Жуда қоронғи бўлиб қолгач, Каштанканинг юрагини қайғу ҳамда ваҳима босди; у аллақандай бир эшикка сиқилиб олиб, зор-зор йиғлади. Каштанка Лука Александрич билан кун бўйи саёҳат қилиб чарчаган, қулоғи ва оёқлари совқотган, бунинг устига қорни ҳам жуда оч эди. Куни бўйи у атиги икки марта овқатланди: муқовасозникида озгинагина елим, қовоқхоналарнинг бирида колбасанинг пўстлоғини топиб олди. Ана шу холос. Агар у одам бўлганда эди…

Антон Чехов
КАШТАНКА
Холида Аҳророва таржимаси

Биринчи боб

ЯРАМАС ХУЛҚ

Кўппак билан хонаки итдан бўлган тулки тумшуқ, сариқ ёш ит йўлкада у ёқдан бу ёққа югурар ва ташвишланиб атрофига аланглар эди. У ҳар замон-ҳар замонда тўхтар ва ингиллар, гоҳ совқотган бир оёғини, гоҳ иккинчисини кўтарар, қандай адашиб қолганини билишга уринарди.
Шу кунни у қандай ўтказганини, бу ёт йўлкага қандай келиб қолганини яхши эсларди.
Бугунги кун шундай бошланди: эгаси дурадгор Лука Александрич шапкасини кийди, ёғочдан ясалган аллақандай нарсани қизил рўмолга ўраб, қўлтиғига қистирди-да:
— Каштанка, юр! — деб қичқирди.
Каштанка ўз номини эшитиб, ётган еридан — дурадгорлик столи тагидаги қиринди орасидан чиқди-да, ҳузур қилиб керишиб олгач, эгаси кетидан югурди. Лука Александричга буюртма берган кишилар шу қадар узоқда турардики, уларнинг ҳар бириникига етиб боргунча дурадгор йўл-йўлакай бир неча марта майхонага кириб, томоғини ҳўллаб чиқарди. Каштанка йўлда ўзини жуда ёмон тутганини эслади. Сайрга чиққани учун севиниб кетганидан ирғишлар, от қўшилган коньканинг вагонларига қараб ҳурар, бегона ҳовлиларга кириб чиқар, бошқа итларнинг кетидан қувлар эди. Дурадгор уни йўқотиб қўяр, тўхтаб, аччиғланиб чақирарди. Бир марта у ғазаб билан итнинг тулкиникига ўхшаган шалпон қулоғидан чўзиб тортди-да:
— Ҳе… ўлиб кетгур… расво! — деб койиди. Буюртмачиларга учрашиб, қайтишда Лука Александрич синглисиникига кирди ва у ерда еб-ичиб чиқди; кейин таниш муқовасозникига борди, муқовасозникидан чиқиб майхонага кирди, у ердан чиқиб ошнасиникига борди ва ҳоказо. Хуллас, Каштанка бегона йўлкага келиб қолганда кеч кира бошлаган, дурадгор эса ғирт маст эди. У қўлларини ҳавода силкитар ва чуқур нафас олиб ғўлдирарди:
— Гуноҳкор, осий бандамиз! Гуноҳимизни ўзинг кечир! Мана ҳозир кўчада фонарларни томоша қилиб юрибмиз. Ўлганимизда эса дўзах ўтида ёнамиз…
У гоҳ мулойимлашиб, Каштанкани чақириб олар ва унга қараб шундай дерди:
— Сен-чи, Каштанка, бир жонивор-ҳашаротдан бошқа нарса эмассан. Дурадгор билан ромсознинг орасида қаича фарқ бўлса, сен билан одам орасида ҳам шунча фарқ бор…
У Каштанка билан шу тарзда гаплашиб турганида, бирдан музика янгради. Каштанка аланглаб қаради ва кўчада, бир полк солдатнинг тўппа-тўғри бостириб келаётганини кўрди. Ғашига тегаётган музика товушига чидаёлмай ўзини у ёқдан бу ёққа уриб вовуллади. Дурадгорнинг қўрқиб ғиншиш ва ҳуриш ўрнига тиржайганини, қаддини ростлаб, беш бармоғини чеккасига тақаб честь берганини кўриб, Каштанка ҳайрон бўлиб қолди. Эгасининг қаршилик кўрсатмаганини кўргач Каштанка боягидан ҳам баттар вовуллади ва жон ҳолатда кўчани кесиб ўтиб, нариги йўлкага югурди.
Каштанка ҳушини йиғиб олганда музика тинган, полкдан эса асар ҳам қолмаган эди. У кўчани кесиб ўтиб, хўжайинини қолдириб кетган жойига югурди, лекин, афсус! У ерда дурадгор йўқ эди. Каштанка жон ҳолатда олдинга отилди, кейин орқасига қайтди, кўчани яна бир кесиб ўтди, лекин дурадгордан ном-нишон қолмаган эди… Каштанка эгасининг изини ҳидидан топиб олай деб йўлкани искади, лекин бундан сал илгари янги резинка калиш кийган аллақандай муттаҳам ўтган экан, барча нозик ҳидлар, ўткир каучукнинг буриқсаб турган сассиқ ҳидига қўшилиб, ҳеч нарсани ажратиб бўлмади.
Каштанка гоҳ олдинга, гоҳ кейинга югурди, эгасини топмади. Бу орада қоронғи тушиб қолди. Кўчанинг ҳар икки томонидаги фонарлар ёқилди, уйларнинг деразаларида чироқ кўринди. Зудлаб ёғаётган лайлак қор тош кўчани, отларнинг яғринини, извошкачиларнинг шапкасини оқартирарди. Қоронғи қуюқлашган сари нарсалар тобора оқроқ кўринарди. Каштанканинг ёнида, унинг олдини тўсиб, оёқлари билан уни туртиб, бегона буюртмачилар у ёқдан бу ёққа тинмай ўтиб турарди. (Каштанка барча одамларни икки тоифага: хўжайинлар ва буюртмачиларга ажратарди; булар ўртасида катта фарқ бўлиб: хўжайинлар уни уришга ҳақли бўлса, Каштанканинг ўзи буюртмачиларнинг болдиридан узишга ҳақли эди). Буюртмачилар қаёққадир шошилар, унга парво ҳам қилмасдилар.
Жуда қоронғи бўлиб қолгач, Каштанканинг юрагини қайғу ҳамда ваҳима босди; у аллақандай бир эшикка сиқилиб олиб, зор-зор йиғлади. Каштанка Лука Александрич билан кун бўйи саёҳат қилиб чарчаган, қулоғи ва оёқлари совқотган, бунинг устига қорни ҳам жуда оч эди. Куни бўйи у атиги икки марта овқатланди: муқовасозникида озгинагина елим, қовоқхоналарнинг бирида колбасанинг пўстлоғини топиб олди. Ана шу холос. Агар у одам бўлганда эди, балки:
«Йўқ, бундай яшаб бўлмайди! Ундан кўра ўзингни отиб ўлдирганинг яхши!» деб қўйган бўларди.

Иккинчи боб

СИРЛИ БИР НОТАНИШ ОДАМ

Лекин Каштанка ҳеч нарсани ўйламас, фақат ғинширди. Энди орқа ва бошини момиқдай юмшоқ қор қоплаб олган, мадорсизликдан мудрай бошлаган ҳам эдики, бирдан эшик шиқиллади, ғижиллаб очилди ва биқинига урилди. Каштанка ирғиб турди. Очилган эшикдан буюртмачилар тоифасидан аллақандай бир киши чиқди. Каштанка ангиллаб, унинг оёғи тагида ўралашиб қолгани учун бу кишининг эътиборини ўзига жалб этди. У энгашди-да:
— Ҳа, кучукча, бу ерга қандай келиб қолдинг, — деди. — Эшик билан эзиб қўйдимми? Вой бечорагина-е… Қўй, хафа бўлма, қўя қол… Билмай қолдим.
Каштанка кипригига ёпишган қор учқунлари орасидан нотаниш кишига қаради ва рўпарасида соқоли қирилган лўппи юзли, бошига цилиндр кийган, эгнидаги пўстинининг олди очиқ, пакана ва бақалоқ одам турганини кўрди.
— Нега ғиншийсан? — деб сўради у киши қўли билан Каштанканинг устидаги қорларни қоқиб. — Эганг қани? Адашиб қолдингми? Эҳ, бечора кучукча-я! Энди нима қиламиз-а?
Нотаниш кишининг овозидаги меҳрибонлик оҳангини сезган Каштанка унинг қўлини ялади ва аввалгидан қаттиқроқ ғиншиди.
— Жуда ғалати ёқимтой кучук экансан-ку! — деди нотаниш киши. — Тулкининг ўзгинасисан-а! Майли энди, нима ҳам қилардик, мен билан юра қол. Бирон нарсага яраб қоларсан… Маҳ-маҳ!
У киши лабини чўпилатди ва Каштанкага қўли билан «юр» деган ишора берди. Каштанка унга эргашди.
Орадан ярим соат ўтар-ўтмас Каштанка катта ёруғ хонада, стол олдида, нотаниш кишининг овқатланишини, бошини бир томонга эгиб, ийдирадиган тарзда мароқ билан кузатиб ўтирарди. У киши овқатланар, Каштанкага ҳам овқатдан ташлаб қўярди… Аввал у Каштанкага бир бурда нон ва пишлоқнинг кўк пўстлоғини ташлади. Кейин бир парча гўшт, яримта сомса ва товуқ суягини берди. Каштанка оч бўлгани учун уларнинг ҳаммасини шу қадар тез ямлаб ютардики, мазасини ҳам билмай қоларди.
Қанча кўп еса ҳам тўймасди.
— Эганг яхши боқмас экан! — деди нотаниш киши итнинг овқатни оч кўзлик билан чайнамай ютаётганини кўриб. — Мунча озғинсан! Қоқ суяксан…
Каштанка кўп овқат еди, лекин тўймади, фақат ҳузур қилди, холос. Овқатдан кейин уйнинг ўртасига ётиб, оёғини узатди ва роҳат қилганидан думини ликиллатди.
Янги эгаси креслода ялпайиб ўтириб, сигара чекаётганда Каштанка думини ликиллатиб: бу ер яхшими ёки дурадгорники яхшими, деб ўйлади. Бу ерда жиҳозлари оз ва бунинг устига хунук: кресло, диван, лампа ва гиламлардан бошқа ҳечнарса йўқ. Шунинг учун ҳам уй бўшга ўхшаб кўринади. Дурадгорнинг уйи эса ҳар хил нарсалар билан тўла: уникида стол, дурадгорлик дастгоҳи, бир уюм қиринди, рандалар, исканалар, арралар, саъва қамалган қафас, тоғора бор… Нотаниш кишиникида ҳеч қанақа ҳид йўқ, дурадгорникида эса доим елим, лак ва қириндиларнинг хушбўй ҳиди анқийди. Лекин шунисини ҳам айтиш керакки, нотаниш кишининг кўпгина яхши томони бор: у овқатни кўп берди, Каштанка стол олдида думини ликиллатиб, ийдирадиган тарзда термулиб турганда бирон марта ҳам урмади, ер тепиниб: «йўқол лаънати!» деб ҳам қичқирмади.
Янги эгаси сигарасини чекиб бўлгач, чиқиб кетди ва кўрпача олиб кирди. Кўрпачани девор ёнига, бурчакка солар экан:
— Ҳой кўппак, бу ёққа кел! Бу ерда ёт. Ухла! — деди.
Кейин у лампани ўчириб, чиқиб кетди. Каштанка кўрпачада ётди ва кўзини юмди. Кўчадан итнинг вовуллагани эшитилди, у ҳам жавоб қайтармоқчи бўлган эди, лекин бирдан кўнглини ғусса босди.
У Лука Александрични, унинг ўғли Федюшкани ва дурадгорлик дастгоҳи тагидаги шинамгина ўрнини эслади… Каштанка қишнинг узоқ кечаларида дурадгор ёғоч рандалаётганда ёки овозини чиқариб газета ўқиётганда, Федюшка билан ўйнашини эслади… Федюшка Каштанканинг орқа оёғидан тортиб дастгоҳ тагидан судраб чиқарар ва у билан шундай фокуслар қилар эдики, кўз олди қоронғилашиб, аъзойи бадани оғрирди. Федюшка уни орқа оёғида юришга мажбур қилар, Каштанкани қўнғироқ қилар, яъни думидан қаттиқ тортар, натижада у ангиллар, ҳам вовулларди. Каштанкага тамаки ҳидлатарди… Айниқса мана бу фокус жуда азоб берарди: Федюшка бир парча гўштни ипга боғлаб Каштанкага ташлар, у ютиб юборгач эса, қаҳ-қаҳлаб кулиб, уни меъдасидан тортиб чиқарарди. Хотиралар кўз олдига равшанроқ келган сари Каштанка қаттиқроқ ва ғамгинроқ ғинший бошлади.
Лекин кўп ўтмай ҳорғинлик ва иссиқ қайғудан устун келди… У ухлаб қолди. Хаёлида итлар югуришиб юрарди; булар орасида Каштанка бугун кўчада учратган кўзига оқ тушган, тумшуғининг ёнини тиканакдай жун босган, бароқ қари хонаки ит ҳам бор эди. Федюшка бўлса, қўлига искана ушлаб уни қувлаб юрибди, кейин Федюшка ҳам бирдан ит қиёфасига кириб, бароқ жун босди, қувониб-қувониб вовуллади-да, Каштанканинг ёнига келиб қолди. Қаштанка иккаласи оқкўнгиллик билан бир-бирларининг тумшуқларини искашди-да, югуриб кўчага чиқиб кетишди…

