabiatning go’zal manzaralariga sinchkov nigoh bilan qarash, inson ruhiy olamiga chuqur kirib borish kabi xususiyatlari ham yaqqol namoyon bo’ladi. Ayni paytda, frantsuz zodagonlar hayotini tasvirlashda yolg’izlik mavzusi, butun borliqning mazmunsizligini teran his etish ohanglari aniq-ravshan seziladi. Masalan, “Violanta” (Violante ou le mondain) novellasi qahramoni bor vujudi bilan ma’naviy va ruhiy hayotini sermazmun o’tkazishga intiladi, biroq bunday hayotni u zodagonlar davrasida topa olmasligini anglab yetadi. O’zini derazadan tashlab yuborgan bolakay haqidagi novellada shaxsning behuda kun o’tkazish, jamiyatga foyda keltirish mumkin bo’lgan faoliyatdan uzoqlashish mavzusi ko’tariladi. Kitobning nomi antik davr faylasufi Gesiodning “Mehnat va kunlar” asariga muqoyasa qilinishi va u bilan qaysidir bir ma’noda bahslashishi bejiz emas albatta.

To’plam mag’zidagi “yashab o’tgandan ko’ra, yashashni orzu qilgani yaxshiroq” deguvchi g’oya unga kirgan barcha novellalarda u yoki bu shaklda o’z ifodasini topgan. Yozuvchining “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” nomli turkum romanlarida kengaytirilgan va chuqurlashtirilgan ko’pgina mavzular: inson ongida beixtiyor yuzaga qalqib chiquvchi xotiralar, tasavvurlar (“Bal`dasar Sil`vand o’limi” novellasi), muhabbatni yuzaki va soxta ma’naviy boylik darajasiga ko’tarish mavzusi (“Violanta” novellasi), jamiyatda o’zini bilimdon, did-farosatli deb hisoblovchi, aristokratik tartib-odatlarga ko’r-ko’rona ergashuvchi xudbin odam mavzusi (“Ital`yan komediyasi parchalari”) va boshqalar “Ko’ngil xushi va kunlar” kitobidayoq boshlanganligini kuzatamiz.
Sinchkov o’quvchi Prust novellalarida zodagonlar hayotining zoxiriy nazokati, sirtdan qaraganda, sermazmun va to’laqonli, ichdan esa – bo’m-bo’sh va ma’nosiz hayotdan zavqlanganini darrov sezadi. Bu yozuvchining ortiqcha bejirimli va tumtaroq uslubida aks etmasdan qolmadi. Simvolizm ruhidagi mavhum obrazlar va uslubning g’ayritabiiyligi Prust romanining tili, puxta va izchil yaratilgan obrazlar silsilasidan ancha uzoqdir. Nima bo’lganda ham, “Ko’ngil xushligi va kunlar” kitobi badiiy ijodda o’z yo’lini topgan adibning haqiqiy iste’dodidan darak beradi.

Tobora rivoj olib borayotgan og’ir xastalikka yo’liqqan Prust uchun badiiy ijod o’ziga xos qahramonlik edi. Adib hayoti va ijodiga bag’ishlangan bir qator tadqiqotlarda Prustning po’kak daraxt po’stlog’i bilan qoplangan xonada tungi bedorlik, kunduzgi behalovat, sog’ligini bir maromda ushlab turish uchun kuchli ta’sir qiluvchi dori-darmonlarni iste’mol qilish, asablarni tarang etgan beorom yolg’izlikdan iborat yashash tarzi jamiyatda o’zini o’ta madaniyatli, o’qimishli, bilimdon, did-farosatli hisoblovchi xudbin odamning g’alati “tentaknamoligi” deya tushunilardi. Aslida, esa, bu og’ir xastalikka uchragan adibning bu taxlitda yashashini mehnat orqali ko’proq ma’naviy va jismoniy kuch-quvvatini saqlab qolishga bo’lgan intilishi taqozo etgan.
Prust hayoti davomida ko’p judoliklarga uchradi: 1903 yilda otasi vafot etdi, 1905 yil mushfiq ona ham o’g’lining baxtli onlarini ko’rolmasdan olamdan ko’z yumdi. Ota-onadan Prustga katta meros qoldi, ammo u boylikning aksar qismini kasallik bilan olishuvga sarflashga majbur edi. 1906 yildan boshlab astma xuruji uni uzlatda hayot kechirishga majbur etdi.

Shunga qaramasdan, Prust roman yaratish haqidagi dastlabki rejalarini tuzadi va yengni shimarib ishga
kirishib ketadi. 1911 yilga kelib romanning birinchi, xomaki shakli tayyor bo’ldi. U uch qism (“Yo’qotilgan vaqt”, “Gullagan qizlar soyasida” va “Topilgan vaqt”)dan iborat bo’lib, ikki hajmdor jildga sig’dirilishi ko’zda tutilgandi. Trilogiyaga dastlab “His-tuyg’ularning to’xtashi” deb nom berildi. Keyinchalik ular “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” (A la recherche du temps perdu) degan nom ostida butun boshli turkumga aylanib ketdi. Sabot-matonat va sabr-toqat bilan olishgan yillar boshlandi: adib butun kuch-g’ayratini to’plab mehnat qildi. Bu bilan Prust nimjon sog’ligiga yanada putur yetkazgan bo’lsa-da, biroq o’z niyatiga yetishdi: 1913 yil boshida turkumning dastlabki uch jildli varianti tayyor bo’ldi. Ammo turkumning “Svan tomon sari” (Du Cote de chez Swann, 1913) deb nomlangan birinchi romanini nashr qilish oson kechmadi. Romanni “nozik tabiatli havaskor” qalamkash yozganligini bahona qilib, “Nuvel` revyu Fransez” jurnali bosh muharrir, taniqli adib Andre Jid uni bosishdan bosh tortdi. Unga ergashgan boshqa noshirlar ham turli sabablar topib, o’zlarini chetga oldilar. Yil oxirida “Faskel`” va “Gallimar” nashriyotlaridan ham rad javoblari keldi Undan so’ng “Ollendorf” nashriyotidan kitobni chiqarolmaslik haqida rasmiy xat olindi. Biroq Prust bulardan ranjimadi, aksincha, e’tibor bermasdan, uyqusiz tunlarini romanga sayqal berish bilan o’tkazdi. Qora kunlar ortidan, albatta yorug’ kunlar keladi deganlaridek, noshir ham topildi: “Grass” nashriyoti direktori Bernar Grasse (Bernard Grasset, 1881-1955) qo’lyozmani jiddiy qisqartishni talab qilgan holda, 1913 yil kitobni muallif hisobidan nashr qildi. Roman muvaffaqiyat qozonmadi, adabiyot ahli va tanqidchilik uni sovuqqina kutib oldi.
Birinchi jahon urushining boshlanishi turkumga kirgan keyingi romanlarning nashr qilinishini besh yil orqaga surdi. Noshir Bernar Grasse boshqa vatandoshlari kabi frontga jo’nab ketdi. Ko’pgina nashriyotlar urush davrida yopildi. Bu og’ir damlarda Prust ayrim ijodkorlar kabi millatchilik g’oyalari va shovinistik targ’ibotga aldanmadi. Yaqin do’st va hammaslak qalamkashlarning urush maydonlarida jon berayotganlarini eshitgan yozuvchi ruhan ezildi, millat boshiga tushgan falokatdan qanday qilib qutulishni, odamlarga qanday yordam berishni bilmay o’zini yo’qotib qo’ydi. Ha, tan olish kerak, Prust urushga qarshi o’z so’zini aytolmadi. Aytolmasdi ham. Qanday aytsin, axir u doimo o’zini ijtimoiy-siyosiy hayotdan chetga olib, iloji boricha undan qochib yashardi. Ehtimol, betobligi bunga sabab bo’lgandir.

Urush tugab, Yevropada omonatgina tinchlik o’rnatilgandan so’ng, Prust hayotida tub o’zgarishlar ro’y berdi. “Nuvel` revyu Fransez” adibning ikkinchi – “Gullagan qizlar soyasida” (A l’ombre des jeunes filles en fleurs) deb nomlangan romandan katta parchani bosib, jurnalning yangi, urushdan keyingi faoliyatini boshlab yubordi. 1919 yilda esa, “Nuvel` revyu Fransez” jurnali bilan hamkorlik qilgan “Gallimar” nashriyoti romanni to’laligicha chop etdi. Ikkinchi roman muallifga shuhrat keltirdi. U Gonkur mukofotiga sazovor bo’ldi. Tez orada Prust Frantsiyaning oliy mukofoti – Faxriy legion (Legion d’Honneur) ordeni bilan taqdirlandi. Beorom, bahalovat tunlar, tinimsiz, serg’alva kunlar, ne-ne mashaqqatlar evaziga orzular ushalgandek tuyulardi. Ammo tanganing ikkinchi tarafi bor deganlaridek, baxt ortidan baxtsizlik ham yetib keldi: adib sog’ligi tobora yomonlashib borardi. U yotgan to’shagidan deyarli turmas, xos xonasidan kamdan-kam hollardagina chiqar, Fransua Moriak, Jan Kokto, Jak Riv`er kabi sodiq do’stlar davrasida onda-sonda ko’ngilxushlik qilardi.