Учинчи боб

ЯНГИ ЁҚИМТОЙ ТАНИШЛАР

Каштанка уйғонганда тонг ёришган, кўчадан эса фақат кундузлари бўладиган ғовур-ғувур эшитиларди. Уйда ҳеч ким йўқ. Каштанка керишди, эснади ва аччиғланиб хонада у ёқдан бу ёққа кезиб юрди. У бурчакларни ва жиҳозларни искади, даҳлизга кириб чиқди, лекин биронта қизиқарли нарса топмади. Даҳлизга чиқиладиган эшикдан ташқари яна бир эшик бор эди. Бироз ўйлаб кўргач, Каштанка икки оёғи билан эшикни тимдалаб очди ва иккинчи хонага чиқди. Кроватда буюртмачи тоифасидаги одам байко адёл ёпиниб ухлаб ётарди. Каштанка кечаги нотаниш кишини таниди.
— Рррр… — деди Каштанка, лекин шу заҳоти кечаги овқатни эслаб, думини ликиллатди ва искай бошлади.
Каштанка нотаниш кишининг кийимларини, этигини искади ва улардан от ҳиди келаётганини аниқлади. Ётоқхонада аллақаёққа чиқиладиган яна бир эшик бўлиб, у ҳам ёпиқ эди. Каштанка шу эшикни тимдалади, кўкраги билан итариб очди ва шу замоноқ ғалати, жуда шубҳали ҳидни сезди. Кўнгилсиз бир учрашувни олдиндан ҳис қилган Каштанка ириллади ва атрофига аланглаб, деворларига ёпиштирилган қоғозлар кир бўлиб кетган кичик уйга кирди-да, қўрққанидан тисланди. Каштанка рўпарасида сира кутилмаган ва қўрқинчли бир нарсани кўрди. Кулранг бир ғоз бўйни ва бошини ерга эгиб, қанотларини ёзиб ва қиғиллаб тўғри Каштанкага қараб бостириб келарди. Ундан сал нарида кичкинагина кўрпачада оппоқ мушук ётарди; Каштанкани кўриши биланоқ у ирғиб турди, белини камалак қилиб, думини кўтарди, юнгини ҳурпайтирди ва у ҳам пихиллади. Каштанка жуда қўрқиб кетди, лекин сир бой бермаслик учун қаттиқ вовуллади ва мушукка ташланди… Мушук белини боягидан ҳам баттарроқ эгди, пихиллади ва панжаси билан Каштанканинг бошига бир урди. Каштанка ўзини четга олди, чўнқайди, мушук томон тумшуғини чўзиб ғиншиди ва қаттиқ вовуллади; шу вақт орқа томондан келган ғоз Каштанканинг орқасини чўқиди. Каштанка сапчиб тушди ва ғозга ташланди…
Шу вақт бирдан:
— Бу нима деган гап? — деб жаҳл билан айтилган қаттиқ овоз эшитилди ва эгнига чопон кийган, сигара тишлаган кечаги нотаниш киши кириб келди. — Нима гап ўзи? Жой-жойингга бор!
У киши мушукнинг ёнига келди, эгилиб турган белига бир туртди-да:
— Федор Тимофеич, бу нима? Жанжал қўзғадингларми? Эҳ, қари тентак! Ёт! — деди.
Кейин ғоз томонга ўгирилиб бақирди:
— Иван Иванович, бор жойингга!
Мушук итоаткорлик билан кўрпачасига ётди ва кўзини юмди. Қизишиб кетиб, жанжалга аралашганидан ўзи ҳам норози экани тумшуқ ва мўйловидан сезилиб турарди. Каштанка ранжиб ғиншиди, ғоз эса бўйнини чўзиб, нима тўғридадир тез-тез, қизғин ва равшан гапирди, лекин унинг нима деганига ҳеч тушуниб бўлмас эди.
— Хўп, хўп! — деди хўжайин эснаб. — Аҳил бўлиб, дўст бўлиб яшаш керак. — У Каштанкани силаб қўйди ва гапини давом этдирди: — Сен, сариқ, қўрқма… Булар яхши, сени хафа қилишмайди… Шошма, отингни нима қўямиз? Отсиз юриб бўлмайди-ку, оғайни.
Нотаниш киши ўйлаб тургач:
— Топдим… — деди. — Сенинг отинг — Тётка бўлади… Тушундингми? Тётка.
У «Тётка» сўзини бир неча бор такрорлади-да, чиқиб кетди.
Каштанка ўтирди ва атрофини кузата бошлади. Мушук кўрпачасида қимир этмай ўтирар ва ўзини уйқуга солар эди. Ғоз эса бўйнини чўзиб ва турган жойида ер тепиниб, алланарса тўғрисида тез ва қизғин гапирарди. Афтидан жуда ақлли ғоз кўринарди; ҳар гал узундан-узоқ гапиргандан кейин, ҳайрон бўлиб, орқасига тисланар ва ўз сўзидан завқланаётгандай кўринарди… Каштанка унинг гапига қулоқ солди, «ррр…»деб жавоб қайтарди-да, бурчакларни искай бошлади. Бир бурчакда кичкина тоғора турар, унда нўхот ва нон ивитиб қўйилган эди. Каштанка нўхотни еб кўрди — бемаза экан, нондан еб кўрди — дуруст экан, индамай еяверди. Ғоз бегона бир ит овқатини еб қўяётгани учун хафа бўлмади, аксинча, боягидан ҳам қизғинроқ гапирди ва ўзининг ишончини кўрсатиш учун тоғора ёнига келди-да, нўхотдан бир неча донасини териб еди

Тўртинчи боб

ЧАМБАРАКДАГИ МЎЪЖИЗА

Бироздан кейин нотаниш киши яна кирди. Унинг қўлида дарвозага ва П ҳарфига ўхшаган ғалати бир нарса бор эди. Ёғочдан қўпол қилиб ишланган П ҳарфининг тепасига қўнғироқ осилган ва тўппонча боғлаб қўйилган; қўнғироқнинг тилига ва тўппончанннг тепкисига каноп боғланган эди. Нотаниш киши П ни уйнинг ўртасига қўйди, анчагача алланарсаларни ечди, бойлади, кейин ғозга қаради-да:
— Қани, Иван Иванович, марҳамат! — деди.
Ғоз П нинг ёнига келди ва алланарсани кутган вазиятда тўхтади.
— Қани, — деди нотаниш киши, — бошлаймиз. — Аввал бир салом қилиб қўй! Тез бўл!
Иван Иванич бўйнини чўзди, ҳар тарафга қараб бош чайқади ва панжаси билан ер тепиниб қўйди.
— Яша, балли… Қани энди, ўл!
Ғоз оёғини осмонга кўтариб чалқанча тушиб ётди. Ана шундай бир неча аҳамиятсиз фокуслардан кейин нотаниш киши бирдан бошини чангаллади ва юзида қўрқув акс этдириб қичқирди:
— Қоровул! Ўт кетди! Ёниб кетдик!
Иван Иванич П нинг ёнига югуриб борди, канопни тишлаб тортди-да, қўнғироқни чалиб юборди.
Нотаниш киши жуда мамнун бўлди. У ғознинг бўйнини силади-да:
— Баракалла, Иван Иванович! — деб қўйди. — Энди, ўзингни заргар деб фараз қил, олтин ва брильянтлар билан савдо қиласан. Магазинингга келсангки, ўғрилар юрипти. Шунда нима қилардинг?
Ғоз иккинчи канопни тишлаб тортди, тўппонча пақиллаб отилди. Қўнғироқнинг жаранглаши Каштанкага жуда ёқди, тўппончанинг пақиллаб отилиши эса уни шу қадар завқлантириб юбордики, П нинг атрофида югуриб вовуллади.
— Тётка, жойингга бор, — деб қичқирди нотаниш киши. — Тек тур.
Иван Иваничнинг иши тўппонча отиш билан тугамади. Нотаниш киши хипчинини шипиллатиб уни бир соатча ўз атрофида югуртирди, ғозни ғовдан сакрашга, чамбарак ичидан сакраб ўтишга, думини ерга тираб, панжаларини силкитишга мажбур қилди. Қаштанка Иван Иваничдан кўз узмас, завқланганидан ғинширди, бир неча марта қаттиқ вовуллаб, унинг кетидан югурди. Ғоз ҳам, ўзи ҳам чарчагандан кейин нотаниш киши пешонасининг терини артди-да:
— Марья Хавронья Ивановнани чақир! — деб қичқирди.
Орадан бир дақиқа ўтар-ўтмас ҳуриллаган овоз эшитилди… Каштанка вакиллади, ўзига қаҳрамонона тус берди-да, ҳар эҳтимолга қарши нотаниш кишининг ёнига бориб турди. Эшик очилди, аллақандай кампир мўралади ва бир нималар деди-да, қоп-қора жуда хунук бир чўчқани киритиб юборди. Чўчқа Каштанканинг ириллаганига парво қилмай тумшуғини кўтарди-да, хурсандлик билан ҳуриллади. У эгасини, мушукни ва Иван Иванични кўрганига жуда севиниб кетганга ўхшарди. У мушукнинг ёнига бориб, тумшуғи билан қорнига туртиб қўйганда ва ғоз билан алланарса ҳақида гаплашганда унинг ҳаракатлари, овози ҳамда думининг титрашидан анча кўнгилчанлиги сезилиб турарди. Бунақа шахсларга қараб ириллаш ва вовуллаш фойдасизлигини Каштанка дарров тушунди.
Хўжайин П ни олиб қўйди ва:
— Федор Тимофеич, марҳамат! — деб қичқирди. Мушук эринчоқлик билан ўрнидан турди-да, истар-истамас юриб, худди бир катта иш кўрсатаётгандек чўчқанинг ёнига келди.
— Қани, миср пирамидасидан бошлаймиз, — деди хўжайин.
У анчагача алланарсаларни тушунтирди, кейин: «Бир… икки… уч!» деб команда берди. «Уч» дейилиши биланоқ Иван Иванич қанотларини қоқди ва сакраб чўчқанинг устига чиқиб олди… Ғоз қанотларини ёйиб, бўйнини чўзиб, мувозанатни сақлаб, чўчқанинг устига жойлашгач, Федор Тимофеич эринчоқлик билан шалвираб юргю, уларнинг ёнига борди ва ўз санъатини назар-писанд қилмаган бир қиёфада аввал истар-истамас чўчқанинг устига чиқди, кейин ғознинг устига чиқди-да, олдинги оёқларини кўтариб турди. Нотаниш киши айтган миср пирамидаси ҳосил бўлди. Каштанка завқланганидан чийиллаб юборди, лекин шу маҳал кекса мушук эснади ва мувозанатини йўқотиб, ғознинг устидан ағинаб тушди. Нотаниш киши бақирди, қўлларини силкиди ва яна алланарсани тушуатира бошлади. Хуллас хўжайин пирамида билан бир соатча овора бўлгандан кейин Иван Ивановичга мушукка миниб юришни ўргата бошлади, кейин мушукка чекишни ўргатди ва ҳоказо.
Нотаниш киши пешонасининг терини артиб чиқиб кетиши билан таълим тугади. Федор Тимофеич жирканиб пих-пих қилиб қўйди-да, кўрпачасига ётиб кўзини юмди.
Иван Иванич тоғора ёнига борди, кампир чўчқани олиб чиқиб кетди.
Жуда кўп янги таассуротлар туфайли Каштанкага кун жуда тез ўтиб кетгандай туйилди, кечқурун эса деворларига ёпиштирилган қоғозлари кир бўлиб кетган уйга кўрпачаси билан кўчириб қўйилди-да, у ерда Федор Тимофеич ва ғоз билан биргаликда тунади.

Бешинчи боб

ТАЛАНТ! ТАЛАНТ!

Орадан бир ой ўтди.
Каштанка ҳар куни кечқурун яхши овқат билан боқишларига ва Тётка деб чақиришларига ўрганиб қолди. У нотаниш кишига ҳам, янги ҳамроҳларига ҳам кўникди. Умр силлиқ ва равон ўтарди.
Кунлар бир хилда бошланарди. Одатда Иван Иванич ҳаммадан аввал уйғонар ва Тётка ёки мушук ёнига борар, бўйнини эгиб алланарсалар тўғрисида қизғин ва берилиб гапирар, лекин унинг нима деяётганига аввалгидек сира тушуниб бўлмас эди. Баъзан у бошини баланд кўтариб узун монологлар ўқирди. Дастлабки танишган кунларида Каштанка ғозни ақлли бўлгани учун кўп гапиради деб ўйлаганди, лекин кўп ўтмай уни бутунлай иззат қилмайдиган бўлди; ғоз унинг ёнига келиб, узун нутқини бошлаганда, Каштанка аввалгидек думини ликиллатмас, аксинча ҳадеб гапиравериб ҳеч кимни ухлатмагани, эзмалиги учун сира менсимас ва ийманиб ўтирмай «ррр…» деб қўярди.
Федор Тимофеич эса бутунлай бошқача эди. У уйғонса ҳам дамини чиқармас, қимирламас, ҳатто кўзини ҳам очмас эди. Унга қолса сира уйғонмас эди, чунки ҳаётни унча яхши кўрмаса керак. Уни ҳеч нарса қизиқтирмас, ҳамма нарсага бепарво қарар, ҳамма нарсадан нафратланар, ҳатто мазали овқатни еб туриб ҳам жирканиб, «пих-пих»лаб қўярди.
Каштанка уйғонганидан кейин уйдан-уйга ўтиб юрар ва бурчакларни искар эди. Фақат унга ва мушукка ҳамма уйларга кириб юришга рухсат берилганди; ғоз бўлса, деворларига ёпиштирилган қоғозлари кир бўлиб кетган уйнинг остонасидан ҳатлашга ҳам ҳақсиз эди. Хавронья Ивановна ҳовлининг аллақаерида, оғилда яшар ва таълим пайтларидагина пайдо бўларди. Хўжайин кеч уйғонар ва чойини ичиб бўлиши биланоқ фокусларини бошларди. Ҳар куни уйга П, қамчи ва чамбарак олиб кирилар, ҳар куни шу фокуслар такрорланарди. Таълим уч-тўрт соат давом этар, ҳатто баъзан шундай бўлардики, Федор Тимофеич, ҳориганидан худди мастларга ўхшаб гандираклар, Иван Иванович тумшуғини очиб оғир нафас олар, хўжайин эса қип-қизариб кетиб, ҳадеб пешонасининг терини артарди.
Таълим ва овқатланиш туфайли кун жуда хурсандчилик билан ўтар, кечқурунлари эса Тётка зерикар эди. Одатда кечқурун хўжайин аллақаерга жўнар, ғоз билан мушукни ҳам ўзи билан олиб кетарди. Ёлғиз қолган Тётка кўрпачасига ётар ва ғуссага ботар эди. Ғусса, худди уйни босаётган қоронғилик сингари секин-аста бутун борлигини қамраб оларди. Шундай бўлардики, итнинг вовуллашга ҳам, овқат ейишга ҳам, уйдан-уйга югуриб юришга ҳам, ҳатто, қарашга ҳам хуши келмай қоларди; кейин итми, одамми эканлиги ноаниқ икки гавда хаёлига келарди. Уларнинг истараси иссиқ, ёқимтой, лекин кимлигини англаб бўлмасди; уларни кўрганда Тётка думини ликиллатар, назарида аллақаердадир кўргандай ва севгандай бўларди… Ухлаб кетар экан, улардан ҳар гал елим, қиринди ва лак ҳиди келаётгандай туйиларди.
У янги ҳаётга жуда кўникиб, озғин, суяклари чиқиб турган хонаки итдан тўқ ва шўх кўппакка айлангач, эгаси одатдаги таълим олдидан уни силаб қўйди-да, шундай деди:
— Тётка, энди ишни бошласак ҳам бўлар. Бекор юриш етар. Сени артист қилмоқчиман… Хўш, артист бўлгинг келадими?
Шундай қилиб унга турли ҳунар ўргата бошлади. Биринчи дарсда у кейинги оёқларида тик туришни ўрганди. Бу ҳунари ўзига ҳам жуда ёқди. Иккинчи дарсда кейинги оёқларида сакраб, эгаси ушлаб турган қандни оғзи билан илиб олиши керак эди. Кейинги дарсларда эса ўйин тушишни, эгасининг атрофида тизгинланган ҳолда югуришни, музикага жўр бўлиб увиллашни, кўнғироқ чалишни, тўппонча отишни ўрганди. Орадан бир ой ўтгач миср пирамидасида бемалол Федор Тимофеичнинг ўрнини босадиган бўлди. У жон-дили билан таълим олар, муваффақиятларидан эса ниҳоятда хурсанд эди; тилини осилтириб эгаси атрофида тизгинланган ҳолда югуриш, чамбарак орасидан сакраш ва кекса Федор Тимофеичга миниб юриш унга жуда хуш ёқарди. Ҳар бир муваффақиятли чиққан фокусдан завқланиб қаттиқ вовуллар, эгаси эса ҳайрон бўлар ва завқланганидан қўлларини бир-бирига ишқаб:
— Талант! Талант! — Ҳақиқий талант! Бу ўйинларинг, албатта, ҳаммага манзур бўлади! — деб қўярди.
Шундай қилиб Тётка «талант» деган сўзга ўрганиб қолди ва ҳар гал эгаси шу сўзни айтганда ирғиб турар, гўё бу сўз ўз исми бўлиб қолгандай, атрофга аланглаб қўярди.

Олтинчи боб

НОТИНЧ КЕЧА

Тётка туш кўрди, тушида қоровул супурги кўтариб, қувлаб юрган эмиш. Тётка қўрққанидан уйғониб кетди.
Хона жимжит, қоп-қоронғи ва жуда дим эди. Бургалар таларди. Тётка илгари қоронғидан ҳеч қўрқмасди, лекин энди негадир юрагини ваҳима босди, вовуллагиси келди. Қўшни хонада хўжайиннинг чуқур нафас олгани эшитилди, орадан бироз вақт ўтгач, оғилхонадаги чўчқа хуриллади, яна жимлик чўкди. Овқат ҳақида ўйласанг кўнглинг анча енгил тортади. Шунинг учун ҳам Тётка бугун Федор Тимофеичнинг овқати орасидан товуқнинг оёғини ўғирлаб олганини, ва меҳмонхонада шкаф ёнидаги ўргимчак ин қўйган ва чанг босган бурчакка яширганини ўйлади. Ҳозир бориб хабар олиб келса бўларди-я: товуқ оёғи турганмикан, ё йўқмикан? Эгаси топиб олиб, еб қўйган бўлиши ҳам мумкин. Лекин тонг отмасдан у уйга кириб бўлмайди; бу ернинг тартиби шундай. Тётка тезроқ ухлай деб кўзини юмди, чунки қанчалик тез ухласа, шунчалик тез тонг отишини у тажрибада биларди. Лекин шу вақт ундан сал нарироқда ғалати бир товуш эшитилди. Тётка сесканиб кетди ва ирғиб ўрнидан турди. Бу Иван Иваничнинг товуши эди. Лекин бу товуш одатдагидек эзма ва ишонарли бўлмай, эшикнинг ғижиллашига ўхшаш ғайри табиий, жуда даҳшатли чинқириқ эди.
Тётка қоронғида ҳеч нарсани кўрмади ҳам, тушунмади ҳам. Шунинг учун боягидан баттар қўрқиб кетди-да, ғўлдираб:
— Ррррр… — деб қўйди.
Орадан яхши бир суякни тозалагунча керак бўлган бир муддат ўтди; қичқириқ такрорланмади. Тётка аста-секин тинчланди ва мудраб кетди. Тушида сони ва ёнбошида бултургидан қолган юнглари осилиб турган иккита катта қора итни кўрди; улар катта тоғорадаги оппоқ буғи осмонга кўтарилаётган ва жуда мазали ис келаётган ювиндини очкўзлик билан ичишарди; улар баъзи-баъзида Тёткага қарар ва тишларини иржайтириб: «Сенга бермаймиз!» деб ғўлдирашади. Лекин уйдан пўстин кийган киши чопиб чиқди-да, уларни қамчи билан уриб, ҳайдаб юборди; шундан кейин Тётка тоғора ёнига бориб, ича бошлади, бояги киши дарвозадан чиқиб кетиши билан ҳалиги қора итлар ўкиришиб унга ташланди. Шу вақт яна қиғиллаган товуш эшитилди.
— Қ-ғў! Қ-ғе-ғе! — деб қичқирди Иван Иванич. Тётка уйғонди, ирғиб ўрнидан турди-да, кўрпачасидан тушмасданоқ улиди. Унга Иван Иванич эмас, бошқа биров қичқираётгандай туйилди, оғилхонадаги чўчқа ҳам негадир яна хуриллаб қўйди.
Бирдан туфлининг шипиллаши эшитилди ва чопон кийган, шам кўтарган хўжайин кириб келди. Лип-лип этган нур деворларга ёпиштирилган кир қоғозларни ва шипни ёритиб, қоронғиликни қувиб чиқарди. Тётка қараса, уйда бегона кимса кўринмайди. Иван Иванич ерда, ухламай ўтирарди. Унинг қанотлари ёйилган, тумшуғи очилган, жуда чарчаб, сувсаб қолганга ўхшарди. Қари Федор Тимофеич ҳам ухламасди. Бояги товуш уни ҳам уйғотиб юборган бўлса керак.
— Иван Иванич, сенга нима бўлди? — деб сўради хўжайин ғоздан. — Нега бақирасан? Тобинг йўқми?
Ғоз жавоб бермади.
Хўжайин унинг бўйнини ушлаб қўйди, орқасини силади-да:
— Вой, тентаквой-ей. Ўзинг ҳам ухламайсан, бошқаларни ҳам ухлатмайсан, — деб қўйди.
Хўжайин шамни олиб чиқиб кетгач, уй яна қоронғи бўлиб қолди. Тёткани ваҳима босди. Ғоз қичқирмас, лекин итнинг назарида қоронғиликда аллаким тургандай бўларди. Ҳаммасидан даҳшатлиси шу эдики, ўша бегонанинг ўзи кўринмас, шакли бўлмагани учун қопиб ҳам бўлмас эди-да. Негадир Тётканинг назарида шу кечаси бирон ёмон ҳодиса юз берадигандек сезиларди. Федор Тимофеич ҳам нотинч эди. Тётка унинг ўз кўрпачасида ивирсилаётганини, эснаб бошини силкитаётганини эшитарди.
Кўчанинг аллақаерида дарвоза тақиллади. Оғилхонадаги чўчқа хуриллади. Тётка ғиншиди, олдинги оёқларини чўзиб, устига бошини қўйди. Дарвозанинг тақиллаши, негадир ухламаган чўчқанинг хуриллаши, қоронғида ва сукунат ичида Тёткага Иван Иваничнинг овозидаги сингари, жуда ҳам ғамгин ва даҳшатли оҳанг эшитилди. Ҳамма ёқ ваҳима ва ташвиш ичида эди. Нима бўлаётган экан-а? Ана шу кўринмаган ким экан-а? Мана, Тётканинг ёнида иккита кўк учқун бир он йилтиллаб кетди. Бу Федор Тимофеич бўлиб, танишганларидан бери унинг ёнига биринчи марта келиши эди. Унга нима керак? Тётка панжасини ялади-да, унинг нега келганини ҳам сўрамай, ҳар хил овоз чиқариб ғиншиб қў’йди.
—Қ-ғе! — деб қичқирди Иван Иванич. — Қ-ғе-ғе!
Яна эшик очилди-да, шам кўтарган хўжайин кирди. Ғоз боягидек тумшуғини очиб, қанотини ёзиб ўтирарди. Унинг кўзлари юмуқ эди.
— Иван Иванич! — деб чақирди хўжайин.
Ғоз қимир этмади. Хўжайин унинг ёнига, ерга ўтириб бир пас индамай қараб турди-да:
— Иван Иванич, — деб чақирди— Сенга нима бўлди? Ўзи нима гап. Ўлаяпсанми? Ҳа, энди эсимга тушди! — деб қичқириб юборди у бирдан бошини чангаллаб. — Нега бунақа бўлаётганингга тушундим? Бугун сени от босиб олган эди! Эҳ, худойим, эҳ худойим!
Тётка хўжайинининг нима деяётганига тушунмас эди. Лекин шунга қарамай унинг бирор даҳшатли ҳол юз беришини кутаётганини пайқади. Тётканинг назарида қоронғи деразадан аллақандай бегона мўралаётганга ўхшаб кўринарди. У дераза томонга тумшуғини чўзиб увлади.
— Тётка, ғоз ўляпти, — деди хўжайин ва қўлларини ёзди, — ҳа, ҳа, ўляпти! Уйингизга ўлим кириб келди. Энди нима қиламиз? — Ранги ўчган, зўр ташвишга тушган бечора хўжайин уҳ тортди, бошини чайқай-чайқай ётоқхонасига чиқиб кетди. Тётка қоронғида қолишдан қўрқиб унинг кетидан эргашди. Хўжайин кроватига ўтирди-да:
— Э, худойим-ей, энди нима қиламиз? — деди бир неча марта.
Тётка унинг оёғи тагида ўралашар, нима учун юраги сиқилаётганини ва бошқалар нега ташвишга тушаётганини тушунмай, сабабини билиш ниятида хўжайиннинг ҳар бир ҳаракатини кузатиб турарди. Кўрпачасидан турмайдиган Федор Тимофеич ҳам хўжайиннинг хонасига кирди ва оёғига суйкала бошлади. У ташвишли хаёлларни чиқариб ташламоқчи бўлгандай, бошини силкитар ва кроват тагига хавотирланиб қараб-қараб қўярди.
Хўжайин бир ликопчага умивальникдан сув қўйдида, яна ғоз олдига чиқди.
— Ич, Иван Иванич! — деди у, мулойимлик билан ликопчани ғоз ёнига қўятуриб. — Ича қол, жоним.
Лекин, Иван Иванич қимир этмас, ҳатто кўзини ҳам очмас эди. Хўжайин унинг бошини ликопчага энгаштир-и ва тумшуғини сувга тегизди, аммо ғоз сувдан ичмади, қанотини яна ҳам кенгроқ ёзди, боши ликопчада қолаверди.
— Тамом, вассалом! — деб уҳ тортди хўжайин. — Тамом. Иван Иваничдан ажралиб қолдик!
Хўжайиннинг юзидан ялтироқ томчилар оқиб тушди, бунақа томчилар ёмғир ёққанда дераза ойналарида кўринади. Тётка билан Федор Тимофеич нима бўлаётганига тушунмай, унинг оёғига суйкалишар ва қўрқиб ғозга қарашарди.
— Бечора Иван Иванич, — деди хўжайин ғамгинлик билан уҳ тортиб. — Мен бўлсам сени баҳорда дачага олиб кетаман, биргалашиб кўм-кўк майсазорда сайр этамиз, деб ўйлаган эдим. Бечора жонивор, содиқ ўртоқ, сендан айрилиб қолдим-ку! Сенсиз энди нима қиламан?
Тётканинг назарида ўзи ҳам худди шунақа бўладигандек, яъни нима учундир кўзи юмилиб, оёқлари чўзилиб, оғзи очилиб қоладигандек, ҳамма унга қўрқиб қарайдигандек туйилди. Федор Тимофеичнинг мияси ҳам шундай фикрлар билан банд бўлса керакки, ҳеч қачон қари мушук бу қадар ғамгин ва маъюс бўлмаган эди.
Тонг ёриша бошлади. Тёткани қўрқитиб чиққан бегона нарса кўринмас эди. Тонг отгандан кейин қоровул келди, ғознинг оёғидан кўтариб аллақаёққа олиб кетди. Бир оздан сўнг кампир кирди ва тоғорани кўтариб чиқиб кетди.
Тётка меҳмонхонага чиқди ва шкаф орқасига қаради: хўжайин товуқ оёғини еб қўймапти, суяк ўша жойда, чангда, ўргимчак ини орасида ётарди. Аммо Тётканинг юраги сиқилар ва йиғлагиси келарди. У товуқ суягини ақалли ҳидлаб ҳам кўрмади. Диваннинг тагига кириб ўтирди ва ингичка овоз билан секин-секин:
— Инг-инг-инг… — қилиб ғиншиди.