Nima bo’lganda ham, Prust o’z qobig’iga o’ralib qolmadi. O’zida ajal bilan kurashishga kuch-shijoat borligini ko’rsatishga astoydil harakat qildi. Dardga yon bermasdan ishladi, qo’li ostidan qoralangan qog’oz ortidan qog’oz chiqdi, roman ortidan roman dunyo yuzini ko’rdi.
1920 yil turkumning yana bir asari “Germantlar tomonida” (Le Cote de Guermantes) romanining birinchi qismi; 1921 yil ikkinchi qismi, shuningdek, “Sodom va Gomorra” (Sodome et Gomorrhe, 1922) romanining birinchi jildi nashrdan chiqdi. Turkumdagi romanlar soni borgan sari kengayib borar, unga yangi nomdagi “Asira” (La Prisonniere, 1925) va “Qochoq qiz” (Albertine disparue, 1927) deb nomlangan jildlar qo’shildi. Yozuvchi bosmaxonada terilgan matnni o’qib, xatolarni tuzatishda musahhih kabi tahrir qilar, o’zgartirishlar kiritarkan, qo’lyozmaga qayta ishlov berib, aksar hollarda matnni ikki barobar oshirib yuborardi. 1918 yilda “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” turkumini yozib bitirdim deb hisoblasa-da, Prust kunni tunga ulab, tinim bilmasdan ishladi, hayotining oxirgi damlarigacha turkumdagi romanlar matniga tuzatishlar kiritish bilan mashg’ul bo’ldi.
1922 yil noyabr` oyining yomg’irli kunlarida Prustning ahvoli yanada og’irlashadi. Unga zotiljam kasalligi tashxisini ham qo’shib qo’yadilar. Ko’rilgan muolajalar naf bermaydi. Hayotdan to’yib bahra ololmagan, uning quvonchlaridan bag’ri to’lmagan, yolg’iz o’zi bu dunyoda qolib ketgan adib 1922 yilning 18 noyabrida dunyodan ko’z yumadi. Dafn marosimiga yig’ilgan kam sonli sodiq do’stlari uni oxirgi yo’lga kuzatib qo’yadilar. Bugun Parijga tashrif buyurgan sayyohlar mashhur kishilar dafn etilgan Per-Lashez qabristoniga borgudek bo’lishsa, Marsel` Prustning qora marmar tosh qo’yilgan kamtarona qabrini ziyorat qilishlari mumkin.
Yozuvchidan keyin uning kitoblari qoladi, deb bejiz aytishmagan. Prust vafotidan so’ng, uning kitoblari navbatma-navbat dunyo yuzini ko’rdi. Turkumning so’nggi romani sanalmish “Topilgan vaqt” (Le Temps retrouve) 1927 yilda bosilib chiqdi. Munaqqidlar Prustning nashr qilinmagan asarlari “Topilgan vaqt” romani bilan cheklanib qolmaganligini aniqlashdi. 1950 yil Prust qalamiga mansub, 1909 yilda yozilgan “Sent-Byovga qarshi” (Contre Sainte-Beuve) maqolasining qo’lyozmasi, 1952 yil tugallanmay qolgan “Jan Santeyl`” (Jean Santeuil) qissasi, 1953 yil adibning onasiga yozgan maktublari (Marcel Proust. Correspondance avec sa mere) ham topildi.
Xullas, 1950 yillarda Prust qalamiga mansub barcha asarlarning chop etilishi adib ijodining noma’lum jihatlarini aniqlashga keng imkon yaratdi. Masalan, aslida, “Kungil xushligi va kunlar” 1895 yilda yozilgan bo’lsa, “Svan tomon sari” romaniga adib faqat 1909 yilda qo’l urganligi ma’lum bo’ldi. O’tgan 14 yil mobaynida Prust tomonidan “Figaro” jurnalida faqat bir nechta maqolalar hamda Ryoskin ijodidan qilgan ikki asar tarjimasi e’lon qilingan, xolos. Adib 1899 yilda yozgan maktublarining birida: “Ancha vaqtdan beri katta asar ustida ishlayapman, lekin hali uni tugatolganim yo’q”10, deya ma’lumot beradi. Ushbu asar ustida u 1906 yilgacha ishlaydi. Ayni paytda “Jan Santeyl`” qissasi uchun material ham yig’adi. Yuqorida qayd etilgan asar Prust ma’naviy, qolaversa, ruhiy izlanishlari tarixiga aylanishi lozim edi. Ammo bu asar yozuvchi istaganidek chiqmadi. Undan qanoat hosil qilmagach, Prust qo’lyozmani yo’q qilib tashlaydi: “Men qilgan mehnat samarasiz bo’ldi, asar ko’nglimdagidek chiqmadi”11, deb yozadi u 1906 yilda.
“Jan Santeyl`” qissasi yaratilish vaqti “Svan tomon sari” romani yaratilishdan oldin bo’lgan qisqa bosqichga to’g’ri keladi. Uning qo’lyozmasi Prust arxividan keyinchalik topildi. Boshida munaqqidlar bu qo’lyozmani muallifning barchaga tanish asarlarining turli qismlari, xomaki yozuvlari, rejalari, ishlanmagan qoralamalari deb o’ylagan edi. Nashrga tayyorlanayotgan paytda “Jan Santeyl`” qissasining birinchi qismi muallif qo’lyozmasida mavjud bo’lib, qolganlari shu mavzu atrofida birlashtirildi va xronologik tartibda joylashtirildi. Ta’kidlash lozimki, bu asar, “Ko’ngli xushligi va kunlar”ga qaraganda, ancha puxta yozilgan edi. Qissaga yaxshi ishlov berilmaganligi va pala-partish tuzilganligi, takrorlar ko’pligiga qaramasdan, uning ustida muallif ko’p mehnat qilgani sezilib turadi. Bu asarda Prust o’zini yorqin psixologik portret yaratguvchi chuqur tahlil ustasi sifatida ko’rsata oldi. Buni biz bosh qahramon obrazining tasvirida ham ko’rishimiz mumkin. Muallif “Jan Santeyl`” haqida: “Ehtimol, bu romandan kattaroq yoki undan kichikroq ham bo’lishi mumkin, bu – hayotimning asl mohiyati, hech bir aralashma va qo’shimchasiz… Bu kitob yozilgan emas, balki yig’ilgan”12, deb yozadi.
Darhaqiqat, “Jan Santeyl`” ko’lyozmasida hikoya va xronika, portret va tabiat manzaralari, hikmatli so’zlaru dialoglar bir-biri bilan qorishib ketgan. Bularning hammasi “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” turkumida yakdil ma’naviy-axloqiy va badiiy kontseptsiya negizida bir-biriga chambarchas bog’langan va betakror ko’rinishda ko’z o’ngimizda namoyon bo’ladi. “Jan Santeyl`” qissasi – “Kungil xushligi va kunlar” hamda “Svan tomon sari” asarlari orasidagi zarur bo’g’indir. Buni doimo yodda tutishimiz lozim, negaki usiz adibning XX asr boshidagi hayoti va ijodi, ijodiy kamoli, dunyoqarashi va hayotiy maslaklarining shakllanishi haqida fikr yurita olmaymiz. Aynan shu davrda Prust qarashlarida roman syujeti va kompozitsiyasi, badiiy obraz borasidagi asosiy tushunchasi shakllangan edi.
“Jan Santeyl`” qissasida Prust nafaqat odamlar va narsalar, shahar yoki tabiat manzaralari, bino va inshootlarning ichki va tashqi bezagi, jihozlangan ko’rinishini tasvirlaydi, balki ularni sub’ektiv tarzda qayta anglashga intiladi, o’z ongining tub mohiyati va mazmuni qilib ko’rsatishga harakat qiladi. Asar qahramoni ko’p jihatdan muallifning fikrlarini ifoda etadi, ammo uning psixologik portretida yoqimsiz, kishining g’ashini keltiruvchi qirralari ham mavjud: u o’taketgan xudbin, shuhratparast va surbet odam qiyofasida namoyon bo’ladi. “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” turkumi bosh qahramoni Marsel`ga xos bo’lgan xislat – hissiyotga beriluvchanlik, nozik did, g’amxo’rlik va ziyrak nigoh – Jan Santeyl`da yo’q va bo’lishi ham amri mahol. Prustning tugallanmagan ushbu ko’lyozmasidagi ko’pgina mavzu va ohanglarni vaqt o’tib, uning asosiy asarlarida uchratishimiz mumkin. Turkumga kirgan romanlarning ko’p qahramonlari “Jan Santeyl`”da ilk bor ko’rinish beradi; masalan, “yo’qotilgan vaqtni axtarishda” muhim ahamiyat kasb etgan musavvir obrazi shular sirasidandir.
1907 yil Prust o’zining ko’p bahslarga sabab bo’lgan “Sent-Byovga qarshi” essesini yozishga kirishadi13. Bu maqola asta-sekin XIX asr frantsuz adibi, umrining aksar qismini “Inson komediyasi” (La Comedie humaine, 1830-1848) turkumini yaratishga bag’ishlangan Onore de Bal`zak (Honore de Balzac, 1799–1850) hayoti va ijodini yorituvchi tadqiqotga aylana boradi. Bu maqola noma’lum sabablarga ko’ra oxiriga yetkazilmasdan qolib ketgan. Ehtimol u “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” turkumi rejasidagi yakuniy asar bo’lgandir. Bal`zakka tasannolar o’qib, uning romanlaridan zavq va ilhom olganligiga qaramasdan, Prust o’zini yangi davr “Inson komediyasi” yaratuvchisi sifatida ko’rsatishga, Bal`zakdan farqini namoyon qilishga harakat qildi. Personaj psixologiyasini uning “fuqarolik holati” bilan birlashtirgani uchun Bal`zak boshiga ta’na-malomat toshini yog’dirarkan, Prust o’zini murakkab vaziyatga qo’yadi, ya’ni Bal`zak nazdidagi psixologik portretning ma’naviy, aqliy, qolaversa, ijtimoiy jihatdan aniq chizilganligini tushunmaganligini oshkor etadi.
1900 yillarda olib borilgan yozishmalar, eng muhimi, ushbu maqola Bal`zak yaratgan turkum tamoyillariga nisbatan Prustning rejalari, o’ylab qo’ygan taxmin va farazlari bahstalab ekanligini yaqqol ifodalaydi. Prust o’z turkumida alohida dunyoni yaratishga intiladi: unda son-sanoqsiz qahramonlar yashaydi, ammo ular turg’un holatda emas, balki 20-25 yil ichida ma’lum evolyutsion (ulg’ayish, o’sish, hayotiy tajriba to’plash, qarashlarini o’zgartirish, hayot shodliklaridan bahramand bo’lish, ayni paytda musibat va baxtsizliklarni boshidan kechirish, hayot sinovlariga bardosh berish va hokazo) o’zgarishlarni boshidan kechiradi. Xullas, alohida yaratilgan dunyoda ham bir joyda to’xtab qolinmaydi. Ammo asosiy g’oya, hayotni tasvirlash uslubi Prust asarlarini realizm tamoyillariga asoslangan ijtimoiy roman doirasidan chiqarib yuboradi.
“Yo’qotilgan vaqtni axtarib” turkumining o’ziga xosligi shundaki, unda, birinchi navbatda, romanning asrlar mobaynida qo’llanilib kelinayotgan, odatiy bo’lib qolgan syujet tushunchasi tubdan qayta ko’rib chiqilib, qayta anglab olinadi. Hikoya qilish qahramon nomidan xotiralar shaklida olib boriladi, uning obrazi esa muallif shaxsi bilan chambarchas bog’langan: Marsel`-hikoyachi hayoti ayni paytda yozuvchi Marsel` Prustning hayotiga o’xshaydi. U go’zal tabiat qo’ynida joylashgan qadim Kombre shahrida o’tgan bolaligi, oila qo’ynidagi tinch va osuda hayoti, qarindosh va do’stlari, eng muhimi, nozik did sohibi, nasl-nasabi aslzodalarga tegishli Svan haqida hikoya qiladi (“Svan tomon sari”). Svan hayoti turkumga kirgan barcha romanlardan o’tadi. Bolakay o’smirga aylanadi, es-hushini yo’qotib Svan erkatoy qizi Jil`bertaga ko’ngil qo’yadi; keyinchalik muhabbat rishtalari birdaniga uziladi; uning o’rniga Baal`bek kurortida dam olish onlari va u yerda sohibjamol Al`bertina bilan tanishishdan olingan taassurotlar keladi; aynan Al`bertina Marsel`ning ikkinchi muhabbatiga aylanadi (“Gullagan qizlar soyasida”). Marsel` yoshligidanoq “sara” jamiyatga teng huquqli a’zo sifatida qabul qilinadi: gertsog Germantskiy, baron Sharlyus, knyaginya Parmskaya kabi zodagonlar uni o’z uyida aziz mehmondek kutib olishadi. Prust romanlari (“Germantlar tomonida”, “Sodom va Gomorra”)dagi barcha qahramonlarning Parij aristokratlar davrasida jonli prototiplari bo’lgan. Marsel` qalbini egallagan sof va beg’ubor tuyg’u: Al`bertinaga bo’lgan beqaror, qiynoqqa soluvchi, ziddiyatlarga to’la muhabbati ushbu ikki jildda ko’z o’ngimizda ochiladi va “Asira” hamda “Qochoq qiz” romanlarida o’z intihosini topadi. Nihoyat, “Topilgan vaqt” romanida qahramon, his-tuyg’ular girdobidan, dil va yurak iztirobidan qutulib, besaranjom, behalovat hayotdan tinch va osuda hayotga qaytadi, hayotdagi yuksak burchi – ijodiy faoliyat ekanligini tushunib yetadi va yozuvchilik mehnatida taskin topadi. Aynan adabiyotda uning etik va estetik dunyoqarashlari shakllanadi, ularga muvofiq tarzda badiiy ijod Marsel` uchun haqiqiy, to’laqonli hayotga aylanadi.
Shunday qilib, qahramon taqdiri bir vaqtning o’zida yozuvchining ijodiy izlanishlar yo’lini takrorlaydi. Ammo syujetni shu alpozda talqin qilish bamisoli yuzaki yondoshgandek tuyuladi. Nazarimizda, asarning tub mohiyatini aks ettirmaydi. Prust o’z oldiga “tuyg’ularni tarbiyalovchi” yoki umuman “tarbiya” romanini yaratish maqsadini qo’ymagan. Adib yashash uchun kurash, hayotiy tajriba orttirish natijasida qahramonning fe’l-atvori, dunyoqarashi, irodasi, insoniy xislatlari shakllanish jarayonini ko’rsatmoqchi emas, aslo! Yozuvchi romandan, so’zning tom ma’nosida, hayotiy voqea va hodislarni olib tashlaydi, ya’ni roman ob’ektiv voqelikda sodir bo’lishi mumkin ixtiloflar, fikrlar to’qnashuvi, nizoli holatlar, muhim tarixiy voqealar, muayyan g’oya va dunyoqarashlarning hayot-mamot kurashi, ijtimoiy ziddiyatlar – umuman jamiyatda insonni shaxs (individuum) sifatida shakllantiruvchi omillardan xoli. Xullas, turkumga kiruvchi romanlarda shu va shunga o’xshash omillarga o’rin yo’q; aksincha, ular o’rnini ichki kechinma, sub’ektiv fikr-mulohaza, ong qa’rida yashiringan assotsiatsiya va taassurotlar kabi tafsilotlar egallaydi. Bosh qahramon Marsel`ning ko’z o’ngimizda teta-poya yoshidan to yetuklik, haqiqiy kamolot yoshigacha namoyon bo’lgan hayoti oilaviy munosabat, zodagonlar davrasidagi qabul marosimlari, bazmu jamshid va turli uchrashuv, dengiz sohili yoki tabiat qo’yniga sayohat, san’at asarlaridan olingan taassurot va nihoyat, bir necha ishqiy sarguzashtgacha olib boriladi, to’g’risi, aynan shu voqealardan iborat. Turkumda ushbu epizodlarning muayyan makon va zamonda izchillik bilan, birin-ketin rivojlanish qoidasiga rioya qilinmagan, negaki asosan memuar (xotiranoma) asarga xos bo’lgan shakldan Marsel` hayotidagi quvonchli yoki qayg’uli voqea-hodisalar haqida emas, balki uning ichki kechinmalarini imkon qadar to’laroq bayon qilish uchun foydalanilgan, desak mubolag’a bo’lmaydi. Haqiqatdan ham, hikoya qilish mavzuga taalluqli bo’lmagan yoki bevosita unga bog’liq bo’lgan chekinishlar bilan doimo bo’linaveradi. Masalan, Svan va uning suyuqli ayoli Odetta o’rtasidagi muhabbat tarixi Marsel`ning otasi va ikkinchi darajali personaj, janob Norpua o’rtasidagi “sermazmun va bemavrid suhbat” sahnasi bilan vobasta olib boriladi; Marsel`ning Jil`berta huzuriga buyurgan birgina tashrifi sahnasi hajman uning qizi Jil`berta hayoti haqidagi hikoyadan ancha ko’proq joy egallaydi. Yozuvchi birinchi yoki orqa planda harakat qiluvchi asosiy yohud ikkinchi darajali personajlarning taassurot, ruhiy kechinma, ichki his-tuyg’ularidan iborat naqshinkor mato to’qiyotganga o’xshaydi. Va bu keng maydon bo’ylab yoyilgan suratga bosh qahramon qalbida kechayotgan jarayonlar ham uyg’un tarzda, xuddi so’zanaga tillo rang ipdek to’qib qo’yiladi.
Prust tasvirining asosiy ob’ekti – dunyoni sub’ektiv tarzda idrok qiluvchi “ong oqimi”dir. Yozuvchi inson tomonidan dunyoni yangicha, bevosita his etishni qo’msaydi, ushbu o’tkinchi, yolg’on dunyoga ijtimoiy munosabatlar tushirgan “muhr”dan halos etishga intiladi. Va bu shaffof suvdek tinik, subhidam havosidek beg’ubor yangicha qarashni u “yo’qotilgan vaqtni axtarish”da, avvalambor, yosh bola, keyinchalik o’smir yigit ruhiyatida topadi. Yozuvchi nazdida, shu yoshdagi odamlarda tabiatni, jamiyatni, bir qarashda ahamiyatsiz bo’lib ko’ringan voqea-hodislarni ichki his-tuyg’u orqali idrok qilish yuksak g’oya va fikrlar bilan bulg’anmagan, turli “g’amxo’r ta’sir va tavajjuh”lardan aynimagan: yosh bolalarning dunyoga boqishlaridek toza va tiniq ko’rinadi. Prust uchun inson ruhini boyituvchi, unga mazmun bag’ishlovchi tog’dek yuksak his-tuyg’u aynan shundadir.
“Svan tomon sari” romanining birinchi faslida, “ong oqimi” badiiy uslubi shodu-hurramlik ato etuvchi, umid-ishonchga to’la natijalarga olib keladi. “Yo’qotilgan vaqt”ni eslarkan, Prust bolalik degan yorqin olamning kichkina quvonch va shodliklari (gullagan do’lana daraxti go’zalligi, onasining mehrga to’la bo’sasi, qushlar sayrashi, maysalar mayinligi, otasining qo’llariga ko’tarib havoga uchirishi va hokazo)da ulkan poeziyani topadi, ilhomlanadi, she’riyat qanotlarida osmonu falakka parvoz qiladi. Turkumda “Svan tomon sari” sayr qilish Jil`bertaga bo’lgan bolalarcha romantik muhabbat, Kombre shaharining qadim cherkov gumbazlari, eski bog’i va qadrdon uy manzaralari haqida xotiralar bilan assotsiatsiya orqali fikran bog’lanadi.
Ushbu murakkab hissiyotlar va intuitiv ravishda idrok qilingan olamni tasvirlash uchun Prust bir-biri bilan o’ziga xos tarzda uyg’unlashgan ikki uslubdan foydalanadi: birinchidan – real dunyoni “o’z ichiga” qabul qilish, odamlarni, tabiatni, narsalarni individual psixologik tasavvurlar kategoriyasiga o’tkazish; ikkinchidan – eslash, xotiraga keltirish, bu o’rinda assotsiatsiyalar qatori o’tmish va hozirgi davrlarni bir-biriga chambarchas bog’laydi. Natijada ulkan makon va zamonda ushbu davrlarning bir-biridan uzilishiga barham beriladi, ular yaxlit bir VAQTdek ko’z o’ngimizda gavdalanadi. Shu tariqa cheksizlikka g’arq bo’lib ketgan asrlar, o’tib ketgan vaqt tasavvuri o’z-o’zidan yechim topadi. Masalan, Marsel` o’zining notanish go’zal ayoli haqida o’smirlik xayollarini yakshanba kunlari Kombre bog’ida miriqib o’qigan kitoblaridagi go’zal manzaralardan axtaradi: “Boshimni ko’tarib ko’z o’ngimda ochilgan qalam ojizlik qiluvchi manzaraga qaraganimda, kitobda keng maydon bo’ylab yoyilayotgan go’zal dunyo mening fikrimga jo bo’lib, ehtirosli ta’sir ko’rsatardi”. Shu bois kelajakda albatta seviladigan notanish go’zal ayolning sharpaga o’xshash qiyofasi Prust tasavvurida binafsha gullarga burkangan qiyofada namoyon bo’ladi. Aslida, binafsha rang Prust asarlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Keyinchalik kitobdan olingan taassurotlarga atrof muhitni: xiyobonni soya-salqin rohat makonga aylantirgan kashtan daraxtlar, yozda ko’m-ko’k manzarali jannatga o’xshovchi so’lim bog’dan esayotgan xushbo’y sabo, daraxtlar orasidan ko’zga tashlanib turuvchi minoradagi soatning bong urishi va bu ovozning atrofga taralishi ham ko’shiladi.
Marsel` Kombredagi o’z uyida yozuvchi Pol` Burje (Paul Bourget, 1852-1935)ning psixologik romanlari tarovatiga mahliyo bo’lib, ularni o’qirkan, Jil`berta ham Pol` Burje bilan birga qadimgi qasr va qal’alarni tomosha qilganini bilib oladi va shu zahotiyoq ushbu ayol haqida xayollar qahramon psixologiyasida gotika uslubida qurilgan cherkovlar, toqu ravoq va qasrlar haqida tasavvurlar hamda notanish Jil`bertaning xushohang ismi bilan uyg’unlashib ketadi. “O’rta asr jome’ cherkovlari, Il`-de-Frans tepaliklari va Normandiya tekisliklari dilga solgan taassurot hamda tasavvurlarning jozibadorligi xayolimdagi mademuazel` Jil`berta Svan obrazi bilan fikran qo’shilib ketardi: uni boshqa parichehra qizlar orasida tanib, sevib qolish qolgan edi”.
Shunday qilib, qahramonni o’rab olgan tabiat ham, o’qigan kitobi ham ob’ektiv borligini, real mavjudligini yo’qotib, Marsel`ning hissiyot va kechinmalari uyg’unligiga qo’shilgandek go’yo; ular faqat psixologik ma’noga ega, chunki ular qahramon qalbida muhabbatni uyg’otdilar. Shu bilan birga yoshlik chog’larida o’qigan kitob haqidagi xotiralar Marsel` hayolida Kombreda yashagan vaqtni ham jonlantiradi: o’sha davrni esiga solib, o’tib ketgan yillarga qaramay, “yo’qotilgan vaqtni” qaytargandek bo’ladi go’yo.
Prust bu o’tkinchi va yolg’on dunyodir, unda ob’ektiv voqelik haqida faqat nisbiy va sub’ektiv tasavvur hosil qilishimiz mumkin, deb ta’kidlaydi. “Kurrai zaminda jamiki mavjud tuyg’u va kechinmalarni biz bir dunyoda his qilamiz va boshimizdan kechiramiz, biroq fikrlash, tushuncha hosil qilish, o’z o’zligimizni anglash boshqa dunyoda kechadi; biz bu ikki dunyo o’rtasida ko’prik tashlay olamiz, tutashtiruvchi nuqtalarni ham topa olamiz, biroq ular o’rtasida beo’lchov masofani to’ldirishga ojizmiz” (“Germantlar tomonida”). Bu nimani bildiradi? Prust fikricha, sub’ekt va ob’ekt o’rtasida oshib bo’lmas g’ov-to’siqdek BILISH jarayoni turibdi, shu boisdan ham his-tuyg’ular olami va fikr yurgizish, tajriba orqali idroq qilish, aql bilan ish tutish olami – bir-biriga begona demakdir. Inson dunyoni emas, balki o’zining dunyosini idrok qilishini tushunib yetgani bois, Prust nuqtai nazarida, mazkur tasavvurda hech qanday real va o’zgarmas ob’ektiv mazmun bo’lishi mumkin emas: hammasi o’tkinchidir. Zamonlar o’tib ketadi, odamlar ham o’tib, fanoga g’arq bo’lib ketishadi. Shuning uchun Prust ijodida inson obrazi beqaror va o’zgaruvchan. Axir Prustning dunyoni his etish kontseptsiyasiga ko’ra, inson haqida hosil qilingan har bir tasavvur sub’ekt tomonidan bilib olinayotgan ob’ektiv haqiqatning bir bo’lagi emas, balki ushbu sub’ekt ichki olamining bir zarrachasidir, xolos.
Prust nazdida hech qanday bir butun yaxlit, metindek mustahkam, barqaror va o’zgarmas xarakterning o’zi bo’lishi mumkin emas; odam tomonidan bir odat va xislatni yo’qotish va ularni boshqasiga almashtirish o’zining “Men” – ruhiy markazini yo’qotishi, shaxsning o’limi bilan tengdir. To’g’ri, bu o’limdan so’ng shaxs yana hayotga qaytadi, lekin bu safar boshqa “Men” qiyofasida.
Odat kishining ikkinchi tabiati, deganlaridek, odatlarga bog’lanib qolish – bu, Prust fikricha, “ko’z ochib yumguncha o’tadigan har bir lahzada bizdan shaxsiyatimizning bir parchasini yulib oluvchi, har bir soniyada hayotimizga sovuq va badbashara tumshug’ini suquvchi, qadam-baqadam yaqinlashib keluvchi o’limga qarshi pinhoniy, jisman sezib, qo’l bilan ushlab, ong bilan his etib qo’rish mumkin bo’lgan shakldan boshqa hech narsa emas”.
Yozuvchi uchun ham, bosh qahramon Marsel` uchun ham bolalik xotiralar domiga tushgan janob Svanni bo’lg’usi turmush o’rtog’i Odettaga muhabbatidan sarxush bo’lgan Svan bilan, yoki bedavo kasallikka uchrab, ruhan tukunlikka tushmay tengsiz kurash olib borayotgan Svan bilan aslo taqqoslab bo’lmaydi. Shu tariqa Prust insonning yaxlit realistik xarakterini yaratishdan, inson xarakterining tadrijiy rivoji va dialektikasini kuzatishdan voz kechadi. Aksiga olib, yaratilajak inson xarakteri o’rniga birin-ketin zavol topib fanoga g’arq bo’lgan, davomchisida o’zi haqida hech qanday iz qoldirmovchi turli-tuman va rang-barang “Men” ruhiy markazlarni qalashtirib tashlaydi. “Boshqa odamlar, o’zlarining ijobiy xislati va kamchiliklari bilan biz uchun qandaydir bir noaniq va tushunarsiz, bir joyda qotib qolgan narsa emas… biroq ular soyaga o’xshaguvchidir, bu soyaga biz kirolmaymiz, uni to’g’ridan-to’g’ri anglab ololmaymiz… bu soyani biz goh nafrat, goh muhabbat yoritgan tarzdagina haqiqatga mengzab tassavur qila olamiz”, deb yozadi Prust. Bundan kelib chiqadiki, dunyoni ham, odamlarni ham ularning ob’ektiv mohiyatida, ob’ektiv mavjudligida bilib bo’lmaydi, chunki odam idrok qilganini, tushunib yetganini o’z ongiga sub’ektiv tarzda “o’tkaza” biladi. Boshqacha qilib aytganda, Prust shaxs (individuum)ni ma’nan va ruhan boyituvchi qobiliyat, ya’ni dunyoni sub’ektiv tarzda idrok qilishni haqiqiy qadriyat darajasigacha ko’taradi.
“Yo’qotilgan vaqtni axtarib” turkumida Prust tashqi dunyoni o’z qahramoni idroki, dunyoni his etishi nuqtai nazaridan izchil tasvirlashga harakat qiladi. Bu g’oya dunyo haqida real voqea-hodislarning ketma-ket sodir bo’lishida yoki makon va zamonning o’zaro munosabatida, bir-biriga chambarchas bog’langanligida emas, balki assotsiatsiyalar tufayli xotira qa’ridan yuzaga qalqib chiquvchi sub’ektiv holatlarni tartib bilan eslash orqali hikoya qiladigan romanlarning kompozitsion tuzilishini badiiy tafsilotigacha belgilab beradi. Ob’ektiv dunyo va odamlar roman sahifalarida ijtimoiy munosabatlar orqali bir-biriga bog’langan tarzda emas, balki inson ongiga shaxsiy, individual his-tuyg’usi ko’rinishida “kira oladigan” qism, parcha, hatto zarralargacha tarqoq holatda namoyon bo’ladi.
Aksar frantsuz tadqiqotchilar Prust ijodiga rus adibi Lev Tolstoy ta’siri xususida masalani ko’ndalang qo’yishadi. Shubhasiz, Tolstoyning psixologik tahlil uslubini Prust diqqat bilan o’rgangan, uning ko’p jihatlarini o’zlashtirib olgan deyishimiz mumkin. Masalan, inson psixologiyasi bilan bog’liq tamoyillar: ichki monolog, o’zi o’zini tahlil qilishga moyillik, g’ayrishuuriylik (ong osti)ka o’tish harakatlarini ham o’zlashtirgani va o’z asarlarida tatbiq qilganini kuzatamiz. Prust nazdida, real dunyoni, ob’ektiv borliqni shaxs (individuum)ning psixologik jarayonlarini chuqur tahlil qilish orqali tushunib yetish, anglash mumkin. Tolstoyda esa, qahramonning ruhiy olami, hissiyoti va tafakkuri – o’z ichiga kurrai zamindagi barcha narsalarni qamrab olgan real dunyoning bir qismidir xolos. Prust ijodida Tolstoyning psixologik tahlil uslubidan foydalanishning qarama-qarshi xususiyatlari mazkur ziddiyatlikdan kelib chiqqan: bu uslub frantsuz yozuvchi ijodida ko’p hollarda o’zining aksiga aylanadi, desak yanglishmagan bo’lamiz.
Masalan, Prustning “o’zini o’zi eslash” uslubini Tolstoy qalamiga mansub “Ivan Il`ich o’limi” qissasida ham uchratish mumkin. Ushbu ikki holda ham qahramon onasi pishirgan shirin ovqatlar ta’mi, derazadan ko’ringan manzara, uy xonalarining ko’pligi, shiftlarning balandligi, enagasining hidi va shu kabi assotsiatsiyalar orqali xotiralar og’ushiga cho’markan, bolalik yillarini ko’z oldiga keltiradi, qolaversa, ularga butunlay “sho’ng’ib” ketadi. Biroq bu yerda, ya’ni Prustda ham, Tolstoyda ham ushbu uslubdan foydalanish tarzi o’rtasida katta, printsipial farq mavjud. Masalan, Prust qahramonining beg’am-betashvish bolalikka xayolan qaytishiga e’tibor beraylik: “Naqadar totli damlar… Shirin tuyg’u… shu zahotiyoq meni hayot ikir-chikirlariga, uning yolg’on va beqarorligiga beparvolarcha qarashga undadi, hayotdagi musibat va kulfatlar menga qattiq tegmaslik, chetlab o’tib, ozor yetkazmaslik hissini tug’dirdi… hayot bir zumda o’tib ketishi, Xudo bizga uni o’lchab berganligi ahamiyatsiz bo’lib ko’rindi… Qalbimni qandaydir bir mazmunga to’ldirdi”.
Shunday qilib, yashab o’tilgan yillar, ya’ni bolalik chog’idagi Marsel`ni, aniqrog’i, kichkina bolakay Marsel`ni yetuk yoshdagi, hayotiy tajriba orttirgan erkak qiyofasidagi Marsel`dan ajratib turuvchi “omil”lar inson ruhiyati (psixika)dan assotsiatsiyalar tufayli xotirada, ongda vujudga keladigan his-tuyg’ular, kechinmalar, xayoliy tasavvurlar yordamida “yuvib” tashlangandek tuyuladi. Tolstoyning “Ivan Il`ich o’limi” qissasida esa, ushbu uslub mutlaqo teskari ma’no kasb etadi: “Ivan Il`ich bugun tatib ko’rishga taklif etilgan qora olxo’rini eslaganmikin… Yo’q. U bolaligidagi xom va burushgan qora olxo’ri donasini eslardi, uning nordon ta’mini eslash bilan birga o’sha vaqtdagi enaga, akasi, o’yinchoqlar kabi bir qator xotiralar paydo bo’lardi. “Bu haqda eslashni hojati yo’q… Qayta og’ritadi”, – o’z-o’zini yupatib, Ivan Il`ich hozirgi kunga qaytar edi”14.