Еттинчи боб

МУВАФФАҚИЯТСИЗ ЧИҚИШ

Бир кун кечқурун хўжайин деворларига ёпиштирилган қоғозлари кир бўлиб кетган уйга кирди-да, қўлларини бир-бирига ишқаб.
— Хў-ўш… — деб қўйди.
У яна бир нима демоқчи эди-ю, ҳеч нима демай чиқиб кетди. Таълим вақтларида хўжайиннинг қиёфаси ва овозининг оҳангини яхши ўрганиб олган Тётка унинг ҳаяжонланаётганини, ташвишланаётганини ва жаҳли чиқаётганини сезди. Бироздан кейин у қайтиб келди-да:
— Бугун Тётка билан Федор Тимофеични олиб кетаман, — деди. — Тётка, миср пирамидасида бугун сен марҳум Иван Иваничнинг ўрнини босасан. Нима бўларкан энди! Тайёргарлик кўрилмаган, машқ қилинмаган, репетиция ҳам жуда оз бўлди! Шарманда бўламиз! Майна қилишади!
Кейин у яна чиқиб кетди ва бир дақиқадан кейин пўстин ва цилиндрда қайтиб кирди. Мушукнинг ёнига келиб, уни олдинги оёқларидан ушлаб кўтарди ва қўйнига, пўстинининг ичига тиқиб қўйди. Федор Тимофеич эса жуда бепарво кўринар, ҳатто кўзини очишга ҳам эринарди. Унга ётадими, хўжайини оёғидан кўтарадими, кўрпачасида чўзиладими ё хўжайиннинг қўйнида пўстин тагида ором оладими, барибирга ўхшарди…
— Тётка, юр, — деди хўжайин.
Тётка ҳеч нарсага тушунмаса ҳам, думини ликиллатиб, эгасига эргашди.
Орадан бир дақиқа ўтар-ўтмас у чанада, эгасининг оёғи остида ўтирар ва унинг совуқдан жунжикиб ҳаяжон билан:
— Шарманда бўламиз! Майна қилишади! — деяётганига қулоқ соларди.
Чана тўнкарилиб қўйилган тоғорага ўхшаган каттакон, ғалати бир бино ёнида тўхтади. Бинога кираверишдаги учта ойнавонлик эшик ичкарисидаги узун йўлакда ўн-ўн бешта равшан ёнаётган фонарь нур сочарди. Эшиклар жаранглаб очилар ва шу ерда ўралишиб юрган одамларни худди оғизлар сингари ютарди. Бу ерда одамлар жуда кўп, эшик олдига тез-тез отлар келиб тўхтарди, лекин итлар кўринмасди.
Хўжайин Тёткани кўтарди ва қўйнига, пўстин ичига Федор Тимофеич олдига тиқиб қўйди. Бу ер қоронғи ва дим, лекин иссиқ эди. Шу маҳал иккита кўк учқун милтиллаб кетди. Бу эса Тётканинг совуқ ва қаттиқ оёғи тегиб кетганидан безовталанган мушукнинг очилган кўзи эди. Тётка унинг қулоғини ялади ва жойлашиб олиш учун ғивир-ғивир қила бошлади, совуқ оёқлари билан мушукни тагига босиб, тўсатдан пўстиндан бошини чиқарди-ю, шу замоноқ жаҳл билан ириллаб, яна бошини тортиб олди. Турли-туман баҳайбат маҳлуқлар билан тўлган, хирагина ёритилган каттакон уйни кўргандай бўлди; уйнинг икки томонига тортиб қўйилган тўсиқ ва панжаралардан бадбашара каллалар: от каллалари, шохли, шалпонқулоқ каллалар кўринди; яна бурун ўрнига дум осилган ва оғзидан узун иккита суяк чиқиб турган семиз ва баҳайбат бош кўринди.
Тётканинг оёғи остида мушук бўғиқ овоз билан миёвлади, лекин шу вақт хўжайин пўстинини ёзиб: «Хўппа!» деган эди, Фёдор Тимофеич ва Тётка сакраб ерга тушди.
Улар кулранг тахта деворли кичик бир уйда туришарди; бу ерда ойна қўйилган кичикроқ стол, табуретка ва бурчакларга илиб қўйилган латта-путталардан бошқа ҳеч қандай жиҳоз йўқ эди; лампа ёки шам ўрнига, трубкага улаб деворга қоқиб қўйилган, елпуғичсимон, ёруғ нарса нур сочиб турарди. Федор Тимофеич Тётканинг оёғи остида ғижим бўлган пўстинини ялади-да, табуретканинг тагига бориб ётди.
Хўжайин ҳамон ҳаяжонланар эди, қўлларини ишқаб ечина бошлади… У одатдагидек ечинди, яъни ички кийимларидан бошқа ҳамма нарсани ечди. Кейин табуреткага ўтирди-да, ойнага қараб башарасини ғалати бир қиёфага сола бошлади. Энг аввал бошига фарқи очилган, иккита кокили шохга ўхшаб диккайиб турган парик кийди. Кейин юзига аллақаидай оқ нарса сурди, оппоқ бўёқнинг устидан қош қўйди, мўйлов чизди ва икки бетига қизил сурди. Шу билан у кифояланмади. Юзини ва бўйнини бўягач аллақанақа кийимларни кия бошлади. Тётка бунақа кийимларни илгари уйда ҳам, кўчада ҳам ҳеч қачон кўрмаган эди. Мешчанларнинг уйида дераза пардалари ёки мебель қоплаш учун ишлатиладиган парча гулли читдан тикилган ҳаддан ташқари кенг, қўлтиғидан тугмаланадиган чолворни тасаввур қилинг; чолворнинг бир почаси жигарранг бўлса, иккиичи почаси оч сариқ читдан. Хўжайин чолворни кийиб бўлгач, каттакон кунгира ёқали, орқасига халдан юлдуз расми туширилгам чит камзилни илди, оёғига икки турли пайпоқ билан ковуш кийди…
Тётканинг кўзи қамашиб, тараддудланиб қолди. Оппоқ юзли, қўпол гавдали одамдан хўжайиннинг иси келади, овози ҳам таниш — хўжайиннинг овози, лекин баъзан Тётка иккиланар, ана шундай пайтларда, чипор одамдан қочмоқчи ва унга қараб вовулламоқчи бўларди. Янги жой, елпуғичсимон нур ва хўжайинида юз берган бу ўзгариш, юзига сурган мойларнинг иси — мана шуларнинг ҳаммаси унинг юрагига ғулғула соларди. Назарида бурун ўрнида дум ўсган бадбашара махлуққа ўхшаган бирон нарса билан тўқнаш келадигандай туйиларди. Бунинг устига деворнинг нариги томонидан ёқимсиз бир музика садоси келар, гоҳо аллақандай ғувиллаган товуш эшитиларди. Унга фақат бир нарса тасалли берарди, — у ҳам Федор Тимофеичнинг бепарволиги эди. Мушук табуретканинг тагида пинагини бузмай ётар, ҳатто табуретка сурилганда ҳам кўзини очмас эди.
Фрак ва оқ жилет кийган бир киши эшикдан қаради ва:
— Ҳозир Мисс Арабелла чиқади. Ундан кейин сизнинг навбатингиз, — деди.
Хўжайин индамади. У стол тагидан кичкина бир чемоданни тортиб олди-да, табуреткага ўтириб кута бошлади. Қўли ва лабларининг ҳаракатидан ҳаяжонланаётгани сезилиб турарди. Тётка унинг нафас олиши бежо эканини эшитди.
— Мистер Жорж, марҳамат! — деб қичқирди аллаким эшик орқасидан.
Хўжайин ўрнидан турди, уч марта чўқинди, кейин табуретка тагидан мушукни олиб чемоданига солди.
— Тётка, бу ёққа кел! — деди у секин.
Тётка ҳеч нарсага тушунмасдан унинг ёнига келди; хўжайин унинг бошидан ўпди ва Федор Тимофеичнинг ёнига солиб қўйди. Кейин ҳаммаёқ қоронғи бўлиб қолди… Тётка мушукнинг устида типирчилар, чемоданнинг деворини тимдаларди, қўрққанидан овози чиқмас эди. Чемодан эса худди тўлқинда чайқалаётгандай бўлар ва титрарди…
— Мана, мен ҳам келиб қолдим! — деб қичқирди хўжайин. — Мана, мен ҳам келдим!
Тётка бу сўздан кейин чемодан аллақандай қаттиқ. нарсага текканини ва чайқалмай қолганини пайқади.
Қаттиқ ва кучли ўкириш эшитилди: аллакимни олқишлашар, ана ўша аллаким эса ўкирар ва шу қадар қаттиқ қаҳ-қаҳ урардики, чемоданнинг қулфи жингиллаб кетди. Бу ҳалиги бурни ўрнидан дум ўсиб чиққан бадбашара махлуқ бўлса керак. Бу ўкиришга жавобан хўжайин чийиллаган овоз билан кулиб юборди. У уйда ҳеч қачон бундай кулмас эди.
— Ҳа! — деди у қичқириб ўкирган товушни бостириб юбориш учун — Муҳтарам халойиқ! Мен ҳозир тўппа-тўғри вокзалдан келяпман! Бувим ўлиб, менга мерос қолдириб кетди! Чемодан жуда оғир — ичида тилла бўлса керак… Ҳа-ҳа! Бирдан ичидан миллион сўм тилла чиқса-я! Ҳозир очиб қараймиз…
Чемоданнинг қулфи шиқиллади. Ўткир нур Тётканинг кўзини қамаштирди; у чемодандан сакраб чиқди ва гулдираган овозлардан қулоғи батанг бўлиб, хўжайиннинг атрофида гир айланиб қаттиқ вовиллади.
— Ҳа! — деб қичқирди хўжайин. — Федор Тимофеич, тоға! Қимматли холажон. Меҳрибон қариндошлар, сизларни қаранглар-а!
У қумга қорни билан йиқилиб мушук билан Тёткани ушлаб олиб қучоқлай бошлади. Тётка хўжайиннинг қучоғида туриб, тақдир келтирган бу янги бир оламга кўз югуртириб чиқди, бу оламнинг ҳашаматини кўриб, аввал ҳайратда, завқ ичида қотиб қолди, кейин эса эгасининг қўйнидан отилиб чиқиб, таассуротнинг зўрлигидан пилдироқ сингари гир-гир айлана бошлади. Бу янги олам жуда ҳашаматли ва жуда ёруғ эди; қаерга қарама, ҳамма ёқда, ердан тортиб то шипгача фақат одамларнинг юзи, юзи, юзи, бошқа ҳеч нарса кўринмади.
— Холажон, марҳамат, ўтиринг! — деб қичқирди хўжайин.
Тётка бу гапнинг маъносини эслади-да, ирғиб стулга чиқиб ўтирди. Кейин у эгасига қаради. Унинг кўзи ҳамма вақтдагидек, жиддий ва мулойим боқарди, аммо башараси, айниқса оғзи ва тишлари ҳаракатсиз табассумдан қийшайган эди. Ўзи бўлса қаҳ-қаҳ уриб сакрар, кафтини қоқар ва минглаб кишилар тўлган бу ерда вақти чоқ эканини кўрсатмоқчи бўларди. Тётка унинг қувончига чиппа-чин ишонди, бирдан минглаб одамларнинг ўзига қараб турганини бутун вужуди билан ҳис қилди-да, тулки тумшуғини осмонга кўтариб, шодлик билан увлади.
— Холажон, сиз ўтира туринг, — деди унга эгаси, — биз тоғам билан камаринскаяга ўйин тушамиз.
Федор Тимофеич номаъқулчилик қилишни қачон буюришаркан, деб кутиб турар ва бепарволик билан атрофига қараб қўярди. Унинг думидан, мўйловидан ва ҳаракатларидан бўшашиб, қовоғини солиб, пала-партиш ўйнашидан, тўпланган халойиққа ҳам, ўткир нурга ҳам, эгасига ҳам, ҳатто ўзига ҳам таҳқир кўзи билан қараётгани билиниб турарди… Ўз ҳиссасини ўйнаб бўлгач, у эснади ва ўтирди.
— Хў-ўш, холажон, — деди хўжайин, —аввал биз қўшиқ айтамиз, кейин ўйин тушамиз. Хўпми?
У чўнтагидан сурнайча чиқариб чала бошлади. Тётка чийиллашга чидай олмай бетоқатлик билан стулда типирчилади ва увлади. Ғовур ва гулдурос кўтарилди.
Хўжайин таъзим қилди ва гулдурос тингач, яна чала бошлади. Музика авжига чиққанда юқорида ўтирганлардан аллакимнинг «Вой» дегани эшитилди.
— Дада! — деб қичқирди бир бола. — Бу Каштанка-ку!
— Ҳа, Каштанканинг ўзгинаси! — деб тасдиқлади ғўлдираган овоз билан маст. — Каштанка! Федюшка худо урсин агар. Каштанканинг ўзгинаси. Ма, ма!
Аллаким галереядан туриб ҳуштак чалди, бир ёш бола ва бир катта киши бараварига:
— Каштанка! Каштанка! — деб чақирди.
Тётка чўчиб тушди ва ўша овоз келаётган томонга қаради. Соқол босган, илжайиб турган маст башарага ва дўмбоққина, қизил юзини қўрқув босган болага кўзи тушиб, боя ёруғ шуълага дуч келгандагидек кўзи қамашди…
У бирдан ўтмишини эслади, стулдан йиқилиб тушиб, қумда питпрлаб қолди, сўнг қувончидан вангиллаганича улар томонга отилди. Ғовур ва гулдурос кўтарилди. Ора-сира ҳуштак товуши ва боланинг:
— Каштанка! Каштанка! — деб қичқирган овози эшитилиб турарди.
Тётка ғовдан сакраб ўтди, кейин аллакимнинг елкасидан ошиб ўтди-да, ложага чиқиб қолди: кейинги ярусга ўтиш учун баланд девордан ошиши керак эди; Тётка бир сакради, ошиб ўтолмай девордан сирғаниб тушди. Кейин у қўлдан-қўлга ўтди, аллакимларнинг қўли ва юзини ялаб, тобора юқорига кўтариларди. Ниҳоят галеркага ҳам ўтди…
Орадан ярим соат ўтгач, Каштанка елим ва лак ҳиди келадиган кишилар кетидан кўчада борарди. Лука Александрич чайқалар ва тажрибада кўриб-билиб қолгани учун ариқлардан нарироқда юришга ҳаракат қиларди.
— Гуноҳкор бандангман… — деб ғўлдирарди у. — Сен бўлсанг Каштанка — ғалатисан, дурадгор билан ромсоз орасида қанча фарқ бўлса, сен билан одам орасида ҳам шунча фарқ бор.
Унинг ёнида отасининг шапкасини кийиб олган Федюшка борарди. Каштанка уларнинг орқасидан қарар, назарида уларнинг кетидан кўпдан бери кетаётгандек, улардан ҳеч қачон ажралмагандек, қувонч билан борарди.
У деворга ёпиштирилган қоғозлари кир бўлиб кетган уйни, ғозни, Федор Тимофеични, мазали овқатларни, таълимни, циркни эслар, лекин энди буларнинг ҳаммаси узундан-узоқ, чалкаш, ташвишли тушдек туюларди.

Anton Chexov
KASHTANKA
Xolida Ahrorova tarjimasi

Birinchi bob

YARAMAS XULQ

Ko‘ppak bilan xonaki itdan bo‘lgan tulki tumshuq, sariq yosh it yo‘lkada u yoqdan bu yoqqa yugurar va tashvishlanib atrofiga alanglar edi. U har zamon-har zamonda to‘xtar va ingillar, goh sovqotgan bir oyog‘ini, goh ikkinchisini ko‘tarar, qanday adashib qolganini bilishga urinardi.
Shu kunni u qanday o‘tkazganini, bu yot yo‘lkaga qanday kelib qolganini yaxshi eslardi.
Bugungi kun shunday boshlandi: egasi duradgor Luka Aleksandrich shapkasini kiydi, yog‘ochdan yasalgan allaqanday narsani qizil ro‘molga o‘rab, qo‘ltig‘iga qistirdi-da:
— Kashtanka, yur! — deb qichqirdi.
Kashtanka o‘z nomini eshitib, yotgan yeridan — duradgorlik stoli tagidagi qirindi orasidan chiqdi-da, huzur qilib kerishib olgach, egasi ketidan yugurdi. Luka Aleksandrichga buyurtma bergan kishilar shu qadar uzoqda turardiki, ularning har birinikiga yetib borguncha duradgor yo‘l-yo‘lakay bir necha marta mayxonaga kirib, tomog‘ini ho‘llab chiqardi. Kashtanka yo‘lda o‘zini juda yomon tutganini esladi. Sayrga chiqqani uchun sevinib ketganidan irg‘ishlar, ot qo‘shilgan konkaning vagonlariga qarab hurar, begona hovlilarga kirib chiqar, boshqa itlarning ketidan quvlar edi. Duradgor uni yo‘qotib qo‘yar, to‘xtab, achchig‘lanib chaqirardi. Bir marta u g‘azab bilan itning tulkinikiga o‘xshagan shalpon qulog‘idan cho‘zib tortdi-da:
— He… o‘lib ketgur… rasvo! — deb koyidi. Buyurtmachilarga uchrashib, qaytishda Luka Aleksandrich singlisinikiga kirdi va u yerda yeb-ichib chiqdi; keyin tanish muqovasoznikiga bordi, muqovasoznikidan chiqib mayxonaga kirdi, u yerdan chiqib oshnasinikiga bordi va hokazo. Xullas, Kashtanka begona yo‘lkaga kelib qolganda kech kira boshlagan, duradgor esa g‘irt mast edi. U qo‘llarini havoda silkitar va chuqur nafas olib g‘o‘ldirardi:
— Gunohkor, osiy bandamiz! Gunohimizni o‘zing kechir! Mana hozir ko‘chada fonarlarni tomosha qilib yuribmiz. O‘lganimizda esa do‘zax o‘tida yonamiz…
U goh muloyimlashib, Kashtankani chaqirib olar va unga qarab shunday derdi:
— Sen-chi, Kashtanka, bir jonivor-hasharotdan boshqa narsa emassan. Duradgor bilan romsozning orasida qaicha farq bo‘lsa, sen bilan odam orasida ham shuncha farq bor…
U Kashtanka bilan shu tarzda gaplashib turganida, birdan muzika yangradi. Kashtanka alanglab qaradi va ko‘chada, bir polk soldatning to‘ppa-to‘g‘ri bostirib kelayotganini ko‘rdi. G‘ashiga tegayotgan muzika tovushiga chidayolmay o‘zini u yoqdan bu yoqqa urib vovulladi. Duradgorning qo‘rqib g‘inshish va hurish o‘rniga tirjayganini, qaddini rostlab, besh barmog‘ini chekkasiga taqab chest berganini ko‘rib, Kashtanka hayron bo‘lib qoldi. Egasining qarshilik ko‘rsatmaganini ko‘rgach Kashtanka boyagidan ham battar vovulladi va jon holatda ko‘chani kesib o‘tib, narigi yo‘lkaga yugurdi.
Kashtanka hushini yig‘ib olganda muzika tingan, polkdan esa asar ham qolmagan edi. U ko‘chani kesib o‘tib, xo‘jayinini qoldirib ketgan joyiga yugurdi, lekin, afsus! U yerda duradgor yo‘q edi. Kashtanka jon holatda oldinga otildi, keyin orqasiga qaytdi, ko‘chani yana bir kesib o‘tdi, lekin duradgordan nom-nishon qolmagan edi… Kashtanka egasining izini hididan topib olay deb yo‘lkani iskadi, lekin bundan sal ilgari yangi rezinka kalish kiygan allaqanday muttaham o‘tgan ekan, barcha nozik hidlar, o‘tkir kauchukning buriqsab turgan sassiq hidiga qo‘shilib, hech narsani ajratib bo‘lmadi.
Kashtanka goh oldinga, goh keyinga yugurdi, egasini topmadi. Bu orada qorong‘i tushib qoldi. Ko‘chaning har ikki tomonidagi fonarlar yoqildi, uylarning derazalarida chiroq ko‘rindi. Zudlab yog‘ayotgan laylak qor tosh ko‘chani, otlarning yag‘rinini, izvoshkachilarning shapkasini oqartirardi. Qorong‘i quyuqlashgan sari narsalar tobora oqroq ko‘rinardi. Kashtankaning yonida, uning oldini to‘sib, oyoqlari bilan uni turtib, begona buyurtmachilar u yoqdan bu yoqqa tinmay o‘tib turardi. (Kashtanka barcha odamlarni ikki toifaga: xo‘jayinlar va buyurtmachilarga ajratardi; bular o‘rtasida katta farq bo‘lib: xo‘jayinlar uni urishga haqli bo‘lsa, Kashtankaning o‘zi buyurtmachilarning boldiridan uzishga haqli edi). Buyurtmachilar qayoqqadir shoshilar, unga parvo ham qilmasdilar.
Juda qorong‘i bo‘lib qolgach, Kashtankaning yuragini qayg‘u hamda vahima bosdi; u allaqanday bir eshikka siqilib olib, zor-zor yig‘ladi. Kashtanka Luka Aleksandrich bilan kun bo‘yi sayohat qilib charchagan, qulog‘i va oyoqlari sovqotgan, buning ustiga qorni ham juda och edi. Kuni bo‘yi u atigi ikki marta ovqatlandi: muqovasoznikida ozginagina yelim, qovoqxonalarning birida kolbasaning po‘stlog‘ini topib oldi. Ana shu xolos. Agar u odam bo‘lganda edi, balki:
«Yo‘q, bunday yashab bo‘lmaydi! Undan ko‘ra o‘zingni otib o‘ldirganing yaxshi!» deb qo‘ygan bo‘lardi.

Ikkinchi bob

SIRLI BIR NOTANISH ODAM

Lekin Kashtanka hech narsani o‘ylamas, faqat g‘inshirdi. Endi orqa va boshini momiqday yumshoq qor qoplab olgan, madorsizlikdan mudray boshlagan ham ediki, birdan eshik shiqilladi, g‘ijillab ochildi va biqiniga urildi. Kashtanka irg‘ib turdi. Ochilgan eshikdan buyurtmachilar toifasidan allaqanday bir kishi chiqdi. Kashtanka angillab, uning oyog‘i tagida o‘ralashib qolgani uchun bu kishining e’tiborini o‘ziga jalb etdi. U engashdi-da:
— Ha, kuchukcha, bu yerga qanday kelib qolding, — dedi. — Eshik bilan ezib qo‘ydimmi? Voy bechoragina-e… Qo‘y, xafa bo‘lma, qo‘ya qol… Bilmay qoldim.
Kashtanka kiprigiga yopishgan qor uchqunlari orasidan notanish kishiga qaradi va ro‘parasida soqoli qirilgan lo‘ppi yuzli, boshiga tsilindr kiygan, egnidagi po‘stinining oldi ochiq, pakana va baqaloq odam turganini ko‘rdi.
— Nega g‘inshiysan? — deb so‘radi u kishi qo‘li bilan Kashtankaning ustidagi qorlarni qoqib. — Egang qani? Adashib qoldingmi? Eh, bechora kuchukcha-ya! Endi nima qilamiz-a?
Notanish kishining ovozidagi mehribonlik ohangini sezgan Kashtanka uning qo‘lini yaladi va avvalgidan qattiqroq g‘inshidi.
— Juda g‘alati yoqimtoy kuchuk ekansan-ku! — dedi notanish kishi. — Tulkining o‘zginasisan-a! Mayli endi, nima ham qilardik, men bilan yura qol. Biron narsaga yarab qolarsan… Mah-mah!
U kishi labini cho‘pilatdi va Kashtankaga qo‘li bilan «yur» degan ishora berdi. Kashtanka unga ergashdi.
Oradan yarim soat o‘tar-o‘tmas Kashtanka katta yorug‘ xonada, stol oldida, notanish kishining ovqatlanishini, boshini bir tomonga egib, iydiradigan tarzda maroq bilan kuzatib o‘tirardi. U kishi ovqatlanar, Kashtankaga ham ovqatdan tashlab qo‘yardi… Avval u Kashtankaga bir burda non va pishloqning ko‘k po‘stlog‘ini tashladi. Keyin bir parcha go‘sht, yarimta somsa va tovuq suyagini berdi. Kashtanka och bo‘lgani uchun ularning hammasini shu qadar tez yamlab yutardiki, mazasini ham bilmay qolardi.
Qancha ko‘p yesa ham to‘ymasdi.
— Egang yaxshi boqmas ekan! — dedi notanish kishi itning ovqatni och ko‘zlik bilan chaynamay yutayotganini ko‘rib. — Muncha ozg‘insan! Qoq suyaksan…
Kashtanka ko‘p ovqat yedi, lekin to‘ymadi, faqat huzur qildi, xolos. Ovqatdan keyin uyning o‘rtasiga yotib, oyog‘ini uzatdi va rohat qilganidan dumini likillatdi.
Yangi egasi kresloda yalpayib o‘tirib, sigara chekayotganda Kashtanka dumini likillatib: bu yer yaxshimi yoki duradgorniki yaxshimi, deb o‘yladi. Bu yerda jihozlari oz va buning ustiga xunuk: kreslo, divan, lampa va gilamlardan boshqa hechnarsa yo‘q. Shuning uchun ham uy bo‘shga o‘xshab ko‘rinadi. Duradgorning uyi esa har xil narsalar bilan to‘la: unikida stol, duradgorlik dastgohi, bir uyum qirindi, randalar, iskanalar, arralar, sa’va qamalgan qafas, tog‘ora bor… Notanish kishinikida hech qanaqa hid yo‘q, duradgornikida esa doim yelim, lak va qirindilarning xushbo‘y hidi anqiydi. Lekin shunisini ham aytish kerakki, notanish kishining ko‘pgina yaxshi tomoni bor: u ovqatni ko‘p berdi, Kashtanka stol oldida dumini likillatib, iydiradigan tarzda termulib turganda biron marta ham urmadi, yer tepinib: «yo‘qol la’nati!» deb ham qichqirmadi.
Yangi egasi sigarasini chekib bo‘lgach, chiqib ketdi va ko‘rpacha olib kirdi. Ko‘rpachani devor yoniga, burchakka solar ekan:
— Hoy ko‘ppak, bu yoqqa kel! Bu yerda yot. Uxla! — dedi.
Keyin u lampani o‘chirib, chiqib ketdi. Kashtanka ko‘rpachada yotdi va ko‘zini yumdi. Ko‘chadan itning vovullagani eshitildi, u ham javob qaytarmoqchi bo‘lgan edi, lekin birdan ko‘nglini g‘ussa bosdi.
U Luka Aleksandrichni, uning o‘g‘li Fedyushkani va duradgorlik dastgohi tagidagi shinamgina o‘rnini esladi… Kashtanka qishning uzoq kechalarida duradgor yog‘och randalayotganda yoki ovozini chiqarib gazeta o‘qiyotganda, Fedyushka bilan o‘ynashini esladi… Fedyushka Kashtankaning orqa oyog‘idan tortib dastgoh tagidan sudrab chiqarar va u bilan shunday fokuslar qilar ediki, ko‘z oldi qorong‘ilashib, a’zoyi badani og‘rirdi. Fedyushka uni orqa oyog‘ida yurishga majbur qilar, Kashtankani qo‘ng‘iroq qilar, ya’ni dumidan qattiq tortar, natijada u angillar, ham vovullardi. Kashtankaga tamaki hidlatardi… Ayniqsa mana bu fokus juda azob berardi: Fedyushka bir parcha go‘shtni ipga bog‘lab Kashtankaga tashlar, u yutib yuborgach esa, qah-qahlab kulib, uni me’dasidan tortib chiqarardi. Xotiralar ko‘z oldiga ravshanroq kelgan sari Kashtanka qattiqroq va g‘amginroq g‘inshiy boshladi.
Lekin ko‘p o‘tmay horg‘inlik va issiq qayg‘udan ustun keldi… U uxlab qoldi. Xayolida itlar yugurishib yurardi; bular orasida Kashtanka bugun ko‘chada uchratgan ko‘ziga oq tushgan, tumshug‘ining yonini tikanakday jun bosgan, baroq qari xonaki it ham bor edi. Fedyushka bo‘lsa, qo‘liga iskana ushlab uni quvlab yuribdi, keyin Fedyushka ham birdan it qiyofasiga kirib, baroq jun bosdi, quvonib-quvonib vovulladi-da, Kashtankaning yoniga kelib qoldi. Qashtanka ikkalasi oqko‘ngillik bilan bir-birlarining tumshuqlarini iskashdi-da, yugurib ko‘chaga chiqib ketishdi…