Shunday qilib, bir qator assotsiatsiyalar tufayli vujudga kelgan bolalik haqida xotiralar yangi kuch bilan Ivan Il`ichga o’tib ketgan yillarni qaytarib bo’lmasligini, quvnoq va xushchaqchaq bolaligidagi Vanya hamda qarigan, kasalmand va xorigan chol Ivan Il`ich o’rtasidagi xuddi katta va tubsiz jarlikdek farqni his etib ko’rishga imkon beradi. Yo’qotilgan vaqtni orqaga qaytirib bo’lmaydi – Tolstoy asarida tasvirlangan qora olxo’ri bilan epizodning psixologik mazmuni shundan iborat. Prust esa, o’tib ketgan va unutilgan taassurotni bir lahzaga bo’lsa ham qaytarishga, qayta eslatishga harakat qiladi; vaqt oqimida inson evolyutsiyasini ko’rsatish maqsadida bu holatni muhrlab qo’yadi. Anri Bergsonning idealizm tamoyillariga asoslangan falsafasiga qat’iy rioya qilgan adibga Tolstoyning realizm ruhidagi uslubidan foydalanish mutlaqo boshqa natijalarga olib keldi, desak o’rinli bo’ladi.

Tolstoy uchun ham, Prust uchun ham insonning psixologik (ma’naviy, ruhiy, axloqiy) rivojlanishi, uning beqarorligi, hafsalasi, ta’bi, avzoi holatining o’zgarib turishi, xush ko’rgan (taom, kiyim, mashg’ulot, rang, vaqt, qarash, odam va hokazo) va xush ko’rmagan (taom, kiyim, mashg’ulot, rang, vaqt, qarash, odam va hokazo) narsalar almashinuvi juda katta ahamiyatga ega. Ammo Tolstoy ijodida o’zgaruvchan, subutsiz, muvozanat saqlay olmaydigan odam baribir o’z obrazining yaxlitligini saqlab qoladi. Prust ijodida esa, obrazning ichki yaxlitligi yo’q, odam bir-birini inkor etuvchi bir nechta “Men”lardan iborat. Shu boisdan ham obraz parchalanib, bir-biriga to’g’ri kelmovchi elementlarga bo’linib ketadi; Tolstoyning realizm tamoyillariga asoslangan psixologik tahlil uslubi pirovard natijada Prust ijodida realizmga qarama-qarshi, aniqrog’i, norealistik uslubga aylanadi.

Ta’kidlash lozimki, Prust inson hatti-harakat, his-tuyg’u, mayl-istaklari paydo bo’lishida sabab va oqibat aloqadorligini inkor etmaydi. Aksincha, psixologik holatlarning tahlilida u yuzaga qalqib chiqqan qator assotsiatsiyalar orqali u yoki bu jo’shqin intilish, kayfiyat, ruhiy holatning o’zgarish sabablarini mantiqiy ravishda aniqlaydi. Biroq ushbu assotsiatsiyalar, odatda, bir-biriga ulangan muayyan g’oyalardek emas, balki aynan shu paytda ko’ngilda kechayotgan his-tuyg’u, anglab bo’lmas tarzda paydo bo’luvchi xohish-istakni idrok qilish orqali xotiradagi murakkab, ba’zida tushunarsiz tasvirlarga aylanadi. Prust psixologik jarayonlar, ruhiy holatlar uchun nafaqat ratsional, ya’ni aql-idrokka asoslangan, balki uning nuqtai nazaridan g’ayrishuuriylikda, ichki his-tuyg’ularda chuqur ildizlarni topishga harakat qiladi.

Shu bilan birga Prust hech qanday vaziyatda ham “mahmadonalik” qilmaydi, o’zini hech qachon “donishmand”
qilib ko’rsatishga urinmaydi, “falsafiy samo”ga intilmaydi, o’zini sirli va tushunarsiz qiyofaga solmaydi. Qahramonning ichki olamini, ayni paytdagi ruhiy holatini tabiiy instinktlar, irratsional, ya’ni aqldan tashqari, mantiqan bilib bo’lmaydigan mayl-istaklarning tartibsizligi, chalkashligi holatida tavsiflamaydi. Bil’aks, inson psixologiyasiga o’tib, u insonning ichki olami, ruhiyati qanchalik murakkab va serqirra ekanligini ko’rsatishga harakat qiladi. Masalan, Svanning yengil tabiat, suyuqoyoq, ammo xushfe’l va xushsuhbat ayol Odettaga bo’lgan muhabbati yuqoridagi fikrlarni to’liq tasdiqlaydi. Odettani e’zozlagan, bu ayol siymosida o’ziga yaqin odamni ko’rgan Svan axir oqibat unga uylanadi. Prust ushbu mehr-sadoqat, yaqinlik tuyg’usini Svanning tabiati, fe’l-atvorining o’ziga xosligi, boshqalardan keskin farq qilishi bilan izohlaydi. To’g’ri, Svan qalbini egallagan muhabbatning “ahmoqona tarixi” odob-axloq me’yorlaridan tashqari, noshoyon “so’z”lar bilan, bir yoqlama va yuzaki tushuntirilishi mumkin edi, ammo Prust romanida go’zallik shaydosi, yuksak madaniyatli, boadab, nozik did sohibining hayotdan ko’ngli sovishi, umidlari ro’yobga chiqmasligi tarixidek ochiladi. Yozuvchi o’z qahramonini hayotda ro’y berishi mumkin noxush, o’tkinchi va oqibatsiz vaziyatlardan doimo qutqaradi; uning ichki olamini, ruhiy holatini nozik, har qanday vaziyatda ham odob-axloqni saqlovchi mayl-istaklardan to’qilganligini ko’rsatadi. Masalan, Svan uchun Odettaning bevafoligi haqidagi gumonini aytishi, bu haqda unga savol berishi aql bovar  qilmaydigan narsa: Svan buni o’ziga ep ko’rmaydi. Hattoki kundek yorug’, suvdek tiniq dalil-isbotlar ham Svanni ishontira olmaydi, chunki ular aynan “kundek yorug’, suvdek tiniq va qo’pol” bo’lganligi uchun ham asossizdir.

Prust o’zining romanlari turkumida Svanning Odettaga, markiz Rober de Sen-Luning olifta satang ayol Raxil`ga, Marsel`ning – sohibjamol Jil`berta, gertsoginya Germantskaya, mademuazel` Stermariya, va nihoyat, maftunkor Al`bertinaga bo’lgan muhabbatning paydo bo’lishi va so’nishi mavzusiga ko’p marta qaytadi. Bu borada Stendal` va Flober ijodi Prustga katta ta’sir ko’rsatgani shubhasiz.

Ammo Stendal` asarlariga taqlid qilish, ulardan ta’sirlanish bilan bir qatorda “muhabbat o’zgaruvchanligi” mavzusi Prustning psixologik tahlilida ayolga bo’lgan munosabati o’ziga xos tarzda talqin qilinadi. Prust asarlarida sevikli ayol obrazi doim ikkita, ya’ni tasavvurdagi, xayoldagi ideal ayol va o’tkinchi, bir paydo bo’lib, nom-nishonsiz yo’q bo’lib ketuvchi timsollar qiyofasida namoyon bo’ladi. Go’yoki muhabbat ob’ektdan alohida mavjud bo’layotgandek tuyuladi. Masalan, markiz Rober de Sen-Luning Raxil`ga bo’lgan muhabbatiga Raxil`ning g’arazli niyatlari ham, haqoratomuz qo’polliklari ham, hattoki uning son-sanoqsiz ishqiy aloqalari haqidagi xabarlar ham zarracha ta’sir etmaydi. Aksincha, uni yanada mustahkamlaydi. Sababi shundaki, Rober tasodifiy assotsiatsiya ta’sirida sevikli ayol haqidagi tasavvurlarini Raxilga o’tkazadi va Raxil`ning jamiki mavjud ijobiy va salbiy xislatlariyu, hatti-harakatlarini ushbu xayoliy tasavvur orqali idrok qiladi.

Prust, sevikli ayol haqidagi yuksak orzu va uning shaxsi o’rtasidagi keskin farqqa e’tibor qaratarkan, muhabbatda haqiqiy ma’naviy yohud ruhan yaqinlik va bir-birini so’zsiz tushunish aslo mumkin emasligi haqida xulosa chiqaradi. Yozuvchi bu xulosani turkumning uchta romanini qamrab oluvchi Marsel` va Al`bertina o’rtasidagi ishqiy munosabat misolida tafsilotlarigacha tasvirlab beradi. Adib bir insonni boshqa inson tomonidan idrok qilib bo’lmasligi xususida fikri chuqur pessimizm bilan sug’orilgan bo’lib, undanda umidsiz, relyativizm, ya’ni voqelikni ob’ektiv ravishda bilish mumkin emaslik ruhidagi xulosalarga olib keladi: “boshqalar tomonidan bizning odat va hatti-harakatlarimiz xususidagi fikr yoki obraz ular haqidagi o’zimizning tasavvurlarimizdan farq qilmaydi; go’yo qog’ozga tushirilgan oq-qora shakldek, qaerdakim qora chiziqqa bo’sh maydon, oq joylarga esa – tushunarsiz egri-bugri chiziqlar mos keladi. Qolaversa, shaklda ko’rinmay qolgan chiziqlar, ehtimol, biz o’zimizda ra’y-andisha qilib ko’rayotgan takabburona xislatlarimiz bo’lishi mumkin, va aksincha bizga qo’shimcha xislatlar bo’lib ko’rinayotgani insoniyligimizning o’zimiz hech qachon fahmlay ololmaydigan qismini tashkil etishi mumkin”.

Nazarimizda, ushbu teran fikr orqali Prust insonning o’zi va boshqalar xususida ob’ektiv ravishda fikr yurgizish, muayyan qarorga kelish va to’g’ri xulosa chiqarish qobiliyatini inkor etadi. Odamlar qalbining hatti-harakatlari, ruhiy xislat va fazilatlarini baholashda realistik, hayotiy, ijtimoiy mezonlardan tap tortmay voz kechishi natijasida nozik psixoanaliz ustasi bo’lgan Prust insonning zulmat bosgan ong osti, qalbining chuqur qatlamlaridan yuzaga qalqib chiqqan his-tuyg’ulari va mayl-istaklari, ezgulikka yoki yovuzlikka yo’g’rilgan niyatlarini ochib berish va har tomonlama tahlil qilish sohasida o’zining ojizligini tan olishga majbur bo’ladi. Insonning aqliy, ruhiy, qolaversa, ma’naviy dunyosiga nisbatan agnostitsizm, ya’ni ob’ektiv dunyoni va uning qonuniyatlarini bilish mumkinligini inkor etuvchi falsafa ruhidagi munosabat ikki Jahon urushi oralig’ida vujudga kelgan modernizm tamoyillariga asoslangan psixologik roman uchun xos edi.
Ammo Prust romanlarida tasvirlanayotgan voqea-hodislarning ob’ektiv mantig’i ushbu romanlarni mutolaa qilgan o’quvchini har qanday me’yor-mezonlarni rad etuvchi xulosalarga olib kelmaydi. Svan, Rober de Sen-Lu yoki Marsel`larning umidsizlikka tushishlari, ishonchlari oqlanmasligi, oqibatda aldanganliklari mavhum sharoitda, real voqelikdan uzoq bo’lgan vaziyatda emas, balki “Germantlar tomonida”, “Sodom va Gomorra”da, xushmanzaralari kurort va aristokratlar davrasida yuz beradi. Axir hayot sinovlarida suyagi qotgan, uning achchiq-chuchugini totib ko’rgan Marsel` yoki Svan butun hayoti davomida aynan shunday sharoitda yashaydi. Umidvor Marsel` bunday muhitda nafis did, nozik his-tuyg’ular, ma’naviy go’zallik va beg’arazlikni topish ilinjida yashaydi. Uning tasavvurida oddiy hayot ikir-chikirlaridan, kundalik tashvishlaridan so’ng aynan shu muhitda boshpana topish mumkindek tuyuladi. Nasl-nasabi, jamiyatdagi mavqei, aql va madaniyati darajasi bo’yicha teng aristokratlardan Marsel` ma’naviy madad, olijanoblik, hamfikrlik, ruhan birlashuvni kutadi. Biroq Marsel`ning xayollari puchga aylanadi: martaba va unvonlar, yuksak mavqe va boylik, tubanlashib ketgan qalblarning soxtaligi va pastkashligi, qiziqish va intilishlarning hech narsaga arzimasligi fisq-fujur hamda nodonlikni va nihoyat, bag’ri toshlik, qabihlik va axloqiy buzuqlikni xaspo’shlab turadi.
Prust nafaqat eng nozik, qalbning qa’rida yashiringan ruhiy kechinmalarni tasvirlash, balki moxir hajvchi, nuqsonlar va illatlarni fosh etishda qalami o’tkir yozuvchi bo’lganligiga ishonch hosil qilish uchun “Sodom va Gomorra” romanining “Janob Sharlyus aristokratlar davrasida” nomli birinchi bobini o’qishning o’zi kifoya. Asardagi barcha qahramonlar o’zlari egallagan ijtimoiy mavqe jihatidan aniq va tushunarli tasvirlangan. Haqiqiy yuksak his-tuyg’ular zavol topishiga inson tabiati emas, balki “nozik ta’b sohiblarining sermulozamat va sulukatli jamiyat” muhiti aybdor degan xulosaga kitobxonning o’zi keladi, chunki bunday muhitda na haqiqiy mehr-muhabbat, na samimiy do’stlik, na sadoqat bo’lishi mumkin. Ich-ichiga singib ketgan sun’iy munosabat va yuzaki rasm-rusumlar, nimaiki qilsa ham baribir jazosiz qolish hissi, qolaversa, avjiga chiqqan axloqsizlik va ma’naviy inqiroz Sharlyus, Verdyuren, Odetta va Albertinalar jamiyatini, ularning insoniylik qiyofasini tanib bo’lmas darajagacha o’zgartirib yuboradi. Shu tariqa, Prust, ijtimoiy ziddiyatlarga til tekkizmay, ammo inson psixologiyasi va kundalik turmush tarzini haqqoniy tasvirlashga intilarkan, imkon qadar jamiyatning tepasida turgan, o’zlarini “dunyo xo’jalari” deb bilganlarning g’ayriinsoniy qiyofasini, odamgarchilikdan yiroq muomalasini, ma’naviy-axloqiy jihatdan buzilib
ketganliklarini ayovsiz fosh etadi, aniq va ifodali tasvirlab beradi.

Jo’shqin voqealar, yashin tezligida o’zgarib turuvchi sahnalar, nafasni rostlab olishga vaqt qoldirmaydigan qaltis va xatarli sarguzashtlarga boy hikoyalarning kamligi, psixologik tahlilning o’ziga xos yopiq doira hosil qilishi, mualliflik nuqtai nazar doimo o’z qobig’iga o’ralashib qolishiga qaramasdan, Prust romanlari ma’lum darajada ijtimoiy tanqidga yo’g’rilganligini kuzatamiz. 1890-1900 yillar frantsuz aristokratiyasi doiralarida o’sha davr Frantsiya, qolaversa, butun Yevropa hayotidagi ijtimoiy ziddiyatlar o’ziga xos tarzda aks etgan. Aristokratlar jamiyatidagi mazmunsiz, quruq safsata va yolg’on-yashiq gaplardan iborat suhbatlarda yuqori tabaqa vakillarining ma’naviy-axloqiy qiyofasi yorqin gavdalantiriladi, eng muhimi, aristokratlar sulolasini “beadab va madaniyati past burjuaziya” bilan yakka hukmronlik qiluvchi sinfni tashkil etishga urinayotgani ijtimoiy jarayonlar vositasida tasvirlanadi.

Bu yerda Prust snobizmi, ya’ni aristokratiya jamiyatidagi tartib-qoidalarga ko’r-ko’rona ergashuvchi, o’zini oliy darajada madaniyatli, bilimdon, nozik did va mislsiz farosat egasi deb hisoblagan xudbin odamning xulq-avtorini tasvirlashdagi mahorati haqida to’xtalib o’tish lozim. Frantsuz jamiyatining yuqori tabaqasi, aristokratiya hayoti, aniqrog’i, hashamatli salonlarda zeb-ziynatga burkangan ayol va oliftanamo erkaklarning kundalik hayotidan zavq olish Prust ijod doirasidan chiqib ketardi, agar uning romanlarida o’ziga xos hazil-mutoyiba, zaharxanda kinoyalar bo’lmaganida. Bir qarashda jiddiy ohangli, hattoki bir chimdim izzat-ikromli kinoya orqali muallif inson xulq-atvorining zaif, sun’iy, diqqat bilan kuzatganda, kulgili va qabih bo’lib ko’rinuvchi xislat, hech narsaga arzimaydigan fazilatlarini tasvirlaydi. Bayon qilishning mazkur, ya’ni tashqaridan qaraganda, qonun-qoidalarga so’zsiz amal qiluvchi, gohida tantanavor, gohida kulgili, shunga qaramasdan istehzoli, ayovsiz fosh etuvchi uslubi zodagonlar doirasida hoziru nozir, o’zini dunyoda hamma narsaga qodir, qo’lini cho’zsa, osmondagi yulduzlarni uzib olishga ham qurbi etadi deb hisoblovchi “shaxs”ning aslida, beadab va nodonligi, andisha va uyat nimaligini bilmasligi, kishilik jamiyatida me’yor tariqasida qabul qilingan odob-axloq qoidalaridan mutlaqo bexabarligi, botiniy mahmadonaligi va ushbu izzattalab “shaxs”ning hatti-harakati, fe’l-atvori, yurish-turishi, qolaversa, ma’naviy qiyofasining soxtaligi, sun’iy savlat-salobati o’rtasidagi hatlab o’tib bo’lmas jarlik, yer bilan osmoncha farqni aniq va ifodali tarzda ko’rsatib beradi.