Uchinchi bob

YANGI YOQIMTOY TANISHLAR

Kashtanka uyg‘onganda tong yorishgan, ko‘chadan esa faqat kunduzlari bo‘ladigan g‘ovur-g‘uvur eshitilardi. Uyda hech kim yo‘q. Kashtanka kerishdi, esnadi va achchig‘lanib xonada u yoqdan bu yoqqa kezib yurdi. U burchaklarni va jihozlarni iskadi, dahlizga kirib chiqdi, lekin bironta qiziqarli narsa topmadi. Dahlizga chiqiladigan eshikdan tashqari yana bir eshik bor edi. Biroz o‘ylab ko‘rgach, Kashtanka ikki oyog‘i bilan eshikni timdalab ochdi va ikkinchi xonaga chiqdi. Krovatda buyurtmachi toifasidagi odam bayko adyol yopinib uxlab yotardi. Kashtanka kechagi notanish kishini tanidi.
— Rrrr… — dedi Kashtanka, lekin shu zahoti kechagi ovqatni eslab, dumini likillatdi va iskay boshladi.
Kashtanka notanish kishining kiyimlarini, etigini iskadi va ulardan ot hidi kelayotganini aniqladi. Yotoqxonada allaqayoqqa chiqiladigan yana bir eshik bo‘lib, u ham yopiq edi. Kashtanka shu eshikni timdaladi, ko‘kragi bilan itarib ochdi va shu zamonoq g‘alati, juda shubhali hidni sezdi. Ko‘ngilsiz bir uchrashuvni oldindan his qilgan Kashtanka irilladi va atrofiga alanglab, devorlariga yopishtirilgan qog‘ozlar kir bo‘lib ketgan kichik uyga kirdi-da, qo‘rqqanidan tislandi. Kashtanka ro‘parasida sira kutilmagan va qo‘rqinchli bir narsani ko‘rdi. Kulrang bir g‘oz bo‘yni va boshini yerga egib, qanotlarini yozib va qig‘illab to‘g‘ri Kashtankaga qarab bostirib kelardi. Undan sal narida kichkinagina ko‘rpachada oppoq mushuk yotardi; Kashtankani ko‘rishi bilanoq u irg‘ib turdi, belini kamalak qilib, dumini ko‘tardi, yungini hurpaytirdi va u ham pixilladi. Kashtanka juda qo‘rqib ketdi, lekin sir boy bermaslik uchun qattiq vovulladi va mushukka tashlandi… Mushuk belini boyagidan ham battarroq egdi, pixilladi va panjasi bilan Kashtankaning boshiga bir urdi. Kashtanka o‘zini chetga oldi, cho‘nqaydi, mushuk tomon tumshug‘ini cho‘zib g‘inshidi va qattiq vovulladi; shu vaqt orqa tomondan kelgan g‘oz Kashtankaning orqasini cho‘qidi. Kashtanka sapchib tushdi va g‘ozga tashlandi…
Shu vaqt birdan:
— Bu nima degan gap? — deb jahl bilan aytilgan qattiq ovoz eshitildi va egniga chopon kiygan, sigara tishlagan kechagi notanish kishi kirib keldi. — Nima gap o‘zi? Joy-joyingga bor!
U kishi mushukning yoniga keldi, egilib turgan beliga bir turtdi-da:
— Fedor Timofeich, bu nima? Janjal qo‘zg‘adinglarmi? Eh, qari tentak! Yot! — dedi.
Keyin g‘oz tomonga o‘girilib baqirdi:
— Ivan Ivanovich, bor joyingga!
Mushuk itoatkorlik bilan ko‘rpachasiga yotdi va ko‘zini yumdi. Qizishib ketib, janjalga aralashganidan o‘zi ham norozi ekani tumshuq va mo‘ylovidan sezilib turardi. Kashtanka ranjib g‘inshidi, g‘oz esa bo‘ynini cho‘zib, nima to‘g‘ridadir tez-tez, qizg‘in va ravshan gapirdi, lekin uning nima deganiga hech tushunib bo‘lmas edi.
— Xo‘p, xo‘p! — dedi xo‘jayin esnab. — Ahil bo‘lib, do‘st bo‘lib yashash kerak. — U Kashtankani silab qo‘ydi va gapini davom etdirdi: — Sen, sariq, qo‘rqma… Bular yaxshi, seni xafa qilishmaydi… Shoshma, otingni nima qo‘yamiz? Otsiz yurib bo‘lmaydi-ku, og‘ayni.
Notanish kishi o‘ylab turgach:
— Topdim… — dedi. — Sening oting — Tyotka bo‘ladi… Tushundingmi? Tyotka.
U «Tyotka» so‘zini bir necha bor takrorladi-da, chiqib ketdi.
Kashtanka o‘tirdi va atrofini kuzata boshladi. Mushuk ko‘rpachasida qimir etmay o‘tirar va o‘zini uyquga solar edi. G‘oz esa bo‘ynini cho‘zib va turgan joyida yer tepinib, allanarsa to‘g‘risida tez va qizg‘in gapirardi. Aftidan juda aqlli g‘oz ko‘rinardi; har gal uzundan-uzoq gapirgandan keyin, hayron bo‘lib, orqasiga tislanar va o‘z so‘zidan zavqlanayotganday ko‘rinardi… Kashtanka uning gapiga quloq soldi, «rrr…»deb javob qaytardi-da, burchaklarni iskay boshladi. Bir burchakda kichkina tog‘ora turar, unda no‘xot va non ivitib qo‘yilgan edi. Kashtanka no‘xotni yeb ko‘rdi — bemaza ekan, nondan yeb ko‘rdi — durust ekan, indamay yeyaverdi. G‘oz begona bir it ovqatini yeb qo‘yayotgani uchun xafa bo‘lmadi, aksincha, boyagidan ham qizg‘inroq gapirdi va o‘zining ishonchini ko‘rsatish uchun tog‘ora yoniga keldi-da, no‘xotdan bir necha donasini terib yedi

To‘rtinchi bob

CHAMBARAKDAGI MO‘JIZA

Birozdan keyin notanish kishi yana kirdi. Uning qo‘lida darvozaga va P harfiga o‘xshagan g‘alati bir narsa bor edi. Yog‘ochdan qo‘pol qilib ishlangan P harfining tepasiga qo‘ng‘iroq osilgan va to‘pponcha bog‘lab qo‘yilgan; qo‘ng‘iroqning tiliga va to‘pponchannng tepkisiga kanop bog‘langan edi. Notanish kishi P ni uyning o‘rtasiga qo‘ydi, anchagacha allanarsalarni yechdi, boyladi, keyin g‘ozga qaradi-da:
— Qani, Ivan Ivanovich, marhamat! — dedi.
G‘oz P ning yoniga keldi va allanarsani kutgan vaziyatda to‘xtadi.
— Qani, — dedi notanish kishi, — boshlaymiz. — Avval bir salom qilib qo‘y! Tez bo‘l!
Ivan Ivanich bo‘ynini cho‘zdi, har tarafga qarab bosh chayqadi va panjasi bilan yer tepinib qo‘ydi.
— Yasha, balli… Qani endi, o‘l!
G‘oz oyog‘ini osmonga ko‘tarib chalqancha tushib yotdi. Ana shunday bir necha ahamiyatsiz fokuslardan keyin notanish kishi birdan boshini changalladi va yuzida qo‘rquv aks etdirib qichqirdi:
— Qorovul! O‘t ketdi! Yonib ketdik!
Ivan Ivanich P ning yoniga yugurib bordi, kanopni tishlab tortdi-da, qo‘ng‘iroqni chalib yubordi.
Notanish kishi juda mamnun bo‘ldi. U g‘ozning bo‘ynini siladi-da:
— Barakalla, Ivan Ivanovich! — deb qo‘ydi. — Endi, o‘zingni zargar deb faraz qil, oltin va brilyantlar bilan savdo qilasan. Magaziningga kelsangki, o‘g‘rilar yuripti. Shunda nima qilarding?
G‘oz ikkinchi kanopni tishlab tortdi, to‘pponcha paqillab otildi. Qo‘ng‘iroqning jaranglashi Kashtankaga juda yoqdi, to‘pponchaning paqillab otilishi esa uni shu qadar zavqlantirib yubordiki, P ning atrofida yugurib vovulladi.
— Tyotka, joyingga bor, — deb qichqirdi notanish kishi. — Tek tur.
Ivan Ivanichning ishi to‘pponcha otish bilan tugamadi. Notanish kishi xipchinini shipillatib uni bir soatcha o‘z atrofida yugurtirdi, g‘ozni g‘ovdan sakrashga, chambarak ichidan sakrab o‘tishga, dumini yerga tirab, panjalarini silkitishga majbur qildi. Qashtanka Ivan Ivanichdan ko‘z uzmas, zavqlanganidan g‘inshirdi, bir necha marta qattiq vovullab, uning ketidan yugurdi. G‘oz ham, o‘zi ham charchagandan keyin notanish kishi peshonasining terini artdi-da:
— Marya Xavronya Ivanovnani chaqir! — deb qichqirdi.
Oradan bir daqiqa o‘tar-o‘tmas hurillagan ovoz eshitildi… Kashtanka vakilladi, o‘ziga qahramonona tus berdi-da, har ehtimolga qarshi notanish kishining yoniga borib turdi. Eshik ochildi, allaqanday kampir mo‘raladi va bir nimalar dedi-da, qop-qora juda xunuk bir cho‘chqani kiritib yubordi. Cho‘chqa Kashtankaning irillaganiga parvo qilmay tumshug‘ini ko‘tardi-da, xursandlik bilan hurilladi. U egasini, mushukni va Ivan Ivanichni ko‘rganiga juda sevinib ketganga o‘xshardi. U mushukning yoniga borib, tumshug‘i bilan qorniga turtib qo‘yganda va g‘oz bilan allanarsa haqida gaplashganda uning harakatlari, ovozi hamda dumining titrashidan ancha ko‘ngilchanligi sezilib turardi. Bunaqa shaxslarga qarab irillash va vovullash foydasizligini Kashtanka darrov tushundi.
Xo‘jayin P ni olib qo‘ydi va:
— Fedor Timofeich, marhamat! — deb qichqirdi. Mushuk erinchoqlik bilan o‘rnidan turdi-da, istar-istamas yurib, xuddi bir katta ish ko‘rsatayotgandek cho‘chqaning yoniga keldi.
— Qani, misr piramidasidan boshlaymiz, — dedi xo‘jayin.
U anchagacha allanarsalarni tushuntirdi, keyin: «Bir… ikki… uch!» deb komanda berdi. «Uch» deyilishi bilanoq Ivan Ivanich qanotlarini qoqdi va sakrab cho‘chqaning ustiga chiqib oldi… G‘oz qanotlarini yoyib, bo‘ynini cho‘zib, muvozanatni saqlab, cho‘chqaning ustiga joylashgach, Fedor Timofeich erinchoqlik bilan shalvirab yurgyu, ularning yoniga bordi va o‘z san’atini nazar-pisand qilmagan bir qiyofada avval istar-istamas cho‘chqaning ustiga chiqdi, keyin g‘ozning ustiga chiqdi-da, oldingi oyoqlarini ko‘tarib turdi. Notanish kishi aytgan misr piramidasi hosil bo‘ldi. Kashtanka zavqlanganidan chiyillab yubordi, lekin shu mahal keksa mushuk esnadi va muvozanatini yo‘qotib, g‘ozning ustidan ag‘inab tushdi. Notanish kishi baqirdi, qo‘llarini silkidi va yana allanarsani tushuatira boshladi. Xullas xo‘jayin piramida bilan bir soatcha ovora bo‘lgandan keyin Ivan Ivanovichga mushukka minib yurishni o‘rgata boshladi, keyin mushukka chekishni o‘rgatdi va hokazo.
Notanish kishi peshonasining terini artib chiqib ketishi bilan ta’lim tugadi. Fedor Timofeich jirkanib pix-pix qilib qo‘ydi-da, ko‘rpachasiga yotib ko‘zini yumdi.
Ivan Ivanich tog‘ora yoniga bordi, kampir cho‘chqani olib chiqib ketdi.
Juda ko‘p yangi taassurotlar tufayli Kashtankaga kun juda tez o‘tib ketganday tuyildi, kechqurun esa devorlariga yopishtirilgan qog‘ozlari kir bo‘lib ketgan uyga ko‘rpachasi bilan ko‘chirib qo‘yildi-da, u yerda Fedor Timofeich va g‘oz bilan birgalikda tunadi.

Beshinchi bob

TALANT! TALANT!

Oradan bir oy o‘tdi.
Kashtanka har kuni kechqurun yaxshi ovqat bilan boqishlariga va Tyotka deb chaqirishlariga o‘rganib qoldi. U notanish kishiga ham, yangi hamrohlariga ham ko‘nikdi. Umr silliq va ravon o‘tardi.
Kunlar bir xilda boshlanardi. Odatda Ivan Ivanich hammadan avval uyg‘onar va Tyotka yoki mushuk yoniga borar, bo‘ynini egib allanarsalar to‘g‘risida qizg‘in va berilib gapirar, lekin uning nima deyayotganiga avvalgidek sira tushunib bo‘lmas edi. Ba’zan u boshini baland ko‘tarib uzun monologlar o‘qirdi. Dastlabki tanishgan kunlarida Kashtanka g‘ozni aqlli bo‘lgani uchun ko‘p gapiradi deb o‘ylagandi, lekin ko‘p o‘tmay uni butunlay izzat qilmaydigan bo‘ldi; g‘oz uning yoniga kelib, uzun nutqini boshlaganda, Kashtanka avvalgidek dumini likillatmas, aksincha hadeb gapiraverib hech kimni uxlatmagani, ezmaligi uchun sira mensimas va iymanib o‘tirmay «rrr…» deb qo‘yardi.
Fedor Timofeich esa butunlay boshqacha edi. U uyg‘onsa ham damini chiqarmas, qimirlamas, hatto ko‘zini ham ochmas edi. Unga qolsa sira uyg‘onmas edi, chunki hayotni uncha yaxshi ko‘rmasa kerak. Uni hech narsa qiziqtirmas, hamma narsaga beparvo qarar, hamma narsadan nafratlanar, hatto mazali ovqatni yeb turib ham jirkanib, «pix-pix»lab qo‘yardi.
Kashtanka uyg‘onganidan keyin uydan-uyga o‘tib yurar va burchaklarni iskar edi. Faqat unga va mushukka hamma uylarga kirib yurishga ruxsat berilgandi; g‘oz bo‘lsa, devorlariga yopishtirilgan qog‘ozlari kir bo‘lib ketgan uyning ostonasidan hatlashga ham haqsiz edi. Xavronya Ivanovna hovlining allaqaerida, og‘ilda yashar va ta’lim paytlaridagina paydo bo‘lardi. Xo‘jayin kech uyg‘onar va choyini ichib bo‘lishi bilanoq fokuslarini boshlardi. Har kuni uyga P, qamchi va chambarak olib kirilar, har kuni shu fokuslar takrorlanardi. Ta’lim uch-to‘rt soat davom etar, hatto ba’zan shunday bo‘lardiki, Fedor Timofeich, horiganidan xuddi mastlarga o‘xshab gandiraklar, Ivan Ivanovich tumshug‘ini ochib og‘ir nafas olar, xo‘jayin esa qip-qizarib ketib, hadeb peshonasining terini artardi.
Ta’lim va ovqatlanish tufayli kun juda xursandchilik bilan o‘tar, kechqurunlari esa Tyotka zerikar edi. Odatda kechqurun xo‘jayin allaqaerga jo‘nar, g‘oz bilan mushukni ham o‘zi bilan olib ketardi. Yolg‘iz qolgan Tyotka ko‘rpachasiga yotar va g‘ussaga botar edi. G‘ussa, xuddi uyni bosayotgan qorong‘ilik singari sekin-asta butun borligini qamrab olardi. Shunday bo‘lardiki, itning vovullashga ham, ovqat yeyishga ham, uydan-uyga yugurib yurishga ham, hatto, qarashga ham xushi kelmay qolardi; keyin itmi, odammi ekanligi noaniq ikki gavda xayoliga kelardi. Ularning istarasi issiq, yoqimtoy, lekin kimligini anglab bo‘lmasdi; ularni ko‘rganda Tyotka dumini likillatar, nazarida allaqaerdadir ko‘rganday va sevganday bo‘lardi… Uxlab ketar ekan, ulardan har gal yelim, qirindi va lak hidi kelayotganday tuyilardi.
U yangi hayotga juda ko‘nikib, ozg‘in, suyaklari chiqib turgan xonaki itdan to‘q va sho‘x ko‘ppakka aylangach, egasi odatdagi ta’lim oldidan uni silab qo‘ydi-da, shunday dedi:
— Tyotka, endi ishni boshlasak ham bo‘lar. Bekor yurish yetar. Seni artist qilmoqchiman… Xo‘sh, artist bo‘lging keladimi?
Shunday qilib unga turli hunar o‘rgata boshladi. Birinchi darsda u keyingi oyoqlarida tik turishni o‘rgandi. Bu hunari o‘ziga ham juda yoqdi. Ikkinchi darsda keyingi oyoqlarida sakrab, egasi ushlab turgan qandni og‘zi bilan ilib olishi kerak edi. Keyingi darslarda esa o‘yin tushishni, egasining atrofida tizginlangan holda yugurishni, muzikaga jo‘r bo‘lib uvillashni, ko‘ng‘iroq chalishni, to‘pponcha otishni o‘rgandi. Oradan bir oy o‘tgach misr piramidasida bemalol Fedor Timofeichning o‘rnini bosadigan bo‘ldi. U jon-dili bilan ta’lim olar, muvaffaqiyatlaridan esa nihoyatda xursand edi; tilini osiltirib egasi atrofida tizginlangan holda yugurish, chambarak orasidan sakrash va keksa Fedor Timofeichga minib yurish unga juda xush yoqardi. Har bir muvaffaqiyatli chiqqan fokusdan zavqlanib qattiq vovullar, egasi esa hayron bo‘lar va zavqlanganidan qo‘llarini bir-biriga ishqab:
— Talant! Talant! — Haqiqiy talant! Bu o‘yinlaring, albatta, hammaga manzur bo‘ladi! — deb qo‘yardi.
Shunday qilib Tyotka «talant» degan so‘zga o‘rganib qoldi va har gal egasi shu so‘zni aytganda irg‘ib turar, go‘yo bu so‘z o‘z ismi bo‘lib qolganday, atrofga alanglab qo‘yardi.