Masalan, Baal`bekka tashrif buyurgan Marsel` eski qadrdon tanishlari va kurortda dam olayotgan yangi odamlar o’rtasida hayratomuz o’xshashlikni sezib qoladi: “Men… ms`e Legranden, Svanlar oilasining darboni (ismi esimda yo’q) va Svan xonim bilan baqamti kelish nasib etdi; ulardan birinchisi kafedagi ofitsiantga, ikkinchisi – kelgindi notanish kimsaga…, uchinchisi esa – cho’milish xona egasiga aylandi. Tushunib bo’lmas sehr-jodu tufayli, tashqi ko’rinishi, yuz-beti tuzilishi va fe’l-atvori, qolaversa, aqliy qobiliyatining ba’zi bir xususiyatlari xuddi magnitning tortish kuchiga o’xshab, bir-biriga tortiladi, ich-ichga singib, o’zaro uyg’unlashib ketadi. Buni favqulodda vaziyat deb bo’lmaydi. Hayotda bunday vaziyatlar goh-gohida uchrab turadi. Go’yo tabiatning o’zi eskidan tanish bo’lgan odamni yangi qiyofa, aniqrog’i, yangi a’zoiy-tanada, unchalik ham shikast yetkazmay, tanib bo’lmas darajada o’zgartirmay mujassam etgandek. Kafe ofitsiantiga aylangan Legranden o’zining qaddi-qomatini, yon tomondan qaraganda, qirra burnini, hattoki iyagidagi chiroyli chuqurchasini ham beshikast saqlab qoldi; erkakshoda ayolga aylangan Svan xonim nafaqat o’zining betakror chehrasini, balki manqalanib, “r” va “l” tovushlarini frantsuzlarcha talaffuz qilish odatini hech qayoqqa yo’qotmadi”.

Aristokratlarcha noz-ishvali, satang va serqilik Odetta Svan, ko’proq xushomadgo’y malayga o’xshagan kekkayma va yoqimsiz Legrandenlarning qabihligi, bema’niligi natijasida paydo bo’luvchi yarim chin, yarim hazil taassurot muallifning umumiy kuzatuvi naqadar mo’ljalga bexato urganidan, qanchalik ifodali va ishonchli tasvirlanganidan darak beradi. Odamning tashqi qiyofasi va ichki tuzilishi o’rtasida o’zviy bog’liklik xususidagi o’tkir fikri, o’rinli muqoyasasi tufayli Prust, o’zining sovuqqon kuzatuvchi, betaraf munaqqid, qolaversa, odil hakam poziyatsiyasini saqlab, ushbu fikrni go’yo yo’l-yo’lakay qistirib ketgani holda suyak-suyakdan o’tib ketguvchi ilon zahridek achchiq, yer yorilib, yerga kirgizib yuborgudek taassurot qoldiradi.
Ammo bu Prustning o’z qahramonlari ustidan kulish, ularni xunuk va badburush qiyofada ko’rsatish, qiyofasidan kinoyali so’z, istehzo yordamida “namunali xulq-atvor, ibratomuz tarbiya va nafis his-tuyg’ular” niqobini olib tashlash uslubining eng ifodali, eng kuchli ta’sir ko’rsatuvchi quroli emas. Prust tomonidan aksar hollarda qo’llaniladigan o’z qahramonlarini mashhur dramaturg Jan Rasin tragediyalarida yoki o’rta asr qahramonlik dostonlaridagi obrazlar bilan qiyosiy-tipologik asnoda tahlil qilish tag-tomiri qadimiy frantsuz aristokratlar avlodidan kelib chiqishidan mag’rurlanayotgan xudbinlar, zoti almisoqdan beri davom etib kelayotgan almoiy-aljoiy vaysovchi zodagonlar mavqeini, jamiyatdagi o’rnini behad pasaytiradi.

Prust qo’llayotgan istehzo, hazil-mutoyiba turfa ranglarga burkangan; kinoyali achchiq gap uni hech qachon tark etmaydi, deb aytish mumkin. Ko’zi knyaginya Germantskayaning qip-qizil burniga tushganida, muallif go’zallik xususidagi oldingi fikrlaridan voz kechadi, go’zallik va nafis did xususidagi oldingi imon-e’tiqodi tamomila barbod bo’lishi haqida so’zlaydi, qahramonlariga bo’lgan istehzoli munosabati romantizm ruhi bilan sug’orilgan majoziy ibora, allegoriya, masxaraomuz gap, tagida ko’p ma’no yashiringan so’zdek yangraydi. Muallif hikoyasida knyaginya Germantskaya ko’ngli yumshoq, xushfe’l ayol obrazida gavdalanarkan, Leoniya xola “dam olayotgani” ustidan beozorgina jilmayib qo’yadi, negaki Leoniya xola atrofdagilarga uxlay olmayotgani haqida gapirsa-da, aslida, tinch-halovat uyqu og’ushida suzadi. Bu Prustning shirinso’zli, kinoyali kulishlarini ifoda etadi. Muallif keksa xizmatkor ayol Fransuazaning odatlari, qisqa va lo’nda so’kinishi, aytmoqchi bo’lganini ifodalash tarzi, atrofdagilarning hatti-harakatlari haqida hikoya qilganida undagi bu istehzoni payqab olish qiyin emas. Ayni paytda Prustning gohida istehzo, gohida hazil-mutoyibaga yo’g’rilgan ohangi Fransuazaning soddalarcha chuqur ma’noli fikr-mulohazalarida har doim aql, hayotiy tajriba, qolaversa, donishmandlik yashiringanligini alohida ta’kidlaydi.

Aristokratiya jamiyatida qabul qilingan tartib-qoidalarga ko’r-ko’rona ergashuvchi, o’zini oliy darajada madaniyatli, bilimdon, nozik did sohibi va mislsiz farosat egasi deb hisoblagan xudbin odam haqida gapirarkan, Prust chin yurakdan kuladi, ularni ayovsiz tanqid qiladi. Masalan, Verdyuren oilasining a’zolari haqiqiy zodagonlarga o’xshab gapirishlari, ularning hatti-harakatlariga taqlid qilishlarini mazax qiladi, baron Sharlyus hayoti haqida gapirganida esa, zaharxanda so’zlardan o’zini tiya olmaydi.

Prustning aynan ushbu istehzoli munosabati ehtirossiz, vazmin va ob’ektiv bayon niqobi ostiga yashiringan tanqidiy nazarini, chuqur psixologizmini to’liqligicha ifoda etadi, deb ta’kidlash mumkin. Ba’zida, kamdan-kam hollarda bu achchiq istehzo va muloyimgina aytilgan hazil xaspo’shlab turuvchi pardaning ko’tarilishiga olib keladi va Prustga to’g’ridan-to’g’ri zarba berishga imkon yaratadi. Masalan, Prust xolisona, ob’ektiv ravishda Baal`bek kurortida dam olayotgan va sog’ligini tiklayotgan odamlar tashkil etgan jamiyat hayotini, ularning kundalik turmushini zarda va nafrat, go’yo yam-yashil dalani qovjiragan cho’lgan aylantirgan olovdek kuydiruvchi so’zlar bilan tasvirlaydi: moviy dengiz sohillariga kelgan bu odamlar Parijda odatlanib qolgan xudbinlarcha turmush tarzidan, hatto o’zlariga oltin va marjon bersalar ham, chiqishni aslo xohlamaydilar. Go’yoki ular uchun o’zgartirib va buzib bo’lmas odatga aylangan va ko’nikib ketilgan hayot tarzidan, eski va qadrdon tanish-bilishlar doirasidan boshqa hech narsa yo’qdek tuyuladi; hattoki dengiz mavjlari, qumli sohillar, qirg’oqlardagi daraxtlar, qolaversa, butun borliqni qamrab olgan tabiat go’zalliklari ular uchun begona va tajovuzkor bo’lib ko’rinadi. Kurort mehmonxonasida ular nonushta, tushlik va kechki ovqat tanovul qilganlarida, “mehmonxona ulkan sehrli akvariumni eslatar edi, shaffof oyna ortida esa Baal`bekning ishchi va dengizchilardan iborat qambag’al oilalari to’planib, muhtasham akvarium ichida bashang kiyingan, zeb-ziynatga burkangan odamlarning dabdabali turmushini, g’ara-shara yeb-ichishlari, raqs tushish va sayr qilishlarini ko’zlarini katta-katta ochib, go’yo es-hushidan ayrilgan odamlardek kuzatishadi. Ular uchun bu hayot go’yo noyob, kamdan-kam uchraydigan baliqlardek, allanechuk, tushunarsiz, sirli edi”. Manzarani to’ldirish uchun Prust: “Muhim ijtimoiy masala: ushbu nodir, kamyob jonivorlarning bazmu jamshidlarini mo’rt shishadan yasalgan oyna qachongacha himoya qilarkan, umuman, o’z ichida sog’-omon saqlab qolarmikan. Bir kunmas bir kun qorong’ulikdan, zimdan ochko’zlik bilan, xirs va nafsini zo’rg’a tiyib poylab turuvchi notanish va noma’lum odamlar kelib,
ularni akvariumdan tutib, yeb qo’ymasmikan”, deb qo’shib qo’yadi.
Ta’kidlash lozimki, bu tasvirda Prustning ma’qullovchi so’zlarini topa olmaymiz, u na manzur ko’radi, na ijobiy baho beradi: o’zining bashorati yuzasidan na qayg’uradi, na hadiksiraydi. Biroq keyingi jumlasida o’zi sobitqadamlik bilan egallagan pozitsiyasini ikki xil tushunishga yo’l bermovchi ohangda bayon etadi: “Shu orada esa, bir joyda qotib, zimistonda turgan olomon ichida, ehtimol, qandaydir bir yozuvchi, odamlar va baliqlarni o’rganuvchi havaskor-tadqiqotchi turgan bo’lishi mumkin. U kemshik yalmog’iz kampirlar, bahaybat maxluqlarning kavshanishlarini kuzatarkan, akvarium oynasining ikki tomonida turgan odamlarni har xil, bir-biriga yetti yot begona turlarga ajratganidan mamnun bo’lib, adashmaganidan o’ziga o’zi tasalli berar edi”.

Bir hisobda, odamlar va hayvonlarning xilma-xil turlarini kuzatgan va o’rgangan mutaxassis sifatida gavdalanayotgan Prustning mualliflik pozitsiyasi, o’zining mashhur “Inson komediyasi”da xilma-xil va rang-barang ijtimoiy qatlamlardan kelib chiqqan “jondor”lar tasnifini tuzgan, “inson qalbi ovchisi va tabibi” hisoblanmish Onore de Bal`zak egallagan pozitsiyasiga ozmi-ko’pmi o’xshab ketadi. Ammo bunday taqqoslash oddiy zahmatkashlar hayoti, orzu-umidlarini yaxshi bilgan hamda ularni yuksak qadrlagan Bal`zak bahosi hamda zodagonlarni “noyob inju va nodir olmos”, avom xalqni esa – “noma’lum zot”, deb hisoblagan Prust bahosi o’rtasidagi keskin farqni namoyon qiladi.

Aslini olganda, Prust oddiy xalqni bilmagan va tushunmagan, u faqat xizmatkorlarnigina yaxshi bilgan, ularning turmush tarzini, kundalik hayotini sinchkovlik bilan kuzatgan va o’rgangan. Tan olish kerak, Prust bunday odamlarni ikki toifaga bo’larkan, bir tomondan, itoatkorona bo’yin eguvchi, qo’zichoqlardek sukut saqlovchi, ikkinchi tomondan esa – xalq orasidan chiqqan, erkin, ammo hech qanday huquqqa ega bo’lmagan quyi tabaqaga mansub odamlarni ko’rgan. Eng muhimi, mazkur ikki toifani bir-biridan ajratib, ularni turli qiyofada tushunishga yo’l qo’ymaydi. Masalan, ikkinchi toifadagi odamlarda tabiatan sog’lom fikrni, sobitqadamlikni, mustahkam iroda, kuch-shijoat va olijanoblikni ko’rsa, birinchi toifa odamlarda laganbardorlikni – xo’jayin (boy) va malay qul (xizmatchi) o’rtasida aynan o’xshashlikni ko’rishga harakat qiladi, biroq unisi ham, bunisi xam kimgadir bo’yin egib xizmat qiladi. Shu bois, itoatgo’y xizmatkor, qarol va ofitsiant psixologik portreti, ma’naviy va aqliy qiyofasi Prust romanlarida aristokratlar tabaqasiga mansub kishining psixologik portreti, ma’naviy va aqliy qiyofasidan ko’pincha farq qilmaydi. Prust oddiy, ko’zga tashlanmaydigan, qolaversa, nazar-e’tibordan chetda turuvchi odamlarda ko’rgan madaniyat, did-farosat va tarbiyaning yetishmasligi oliy tabaqa (saroy a’yonlari va dvoryan)ga mansub kishilarda qo’pol, xunuk va kechirib bo’lmas darajada namoyon bo’ladi. Garchi, Prust keksa xizmatkor ayol Fransuazaning savodsizligi, o’qish va yozishdagi xatolarini frantsuz xalqining dunyoqarashi, dunyoni his etish va tushunish an’analari bilan bog’lagan bo’lsa, gertsog Germantskiyning nodonligi, aqliy va axloqiy qoloqligini, aristokratlarning dunyoqarashlari torligi, to’ngligi, ko’pol hatti-harakati va muomalasi, o’zi o’zidan mag’rurlanishi, izzattalabligi, zaif nafsoniyati, xudbinligi bilan izohlashga
harakat qiladi.

Yozuvchi Germant va Sharlyuslar hayotiga, Sodom va Gomorraning zulmat qoplagan dunyosiga chuqur kirib borgani sari, muallifga ushbu soxta va yuzaki bo’lib ko’ringan qaltis hamda xatarli dunyoda, aysh-ishrat va shahvoniy xirsga berilgan muhitda “yo’qotilgan vaqt”ning soniyalarini, sog’lom aqlning zig’irday donachalarini axtarish, billurdek shaffof osmonda tiniq suv tomchisida, odam oyog’i bosmagan tabiat qo’ynida dunyoni ko’rish, idroq qilish holati murakkablashib boradi. Shuning uchun Prust turkumining oxirgi romanlarda sun’iylik, ortiqcha bejamdorlik, g’ayrioddiylik, ohang va ranglar uyg’unligining nomuvofiqligi ko’zga tashlanadi: bu yerda sog’lom aqlga zid, nosog’lom shahvoniy mavzularga haddan tashqari e’tibor berilganlikni payqab olish qiyin emas. “Sodom va Gomorra” romanining ikkinchi qismida gertsog Germantskiyning serhasham uyidagi qabul marosimini va keyingi shohona bazmni moxirona tasvirlash boshqa boblardan alohida ajralib turadi, chunki janoblarga xos xulq-atvor, quruq oliftagarchilik, xudbinlik, zodagonlarning behalovat va befoyda hayoti, sarobga aylanayotgan orzu-umidlari, “sara jamiyat”ning ma’naviy qashshoqligi, oxir-oqibat, tushkunlikka yo’liqishi va zavol topishi muallif tomonidan, chayon nishidek achchiq va dudama xanjardek o’tkir so’zlar vositasida zaharxanda jilmayish bilan fosh etiladi. Romanning o’zagi bo’lgan ikkinchiqismida, qolaversa, birinchi qismidagi fasl va boblar mazmuni o’zini o’zi takrorlagan muallifning kuzatuvlariga, psixologik tahliliga biron bir yangi jihatlarni olib kirmaydi. Shunday bo’lsa ham, yangilik deb muhim bir jihatni, u ham bo’lsa pessimizmning kuchayib borishi, roman sahifalarida sodir bo’layotgan voqea va hodisalarga muallifning beparvoligi, borgan sari umidsizlik iskanjasiga yo’liqishini ko’rsatish mumkin. Axloqi buzuq, ma’naviyati past, badnafs va xirsini qondirish balosiga mubtalo bo’lgan, tubanlashib ketgan qahramonlarning his-tuyg’ulari va intilishlarini ipidan ignasigacha tahlil qilarkan, yozuvchi bora-bora kinoya qilishni, istehzoli nigoh orqali qarashni, mazax ila jilmayishni bas qiladi, uning munosabati adolat tarozisida o’lchab ko’rilgandey xolisona, loqayd, haqqoniy bo’lib boradi. Alhosil, muallif axloqsizlik va razolatga tushgan, shahvoniy xirsga berilgan skripkachi Morel`ning qabohat va yaramas hatti-harakatlarini “tug’ma instinkt yohud fe’l-atvorining ziddiyatlari” bilan izohlaydi va uning gunohidan kechadi. Bu yetmagandek, adib qabih va ablah Sharlyusning his-tuyg’ulari, ichki kechinmalarini real hayotdagi sevgan va sevilgan kishining his-tuyg’ulari, ichki kechinmalari, qolaversa, qayg’u-hasrat va shodlik-quvonchlariga yaqinlashtirish, bir-biri bilan qiyoslash joiz deb biladi, bunga urinib ham ko’radi. Kishida nafrat uyg’otishdan boshqa hech narsaga yaramaydigan, qiliqlari va gaplari yoqimsiz Sharlyus kutilmaganda birdan inson qiyofasiga kiradi, unga insonlarga xos bo’lgan ijobiy xislat va fazilatlar aslo yot tushuncha emasligi ayon bo’ladi, muallif buni inkor etmaydi, Sharlyus o’zgacha mehr-muhabbat bilan Bal`zak asarlarini mutolaa qilishga kirishadi. Bu yerda Prust adolat tarozisi pallalarida ezgulik va yovuzlikni o’lchash qobiliyatini, aniqrog’i, yaxshilik va yomonlik mezonini yo’qotadi. Muallifning “Sodom va Gomorra” romanidagi qahramonlarga nisbatan asar boshida namoyon bo’lgan nafratlanish hissi tabiiy va g’ayritabiiy hollarda bir xil bo’lgan inson tabiati avvalboshdan yovuzlikka yo’g’rilganligi, inson ko’zini ochganidan, nafas olishidan axloqsizligi, es-hushi faqat xirs va nafsni qondirishga qaratilganligi, ishrat va shahvatparastligini ortiqcha hayajonsiz, vazmin ohangda, yorqin ranglarda, mayda tafsilotlarigacha qayd etishga intilib boradi.

Darvoqe, muallif “Sodom va Gomorra” romanidan e’tiboran, turkumning so’nggi romanlarida bosh qahramon (Marsel`)ning olijanob fazilatlari, ezgu niyat va nozik his-tuyg’ulari bilan bir vaqtda uning tuban harakatlari va fe’l-atvorining buzilib ketishini sovuqqonlik bilan qayd etib boradi, sinchkov tahlil qiladi. Axloqiy pokizalik, beg’uborlik, shuningdek, badaxloqlik, razillikka nisbatan e’tiborsizlik, yuksak his-tuyg’u va muhabbat – bularning hammasi, nainki, Rober de Sen-Lu, balki Marsel` qalbini chulg’ab olganligi asarda sezilib turadi. Marsel`ning Jil`bertaga bo’lgan muhabbatiga qaraganda, Al`bertinaga bo’lgan olijanob va beg’ubor his-tuyg’ulari oddiyroq va tushunarlidir. Al`bertina, qalbini egallab olgan his-tuyg’uga dosh berolmay, bor vujudi bilan Marsel`ni sevib qoladi, biroq badbinlik botqog’iga tushib qolgan Marsel`, o’zining aysh-ishratga moyilligi, beburdligi, badaxloqligi tufayli paripaykar Al`bertinadan ko’ngli soviydi. Bunday chigal vaziyatda muallif Al`bertinani ham, Jil`bertani ham shoirona tasvirlash, ijobiy xislatlarini bo’rttirib ko’rsatish, bir so’z bilan aytganda, ideallashtirishdan o’zga chora topolmaydi.
Prust turkumining so’nggi romanlarida ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga e’tiborsizlik, insoniylikka qarshi yo’g’rilgan g’oyalar salbiy ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi. Aslida, turkumning ilk romanlarida Prust jon-jahdi bilan bu g’oyalarga qarshi chiqqan, “yo’qotilgan vaqtda” sof va beg’ubor his-tuyg’ularni, olijanoblikka yo’g’rilgan muruvvatni, haqiqiy insoniylikni axtargan edi. Shu bois ham Marsel` va Al`bertinalarning muhabbat tarixi o’quvchida yurakni ezuvchi, qalbni tilka-pora qiladigan og’ir taassurot qoldiradi. Negaki bu yerda muhabbatdek yuksak his-tuyg’u xayoliy, yolg’on va soxta, real hayotdan yiroqligi xususida oldingi mavzularning takrorlanishi bilan bir qatorda, Marsel` va Al`bertinalar o’rtasidagi munosabatlar ham jozibadorligini, tarovatini yo’qotadi, aksiga olib rashk, yolg’on va ishonchsizlik tufayli o’ta shafqatsiz bir-birini qiynash, chidab bo’lmas darajada azoblashga aylanadi15.

Turkumning so’nggi – “Asira” va “Qochoq qiz” romanlari o’quvchini oxirgi qism – “Topilgan vaqt” romaniga bevosita ro’baru qiladi. Bu yerda muallif dilda sir saqlagan, hech kimga, hech qachon aytilmagan fikri, ya’ni fanoga g’arq bo’luvchi, xuddi osmondagi bulutlar kabi tarqalib ketayotgan, to’xtovsiz oqib borayotgan “yo’qotilgan vaqt” ortidan quvish, izma-iz ta’qib etish, unga bir qadam bo’lsa-da, yaqinlashish orqali inson topadigan yagona qadriyat haqidagi fikrlari bilan o’rtoqlashadi. Prust nazdida, bu yagona qadriyat – san’at va ijodiy jarayon bo’lib ko’rinadi.

Ta’kidlash lozimki, Prustning “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” romanlar turkumi negizini adabiyot va san’at mavzusi tashkil etadi. Bor vujudi bilan adabiyotga berilish, hayot ma’nosini ijodda ko’rish, ijodiy faoliyat bilan yashash mavzusi Prust yaratgan romanlar turkumining boshidan oxirigacha o’tadi, bir-birini chambarchas bog’lab, o’ziga xos yaxlit bir tizimga keltiradi. Romanlarda yorqin tasvirlangan musavvir El`stir, bastakor Venteyl`, yozuvchi Bergot kabi personajlarning ijodini, ular yaratgan asarlarini tahlil qilishda Prust o’z badiiy va estetik qarashlarini mujassamlantiradi, desak mubolag’a bo’lmaydi. Ayni paytda, frantsuz adabiyotshunos va faylasuflari adib ijodida El`stir va Ogyust Renuar, Venteyl` va Klod Debyussi, Bergot va Anri Bergson o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri o’xshashlik mavjudligi xususidagi fikrni ilgari surishadi. Bizningcha, muhimi bunda emas, balki Prust o’z tasavvuridagi san’at ixlosmandlari, moxir ijodkor va ularning asarlarini tahlil qilarkan, shu tariqa o’zining badiiy ijod kontseptsiyasini ham ifodalaydi.

San’atda rassomning, ijodkorning o’z sub’ektiv mushohadasi, his-tuyg’u va taassurotlarini bevosita aks ettirishga qaratilgan impressionizm uslubida yaratilgan asarlarni Prust oppoq qog’ozdagi badiiy makon va zamonda real hayotni tasvirlash orqali o’tmishdagi ijodkorlar aks ettirolmagan yangi, dilni ochuvchi serjilva ranglar, xush ohanglar, go’zal manzara va sermazmun sahnalar namoyon bo’lganligi uchun ham yuksak qadrlashni e’tirof etadi. Mo’yqalam ustasi El`stir chizgan rasmlarda Prust “dastlabki ko’rishdan hosil bo’lguvchi tasavvurni tashkil etadigan optik yanglashuv, aniqrog’i sarobga mos tarzda” oniy taassurotni qayta tiklashga bo’lgan intilishni alohida ta’kidlaydi. El`stir rasmlarini ta’riflashda Prust o’zi har kuni ko’rayotgan, ulardan bahra olayotgan turfa ranglar, ko’ngilga iliqlik kirituvchi tabiat go’zalliklari: yomg’irdan keyingi kamalakni, shamoldan so’ngi toza havoni, bahorning ochilishini, yozning jaziramasini, kuzning noz-ne’matlarini, qishning qahraton sovug’iga havola qiladi. Tabiat qo’ynida, shahar ko’chalarida, dengiz sohilida, o’rmon salqinida manzara yoki portretlarni chizishni ma’qul ko’rgan El`stir ijodini Prust “simvolizm hiyla-nayrang”lariga qarama-qarshi qo’yarkan, shu tariqa musavvir “o’z ixtiyori bilan taassurot va tasavvur manbalariga qaytishini” namoyon qilishi o’ziga hos ahamiyat kasb etadi, deya izohlaydi.

Prust romanlari sahifalarida tabiat manzaralarining shunday tasvirlarini uchratish mumkinki, qaysikim muallif o’z qahramoni El`stirning ijodiy tamoyillariga ergashadi, unga taqlid qiladi, desak yanglishmagan bo’lamiz. Baal`bek dengiz to’lqinlari, qirg’oq bo’yidagi serviqor qoyalar, qumtepa manzaralarini tasvirlashda muallif turfa ranglardan foydalanadi, gohida ko’rgani va tasvirlaganini o’zining sevimli musavvirlari chizgan rasmlar bilan ochiqdan-ochiq solishtiradi: “Olisdagi ufqda kema ko’rinardi, uning rangi uzoq-uzoqlarga cho’zilgan moviy dengizdek edi, go’yo impressionizm uslubidagi rasmda o’zi ham aynan shu materialdan yasalgandek tuyulardi… Ba’zan, Uistler uslubiga o’xshab, osmon va dengizning bir xil ko’kimtir ranggiga nimpushti rang ham qo’shilardi…”

Ayni paytda, bastakor Venteyl` sonatasidan olingan xushohang musiqiy parcha, Svan qalbida umrbod qoldirgan betakror taassurotlarini ta’riflovchi go’zal sahifalarni berilib o’qirkanmiz, o’zimiz ham beixtiyor to’lqinlanib ketamiz, jumlalar Svanning ruhiy holatini shunchalik to’liq ifoda etadiki, baayni moddiy tus olgandek, sezilarli mujassam bo’lgandek tuyuladi nazarimizda.

Ammo san’atning barcha turlari uchun umumiy bo’lgan, Prust fikricha, san’atni hayotdan ustun qo’yuvchi jihat – bu har qanday hayotiy taassurotni ijod orqali badiiy asarga aylantirish jarayonidir. Faqat ijod, ijodiy mehnat dunyoga, hayotdagi voqea-hodisa, moddiy va ruhiy narsalar tub mohiyatiga chuqur singib borishga, qolaversa, yo’qotilgan his-tuyg’u va kechinmalarni jonlantirishga, xotiraga keltirishga qodirdir. Prust ta’kidlashicha, bir lahzaga bo’lsa ham bizni zamon va makondan tashqariga qo’yuvchi, ob’ektiv borliqdan ustun turuvchi taassurotga qaytarish, takroran qalbga solish insonga haqiqiy zavq baxsh etadi. Biroq beixtiyor hissiy assotsiatsiya asosida hayotda ro’y beruvchi taassurotning qaytarilishi o’tkinchi, foniydir. Agar bu on muhrlab qo’yilsa, taassurot uchun o’ziga xos ruhiy ekvivalent, ya’ni san’at asari yaratilsa, ushbu taassurot boqiy qolishi mumkin.

Shunday qilib, Prustning estetik nazariyasi san’atni keng ma’noda, reallikdan ajratishga, real hayotga bog’lamaslikka, tor ma’noda esa – ijtimoiy hayotga bog’lamay, ob’ektiv voqelikdan muayyan makon va zamonga taalluqsiz sub’ektiv hissiyotlar dunyosiga sho’ng’ib ketishga da’vat etadi, “ijodiy jarayonda hayotni tiklash, esga solish” yo’li orqali uni intuitiv anglash va asliday tasvirlashdan uzoqlashtirishga chorlaydi.
Mazkur “sub’ektiv” dasturga qat’iy rioya qilish, uni badiiy ijodga tatbiq etish ob’ektiv dunyoni bilish va aks ettirishning o’ziga xos shakli sifatida namoyon bo’luvchi san’atni, pirovardida, boshdan oxirigacha barbod bo’lishga olib kelishini payqab olish qiyin emas. Ammo Prust moxir yozuvchi va nigohi o’tkir psixolog sifatida ko’pincha o’zi qo’ygan talablarni bajarmaydi, shuning uchun ham uning “ong oqimi” uslubida yozilgan romanlari badiiy-estetik ahamiyatga egadir. Prust xotiralari dolzarb ijtimoiy mavzularga yo’g’rilganligini kuzatamiz, ularda o’sha davr nishonalari, qolaversa, o’zi yashagan zodagonlar doirasidagi muhitning belgilarini ko’rish mumkin. Ko’p hollarda “ong oqimi” Prust romanlarida go’yo ikkiga ajralgandek – u goh tasvir ob’ektiga, goh real voqelikning obrazlarini o’zgacha talqin etish usuliga aylanadi. Yozuvchi qahramonlari qalbida kechayotgan his-tuyg’u va ruhiy kechinmalar, chetdan qaraganda, hayotdagi odamshavandalik, madaniyat va odob niqobida namoyon bo’luvchi shafqatsizlik, o’ta tartibsizlik, nojo’ya hatti-harakatlar, ma’naviy va axloqiy tubanlikka yetaklovchi omillar bilan to’qnashganda oxir-oqibat yangi asrning manfaatparastligini, ma’naviy qashshoqligi, aqliy zaifligi va qo’polligini qabul qilolmagan frantsuz intelligentsiyasi “yo’qotilgan avlod”ining ma’naviy va ruhiy yolg’izligini ko’rsatadi. Nima bo’lganda ham, alohida olingan shaxs (individuum)ning ma’naviy-axloqiy, ruhiy, qolaversa, aqliy faoliyat sohasini ijtimoiy hayot, ob’ektiv voqelik bilan mutanosiblashtira olmaslik, o’rtadagi nisbatni aniqlay bilmaslik, pirovardida, shaxsni eng yuksak qadriyat, dunyodagi moddiy va ma’naviy boylikning negizini tashkil etuvchi asosiy manba deb e’lon qilish Prustni tanqidiy realizm tamoyillaridan uzoqlashtiradi.