Oltinchi bob

NOTINCH KECHA

Tyotka tush ko‘rdi, tushida qorovul supurgi ko‘tarib, quvlab yurgan emish. Tyotka qo‘rqqanidan uyg‘onib ketdi.
Xona jimjit, qop-qorong‘i va juda dim edi. Burgalar talardi. Tyotka ilgari qorong‘idan hech qo‘rqmasdi, lekin endi negadir yuragini vahima bosdi, vovullagisi keldi. Qo‘shni xonada xo‘jayinning chuqur nafas olgani eshitildi, oradan biroz vaqt o‘tgach, og‘ilxonadagi cho‘chqa xurilladi, yana jimlik cho‘kdi. Ovqat haqida o‘ylasang ko‘ngling ancha yengil tortadi. Shuning uchun ham Tyotka bugun Fedor Timofeichning ovqati orasidan tovuqning oyog‘ini o‘g‘irlab olganini, va mehmonxonada shkaf yonidagi o‘rgimchak in qo‘ygan va chang bosgan burchakka yashirganini o‘yladi. Hozir borib xabar olib kelsa bo‘lardi-ya: tovuq oyog‘i turganmikan, yo yo‘qmikan? Egasi topib olib, yeb qo‘ygan bo‘lishi ham mumkin. Lekin tong otmasdan u uyga kirib bo‘lmaydi; bu yerning tartibi shunday. Tyotka tezroq uxlay deb ko‘zini yumdi, chunki qanchalik tez uxlasa, shunchalik tez tong otishini u tajribada bilardi. Lekin shu vaqt undan sal nariroqda g‘alati bir tovush eshitildi. Tyotka seskanib ketdi va irg‘ib o‘rnidan turdi. Bu Ivan Ivanichning tovushi edi. Lekin bu tovush odatdagidek ezma va ishonarli bo‘lmay, eshikning g‘ijillashiga o‘xshash g‘ayri tabiiy, juda dahshatli chinqiriq edi.
Tyotka qorong‘ida hech narsani ko‘rmadi ham, tushunmadi ham. Shuning uchun boyagidan battar qo‘rqib ketdi-da, g‘o‘ldirab:
— Rrrrr… — deb qo‘ydi.
Oradan yaxshi bir suyakni tozalaguncha kerak bo‘lgan bir muddat o‘tdi; qichqiriq takrorlanmadi. Tyotka asta-sekin tinchlandi va mudrab ketdi. Tushida soni va yonboshida bulturgidan qolgan yunglari osilib turgan ikkita katta qora itni ko‘rdi; ular katta tog‘oradagi oppoq bug‘i osmonga ko‘tarilayotgan va juda mazali is kelayotgan yuvindini ochko‘zlik bilan ichishardi; ular ba’zi-ba’zida Tyotkaga qarar va tishlarini irjaytirib: «Senga bermaymiz!» deb g‘o‘ldirashadi. Lekin uydan po‘stin kiygan kishi chopib chiqdi-da, ularni qamchi bilan urib, haydab yubordi; shundan keyin Tyotka tog‘ora yoniga borib, icha boshladi, boyagi kishi darvozadan chiqib ketishi bilan haligi qora itlar o‘kirishib unga tashlandi. Shu vaqt yana qig‘illagan tovush eshitildi.
— Q-g‘o‘! Q-g‘e-g‘e! — deb qichqirdi Ivan Ivanich. Tyotka uyg‘ondi, irg‘ib o‘rnidan turdi-da, ko‘rpachasidan tushmasdanoq ulidi. Unga Ivan Ivanich emas, boshqa birov qichqirayotganday tuyildi, og‘ilxonadagi cho‘chqa ham negadir yana xurillab qo‘ydi.
Birdan tuflining shipillashi eshitildi va chopon kiygan, sham ko‘targan xo‘jayin kirib keldi. Lip-lip etgan nur devorlarga yopishtirilgan kir qog‘ozlarni va shipni yoritib, qorong‘ilikni quvib chiqardi. Tyotka qarasa, uyda begona kimsa ko‘rinmaydi. Ivan Ivanich yerda, uxlamay o‘tirardi. Uning qanotlari yoyilgan, tumshug‘i ochilgan, juda charchab, suvsab qolganga o‘xshardi. Qari Fedor Timofeich ham uxlamasdi. Boyagi tovush uni ham uyg‘otib yuborgan bo‘lsa kerak.
— Ivan Ivanich, senga nima bo‘ldi? — deb so‘radi xo‘jayin g‘ozdan. — Nega baqirasan? Tobing yo‘qmi?
G‘oz javob bermadi.
Xo‘jayin uning bo‘ynini ushlab qo‘ydi, orqasini siladi-da:
— Voy, tentakvoy-ey. O‘zing ham uxlamaysan, boshqalarni ham uxlatmaysan, — deb qo‘ydi.
Xo‘jayin shamni olib chiqib ketgach, uy yana qorong‘i bo‘lib qoldi. Tyotkani vahima bosdi. G‘oz qichqirmas, lekin itning nazarida qorong‘ilikda allakim turganday bo‘lardi. Hammasidan dahshatlisi shu ediki, o‘sha begonaning o‘zi ko‘rinmas, shakli bo‘lmagani uchun qopib ham bo‘lmas edi-da. Negadir Tyotkaning nazarida shu kechasi biron yomon hodisa yuz beradigandek sezilardi. Fedor Timofeich ham notinch edi. Tyotka uning o‘z ko‘rpachasida ivirsilayotganini, esnab boshini silkitayotganini eshitardi.
Ko‘chaning allaqaerida darvoza taqilladi. Og‘ilxonadagi cho‘chqa xurilladi. Tyotka g‘inshidi, oldingi oyoqlarini cho‘zib, ustiga boshini qo‘ydi. Darvozaning taqillashi, negadir uxlamagan cho‘chqaning xurillashi, qorong‘ida va sukunat ichida Tyotkaga Ivan Ivanichning ovozidagi singari, juda ham g‘amgin va dahshatli ohang eshitildi. Hamma yoq vahima va tashvish ichida edi. Nima bo‘layotgan ekan-a? Ana shu ko‘rinmagan kim ekan-a? Mana, Tyotkaning yonida ikkita ko‘k uchqun bir on yiltillab ketdi. Bu Fedor Timofeich bo‘lib, tanishganlaridan beri uning yoniga birinchi marta kelishi edi. Unga nima kerak? Tyotka panjasini yaladi-da, uning nega kelganini ham so‘ramay, har xil ovoz chiqarib g‘inshib qo‘’ydi.
—Q-g‘e! — deb qichqirdi Ivan Ivanich. — Q-g‘e-g‘e!
Yana eshik ochildi-da, sham ko‘targan xo‘jayin kirdi. G‘oz boyagidek tumshug‘ini ochib, qanotini yozib o‘tirardi. Uning ko‘zlari yumuq edi.
— Ivan Ivanich! — deb chaqirdi xo‘jayin.
G‘oz qimir etmadi. Xo‘jayin uning yoniga, yerga o‘tirib bir pas indamay qarab turdi-da:
— Ivan Ivanich, — deb chaqirdi— Senga nima bo‘ldi? O‘zi nima gap. O‘layapsanmi? Ha, endi esimga tushdi! — deb qichqirib yubordi u birdan boshini changallab. — Nega bunaqa bo‘layotganingga tushundim? Bugun seni ot bosib olgan edi! Eh, xudoyim, eh xudoyim!
Tyotka xo‘jayinining nima deyayotganiga tushunmas edi. Lekin shunga qaramay uning biror dahshatli hol yuz berishini kutayotganini payqadi. Tyotkaning nazarida qorong‘i derazadan allaqanday begona mo‘ralayotganga o‘xshab ko‘rinardi. U deraza tomonga tumshug‘ini cho‘zib uvladi.
— Tyotka, g‘oz o‘lyapti, — dedi xo‘jayin va qo‘llarini yozdi, — ha, ha, o‘lyapti! Uyingizga o‘lim kirib keldi. Endi nima qilamiz? — Rangi o‘chgan, zo‘r tashvishga tushgan bechora xo‘jayin uh tortdi, boshini chayqay-chayqay yotoqxonasiga chiqib ketdi. Tyotka qorong‘ida qolishdan qo‘rqib uning ketidan ergashdi. Xo‘jayin krovatiga o‘tirdi-da:
— E, xudoyim-ey, endi nima qilamiz? — dedi bir necha marta.
Tyotka uning oyog‘i tagida o‘ralashar, nima uchun yuragi siqilayotganini va boshqalar nega tashvishga tushayotganini tushunmay, sababini bilish niyatida xo‘jayinning har bir harakatini kuzatib turardi. Ko‘rpachasidan turmaydigan Fedor Timofeich ham xo‘jayinning xonasiga kirdi va oyog‘iga suykala boshladi. U tashvishli xayollarni chiqarib tashlamoqchi bo‘lganday, boshini silkitar va krovat tagiga xavotirlanib qarab-qarab qo‘yardi.
Xo‘jayin bir likopchaga umivalnikdan suv qo‘ydida, yana g‘oz oldiga chiqdi.
— Ich, Ivan Ivanich! — dedi u, muloyimlik bilan likopchani g‘oz yoniga qo‘yaturib. — Icha qol, jonim.
Lekin, Ivan Ivanich qimir etmas, hatto ko‘zini ham ochmas edi. Xo‘jayin uning boshini likopchaga engashtir-i va tumshug‘ini suvga tegizdi, ammo g‘oz suvdan ichmadi, qanotini yana ham kengroq yozdi, boshi likopchada qolaverdi.
— Tamom, vassalom! — deb uh tortdi xo‘jayin. — Tamom. Ivan Ivanichdan ajralib qoldik!
Xo‘jayinning yuzidan yaltiroq tomchilar oqib tushdi, bunaqa tomchilar yomg‘ir yoqqanda deraza oynalarida ko‘rinadi. Tyotka bilan Fedor Timofeich nima bo‘layotganiga tushunmay, uning oyog‘iga suykalishar va qo‘rqib g‘ozga qarashardi.
— Bechora Ivan Ivanich, — dedi xo‘jayin g‘amginlik bilan uh tortib. — Men bo‘lsam seni bahorda dachaga olib ketaman, birgalashib ko‘m-ko‘k maysazorda sayr etamiz, deb o‘ylagan edim. Bechora jonivor, sodiq o‘rtoq, sendan ayrilib qoldim-ku! Sensiz endi nima qilaman?
Tyotkaning nazarida o‘zi ham xuddi shunaqa bo‘ladigandek, ya’ni nima uchundir ko‘zi yumilib, oyoqlari cho‘zilib, og‘zi ochilib qoladigandek, hamma unga qo‘rqib qaraydigandek tuyildi. Fedor Timofeichning miyasi ham shunday fikrlar bilan band bo‘lsa kerakki, hech qachon qari mushuk bu qadar g‘amgin va ma’yus bo‘lmagan edi.
Tong yorisha boshladi. Tyotkani qo‘rqitib chiqqan begona narsa ko‘rinmas edi. Tong otgandan keyin qorovul keldi, g‘ozning oyog‘idan ko‘tarib allaqayoqqa olib ketdi. Bir ozdan so‘ng kampir kirdi va tog‘orani ko‘tarib chiqib ketdi.
Tyotka mehmonxonaga chiqdi va shkaf orqasiga qaradi: xo‘jayin tovuq oyog‘ini yeb qo‘ymapti, suyak o‘sha joyda, changda, o‘rgimchak ini orasida yotardi. Ammo Tyotkaning yuragi siqilar va yig‘lagisi kelardi. U tovuq suyagini aqalli hidlab ham ko‘rmadi. Divanning tagiga kirib o‘tirdi va ingichka ovoz bilan sekin-sekin:
— Ing-ing-ing… — qilib g‘inshidi.