Prustning badiiy niyati, ya’ni “ong oqimi” romanlar turkumining o’ziga xosligi shundaki, muallifdan ushbu niyatni izchil va aniq amalga oshirish uchun syujet va kompozitsiya, obraz va obrazlilik, badiiy nutq va uslubga oid yangi shakllarni kashf etishni va tatbiq qilishni taqozo etgan. 1914 yil boshida, “Svan tomon sari” romani dunyo yuzini ko’rgach Prust Jak Riv`erga yo’llagan maktubida: “…Yo’q, agar mening intellektual kuchimga ishonchim, o’z hayotiy maslaklarim bo’lmaganida, men faqat eslashni, xotiralar og’ushida yurishni xohlaganimda… kasalmand bo’la turib, yozishni, ijod qilishni zimmamga olmagan bo’lardim. Biroq men tafakkur, muayyan g’oya yoki fikr tadrijiy rivojlanishini mavhum obrazlar yoki mavhum tushunchalar orqali tahlil qilishni emas, balki tafakkur, g’oya, fikrni jonli qilib ko’rsatishni, uni yashashga majburlashni xohlagan edim”, deb yozgan16.
“Yo’qotilgan vaqtni axtarib” romanlar turkumining tuzilishi muallifning yangi kompozitsion usul, syujet qurilishi, dialog va ichki monolog orqali serqirra, qatlamlari ko’p inson ongini anglashga intilganligidan dalolat beradi. Romanlar turkumi, cheksiz badiiy makon va zamonda yoyilganligiga qaramasdan, syujet va kompozitsiya jihatidan aniq ko’rinadi, ularning muayayn tartibda joylashganligini kuzatamiz. “Topilgan vaqt” romanining so’nggi sahifalari “Svan tomon sari” romanining ilk sahifalari, ayniqsa, o’tmishni chuqur his-tuyg’ular orqali eslash epizodiga tayanishi bejiz emas, albatta. Biroq tan olish kerakki, Prustning badiiy tafsilotlarga bo’lgan o’zagacha mehri, ba’zida me’yordan chiqib ketgan holda, hajman nomutanosiblikka, o’z o’rnida yoki bemavrid qo’shib qo’yilganlikka olib keladi, shu kabi juz’iy kamchiliklarga qaramasdan, “yo’qotilgan vaqtni axtarish” ichki mavzusi butun turkum bo’ylab puxta o’ylab chiqilgan reja asosida rivojlanadi va mantiqiy yechimiga yetkaziladi. Shu bilan birga, teran psixologizmga yo’g’rilgan “vaqt oqimi” bilan bir qatorda, muallif tasvirlanayotgan aristokratlar dunyosining umumiy manzarasini ko’zdan qochirmaydi. Pirovardida, aristokratlarcha estetizm, nozik did, go’zallikka shaydolik, dunyoni sub’ektiv his etish, umuman olganda, yuqori jamiyatning hayot tarzi ma’lum tadrijiy rivojlanish jarayonidan o’tadi: dunyoqarashlar yaqinligi, manfaatlar umumiyligi aniqlangan holda o’zaro bog’lovchi g’oya va mafkura topilib, burjuaziya va zamindorlar “sara jamiyati” birlashadi. Ulkan asarning birmuncha cho’zilganligiga qaramasdan, har bir qahramonning syujet chizig’i uzluksiz kuzatib boriladi. E’tiborga molik yana bir jihati shundaki, “Svan tomon  sari” romanining dastlabki qirq sahifasida turkumning deyarli barcha personajlari ko’rinish beradi, keyinchalik, roman rivojlangani sari, ulardan birortasi ham nazardan qochirilmaydi.

Prust o’zi romanlar turkumi kompoziyasiga, turkumga kirgan har bir alohida olingan romanning izchil tartibda tuzilishi, mustahkam ichki strukturasiga ega bo’lishiga katta ahamiyat bergan. Darvoqe, Jak Riv`erga yo’llagan maktubida adib: “Mening kitobim o’ziga xos konstruktsiya (une construction) kasb etishini anglagan o’quvchimni nihoyat kashf etdim”17, degan edi. Parcha, qism, sahna, bob, fasl, umuman olganda romanlar o’rtasidagi o’zaro nisbat, o’zviy aloqadorlik, bir-birini taqozo etishi muallifni uslub sayqali, nutq ravonligi, izchil bayon, mantiqiy syujetdan kam bo’lmagan darajada tashvishlantiradi. Oradan olti yil o’tib, Prust “konstruktsiya” atamasini yana qo’llaydi: “Modomiki bu konstruktsiya bo’lgani uchun unda ochiq joylar, payvandlangan ustun, tirgovuch, zinapoyalar bor; ikkala qavat yoki ikki ustun orasida men manzara, sahna va ko’rinishlarni batafsil tasvirlashim mumkin”18. Syujetda voqealar rivojlanish yo’lini ko’rsatuvchi, aniqroq qilib aytganda, uning negizini tashkil etuvchi ushbu rang-barang manzara, sahna va ko’rinishlar Prust uchun muhim voqea, isbotlashni talab etmovchi fakt, tarixiy yoki ijtimoiy hodisalarni ko’rsatish uchun o’ziga xos fon, ya’ni muayyan zamon va makon sifatida juda ham zarur, chunki bularsiz turkumdagi romanlarning chuqur psixologizmga yo’g’rilganligi yoki har bir romanning psixologik chizig’i tavakkal olib borilgani, aniqrog’i, asossiz bo’lib ko’rinardi; ya’ni psixologik tahlilni to’g’ri, bu yo’l o’zini o’zi to’liq oqlagan, deb bo’lmaydi.
Darhaqiqat, frantsuz adabiy an’analari uchun Prust uslubi mutlaqo yangi hodisa kasb etgan bo’lsa ajab emas. Prust uslubi XX asr formalizm, ya’ni shaklni mazmundan, nazariyani amaliyotdan ajratishga intiluvchi yo’nalish ruhidagi adabiyotda olib boriluvchi so’z o’yini, mavhum timsol va ma’yusona kayfiyatdan, “donishmandona” safsatalar, bejamdor va tumtaroqli lirik chekinishlardan yiroq. Bor ruhiy va jismoniy kuchni oluvchi ijoddan bir pas ko’lini bo’shatib, shoirona qilib aytganda, qalamini siyohdonga solib, ko’zini qog’ozdan uzarkan, 1919 yilning qahraton qishida Prust “Flober uslubi xususida” nomli maqolasi bilan chiqadi. Sababi, o’sha yillar taniqli munaqqid Antuan de Roberning har qanday adabiy me’yorni, badiiy-estetik tamoyillarni buzuvchi, adabiyot ahli g’ashini keltiruvchi “Flober yomon yozgan” nomli maqolasi yuzasidan shiddatli va murosasiz bahs-munozara ko’tarilgan edi.

Prust o’z maqolasida “buyuk adiblar ustidan hukm chiqarish, ular ijodining faqat tashqi ko’rinishga qarab baho berish, adabiy merosini chuqur o’rganmasdan fikr yurgizish, eng muhimi, ularni asossiz ayblashga yo’l qo’yib bo’lmaydi”, deb yozadi. Floberning o’ziga xos xususiyatga ega ijodini, hech kim bilan adashtirib bo’lmaydigan badiiy tasvir uslubini yuksak qadrlagan Prust uni jon-jahdi bilan himoya qiladi: “dunyoga faylasufona qaragan Immanuil Kant kategoriyalari bilish nazariyasini qanday yangilagan bo’lsa, Floberning uslub borasidagi novatorligi narsalarni ko’ra bilishimizni deyarli shunday yangiladi”19.

Yozuvchining badiiy uslubi, bir oz matn cho’ziluvchanligi va g’alizligiga qaramasdan, umuman olganda ratsionalizm, ya’ni tafakkurni hissiy tajribadan ajratib qo’yadigan va aqlni bilishning birdan-bir manbai deb hisoblovchi badiiy-estetik oqim tamoyillariga asoslanadi. Prust hech qachon impressionistlarga o’xshab, “so’zlar bilan o’ynash, so’zlarni chiroyli shaklga solish”ga intilmaydi, jumlaning vazni, bir maromda yangrashi va musiqiy ohangdorligi uning uchun ikkinchi planda turadi. Prustning periodi, ya’ni bo’laklari grammatik, leksik va intonatsion jihatdan o’zaro bog’langan murakkab sintaktik konstruktsiyasi, alohida olingan shaxs (individuum) tomonidan tabiatni, atrof-muhitni idroq qilish, undagi o’zgarishlarni teran anglash, shuningdek, psixologik kuzatish, ta’riflash va izohlab berish jihatidan mayda tafsilotlarigacha tasvirlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Yozuvchi intuitsiya, ichki his-tuyg’u va ruhiy kechinmalar, ong qa’ridan yuzaga qalqib chiquvchi assotsiatsiyalar, xotiralar oqimini; bir so’z bilan aytganda, muallif aql-idroki orqali teran anglangan va muayyan tartibga solingan “ong oqimini” til vositasida asliday, qanday bo’lsa shunday tasvirlamoqchi bo’ladi.

Prust jumlasi tuzilishining murakkabligi, har bir jumlada ichki “qavs”larning ko’pligi, alohida olingan gapning ko’p qatlamlardan iboratliligi, dunyoni idrok qilish, his etish va tushunishni yaxlit holda ifodalab beruvchi chekinishlar va eng muhimi, dastlab anglamagan holda idrok qilayotgan, “o’zlashtirayotgan”, keyinchalik esa to’liq anglayotgan, o’zlashtirilgan badiiy tafakkur yo’lini aniq ifodalab beruvchi lirik chekinishlar aynan shu sababdan paydo bo’ladi.

Prust periodi ergashgan qo’shma gap va bog’langan qo’shma gap tizimidan iborat bo’lib, nafaqat bir onda o’tib ketuvchi ichki kechinmani, balki atrof muhit, manzara, sharoitni ham bitta tugal ma’no kasb etuvchi jumlaga sig’dirish, bir so’z bilan aytganda, insonni bir vaqtning o’zida sirtidan va ichidan ungagina xos bo’lgan qiyofada tasvirlashga xizmat qiladi, desak yanglishmagan bo’lamiz. O’quvchi, odatda periodning oxiriga kelib, unda yashiringan ma’naviy-ruhiy umumlashmani o’zi uchun ochadi, tushunishga, tegishli xulosa chiqarishga harakat qiladi.

Badiiy matndagi jumlaning o’ziga xos xususiyatlaridan biri – unda fe’llar ko’pchilikni tashkil qilganligidadir. Yozuvchi, birinchi navbatda, ong, xotira, taassurot, fikr harakatini ta’riflashga, imkon qadar tushunarli qilib ifodalashga intiladi. Uning uzundan uzun periodlari o’ziga xos tugunni yechishga yo’naltiriladi, bunda voqea-hodisalar emas, balki bir-biriga chambarchas bog’langan, bir-birini taqozo etuvchi, to’xtovsiz o’zgarib turuvchi ruhiy holat, psixologik vaziyatlar tugunni so’tuvchi ip rolini bajaradi, desak to’g’riroq bo’ladi.

Prust o’z jumlalarini tugun markaziga mavhum vaziyatni joylashtirib, uni mayda tafsilot, real fakt yoki misollar qobig’iga o’rab tashlagan holda tuzadi. Fikrimizni tasdiqlash uchun “Sodom va Gomorra” romanidan olingan o’ziga xos ma’no kasb etuvchi to’xtash va qavslarga bo’lingan periodni keltirib o’tamiz:
“No yesli jizn` [zastavlyaya Kotara napuskat` na sebya – (yesli ne u Verdyurenov – <gde on ostavalsya – v silu togo vliyaniya, kotroe proshedshie minuti okazivayut na nas, kogda mi okazivaemsya v privichnoy srede – pochti takim je kak prejde> – to vo vsyakom sluchae v krugu svoix klientov, na slujbe, v bol`nitse, v meditsinskoy akademii) – vneshniy oblik xolodnosti prenebrejeniya i surovosti, kotorie yeshyo usilivalis`, kogda on sipal svoi kalamburi pered svoimi pochtitel`nimi uchenikami] virila podlinnuyu propast` mejdu starimi tepereshnim Kotarom, to u San`etta, naoborot, prejnie nedostatki vsyo uglublyalis` po mere togo, kak on pitalsya izbavit`sya ot nix”20.

Ko’rib turganimizdek, period murakkab sintaktik konstruktsiyani tashkil etadi, qolaversa, uni grammatik tahlil qilish ham, shuningdek, bu tuzilishida o’zbek tiliga adekvat tarjima qilish ham ancha mushkul. Gap nima haqida ketayotganini tushunish ham katta qiyinchilik tug’diradi. Jumlani bir nechta qisqa gaplarga bo’lingan holda tekshirganimiz ma’qul, nazarimizda.

Jumlani o’qiganimizda, muallif unda Kotar va San`etta hayotidan olingan qandaydir bir fakt, voqeani bayon etayotgani haqida ma’lumot olamiz. Aslida, esa, hikoya qilish tizimining o’zi yo’q. Ergash gaplar San`ettaning oldingi illatlari yanada xunuklashib ketishi haqida qisqagina eslatib o’tishga qaratilgan bosh gapning asosiy ma’nosini ifoda etmayapti. Asosiy diqqat bir-biriga ulanib ketgan ergash gaplarda ifodalangan Kotarning ichki evolyutsiyasi ta’rifiga qaratilgan. Yozuvchi, eng avvalo, jumlaning asosiy ma’nosi, o’zagini tashkil etuvchi umumiy psixologik vaziyat (mazmunida odatdagi hayot tarziga, tanish sharoitga tushib qolgan odam o’zi o’rganib, odatiga aylangan assotsiatsiyalar tufayli, o’tmishda qanday bo’lgan bo’lsa, yana shunday bo’lib qolishi haqidagi holat)ni period markaziga joylashtirish maqsadida, Kotar haqidagi alohida fakt va kuzatuvlar moddiy niqobidan qutulayotganga o’xshaydi.

Jumlaning shu tarzda tuzilishi nafaqat XIX asr frantsuz psixologik romaniga, balki Dekart va Ma’rifat davridan rivojlanib kelayotgan ratsionalistik prozaga xos bo’lgan tahliliy konstruktsiyaga ham to’g’ri kelmaydi. Oldingi an’analarga rioya qiluvchi romannavis, sabab va oqibat o’zviy aloqadorligini nazarda tutgan holda, umumiylikdan xususiylikka yoki xususiylikdan umumiylikka mantiqan to’g’ri keluvchi fikr-mulohazalar qatorini tuzib chiqadi. Umumiy fikri to’g’riligini isbotlaganidan keyin u misol tariqasida Kotarning xulq-atvori, muomalasi, jamoat joyda o’zini tutishini keltiradi yoki, aksincha, Kotarning xulq-atvori, muomalasi, jamoat joyda o’zini tutishini hayot taqozo etganligi, yanada aniqroq qilib aytganda, ruhiy holatning muayyan me’yorlarini taqozo etgan hayotiy zarurat bilan izohlab beradi. Pirovardida Prust shu haqda so’z yuritadi, ammo odamning xulq-atvori, muomalasi, jamoat joyda o’zini tutishini moddiy va ma’naviy omillar yukidan xalos etishga harakat qilib, u o’z qo’li bilan yozayotgan period konstruktsiyasida ham psixologik umumlashmani haqiqiy, ayni pallada sodir bo’luvchi voqelik, muayyan real sharoitdan alohida ajratib olishga intiladi.

A.V. Lunacharskiy ta’biri bilan aytganda, faqat “Prustning loyqa suv, xira ko’zgu, bulutli osmondek noaniq, asaldek quyuq va xushbo’y, bulbul sayrashidek xushovoz va yoqimli uslubi”21 qahramonning mazmunsiz, hech narsaga arzimaydigan hayoti haqidagi uzundan uzoq
hikoyada o’ziga xos ma’no va qiziqishni kuchaytirishi mumkin. Shu bilan birga, so’z o’yini, aniqrog’i so’z sehri, uning tarovati kitobxonlarga aniq va tushunarli bo’lgan XVIII asrdan boshlab tadrijiy rivojlanib keluvchi frantsuz realizm adabiyotiga xos adabiy uslubdan uzoqlashishni anglatar edi. Prust uslubining murakkabligi va zalvorligi uning ijodi realizm tamoyillarga qarshi qaratilganligidan darak beradi.

Prust yaratgan badiiy obraz har doim bir-birini to’ldirgan va chuqurlashtirgan turfa rang taassurotlar asosida quriladi. Ko’p hollarda shunday bo’ladiki, hatto obraz unga to’g’ridan-to’g’ri taalluqli bo’lmagan taassurot bilan to’ldiriladi, ustiga ustak roviy ongida tasodifan paydo bo’lgan assotsiatsiya tufayli bir bo’lib qo’shilib ketadi. Prust yaratgan badiiy obrazni tashqi predmet tufayli yuzaga qalqib chiqqan assotsiatsiya, ichki his-tuyg’uning keng makon va zamon bo’ylab rivojlanishi, deb ta’riflash mumkin. Prust yaratgan badiiy obraz hech qachon o’ziga xos timsol, ramziy yoki majoziy ma’no sifatida namoyon bo’lmaydi. Masalan, Prust Kombredagi cherkov minorasini tasvirlaganida, u minorani emas, balki ushbu minorani ma’lum darajada shaxsiy, sub’ektiv mushohada orqali ko’rganini ifodalaydi, desak to’g’riroq bo’ladi. Ammo Marsel`da ushbu qadim va chiroyli binoning tashqi ko’rinishi bilan bog’liq paydo bo’luvchi assotsiatsiyalar aslo ramziy emas, binoni real voqelikdan xoli qilib ko’rsatmaydi.

Shu bilan birga Prust mavhum g’oya va tushunchalarni tavsiflashda me’yorni saqlaydi, har bir so’z ikki xil ma’noda tushunilishiga yo’l qo’ymaydi. Masalan, bastakor Venteyl` sonatasining musiqiy parchasi tufayli vujudga kelgan his-tuyg’uni ifodalarkan, Prust musiqiy tovushni mujassamlantirish, unga moddiy tus berishga harakat qilib rang, hajm, sezishni ifodalovchi har xil epitetlardan foydalanadi, ushbu ohangning muattar hidi va yengil qadam tashlashi haqida so’zlaydi.

Prust personajlarining tili ham qahramonlarning psixologiyasini ochishda katta ahamiyatga ega. Muallif uchun ular nima haqida so’zlashayotgani emas, balki qay yo’sinda so’zlashayotgani, ya’ni ularning fikr va mulohazalari emas, balki ruhiy holati muhimroq. Prustda muayyan g’oya, fikr yoki mulohazani ifodalash tarzi insonning ichki olamini o’sha-o’sha g’oya, fikr yoki mulohazadan ham chuqurroq ochib beradi.

Adib tabiatning go’zal va betakror manzaralarini shoirona tasvirlaydi, tabiatni idrok qilish – “dunyoni ochish”ga o’xshaydi, desak mubolag’a bo’lmaydi. Serviqor tog’lar, yam-yashil dashtu biyobonlar, qalin o’rmonlar, sokin daryo va tepaliklar, ufqgacha cho’zilgan dengiz va qirg’oqlar, shahar va qishloqlardagi qadim bino va ko’chalarni quyoshning yoritishi yohud oydin kechalarda shahar tanib bo’lmas darajada o’zgarib ketishini tasvirlashda Prustning tasavvurida qo’qqisdan yuzaga qalqib chiquvchi assotsiatsiyalar hech qachon yo’q joyda, go’yo ataylab paydo bo’lmaydi. Prust mahoratidagi realistik jihatlarning kuchli tomonlarini real dunyoni o’ziga xos shakl va turfa ranglarda ko’rishning tiniq hamda yangiligi hosil qiladi. Bu yerda adib, shoirona muqoyasa, serjilo rang va xushbo’y hid tarovati nozikligiga qaramasdan, ko’p hollarda ochiq ko’ngil, hayot shodliklaridan bahri-dili ochilgan musavvir qiyofasida namoyon bo’ladi. Ko’m-ko’k osmondagi oppoq bulutlar va ufqgacha mavjlanib yotgan moviy dengiz fonida gurkurab o’sayotgan olma daraxtlaridan o’zgacha zavq olganini adib kuydagicha ta’riflaydi: “Ushbu jo’sh urib turuvchi go’zallik ko’nglimni yumshatib, ko’zimga yosh oldirardi, chunki nafis san’atning qay bir taassurotigacha bormasin, u tabiiy ekanligi sezilib turadi, ushbu olma daraxtlari, go’yo Frantsiyaning bepoyon dalalarida mehnat qilgan dehqonlardek, ochiq maydonda o’sib, dilni xushnud etadi. Keyin quyosh nurlari yomg’ir tomchilariga aylandi: qiyalama yoqqan sharros yomg’ir ufqni to’sib, olmalarni ko’kimtir to’r bilan o’rab olgandek tuyulardi. Biroq jala va muzdek sovuq shamolda qolgan olmalar go’llayotgan pushtirang go’zal kelinchaklardek baland bo’y cho’zib turar edi”.

Darhaqiqat, gurkirab yashnayotgan tabiatning (ayniqsa, “Sodom va Gomorra” romani sahifalarida) go’zalliklariga alohida urg’u berish Prust san’at kontseptsiyasining negizini tashkil qiladi. Bu kontseptsiya qanchalik ziddiyatli bo’lmasin, adibning shaxsiy nuqtai nazariga, uslubiga va dunyoqarashiga ko’p vaziyatlarda mos kelmasin, baribir tabiiy go’zallikni kuylash, tabiatdan ilhomlanish Prust uchun yashash demakdir. Yuqorida keltirilgan parcha – ko’z o’ngimizda lirik shoir qiyofasida namoyon bo’lgan Prustning ijodiy parvozi, desak mubolag’a bo’lmaydi. Aynan tabiat go’zalliklariga bag’ishlangan so’zlarda Prustning ruhiy ko’tarinkilik, dunyoga umid bilash qarash, kelajakka ishonish ruhiyati sezilib turadi; tabiat o’zining  abadiy yashash uchun kurashi va hayotga qaytishi bilan go’zaldir. Yuqoridagi parchada gullagan olma daraxtlarini zaxmatkash dehqonlar bilan shoirona o’xshatish tasodifiy hol emas albatta, – ko’z o’ngimizda Al`ber Kamyu, Jan-Pol` Sartr, Anri Barbyus va boshqa yozuvchilar kabi insonning ichki dunyosini ochish uchun qo’lay shaklni axtargan Romen Rollan yaratgan obrazlar silsilasi paydo bo’ladi. Nasriy va bir vaqtning o’zida nazm shaklida yozilgan mazkur parchada real dunyodan zavq olayotgan, undan ilhomlanayotgan musavvir o’z qalbida go’zallikning aks sadosini his etadi, undan taajjublanadi.

Kunlar o’tgan sari kuch-quvvatdan qolayotganligiga qaramasdan, bor vujudi bilan yashashga intilgan Prust vafotidan sal oldin: “Daraxtlar, sizlar menga boshqa hech narsa aytolmaysizlar…”, deb yozadi22. Tabiat insonning ichki dunyosidagi ko’p jihatlarni ochib berishini o’z vaqtida payqagan va ushbu jihatlarni o’z ijodida aks ettirishga intilgan adiblar sirasiga Prustni ham bemalol kiritishimiz mumkin.
“Nuvel` revyu Fransez” jurnalining 1923 yil yanvar` sonida yaqindagina vafot etgan Marsel` Prust xotirasiga bag’ishlab muxlislardan kelgan “Oltmishta yoqlov so’zi” bosilib chiqqach, “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” deb nomlangan ulkan asar muallifining shuhrati butun jahonga yoyildi. Adib hayoti va ijodiga bag’ishlangan ilmiy ishlarni birma-bir sanab o’tish ancha vaqtni talab etadi. Ular orasida Klod Moriak, Emil` Anrio, Andre Morua, Rolan Bart, Andre Jermen, Sharl` Bryunon, V.V. Nabokov, S.G. Bocharov, M.K. Mamardashvili, M.V. Tolmachyov kabi yozuvchi va munaqqidlarning keng e’tirof qilingan tadqiqotlarini tilga olish mumkin. Bu tadqiqotlarda adibning XX asr modernizm adabiyoti yalovbardori, modernistik proza an’analarining asoschisi sifatidagi  jahonshumul shuhrati atroflicha tadqiq qilingan.

Vaholanki, ayrim chet ellik adabiyotshunoslar frantsuz modernizm solnomasini Prustdan emas, balki Andre Jid (Andre Gide, 1869-1951) ning “Qalbaki pul yasovchilar” (Les faux-monnayeurs, 1925) romanidan boshlangan deyishga odatlangan. Bu qanchalik to’g’ri yoki noto’g’riligi aniqlashga o’rinmaymiz, faqat aytib o’tmoqchimizki, bu kontseptsiyada ham “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” romani Kamyu ijodigacha bo’lgan yo’lda, qolaversa, modernizm adabiyoti taraqqiy etishida muhim bosqich bo’lib qolaveradi23. Alhosil, 1950 yillarda ekzistentsializm tarafdor (Jan-Pol` Sartr, Al`ber
Kamyu, Simona de Buvuar) larini maydondan siqib chiqargan “yangi roman” maktabi namoyandalari Alen Rob-Griye, Natali Sarrot va Mishel` Byutor hech ikkilanmasdan Marsel` Prustni o’zlariga ustoz deb bilganlar.

Ta’kidlash joizki, Prustning “ong oqimi” badiiy uslubi nafaqat frantsuz, balki XX asr G’arbiy Yevropa adabiyotida psixologik roman janri rivojiga katta ta’sir ko’rsatganligi shubhasiz. Adibning inson ruhiyati, his-tuyg’u va ichki kechinmalar dunyosini teran tasvirlashi vaqt o’tib, realizm tarafdorlari bo’lmish Stefan Sveyg, Fransua Moriak, Al`berto Moraviya kabi qalamkashlar tomonidan chuqur o’zlashtiribgina qolmasdan, balki ular ijodida o’ziga xos ko’rinishda namoyon bo’ldi. Shunga qaramasdan, Prust izdoshlari, xususan, “yangi roman” maktabi yozuvchilari uning uslubiga taqlid qilisharkan, bugungi kun odami obrazida Prust qahramonlarining ma’naviy-ruhiy qiyofasini va ularning dunyoga bo’lgan  munosabatini tasvirlab xatoga yo’l qo’yishmoqda. Sinchkov razm solsak, zamonaviy odamning murakkab ma’naviy dunyosini rangsiz va nursiz qilib ko’rsatganliklarini, insonning murakkab va serqirra fe’l-atvori, hatti-harakati, yuksak idealga intilishlarini, dunyoni his etish va tushunishini juz’iy va ahamiyatsiz fikr-mulohaza, sub’ektiv mushohadalari bilan almashtirganliklarini payqab olish qiyin emas. Shu tariqa bugungi kun qahramoni o’z davrining tarixiy aniqligini, muayyan davrda yashaganligini batafsil anglashidan forig’ bo’lgandek tuyuladi. Bu muhim jihat Prustning o’ziga xos dunyoni his etishida, unga o’z munosabatini bildirishida, qolaversa, dunyoqarashida yuksak baholangan va qadrlangan. Eng muhimi, o’z davrining tarixiy aniqligini, muayyan davrda yashaganligini chuqur tushunish, shunga qarab o’z hayotiy maslaklarini, hayotdagi yo’lini tanlab olib, undan og’masdan oxirigacha bosib o’tish jarayonini Prust “yo’qotilgan vaqt”ning aniq alomatlariga ega yetti romandan iborat turkumida turli ko’rinishlarda tasvirlagan bo’lsa ajab emas.

————————-
9 Marsel` Prust. Utexi i dni / Predisl. A. Fransa. Per. s fr. YE. Taraxovskoy i G. Orlovskoy. — SPb. — M.: Letniy sad, 1999. — s.5.
10 Marcel Proust. Correspondance generale. vol. VI, Paris, Plon, 1936. p. 224.
11 Ibid. — p. 261.
12 Qarang: Cattaui G. Proust apres 30 ans // “Critique”, 1954, № 82. p. 199.
13 Qarang: “Marcel Proust contre Sainte-Beuve, suivi de Nouveaux Melanges”. Pref. de B. de Fallois, 1954.
14 Tolstoy L.N. Poln. sobr. soch. Tom 26. – M., 1936, s. 108.
15 Prust turkumining, ayniqsa, ushbu qismlari adabiyotshunoslar, jumladan, J. Natan tomonidan batafsil ta’rif-tavsif qilinib, ko’klarga ko’tarilishi diqqatga sazovor [Qarang: J. Nathan Histoire de la litterature con temporain. Paris, 1954].
16 Qarang: Proust M. Correspondance / Texte etabli, pref. et annote par Philip Kolb. Paris: Plon, 1970. — T. 1. – p. 111.
17 Proust M. Correspondance / Texte etabli, pref. et annote par Philip Kolb. Paris: Plon, 1970. — T. 1. – p. 114.
18 Proust M. Correspondance / Texte etabli, pref. et annote par Philip Kolb. Paris: Plon, 1970. — T. 114. – p. 114.
19 M. Proust. A propos du “style” de Flaubert // “Nouvelle Revue Francaise”, vol. XIV, 1920. p. 72.
20 Prust M. Sodom i Gomorra. — M.: Xudojestvennaya literatura, 1987. s. 97.
21 Lunacharskiy A.V. Marsel` Prust // Predisl. k kn.: Prust M. V poiskax za utrachennim vremenem. V storonu Svana. – L.: Goslitizdat, 1934. — T. 1. S. V-XII.
22 A. Vaillant. Le Temps de Proust retrouve // “Preuves”, № 58b 1955.
23 G. Bree and M. Guitton. An Age of Fiction. The French Novel from Gide to Camus. N. Brunswick – New Gersey, 1957; G. Cattaui. Proust
apres 30 ans // “Critique”, 1957, № 91.