Yettinchi bob

MUVAFFAQIYATSIZ CHIQISH

Bir kun kechqurun xo‘jayin devorlariga yopishtirilgan qog‘ozlari kir bo‘lib ketgan uyga kirdi-da, qo‘llarini bir-biriga ishqab.
— Xo‘-o‘sh… — deb qo‘ydi.
U yana bir nima demoqchi edi-yu, hech nima demay chiqib ketdi. Ta’lim vaqtlarida xo‘jayinning qiyofasi va ovozining ohangini yaxshi o‘rganib olgan Tyotka uning hayajonlanayotganini, tashvishlanayotganini va jahli chiqayotganini sezdi. Birozdan keyin u qaytib keldi-da:
— Bugun Tyotka bilan Fedor Timofeichni olib ketaman, — dedi. — Tyotka, misr piramidasida bugun sen marhum Ivan Ivanichning o‘rnini bosasan. Nima bo‘larkan endi! Tayyorgarlik ko‘rilmagan, mashq qilinmagan, repetitsiya ham juda oz bo‘ldi! Sharmanda bo‘lamiz! Mayna qilishadi!
Keyin u yana chiqib ketdi va bir daqiqadan keyin po‘stin va tsilindrda qaytib kirdi. Mushukning yoniga kelib, uni oldingi oyoqlaridan ushlab ko‘tardi va qo‘yniga, po‘stinining ichiga tiqib qo‘ydi. Fedor Timofeich esa juda beparvo ko‘rinar, hatto ko‘zini ochishga ham erinardi. Unga yotadimi, xo‘jayini oyog‘idan ko‘taradimi, ko‘rpachasida cho‘ziladimi yo xo‘jayinning qo‘ynida po‘stin tagida orom oladimi, baribirga o‘xshardi…
— Tyotka, yur, — dedi xo‘jayin.
Tyotka hech narsaga tushunmasa ham, dumini likillatib, egasiga ergashdi.
Oradan bir daqiqa o‘tar-o‘tmas u chanada, egasining oyog‘i ostida o‘tirar va uning sovuqdan junjikib hayajon bilan:
— Sharmanda bo‘lamiz! Mayna qilishadi! — deyayotganiga quloq solardi.
Chana to‘nkarilib qo‘yilgan tog‘oraga o‘xshagan kattakon, g‘alati bir bino yonida to‘xtadi. Binoga kiraverishdagi uchta oynavonlik eshik ichkarisidagi uzun yo‘lakda o‘n-o‘n beshta ravshan yonayotgan fonar nur sochardi. Eshiklar jaranglab ochilar va shu yerda o‘ralishib yurgan odamlarni xuddi og‘izlar singari yutardi. Bu yerda odamlar juda ko‘p, eshik oldiga tez-tez otlar kelib to‘xtardi, lekin itlar ko‘rinmasdi.
Xo‘jayin Tyotkani ko‘tardi va qo‘yniga, po‘stin ichiga Fedor Timofeich oldiga tiqib qo‘ydi. Bu yer qorong‘i va dim, lekin issiq edi. Shu mahal ikkita ko‘k uchqun miltillab ketdi. Bu esa Tyotkaning sovuq va qattiq oyog‘i tegib ketganidan bezovtalangan mushukning ochilgan ko‘zi edi. Tyotka uning qulog‘ini yaladi va joylashib olish uchun g‘ivir-g‘ivir qila boshladi, sovuq oyoqlari bilan mushukni tagiga bosib, to‘satdan po‘stindan boshini chiqardi-yu, shu zamonoq jahl bilan irillab, yana boshini tortib oldi. Turli-tuman bahaybat mahluqlar bilan to‘lgan, xiragina yoritilgan kattakon uyni ko‘rganday bo‘ldi; uyning ikki tomoniga tortib qo‘yilgan to‘siq va panjaralardan badbashara kallalar: ot kallalari, shoxli, shalponquloq kallalar ko‘rindi; yana burun o‘rniga dum osilgan va og‘zidan uzun ikkita suyak chiqib turgan semiz va bahaybat bosh ko‘rindi.
Tyotkaning oyog‘i ostida mushuk bo‘g‘iq ovoz bilan miyovladi, lekin shu vaqt xo‘jayin po‘stinini yozib: «Xo‘ppa!» degan edi, Fyodor Timofeich va Tyotka sakrab yerga tushdi.
Ular kulrang taxta devorli kichik bir uyda turishardi; bu yerda oyna qo‘yilgan kichikroq stol, taburetka va burchaklarga ilib qo‘yilgan latta-puttalardan boshqa hech qanday jihoz yo‘q edi; lampa yoki sham o‘rniga, trubkaga ulab devorga qoqib qo‘yilgan, yelpug‘ichsimon, yorug‘ narsa nur sochib turardi. Fedor Timofeich Tyotkaning oyog‘i ostida g‘ijim bo‘lgan po‘stinini yaladi-da, taburetkaning tagiga borib yotdi.
Xo‘jayin hamon hayajonlanar edi, qo‘llarini ishqab yechina boshladi… U odatdagidek yechindi, ya’ni ichki kiyimlaridan boshqa hamma narsani yechdi. Keyin taburetkaga o‘tirdi-da, oynaga qarab basharasini g‘alati bir qiyofaga sola boshladi. Eng avval boshiga farqi ochilgan, ikkita kokili shoxga o‘xshab dikkayib turgan parik kiydi. Keyin yuziga allaqaiday oq narsa surdi, oppoq bo‘yoqning ustidan qosh qo‘ydi, mo‘ylov chizdi va ikki betiga qizil surdi. Shu bilan u kifoyalanmadi. Yuzini va bo‘ynini bo‘yagach allaqanaqa kiyimlarni kiya boshladi. Tyotka bunaqa kiyimlarni ilgari uyda ham, ko‘chada ham hech qachon ko‘rmagan edi. Meshchanlarning uyida deraza pardalari yoki mebel qoplash uchun ishlatiladigan parcha gulli chitdan tikilgan haddan tashqari keng, qo‘ltig‘idan tugmalanadigan cholvorni tasavvur qiling; cholvorning bir pochasi jigarrang bo‘lsa, ikkiichi pochasi och sariq chitdan. Xo‘jayin cholvorni kiyib bo‘lgach, kattakon kungira yoqali, orqasiga xaldan yulduz rasmi tushirilgam chit kamzilni ildi, oyog‘iga ikki turli paypoq bilan kovush kiydi…
Tyotkaning ko‘zi qamashib, taraddudlanib qoldi. Oppoq yuzli, qo‘pol gavdali odamdan xo‘jayinning isi keladi, ovozi ham tanish — xo‘jayinning ovozi, lekin ba’zan Tyotka ikkilanar, ana shunday paytlarda, chipor odamdan qochmoqchi va unga qarab vovullamoqchi bo‘lardi. Yangi joy, yelpug‘ichsimon nur va xo‘jayinida yuz bergan bu o‘zgarish, yuziga surgan moylarning isi — mana shularning hammasi uning yuragiga g‘ulg‘ula solardi. Nazarida burun o‘rnida dum o‘sgan badbashara maxluqqa o‘xshagan biron narsa bilan to‘qnash keladiganday tuyilardi. Buning ustiga devorning narigi tomonidan yoqimsiz bir muzika sadosi kelar, goho allaqanday g‘uvillagan tovush eshitilardi. Unga faqat bir narsa tasalli berardi, — u ham Fedor Timofeichning beparvoligi edi. Mushuk taburetkaning tagida pinagini buzmay yotar, hatto taburetka surilganda ham ko‘zini ochmas edi.
Frak va oq jilet kiygan bir kishi eshikdan qaradi va:
— Hozir Miss Arabella chiqadi. Undan keyin sizning navbatingiz, — dedi.
Xo‘jayin indamadi. U stol tagidan kichkina bir chemodanni tortib oldi-da, taburetkaga o‘tirib kuta boshladi. Qo‘li va lablarining harakatidan hayajonlanayotgani sezilib turardi. Tyotka uning nafas olishi bejo ekanini eshitdi.
— Mister Jorj, marhamat! — deb qichqirdi allakim eshik orqasidan.
Xo‘jayin o‘rnidan turdi, uch marta cho‘qindi, keyin taburetka tagidan mushukni olib chemodaniga soldi.
— Tyotka, bu yoqqa kel! — dedi u sekin.
Tyotka hech narsaga tushunmasdan uning yoniga keldi; xo‘jayin uning boshidan o‘pdi va Fedor Timofeichning yoniga solib qo‘ydi. Keyin hammayoq qorong‘i bo‘lib qoldi… Tyotka mushukning ustida tipirchilar, chemodanning devorini timdalardi, qo‘rqqanidan ovozi chiqmas edi. Chemodan esa xuddi to‘lqinda chayqalayotganday bo‘lar va titrardi…
— Mana, men ham kelib qoldim! — deb qichqirdi xo‘jayin. — Mana, men ham keldim!
Tyotka bu so‘zdan keyin chemodan allaqanday qattiq. narsaga tekkanini va chayqalmay qolganini payqadi.
Qattiq va kuchli o‘kirish eshitildi: allakimni olqishlashar, ana o‘sha allakim esa o‘kirar va shu qadar qattiq qah-qah urardiki, chemodanning qulfi jingillab ketdi. Bu haligi burni o‘rnidan dum o‘sib chiqqan badbashara maxluq bo‘lsa kerak. Bu o‘kirishga javoban xo‘jayin chiyillagan ovoz bilan kulib yubordi. U uyda hech qachon bunday kulmas edi.
— Ha! — dedi u qichqirib o‘kirgan tovushni bostirib yuborish uchun — Muhtaram xaloyiq! Men hozir to‘ppa-to‘g‘ri vokzaldan kelyapman! Buvim o‘lib, menga meros qoldirib ketdi! Chemodan juda og‘ir — ichida tilla bo‘lsa kerak… Ha-ha! Birdan ichidan million so‘m tilla chiqsa-ya! Hozir ochib qaraymiz…
Chemodanning qulfi shiqilladi. O‘tkir nur Tyotkaning ko‘zini qamashtirdi; u chemodandan sakrab chiqdi va guldiragan ovozlardan qulog‘i batang bo‘lib, xo‘jayinning atrofida gir aylanib qattiq vovilladi.
— Ha! — deb qichqirdi xo‘jayin. — Fedor Timofeich, tog‘a! Qimmatli xolajon. Mehribon qarindoshlar, sizlarni qaranglar-a!
U qumga qorni bilan yiqilib mushuk bilan Tyotkani ushlab olib quchoqlay boshladi. Tyotka xo‘jayinning quchog‘ida turib, taqdir keltirgan bu yangi bir olamga ko‘z yugurtirib chiqdi, bu olamning hashamatini ko‘rib, avval hayratda, zavq ichida qotib qoldi, keyin esa egasining qo‘ynidan otilib chiqib, taassurotning zo‘rligidan pildiroq singari gir-gir aylana boshladi. Bu yangi olam juda hashamatli va juda yorug‘ edi; qaerga qarama, hamma yoqda, yerdan tortib to shipgacha faqat odamlarning yuzi, yuzi, yuzi, boshqa hech narsa ko‘rinmadi.
— Xolajon, marhamat, o‘tiring! — deb qichqirdi xo‘jayin.
Tyotka bu gapning ma’nosini esladi-da, irg‘ib stulga chiqib o‘tirdi. Keyin u egasiga qaradi. Uning ko‘zi hamma vaqtdagidek, jiddiy va muloyim boqardi, ammo basharasi, ayniqsa og‘zi va tishlari harakatsiz tabassumdan qiyshaygan edi. O‘zi bo‘lsa qah-qah urib sakrar, kaftini qoqar va minglab kishilar to‘lgan bu yerda vaqti choq ekanini ko‘rsatmoqchi bo‘lardi. Tyotka uning quvonchiga chippa-chin ishondi, birdan minglab odamlarning o‘ziga qarab turganini butun vujudi bilan his qildi-da, tulki tumshug‘ini osmonga ko‘tarib, shodlik bilan uvladi.
— Xolajon, siz o‘tira turing, — dedi unga egasi, — biz tog‘am bilan kamarinskayaga o‘yin tushamiz.
Fedor Timofeich noma’qulchilik qilishni qachon buyurisharkan, deb kutib turar va beparvolik bilan atrofiga qarab qo‘yardi. Uning dumidan, mo‘ylovidan va harakatlaridan bo‘shashib, qovog‘ini solib, pala-partish o‘ynashidan, to‘plangan xaloyiqqa ham, o‘tkir nurga ham, egasiga ham, hatto o‘ziga ham tahqir ko‘zi bilan qarayotgani bilinib turardi… O‘z hissasini o‘ynab bo‘lgach, u esnadi va o‘tirdi.
— Xo‘-o‘sh, xolajon, — dedi xo‘jayin, —avval biz qo‘shiq aytamiz, keyin o‘yin tushamiz. Xo‘pmi?
U cho‘ntagidan surnaycha chiqarib chala boshladi. Tyotka chiyillashga chiday olmay betoqatlik bilan stulda tipirchiladi va uvladi. G‘ovur va gulduros ko‘tarildi.
Xo‘jayin ta’zim qildi va gulduros tingach, yana chala boshladi. Muzika avjiga chiqqanda yuqorida o‘tirganlardan allakimning «Voy» degani eshitildi.
— Dada! — deb qichqirdi bir bola. — Bu Kashtanka-ku!
— Ha, Kashtankaning o‘zginasi! — deb tasdiqladi g‘o‘ldiragan ovoz bilan mast. — Kashtanka! Fedyushka xudo ursin agar. Kashtankaning o‘zginasi. Ma, ma!
Allakim galereyadan turib hushtak chaldi, bir yosh bola va bir katta kishi baravariga:
— Kashtanka! Kashtanka! — deb chaqirdi.
Tyotka cho‘chib tushdi va o‘sha ovoz kelayotgan tomonga qaradi. Soqol bosgan, iljayib turgan mast basharaga va do‘mboqqina, qizil yuzini qo‘rquv bosgan bolaga ko‘zi tushib, boya yorug‘ shu’laga duch kelgandagidek ko‘zi qamashdi…
U birdan o‘tmishini esladi, stuldan yiqilib tushib, qumda pitprlab qoldi, so‘ng quvonchidan vangillaganicha ular tomonga otildi. G‘ovur va gulduros ko‘tarildi. Ora-sira hushtak tovushi va bolaning:
— Kashtanka! Kashtanka! — deb qichqirgan ovozi eshitilib turardi.
Tyotka g‘ovdan sakrab o‘tdi, keyin allakimning yelkasidan oshib o‘tdi-da, lojaga chiqib qoldi: keyingi yarusga o‘tish uchun baland devordan oshishi kerak edi; Tyotka bir sakradi, oshib o‘tolmay devordan sirg‘anib tushdi. Keyin u qo‘ldan-qo‘lga o‘tdi, allakimlarning qo‘li va yuzini yalab, tobora yuqoriga ko‘tarilardi. Nihoyat galerkaga ham o‘tdi…
Oradan yarim soat o‘tgach, Kashtanka yelim va lak hidi keladigan kishilar ketidan ko‘chada borardi. Luka Aleksandrich chayqalar va tajribada ko‘rib-bilib qolgani uchun ariqlardan nariroqda yurishga harakat qilardi.
— Gunohkor bandangman… — deb g‘o‘ldirardi u. — Sen bo‘lsang Kashtanka — g‘alatisan, duradgor bilan romsoz orasida qancha farq bo‘lsa, sen bilan odam orasida ham shuncha farq bor.
Uning yonida otasining shapkasini kiyib olgan Fedyushka borardi. Kashtanka ularning orqasidan qarar, nazarida ularning ketidan ko‘pdan beri ketayotgandek, ulardan hech qachon ajralmagandek, quvonch bilan borardi.
U devorga yopishtirilgan qog‘ozlari kir bo‘lib ketgan uyni, g‘ozni, Fedor Timofeichni, mazali ovqatlarni, ta’limni, tsirkni eslar, lekin endi bularning hammasi uzundan-uzoq, chalkash, tashvishli tushdek tuyulardi.